EGZAMIN Z LEKSYKOLOGII I LEKSYKOGRAFII - OPRACOWANIE ZAGADNIEŃ

1. Przedmiot leksykologii. Leksykologia a leksykografia. Stosunek leksykologii do innych działów językoznawstwa. Pojęcie systemu otwartego i zamkniętego.

Leksykologia - to nauka o słownictwie; bada znaczenie wyrazów i ich użycie. Jest teoretyczną podstawą leksykografii.

  - na gruncie polskim w II poł. XIX w. w Słowniku języka polskiego Orgelbranda

    (wileński) - nauka o słownikach i ich układaniu

    - Słownik języka polskiego Karłowicza- Kryńskiego-Niedźwieckiego (warszawski) - 1) nauka o układaniu słowników, o słownikach; 2) nauka o znaczeniu i używaniu wyrazów, słownikarstwo, słownikoznawstwo

    - Słownik języka polskiego W. Doroszewskiego - dział językoznawstwa badający wyrazy pod kątem ich znaczenia i użycia; nauka o słownictwie, teoretyczna, naukowa podstawa leksykografii

    - nauka o słownictwie, o zasobie wyrazów i związków wyrazowych; dział językoznawstwa będący nauką pomocniczą dla leksykografii

   - zajmuje się zasobem jednostek leksykalnych języka, czyli słownictwem

    - nauka o słownictwie, której celem jest ustalenie stosunków semantycznych między leksemami, opis właściwości kolokacyjnych wyrazu tj. uwzględnienie ograniczenia ich łączliwości na osi syntagmatycznej, rozwarstwienie stylistyczne słownictwa w aspekcie strukturalnym i socjolingwistycznym, opis frazeologizmów i idiomów

   - bada zarówno leksyk, jak i słownik (a więc takie jednostki leksykalne jak: leksem i wyraz) oraz stosunki pomiędzy elementami leksykalnymi

   -interesują ją lekty (odmiany słownictwa/języka ogólnego), np. socjolekty (zw. ze środowiskiem), profesjolekty (słownictwo zawodowe), biolekty (zw. z płcią), idiolekty (sł. indywidualne, charakterystyczne dla danego człowieka), psycholekty (odmiany języka psychosomatycznego - słownictwo schizofreników)

   - bada różnice między słownictwem języka mówionego i pisanego

   - bada zróżnicowanie na słownictwo rodzime i zapożyczenia; synonimy i antonimy, polisemia, słowotwórstwo

   - interesuje ją kwestia samodzielności i granicy wyrazy; czy wyraz jest samodzielny czy jest to tylko jakiś jego wariant

Leksykografia - nauka zajmująca się metodami i techniką opracowywania słowników.

- jest rejestrowaniem i objaśnianiem wyrazów; jako praca nad badaniem wyrazów obejmuje także ich gromadzenie, a więc sporządzanie ich zbiorów, czyli słowników

   - nauka zajmująca się metodami tworzenia słowników i encyklopedii oraz opracowaniem haseł i sposobem ich określania

   - wiedza o sporządzaniu słowników i encyklopedii; dział językoznawstwa, którego przedmiotem jest sporządzanie różnego rodzaju słowników; metodologia gromadzenia, porządkowania i opracowania materiałów słownikowych; typologia słowników (jednojęzyczne, frekwencyjne, definicyjne, etymologiczne, tematyczne, alfabetyczne itp.); teoria słownika jako formy przedstawienia materiału językowego lub przedmiotowego

   - Słownik języka polskiego red. M. Szymczak - nauka o metodach opracowania słowników, praktyczna działalność pisania słowników

Leksykologia, a leksykografia:  Hist. i genetycznie  leksykografia była wcześniej niż leksykologia. Leksykografia zajmuje się gromadzeniem i porządkowaniem materiału leksykalnego (słów), a leksykologia jest refleksją nad słowem. Najpierw powstawały słowniki, później była refleksja nad nimi. Wg prof. Urbańczyka leksykografia jest ściętym drzewem, które leży z listkami, na to drzewo wskakują kozy i obgryzają te liście. Te kozy to leksykolodzy. Leksykologia nie miałaby pożywienia bez leksykografów. Rozwój leksykologii spowodował liczne zmiany w leksykografii (od strony praktycznej i teoretycznej).

Słownik językowy a encyklopedia - słownik językowy to zbiór wyrazów ułożonych wg pewnej zasady i objaśnionych pod względem znaczeniowym. Zawiera niespecjalistyczne znaczenia językowe. Encyklopedia to także zbiór wyrazów, różni się jednak od słownika tym, ze podaje informacje o desygnacie.

System językowy - - zbiór wszystkich znaków językowych oraz reguł ich łączenia. Najbardziej znanymi zbiorami jednostek językowych są słowniki, a zbiorami reguł - gramatyki. Systemy znaków mogą być zamknięte i otwarte.

Zamknięty system znaków to taki zbiór znaków, do którego nie można dodać ani od którego nie można odjąć żadnego elementu (np. system ulicznych świateł ostrzegawczych).

Otwarty system znaków to zbiór znaków, w którym dodanie lub usunięcie jakiegoś elementu nie narusza jego wartości. Najbardziej złożonym otwartym systemem znaków jest system językowy.

LEKSYK - zbiór el. leksykalnych, rozpatrywanych na płaszczyźnie langue, charakterystyczny dla danego języka

SŁOWNIK - zbiór el. leksykalnych, rozpatrywanych na płaszczyźnie parole, charakterystyczny dla jakiegoś autora lub tekstu; modyfikacja i próbka leksyku

SŁOWNICTWO (LEKSYKA) - zbiór el. leksykalnych bez określenia ich przynależności do płaszczyzny parole lub langue.  

Stosunek leksykologii do innych działów językoznawstwa:

    a) do gramatyki - obie zajmują się wyrazem; wyraz jest jednością strony brzmieniowej i znaczeniowej - str. brzmieniową zajmuje się fonetyka (dział gramatyki), zaś stroną znaczeniowa składa się z kilku komponentów; każdy wyraz ma znaczenie indywidualne (leksykalne - właściwe z reguły tylko danemu wyrazowi) i „ponadindywidualne" (gramatyczne- wyrażone osobnym el.),np. Dom - określona klasa przedmiotów i na dowolnego przedstawiciela tej klasy; podst. znaczeniem w głowie ludzkiej jest zn. leksykalne (czym jest dane słowo, jaką formę ma np. dany przedmiot ); zn. gram. towarzyszą zn. leksykalnym i nadają im formę; zn. gram. - wszystkie zn. el. język., które wskazują na zw. wyrazów w zd. i między zdaniami; obydwa znaczenia wyrażane są przez MORFEMY (najmniejsze cząstki językowe, mające znaczenie lub pełniące funkcje el. strukturalnych). Zasób morfemów gram. i reguł tworzenia za ich pomocą słowoform (różne formy wyrazu, który wyraz przybiera w zależności od znaczeń gram.) bada morfologia (dział gramatyki); jedna forma jest tradycyjnie wykorzystywana w słownikach, reprezentując cały wyraz (forma słownikowa) - rzecz. M. l.poj., czas. Bezokolicznik; morfemy mogą tez wyrażać znaczenie leksykalne niezależne od morfemów końcówkowych wyznaczających kategorię gramatyczną (np. rodzaj, przypadek, czas, liczbę), np. szkoł-a lub szkoł-y (bez tych form gram. zn. leksykalne nie może być wyrażone); zn. leksykalne jest w zasadzie jednakowe we wszystkich formach, zn. gram. jakby się nawarstwiają na zn. leksykalne; gram. interesują kategorie gram. (tj. rodzaj, liczba), jest regularna, powtarzalna, tworzy system; leksykologia analizuje słownictwo, charakter wyrazu (ekspresywny, neutralny), granice wyrazu, warianty stylist., problem homonimii i polisemii, zróżnicowanie na słownictwo rodzime i zapożyczenia

    b) do składni - składnia (dział gramatyki) zajmuje się połączeniami wyrazowymi (ich budową, rozpatruje strukturę związków albo funkcje elementów w zdaniu), zaś frazeologia (która wchodzi w zakres zainteresowania leksykologii) zajmuje się zw. wyrazowymi mającymi charakter utarty i porusza kwestię znaczeniową związku lub poszczególnych jego elementów, np. słomiany wdowiec (zw. zgody co do liczby, rodzaju), malowana lala, babie lato, gołębie serce

    c) do semantyki - w szerokim znaczeniu semantyka bada stosunek między formą znaków, w węższym - zajmuje się tylko zn. leksykalnym tyle że leksykologia zajmuje się jedynie semantyką wyrazu (nie tekstu!) - semazjologia (od znaku do pojęcia; jakie pojęcie odpowiada znakowi leksykalnemu) 

3. Pojęcie systemu otwartego i zamkniętego

    SYSTEM OTWARTY - zbiór elementów i relacji między tymi elementami, w którym to zbiorze pojawiają się nowe elementy, przesuwają się, tworzą nowe związki między wyrazami; inaczej leksykalny - wyznacza treść (rdzenie rzecz., czas., przym.

    SYSTEM ZAMKNIĘTY - zbiór elementów i relacji między tymi elementami, w którym to zbiorze nic się nie zmienia, trudno go rozszerzyć; system stały; gramatyczny - wyznacza strukturę, morfemy końcówkowe 

2. Działy leksykologii i związki z innymi dyscyplinami.

DZIAŁY LEKSYKOLOGII:

a) leksykologia synchroniczna - analiza leksyku i słownika w danym momencie (w danej epoce) jego rozwoju:

   -  semantyka - (dział językoznawstwa) nauka o znaczeniu jednostek leksykalnych (w badaniach współczesnych punkt ciężkości przesunął się z wyrazów na zdania)

   - semazjologia - dział językoznawstwa badający znaczenia wyrazów, przeprowadzający analizę semantyczną od formy do znaczenia

    - onomazjologia -  dział językoznawstwa badający znaczenia wyrazów, przeprowadzający analizę semantyczną od znaczenia do formy

    - statystyka leksykalna - zajmuje się frekwencją el. leksykalnych, w zależności do różnych zmiennych ilościowych(np. dł. tekstu, f. el. leksykalnych), np. „oko" najczęściej wyst. w liryce

    - stylistyka leksykalna - zwraca uwagę na funkcję stylistyczną elementów leksykalnych,np. funkcja żargonu, eufemizmów, wulgaryzmów; zróżnicowanie stylu (potoczny, urzędowy, artystyczny)

    - socjolingwistyka leksykalna - zróżnicowanie języka w zależności od odmiany - jęz. zawodowy, odmiany środowiskowe (żołnierskie, uczniowskie, więzienne)

    - geografia leksykalna - bada różnice terytorialne między jedn. leksykalnymi

    - paremiologia - nauka o przysłowiach

    - frazeologia - bada ustabilizowane, stałe zw. wyrazowe zwane frazeologizmami

    - frazematyka - frazeologia nadawcy, interesuje ją, jak nadawca zwraca się do odbiorcy, co chciał jej przekazać, jedn. frazem

    - neologia - bada proces tworzenia nowych el. leksykalnych oraz nowych znaczeń:

   * formalna - bada neologizmy(nowe wyrazy)

   * znaczeniowa - bada neosemantyzmy (znane od dawna wyrazy mające nowe znaczenie)

        - leksykologia kontrastywna - porównanie co najmniej dwóch cech językowych lub

                    języków 

  b) leksykologia diachroniczna - analiza leksyku i słownika w ich rozwoju hist.

- etymologia - nauka o pochodzeniu i pierwotnym znaczeniu wyrazów, np. grzeczny

             czyli posłuszny, potrafiący się zachować; kiedyś k' rzecz - do rzeczy, nadający się

             do wszystkiego; przytomny - wykazujący się trzeźwym myśleniem, dawniej:

             przy tom ny - obecny przy jakimś wydarzeniu  np. świadek w sądzie

- onomastyka - bada nazwy własne z punktu widzenia pochodzenia, historii:

- * antroponimia (antroponomastyka) - nazwy osobowe, np. nazwiska, imiona, przezwiska, pseudonimy, nazwy plemion i narodów (etnonimia)

- * toponimia (toponomastyka) - nazwy topograficzne:

- > makrotoponimia - nazwy dużych obiektów, np. miast, miejscowości

- > mikrotoponimia - nazwy mniejszych obiektów topograficznych,np. pól, łąk

- > hydronimia - nazwy wodne, np. rzek, jezior

- > oronimia - nazwy gór, szczytów, łańcuchów górskich

- > ojkonimia - nazwy osiedli

- > speleonimia - nazwy jaskiń

- > choronimia - nazwy krajów

            *zoonimia - nazwy zwierząt (najstarsze: owce i zwierzęta pasterskie)

            *fitonimia - nazwy roślin

            *chematonimia - nazwy własne wytworów pracy rąk ludzkich

            *ideonimia - nazwy wytworów umysłu ludzkiego

            *onomastyka literacka  - nazwy własne wyst. w utworach literackich

2. Związki z innymi dyscyplinami

    - z antropologią - (tylko fizyczną badającą człowiekiem z punktu widzenia biologii, jego pochodzenia) czy istnieje związek między zróżnicowaniem fizycznym i językowym ludzkości? Czy język związany jest tylko z człowiekiem i jak powstała mowa ludzka?

   - z anatomią i fizjologią - związane z fonetyką (eksperymentalną - badającą jak muszą być ułożone narządy w momencie artykulacji głosek); są głoski, które powtarzają się we wszystkich językach: samogł. A, O, U i spółgł. M, N, T, S, P; dwa typy języków: samogłoskowy - francuski: 30% więcej fonemów samogłoskowych, spółgłoskowy - polski: 70% więcej fonemów spółgłoskowych

   - z akustyką - słyszalność: jakie warunki muszą być spełnione, by była jasność komunikatu, słyszalność wypowiedzi

   - z psychologią - bada relacje człowieka z otoczeniem; nowa dziedzina - psycholingwistyka - jak język wpływa na myślenie, zw. między f. komunikatywną a f. emocjonalną

   - z logiką - łączy się z semiotyką i metodologią nauk

   - z semiotyką - nauka o znakach używanych przez społeczeństwo

   - z cybernetyką i teorią informacji - teoria bada sposoby przekazywania, przekształcania, przechowywania informacji, cybernetyka związki między faktami przyrod., polit. Itp.

    - z socjologią  - wydzielanie grup społ.; socjolingwistyka - język grup społecznych

    - z etnografią - pocz. Jęz. społeczeństw pierwotnych; dziś etnolingwistyka - zależność między typem kultury a typem języka

    - z naukami o lit. - związki między jęz. a lit. I oddziaływanie lit. Na jęz.; jęz. danego pisarza lub danej epoki

    - z historią - zmiany w języku spowodowane czynnikami zewn. np. uwarunkowaniami hist. (lokalizacja na prawie niem.)

    - z archeologią - bada zapisy języka na zabytkach materialnych (kryje się tam więź językowa), bada zasięg danej kultury i języka 
 

Działy językoznawstwa:

• Typologiczne

• Porównawcze

• Genetyczne

• Ogólne

• Kontrastywne (Konfrontatywne)

• Teoretyczne

• Praktyczne

Językoznawstwo teoretyczne

Dyscypliny opisujące jeden Dyscypliny opisujące kilka

system językowy systemów językowych

*fonetyka *stylistyka językoznawcza

*fonologia *geografia lingwistyczna

*morfologia *dialektologia

*składnia *gramatyka historyczna

*leksykologia *etymologia

*onomastyka *leksykografia

*frazeologia

Językoznawstwo praktyczne

Językoznawstwo normatywne Logopedia Dydaktyka języka polskiego Translatoryka

Tyfloglottodydaktyka Dydaktyka glottodydaktyczna

3. Stosunek leksykologii do innych dziedzin językoznawstwa. Leksykologia a gramatyka, frazeologia i semantyka.

1. Leksykologia a gramatyka:

Wyraz ma stronę dźwiękową i znaczeniową. Znaczenie może być leksykalne lub gramatyczne.

Słowoformy - formy wyrazu jakie przybiera on w zależności od znaczenia gramatycznego.

Znaczenie gramatyczne zachodzi na znaczenie leksykalne.

Morfemy - najmniejsze cząstki językowe mające znaczenie lub pełniące funkcje strukturalne.

Aspekty interesujące leksykologię:

• wydzielanie i charakterystyka warstw

• lekty - rózne odmiany języka ogólnego (np. socjolekty - słownictwo środowiskowe; idiolekty - słownictwo indywidualne)

• różnica między słownictwem języka pisanego i mówionego

• zróżnicowanie stylistyczne warstw leksykalnych

• podział na słownictwo rodzime i zapożyczone

• synonimy i antonimy

2. Leksykologia a składnia:

Składnie interesuje funkcja elementu w zdaniu.

3. Leksykologia a semantyka:

Grupy semantyczne

• od formy do znaczenia

• od znaczenia do formy

4. Wyraz jako znak językowy. Wyraz tekstowy a leksem.

Wyraz - najmniejsza, względnie samodzielna jednostka językowa zdolna do spełniania jakichś funkcji składniowych. Może samodzielnie lub w połączeniu z innym wyrazem tworzyć człon wypowiedzenia.

   - może wystąpić jako samodzielne wypowiedzenie

   - wykazuje zmienność pozycji składniowej w stosunku do innych członów

   - jest segmentem ciągłym, nie można go rozbić na podsegmenty

   - pozostaje w dystrybucji uzupełniającej na segmencie wyrazu będącego wyrazem tekstowym

   - otwiera tylko jedno miejsce dla ciągu morfemów fleksyjnych

   Jest on konkretna formą danego wyrazu. Abstrakcję dla niego stanowi leksem

Leksem - - abstrakcyjna jednostka systemu językowego, na którą składa się określone znaczenie leksykalne oraz zespół określonych funkcji gramatycznych, jakie dany leksem może spełniać, a także form językowych reprezentujących w tekście leksem w jego poszczególnych funkcjach. Leksem może być reprezentowany przed jeden wyraz tekstowy. Leksemy stanowią hasła w słownikach.

   Leksemy, które w tekstach mogą być reprezentowane tylko przez jedną formą nazywamy nieodmiennymi - jedna etykieta. Te, które mogą być reprezentowane przez wiele form - odmienne (mają słowoformy - jednostki leksykalne w określonej formie gramatycznej) np. pies może być w tekstach reprezentowany przez następujący zbiór wyrazów gramatycznych prostych będących jednym wyrazem tekstowym:

          L.P                                 L.Mn.

   M. pies                              M. psy

   D. psa....                            D. psów....

   Wybór określonego ciągu na etykietę jest kwestią konwencji. W językoznawstwie polskim zwyczajowo jako etykietę leksemów:

   - rzeczownikowych używa się ciągów tożsamych z formą mianownika l.poj.

   - czasownikowych używa się ciągów tożsamych z formą bezokolicznika

   -przymiotnikowych używa się ciągów tożsamych z formą mianownika l.poj. rodz. męskiego

   

Wyraz gramatyczny - ciąg odpowiadający pojedynczej formie gramatycznej: a) prosty - jeden wyraz tekstowy; b) złożone - dwa wyrazy tekstowe, np. będzie palił - złożona forma gram. czasu przyszłego, w ramach opozycji morfologicznej względem kategorii czasu wymienia się z formami będącymi pojedynczymi wyrazami tekstowymi: pali, palił. 

Wyraz tekstowy - forma językowa realizująca dany leksem w procesie mówienia.

Wyraz jako znak językowy

    Jest to znak językowy przedmiotu myśli, mogący sygnalizować każdy jednostkowy przedmiot materialny (drzewo), pewną treść psychiczną (smutek) lub relację między elementami rzeczywistości (i, ale, nad, przy). Słowo jest znakiem, ale nie wszystkie znaki są słowami. Nie ma znaków bez znaczeń. Wyraz ma sens dopiero wtedy, gdy kojarzymy go z konkretnym przedmiotem.

   Mowa w sensie właściwym - zespół intencjonalnych całości znakowych obejmujących dostrzegalne postawy człowieka (jako znaki właśc.) sprzężone z niedostrzegalnymi stanami jego świadomości (jako ich znaczeniami).

   mowa słuchowa + mowa wzrokowa

   Język jest instytucją społeczną, obejmującą zespół sposobów tworzenia i wywoływania całości znakowych służących dla porozumiewania się w obrębie danej grupy społecznej. Historia - czynnik kształtujący język.

   Wyraz jest „znakiem przedmiotu myśli", ale znakiem językowym mającym podstawę stereotypy zestrojone u poszczególnych mówiących, a przez to wymienne, obiegowe. Stereotypy mowne nie są wrodzone.

Znaczenia wyrazu:

• Etymologiczne - wskazuje na pierwotne znaczenie wyrazu

• Przenośne - wskazuje na metaforyczne znaczenie wyrazów

• Właściwe - wskazuje na realne znaczenie wyrazu

• Leksykalne - wskazuje na znaczenie wyrazu rozumianego jako element systemu językowego

• Kontekstowe - występuje wyłącznie podczas mówienia

• Strukturalne - wskazuje na odwołanie do wyrazu podstawowego (np. pisarz - ktoś kto pisze)

5. Typy klasyfikacji leksemów: morfologiczna (Z. Saloni), semantyczna (T. Milewski) i funkcjonalna (R. Laskowski)

MORFOLOGICZNIE LEKSEMY DZIELIMY NA: (Z. Saloni)

ODMIENNE

• przez przypadek

• przez rodzaj

/ przez liczbę (przymiotniki)

/ nie przez liczbę (liczebniki)

• nie przez rodzaj (rzeczowniki)

• nie przez przypadek

• przez osobę (czasownik właściwy)

• nie przez osobę (czasownik niewłaściwy)

NIEODMIENNE

- wykrzykniki

- spójniki

- partykuły

- przyimki

SEMANTYCZNIE LEKSEMY DZIELIMY NA: (T. Milewski)

AUTOSEMANTYCZNE

• symboliczne

• nazywające

/ czasownik

/ rzeczownik

/ przymiotnik

/ przysłówek

• wskazujące (zaimek)

• szeregujące (liczebnik)

• ekspresywne (wykrzyknik)

SYNSEMANTYCZNE (nie mające samodzielnego znaczenia)

• przyimki

• partykuły

FUNKCJONALNIE LEKSEMY DZIELIMY NA: (R. Laskowski)

ASYNTAGMATYCZNE (nie wchodzą w żadne związki składniowe i tworzą samodzielnie wypowiedzenia)

• wykrzykniki

• dopowiedzenia

SYNTAGMATYCZNE (wchodzą w związki składniowe)

6. Wyraz a idiom, przysłowie, zdanie. Leksem a jednostka leksykalna.

I) Wyraz a idiom:

Idiom - dwu lub wiecej wyrazowa konstrukcja językowa, której znaczenia nie da się wyprowadzić ze znaczeń części składowych tej konstrukcji.

„z dwojga złego” - 3 leksemy ale 1 wyraz tekstowy

Np. z dwojga złego (graficznie trzy wyrazy) - jest to jeden wyraz tekstowy. Warunki jakie musi spełnić: nie przestawimy tu szyku, ma stałą formę fleksyjną, nic nie możemy wstawić.

   Z dwojga złego ktoś wybiera/ woli coś ---> ktoś i coś sygnalizują miejsca walencyjne, w które wprowadza się rzeczowniki będące elementami substytucyjnymi.

   Idiomy składają się z el. zmiennego fleksyjnie i niezmiennego: np. wyjdę z siebie ---> wyjdę (zmienny - ja, ty, on itp.), z siebie (niezmienny)

Miejsca walencyjne (elementy substytucyjne) - miejsca podstawienia; np. zamiast zaimka można wstawić rzeczownik.

KRYTERIA WYRÓŻNIANIA IDIOMU:

• konstrukcja dwu lub kilku wyrazowa

• znaczenia całości nie da się wyprowadzić z poszczególnych elementów

• wyrażenia są syntaktyczne (składniowe)

II) Wyraz a przysłowie:

 Przysłowie - zdanie (zdania) w pewnym sensie stałe i niezmienne, mające swoiste znaczenie, którego nie da się wyprowadzić ze znaczenia poszczególnych elementów, a które mówi coś o rzeczywistości w sposób alegoryczny, obrazowy. Na przysłowie jako całość rozpoznawalną i rozpoznawaną składają się tylko wyrazy tekstowe w określonym, uświęconym tradycją porządku. Żadne el. leksykalne ani formy gramatycznie nie mogą ulec zmianie. Jeśli przysłowia zostaną przekształcone lub skrócone i są rozpoznawalne, to jest to dopuszczalne, np.

   kruk krukowi oka nie wykole (swój swojemu krzywdy nie zrobi)

   ale:

   kruk oka nie wykole krukowi - nie będzie przysłowiem.

Różnica między przysłowiami a innymi elementami leksykalnymi: el. leksykalne się używa, budując z nich wypowiedzi, a przysłowia się przytacza, cytuje się w wypowiedziach i tekstach, z którymi łączą się one semantycznie. Przysłowia funkcjonują jako miniteksty, używamy już gotowych elementów, gdy budujemy z nich swe wypowiedzi.

Wyrazy w przysłowiu mają stały porządek uświęcony tradycją!!

Różnica polega na tym, że elementy leksykalne można budować, a przysłów używa się jako elementów stałych!

III) Wyraz a zdanie:

Wyraz:

• funkcje realnoznaczeniowe - pisałem - dot. funkcji pisania; wykonawca to mężczyzna

• funkcje formalne - pisałem - orzeczenie proste, tryb oznajmujący, czas przeszły

Morfem „m” jest wyznacznikiem funkcji formalnej, wyznacza zgodę między podmiotem a orzeczeniem.

Morfem

• główny (z przewagą elementu semantycznego)

• poboczny

Przykłady:

Szkoła podstawowa = podstawówka

Mur z betonu = betonowy mur

Lubię czytać = lubię czytanie

Wyraz - najmniejsza względnie samodzielna znacząca jednostka językowa służąca porozumiewaniu się, zdolna do spełnienia jakiś funkcji gramatycznych.

   Wyraz graficzny - ciąg litera między dwiema spacjami

   Wyraz fonologiczny - pojedynczy zestrój akcentowy, np. za domem (jeden zestrój akcentowy); przyimki nie są samodzielne akcentowo i tworzą pod względem akcentowym całość z wyrazem następującym.

   Każdy wyraz ma dwie funkcje:

   - realnoznaczeniowa - to, co wyraz oznacza w rzeczywistości

   - formalna - odnosząca się do cech formalnych (gramatycznych)

   np. pisałem ---> f. realnoznaczeniowa: dotyczy czynności pisania, wykonawca jest mężczyzną, dotyczy przeszłości; f. formalna: czasownik w formie osobowej, 1 os. l. poj. rodz. męskiego, orzeczenie proste, tryb oznajmujący, czas przeszły

   Funkcje realnoznaczeniowe łączą się z formalnymi - ten sam morfem pełni te same funkcje,np.

   Pisałem----> morfem em jest wyznacznikiem f. Realnoznaczeniowej (rodz, męski, czas przeszły) i formalnej (zw. zgody między orzeczeniem i podmiotem)

   Morfem z przewagą el. semantycznego - MORFEM GŁÓWNY. Morfem z przewagą el. formalnych - MORFEM POBOCZNY, np.

   sznurkiem ----> morfem gł. - sznur-; morfem poboczny - k palatalne (mówi że to mały sznur), m mówi że jest w Narzędniku.

   Wyraz składa się z szeregu różnych elementów, różnych morfemów spełniających różne funkcje i łączących się w jedną całość.

   Wyrazy semantycznie takie same, pod wzgl. Formalnym mogą się różnić, np.

   szkoła podstawowa, podstawówka; padł rażony piorunem, padł rażony przez piorun

   Teoria W. Doroszewskiego: wyraz ma formę zdania (każdy wyraz można rozwinąć tak, by był zdaniem), np. orka ---> ktoś orze (struktura orzeczenia) i jako nazwa czynności (dopełnienia); żarłok. Różnica między zdaniem a wyrazem jest różnicą ujęcia formalnego (inne ułożenie morfemów), a nie semantycznego (dotyczącego znaczenia).

   Zdanie - najmniejsza, samodzielna jednostka formalnoznaczeniowa działalności mownej

   Wyraz - jednostka podrzędna w stosunku do zdania, ale nadrzędna - do morfemu.

   Wyrazy-zdania, np. wróciłem

   Wyrazy-morfemy, np. przyimki: i, nad, przy(Nabierają znaczenia z innymi wyrazami)

   Ponadto istnieją wyrazy odpowiadające poszczególnym częściom zdania, np. wyrazy-orzeczenia.

      Języki bez wyrazów - morfemy są samodzielnymi wyrazami i mają określone miejsca w  zdaniu, np. język chiński - języki pozycyjne (pozycja w zdaniu morfemu ma znaczenie). J ęzyki w których istnieją wyrazy tak rozbudowane przez morfemy stanowiące jednocześnie  zdanie, np. język eskimoski - języki inkorporacyjne.

Wyraz to jednostka pośrednia. Nadrzędna wobec morfemu, podrzędna wobec zdania!

IV) Leksem a jednostka leksykalna

Jednostka leksykalna - ciąg niepodzielny semantycznie (np. „dziadek do orzechów”). Reprezentowana jest w tekście przez różne formy leksykalne. Wyznacza miejsca walencyjne dla elementów klas niezamknietych.

Podobnie jak leksem- jedn.leksykalna może być reprezentowana w tekście przez różne formy gramatyczne, np. podaj mi (kogo?co?) dziadka do orzechów

Jednostka słownikowa może reprezentować więcej niż jedną jednostkę leksykalną, co widać na przykładzie frazeologii.  
Niekiedy j. leksykalna i j. słownikowa są tożsame z leksemem, np. w wypadku pojedynczych wyrazów ("koń", "czarny") albo ze związkiem frazeologicznym o regularnej składni zewnętrznej (np. wyrażenie rzeczownikowe typu "czarny koń").

Jednostka leksykalna to leksem, który (wg H. Kurkowskiej) jest częścią członu syntaktycznego pozostałą po usunięciu jego wykładnika syntaktycznego. Leksemy mogą być: a) proste tzn. równe morfemom  leksykalnym (np. jedź-, woź-), są wówczas semantycznie nieregularne: ich znaczenie nie wynika z ich składu fonemowego; b) złożone z morfemów leksykalnych i słowotwórczych (np. rol- nik-) stanowiące bądź regularne semantycznie bądź nieregularne konstrukcje morfemów; c) nieregularne semantycznie konstrukcje leksemów tj, frazeologizmy np. czarna rozpacz (bardziej zleksykalizowany przym. czarna), iść komuś na rękę (tu: iść i ręka - straciły swe pierwotne znaczenie, komu i na zachowują swe znaczenie, ale jako wyrazy gram. nie wpływają na znaczenie całości, które jest zleksykalizowane).

 Jednostka leksykalna może wyznaczać miejsca walencyjne dla el. klas niezamkniętych. 

Miejsca walencyjne - puste miejsca, które sygnalizuje zaimek,np. Ktoś, coś. Te miejsca mogą być wypełnione dowolnymi rzeczownikami [np. powiadomić (kogoś o czymś)]

7. Semantyka. Główne językoznawcze koncepcje znaczenia. Koncepcja semantyki pól wyrazowych: pole paradygmatyczne i syntagmatyczne.

Semantyka - bada znaczenie, związek miedzy znaczeniem, a formą; znaczeniem aktualnym i kontekstowym; bada zmiany zachodzące w wyrazach.    Zajmuje się znaczeniem wyrazów, zw. między znaczeniem aktualnym, a znaczeniem w kontekście; homonimią, polisemią, antonimią, synonimią, zmianami znaczenia wyrazów Wyodrębniła się pod koniec XIX w.

Język semantyczny - język służący do opisywania zjawisk.

ZNACZENIE:

• Teoria asocjacyjna - wzięła się ze szkoły psychologicznej; zjawisko psychiczne poznawane za pomocą zmysłów. Wyjaśnienie korelacji brzmienia i znaczenia wyrazu. Znaczenie to brzmienie kojarzone ze słowem.

• Sposób użycia wyrazu - znaczenie jest dane wtedy jeśli wiemy jak i w jakich okolicznościach go używać. Znaczenie to reakcja na znak językowy, który jest bodźcem.

Schemat Bloomfielda:

S -> s -> r -> R

S - bodziec pozajęzykowy (widok jabłka)

s - bodziec językowy (prośba o jabłko)

R - reakcja pozajęzykowa (podanie jabłka)

r - reakcja językowa (akceptacja prośby)

• Teoria relatywistyczna - ta teoria mówi, ze znaczenie wyrazu to relacja wyrazu do:

• rzeczywistości - odesłanie świadomości do desygnatu

• pojęcia - odesłanie świadomości do treści symbolizowanej przez wyraz

• całego systemu leksykalnego - wyraz należy rozpatrywać w otoczeniu innych wyrazów, a nie pojedynczo

• ludzkiej działalności

8. Semantyka strukturalna i składnikowa analiza znaczeń : sem, semem, semantem itd.

Semantyka strukturalna - składnikowa analiza znaczeń; znaczenie stanowi strukturę, którą możemy rozłożyć na mniejsze elementy znaczeniowe.

Sem - najmniejsza jednostka w planie treści; cecha semantyczna; składnik semantyczny

Semem - w planie wyrażania odpowiada leksemowi; podaje się w kolumnie, próbuje się ustalić inwentarze w danym języku.

Semantem to zespół semów specyficznych, np. w polu znaczeniowym „wydawanie głosu” za sem ogólny (klasem) uznalibyśmy [wydawanie głosu], zaś semantem wyrazu piać tworzą dwa pozostałe semy, które odróżniają go od innych należących do tego pola, np. szczekać, szeptać.

Archisem - sem powtarzający się we wszystkich sememach. (np. człowiek)

9. Założenia ogólne teorii pól. Pole paradygmatyczne ( parataktyczne) i syntaktyczne.
   (syntagmatyczne). Składnikowa analiza wybranych pól wyrazowych. Hiponimy i hiperonimy.

ZAŁOŻENIA OGÓLNE TEORII PÓL WYRAZOWYCH:

• Związek między wyrazami podobnymi wyznacza pole parataktyczne / paradygmatyczne

• Związek między wyrazami stycznymi wyznacza pole syntaktyczne / syntagmatyczne

• Pola znaczeniowe - są skorelowane z istniejącymi ponad językiem polami pojęciowymi, które są charakterystyczne dla danej kultury czy języka.

• Pola semantyczne - jest wzorcem uporządkowania wg jakiegoś kryterium.

• Znaczenie wyrazu poznajemy przez odizolowanie go od innych wyrazów.

• Często w polu znaczeniowym jest hiperonim (wyraz o znaczeniu ogólnym, szerszym i nadrzędnym w stosunku do innych, np. słowo "drzewo" jest hiperonimem dla słów "świerk", "brzoza") i hiponim (słowo o węższym znaczeniu od słowa podstawowego, np. hiponimem słowa "drzewo" są słowa "buk", "świerk")

• Punktem wyjścia była wspólna koncepcja. Leksem nie był izolowany - był częścią wspólną.

• Pole Porzyga jest polem wciągającym (rozszerza wyrazy), a pole Triera jest podziałem na jednostki wyrazu

• Pole Triera jest zamknięte (zmiany zachodzą wewnątrz pola), a pole Porzyga może być rozbudowane, łączyć się, tworzyć metafory.

10. Synonimy i ich typy.

Synonimia - relacja implikacji dwustronnej miedzy znaczeniami wyrazów. (Wyrazy są synonimami jeśli znaczenie A implikuje znaczenie B i odwrotnie)

RÓŻNICE GRAMATYCZNE SYNONIMÓW:

• rodzice = ojciec i matka

• zięć = mąż córki

• korzystać z czegoś = używać

RÓŻNICE PRAGMATYCZNE SYNONIMÓW:

• stylistyczne

• pieniądze = forsa

• prowadzić badania = badać

• dokonywać odkrycia = odkrywać

• dokonać włamania = włamać się

• socjalne

• sprzedać = opchnąć

• szkoła = buda

• terytorialne

• chabry = modraki = bławatki

• ziemniaki = pyry

• chronologiczne

• teściowa = świekra

• szef = pryncypał

• indywidualne właściwości słownictwa

• mam dość = mam dosyć

• koniec = basta

• emocjonalne

• komunista = komuch

Synonimami mogą być Związki frazeologiczne:

• kopnąć w kalendarz = odwalić kitę

Synonimia - to hiponimia symetryczna. Jeśli A jest hiponimem B to A i B są synonimami.

• śmierć jest hiponimem zgonu a zgon hiponimem śmierci czyli śmierć i zgon to synonimy

Synonimy (Skorupka) - treści znaczeniowe słów nakładają się całkowicie. Synonimy to nie tylko wyrazy bliskoznaczne, ale także związki frazeologiczne, których zakresy zachodzą na siebie częściowo lub całkowicie.

* samolot = aeroplan * lingwistyka = językoznawstwo

PODZIAŁ SYNONIMÓW WG. STANISŁAWA SKORUPKI:

• synonimy bliskoznaczne właściwe

• synonimy bliższe - wyrazy, których treść i zakres pokrywa się w znacznej mierze

/ stracić cierpliwość - utracić cierpliwość

• synonimy dalsze - treść i zakres pokrywają się tylko częściowo

/ stracić - przegrać

• synonimy pozorne - treści się nie pokrywają, ale zakresy mogą na siebie zachodzić

/ wojskowy - wojenny

/ dziecięcy - dziecinny

• synonimy rzekome - wyrazy, które łączy jakaś cecha za zakresy mogą na siebie nachodzić.

/ (deszcz/ śnieg/ grad) - opady

• wyrazy jednoznaczne - treść i zakres pokrywają się całkowicie (np. Tyfus = Dur brzuszny)

Paronimy - wyrazy mające odmienną etymologię ale zbliżone do siebie znaczeniowo.

Synonimy:

• wspólnordzenne

/ mądro - mądrala

• różnordzenne

/ deszczyk - kapuśniaczek

11. Antonimy i ich rodzaje.

Antonimia -wyrażanie przeciwnych postaw za pomocą dwóch różnych wyrazów.

3 RODZAJE ANTONIMÓW:

• antonimy właściwe - polegają na stopniowaniu

/ wysoki - niski / lepszy - gorszy

• wyrazy o znaczeniach komplementarnych - zaprzeczenie jednego wyrazu powoduje potwierdzenie drugiego

/ Jerzy nie jest żonaty = Jerzy jest kawalerem

• konwersja zachodząca między dwoma jednostkami leksykalnymi

/ Jurek ożenił się z Krysią = Krysia wyszła za mąż za Jurka

Antonimy:

• jednordzenne

/ szlachetny - nieszlachetny

/ symetryczny - niesymetryczny

/ racjonalny - irracjonalny

• różnordzenne

/ wysoki - niski

/ mądry - głupi

12. Homonimia i polisemia, czyli od znaczenia do formy i od formy do znaczenia.

Homonimia - polega na wyrażaniu jednego znaczenia za pomocą wielu wyrazów.

KRYTERIA WYRÓŻNIANIA HOMONIMÓW:

• różna sfera łączliwości leksykalnej ma świadczyć o homonimii

* zabić - zamordować / zamknąć coś

• odmienna łączliwość frazeologiczna

• odmienność morfologiczna - zdolność tworzenia różnych ciągów słowotwórczych (derywatów)

• homonimy mają odmienne synonimy i antonimy

Homonimia składniowa - wynika ze związków składniowych w zdaniu..

/ zaproszenie przyjaciela - przyjaciel zaprosił nas / my zaprosiliśmy przyjaciela

Polisemia - wieloznaczność wyrazów lub zdań.

Wyrazy polisemiczne - to wyraz, który ma 2 lub więcej znaczeń. Większość wyrazów w języku polskim jest polisemicznych.

STRUKTURY ZNACZENIOWE WYRAZU:

• Radialna - ze znaczenia podstawowego wynikają inne, nie powiązane ze sobą

/ balon

1. zabawka

2. naczynie do wina

3. statek powietrzny

• Łańcuchowa - kolejne pojęcie wynika z poprzedniego

/ bawełna -> roślina -> włókna tej rośliny -> przędza z tego włókna

• Mieszana - połaczenie struktur radialnej i łańcuchowej

13. Sposoby odróżnienia homonimów od wyrazów polisemicznych. Rodzaje homonimów.

KRYTERIA ROZRÓŻNIANIA HOMONIMÓW I POLISEMÓW:

• GENETYCZNE - od czego pochodzą wyrazy
  W polisemii pochodzą z jednego źródła, np. z jednego języka;
  W homonimii pochodzą z różnych źródeł, języków, np. bal - z niem i z fr.;

• WSPÓLNOTY ZNACZENIA - to, co uważamy za polisemię, powinno mieć wspólną część znaczeniową
  
  zamek - może to być polisemia i homonimia
  I ZAMEK - budowla warowna
  II ZAMEK
  1. w drzwiach
  2. suwak, zamek błyskawiczny

• homonimia, bo wspólna geneza - zamek, jako budowla warowna, miał być zamknięty, tak jak zamek w drzwiach służący do zamykania; ale są to 2 odrębne słowa
  polisemia - zamek w drzwiach, zamek błyskawiczny; różne znaczenia jednego wyrazu

HOMONIM:

1. UJĘCIE DIACHRONICZNE - Wyraz lub forma mająca 2 lub więcej znaczeń (funkcji) na skutek spłynięcia w jedną formę pierwotnie różnych wyrazów.

Np.: bar -> bufet (z ang.)

-> pierwiastek chemiczny (z łac. Bariom, a to od gr. barys czyli ciężki)

-> jednostka ciśnienia (z gr.)

Zatem mamy 3 różne pierwotnie wyrazy o różnym pochodzeniu.

2. ANALIZA SYNCHRONICZNA - homonim to identyczna forma językowa odpowiadająca niepowiązanym ze sobą znaczeniom.

Różnica między polisemią, a homonimią jest różnicą konwencji opisów tych samych faktów niejednoznaczności. A z (pkt 1) diachronii wynika, że te pojęcia wykluczają się.

Jeśli niejednoznaczność nie ma motywacji etymologicznej to mamy wyraz polisemiczny,

Np.: tępy -> nóż (nieostry)

-> człowiek (nieinteligentny)

Z wyrazem polisemicznym mamy do czynienia gdy między jego poszczególnymi znaczeniami zachodzi jakiś związek, a jeśli nie ma tego związku to mamy do czynienia z homonimem.

1 Np.: pokój -> pax (światu)

-> pomieszczenie

Dziś nie ma związku między tymi wyrazami, więc możemy powiedzieć, że są to homonimy. Jednak kiedyś - pokój to pomieszczenie, w którym był spokój -> wtedy związek był.

2 Np.: pociąg -> środek transportu

->do kobiet, alkoholu itp.

Dziś nie ma związku, a kiedyś (genetycznie - etymologicznie) pociąg - czyli ciągnie nas do czegoś tak jak pociąg ciągnie wagony.

Przykłady wyrazów (homonimów) należących do różnych części mowy:

bez - 1. Rzeczownik 2. Przyimek

ciepło - 1. Rzeczownik 2. Przysłówek

Próby znalezienia innych kryteriów oddzielających wyrazy polisemiczne od homonimicznych:

• Różna sfera łączliwości leksykalnej - świadczy o homonimii

Np.: zabić - 1. Zamordować (łączy się tylko z ludźmi i zwierzętami) 2. Zamknąć uderzając -zabijać okno deskami (łączy się tylko z przedmiotami);

• Odmienna łączliwość frazeologiczna - z jednym ze znaczeń mamy związek frazeologiczny, a z innym nie

Np.: zabić komuś ćwieka

• Odmienność morfologiczna - zdolność tworzenia odmiennych (różnych) ciągów słowotwórczych (derywaty)

Np.: zawód - 1. Nauczyciela (od niego przymiotnik brzmi - zawodowy) 2. Rozczarowanie (od niego przymiotnik brzmi - zawodny).

• Mają odmienne synonimy i antonimy

Żadne z tych kryteriów nie jest doskonałe:

• Ciągi derywacyjne są też polisemiczne, np.: wieczór- 1. Pora dnia (przymiotnik to - gwiazda wieczorna) 2. Jako impreza kulturalna (przymiotnik to strój wieczorowy). Związek semantyczny między tymi znaczeniami jest jasny (dlatego mamy do czynienia z polisemią)

HOMONIMY:

• homonimy homogeniczne - powstają na skutek usamodzielnienia się poszczególnych wyrazów polisemicznych

/ pokój

1. czas bez wojen

2. pomieszczenie

3. odpoczynek

• homonimy heterogeniczne - powstają w wyniku przypadkowej zbieżności brzmieniowej różnych etymologicznie wyrazów

/ dur

1. nazwa choroby

2. nazwa terminu muzycznego

/ kosztować

1. cena

2. smakować potrawy

HOMONIMY:

• Systemowe - tkwią w systemie

• Kontekstowe - funkcjonują w danym kontekście

HOMONIMY:

• Całkowite - ma miejsce gdy dwa wyrazy zbieżne są w każdej z form

• Częściowe - mam miejsce gdy dwa wyrazy nie są zbieżne w każdej z form

• Homofony - różnią się pisownią i znaczeniem ale brzmią identycznie

/ buk - Bóg

/ może - morze

• Homogramy - różnią się brzmieniem, pochodzeniem i znaczeniem, ale pisownia jest identyczna

• Homoformy - brzmią tak samo tylko w niektórych formach

/ piła - czynność / przedmiot

RODZAJE HOMONIMII

1. FLEKSYJNA - kiedy wyrazy zapisywane są tak samo, ale znaczą co innego, np. zamek (w drzwiach) (królewski), przypadek (gramatyczny) (zdarzenie). 

2. SŁOWOTWÓRCZA - gdy formacje o tożsamym kształcie zewnętrznym mają odmienną strukturę wewnętrzną (częsta w czasownikach)

Np.: winny - 1. Czemuś 2. Związany z winem

Finka - 1. (kobieta z Fin) - formant „ka” 2. (fiński nóż) - odrzucenie formantu przymiotnikowego „ski”, a dodanie formantu „ka” - tzw. UNIWERBIZACJA - zastąpienie struktury dwu lub kilkuwyrazowej jednym wyrazem.

Ranny - 1. Żołnierz 2. Ptaszek

Wypierać - 1 się czegoś 2. Forma niedokonana od wyprać.

3. SYNTAKTYCZNA - wynikająca ze związków składniowych w zdaniu (dalsze wyrazy w zdaniu precyzują użyty wyraz)

PARONIMY - wyrazy, które brzmią (piszą się) podobnie, np.: koncert i końcem.

14. Eufemizmy jako przejaw tabu językowego.

Tabu - to zakaz stykania się z czymś, wyrażania pewnych myśli. Etymologicznie jest związane z czasownikiem nazywać, czynić świętym. Tabu jako zakaz językowy generuje eufemizmy, które pojawiają się w języku ze względu na cenzurę.

Tabu może odnosić się do:

1. Wierzenia religijne, magia, strach, zabobon;

2. Przyzwoitość, skromność, wstyd;

3. Delikatność, uprzejmość, współczucie, litość;

4. Roztropność, przezorność, megalomania, spryt, własny interes.

Omówienia punktów:

1. Związane z przekonaniem, że słowo ma magiczne właściwości, broni przed niebezpieczeństwem, może też zaszkodzić. Ludzie pierwotni wierzyli w związek miedzy osobą, imieniem, rzeczą i jej nazwą. (ciekawostka - w starogreckim nie było słowa „śmierć”. Zastąpiono je wyrazem „tanatos” - zniknięcie, zgaśnięcie. Ludzie uważali,, że jeśli nie będą mówić o śmierci to ich ona nie dosięgnie).

2. O istnieniu tego tabu dowiadujemy się najwcześniej (już jako dzieci); np.: idziemy do toalety, a nie zrobić siku. :)

3. Mają na celu ochronę dobrego wizerunku: naszego lub kogoś. Wynikają z dobrego wychowania itp. Np.: być w niedyspozycji (zamiast mieć miesiączkę), ktoś kochający inaczej (zamiast homoseksualista/gej), ktoś w podeszłym wieku (zamiast stary), mądry inaczej (zamiast głupi).

4. Gdy chcemy się przypodobać; podnieść prestiż osoby, do której się zwracamy, np.: awansujemy kogoś w stopniu (zamiast Pani Prodziekan, mówimy Pani Dziekan); zakład szewski - nazywany salonem szewskim; podwyżka - nazywana regulacją cen.

15. Dziedziny występowania eufemizmów i językowe sposoby ich realizacji.

Eufemizm - złagodzenie określenia (w rzeczy mocno-w sposobie łagodnie). Pozwala na grzeczne wypowiadanie się. Stanowi językową realizację zjawiska tabu.

Kakofemizm - nadanie nazwy pogardliwej miłym osobom / zdarzeniom, by uzyskać negatywny wydźwięk.

DZIEDZINY WYSTĘPOWANIA EUFEMIZMÓW:

2. Wierzenia religijne

• nazwy Boga, Madonny, Chrystusa

• nazwy Diabła

3. Nazwy niebezpiecznych zwierząt.

4. Choroby.

• ogólne nazwy chorób

• nazwy chorób śmiertelnych

• nazwy chorób wenerycznych

• określenia związane z leczeniem

5. Śmierć i zjawiska z nią związane.

• umieranie

• śmierć gwałtowna

• wyobrażenia śmierci

• samobójstwo

• trumna

• cmentarz

• pogrzeb

6. Wady, nałogi i przywary ludzkie.

• głupota

• kłamstwo

• skąpstwo

• nuda

• złe wychowanie

• nieuczciwość

• narkotyki

• pijaństwo

• palenie papierosów

7. Cechy fizyczne człowieka.

• wiek

• łysina

• chudość

• grubość

• wzrost

• kalectwo

• brzydota

8. Status finansowy.

• płacenie

• nazwy pieniędzy

• dług i wyłudzanie pieniędzy

• bogactwo i ubóstwo

9. Etykieta językowa.

• formy zwracania się

• tryb rozkazujący

10. Przewinienia i kary.

• kradzież

• łapownictwo

• nazwy policjanta, donosiciela

• podsłuch

• przesłuchanie, aresztowanie

• więzienie

11. Połajanki, przekleństwa, wyzwiska.

• kląć

• przekleństwa

12. Nazwy części ciała.

• pośladki

• piersi

• narządy płciowe

13. Nazwy części garderoby.

14. Nagość.

15. Nazwy czynności fizjologicznych.

• wydalanie

• ciąża

• aborcja

16. Życie seksualne

• prostytucja

• kochankowie

• zdrada

• homoseksualizm

17. Polityka i dyplomacja.

• wojsko, wojna

• problemy rasowe

1. Językowe sposoby eufemizowania:

1. Poziom:

ŚRODKI FONOLOGICZNE:

• Liczne ucięcia, np.: „do d…” (urywanie wyrazu)

• Przestawienie liter, sylab, które powodują, że powstają nowe znaczenia, np.: „ale z ciebie wiśnia”(zamiast świnia), albo u Tuwima: „tenis w torbie”

• Dostawianie liter, sylab itp.

• Substytucja (podstawienie) innych głosek, np.: ale z niej karwa/chmurwa; ale z niego żówniaż.

• Aluzje fonetyczne - kiedy jedno słowo fonetycznie nawiązuje do innego wyrazu, np.: do kurwa - kurcze blade, kurtyna; do pieprzyć - odpaprykuj się, odpiernicz się; do kurwa mać - orchidea jej mać.

ŚRODKI MORFOLOGICZNE - FLEKSYJNE:

• Stopniowanie przymiotnika, np.: starszy człowiek, niezbyt dobry;

• Zamiana liczby pojedynczej na mnogą;

• Zamiana trybu rozkazującego na oznajmujący lub przypuszczający

ŚRODKI MORFOLOGICZNE - SŁOWOTWÓRCZE:

• Zdrobnienia, np.: idziemy na dziewczynki, pijaczek, kiłeńka, trypcio;

• Prefiksacja, szczególnie „nie” - zamiast nudny mówimy nieciekawy;

• Odrzucenie prefiksu, np.: zamiast prodziekan mówimy dziekan (awansowanie ze względu na etykietę).

• Neologizmy; np.: cichodajka

ŚRODKI LEKSYKALNE:

• Synonimy

• Antonimy

• Zapożyczenia zewnętrzne i wewnętrzne (z innych dziedzin polszczyzny, np.: zamiast jeść mówimy konsumować - czyli używamy stylu podniosłego; natomiast przykład zapożyczenia słowa z języka dziecięcego to np.: siusiak)

ŚRODKI SEMANTYCZNE (częste):

• Metafory

• Metonimie

• Peryfrazy

• Antonomazja (odmiana metonimii)

• Niedopowiedzenia

2. Poziom

Eufemizowanie całego wypowiedzenia i tekstu, np.: łagodnie mówiąc; że tak powiem; że zacytuję (dystansujemy się); za przeproszeniem że się tak wyrażę

3. Poziom

Środki graficzne, np.: wielokropek; niedokończone słowo (pierwsza litera i kropki); cudzysłów; zmiana ortografii.

16. Detabuizacja w graffiti i w mass mediach.

Detabuizacja - to proces sekularyzacji językowej poprzez odarcie z tajemniczości, świętości języka. Do detabuizacji należy też zaliczyć bezpośrednie wprowadzanie wulgaryzmów do języka, zamiast używania eufemizmów. Proces detabuizacji prowadzi do zubożenia materiału słownego człowieka, ponieważ eufemizm przestaje być potrzebny, jeśli w obiegu funkcjonuje forma tabu.

Zjawisko detabuizacji w mediach i graffiti jest związane z obowiązującą formą wolności słownej i językowej. Należy jednak pamiętać o roli jaką pełni tabu, ponieważ niektóre zwroty językowe funkcjonują po to by nie zostać nigdy wypowiedziane w swojej formie pierwotnej.

17. Frazeologia i frazematyka. Podstawowe pojęcia.

Związki frazeologiczne - to utarte tradycyjne połączenia wyrazowe odtwarzane w całości tak samo jak pojedyncze wyrazy danego języka.

PODZIAŁ ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH:

1. ze względu na strukturę (Stanisław Skorupka)

• wyrażenia - ich główne słowa to rzeczowniki i przymiotniki

• pięta Achillesa

• niebieskie migdały

• zwroty - ich głównym słowem jest czasownik

• udawać Greka

• wyczuć pismo nosem

• frazy - mają postać zdania i mogą funkcjonować osobno

• przyszła koza do woza

• wyszło szydło z worka

2. ze względu na funkcje składniowe (Andrzej Lewicki)

• frazy - pełnią funkcję zdań

• klamka zapadła

• zwroty - pełnią funkcję czasowników

• siedzieć na walizkach

• wyrażenia rzeczownikowe - przystosowane do pełnienia funkcji rzeczownika

• pies ogrodnika

• wyrażenia określające - związki frazeologiczne określające rzeczowniki, czasowniki, przymiotniki i przysłówki

• chcąc nie chcąc

• jak makiem zasiał

• wskaźniki frazeologiczne - pełnia role pomocnicze

• w związku z czymś

• wręcz przeciwnie

FRAZEOLOGIZMY:

• stałe - nie można w nie ingerować

• 5 koło u wozu

• Z próżnego i Salomon nie naleje

• łączliwe - można je modyfikować

• blady jak ściana

• biały jak sciana

FRAZEOLOGIZMY:

• idiomy - ich znaczenie całkowicie odbiega od znaczeń wyrazów wchodzących w ich skład

* drzeć koty

• frazemy - jeden z wyrazów ma znaczenie tradycyjne, a drugi przenośne; znaczenie mieści się w zakresie wyrazu dominującego semantycznie

• leje jak z cebra

• czarna rozpacz

Frazematyka - frazeologia nadawcy. Implikuje istnienie odbiorcy.

Frazem - względnie trwała forma językowa, która w danej sytuacji wyraża jakąś treść. Może to być zwrot lub wyrażenie odtwarzane przez różnych nadawców w tej samej funkcji i tym samym znaczeniu.

FORMY JĘZYKOWE UWAŻANE ZA FRAZEM:

• związki frazeologiczne

• przysłowia

• cytaty

• sentencje

• zwroty wykrzyknikowe

18. Związki frazeologiczne i ich modyfikacje.

MODYFIKACJE ZWIĄZKÓW FRAZEOLOGICZNYCH:

• Innowacja językowa - wprowadzenie do języka nowych elementów.

• Innowacja frazeologiczna - zmiany lub nowości we frazeologizmach

• Innowacja wymieniająca - wymienia jeden z komponentów frazeologizmu

• Innowacja regulująca - niewłaściwa forma gramatyczna komponentu

• Innowacja skracająca - pominięcie komponentu frazeologizmu.

19. Zmiany w leksyce końca XX i początku XXI wieku.

ZMIANY LEKSYKALNE ZACHODZĄ:

• wskutek derywacji słowotwórczej

• na drodze zapożyczeń z innych języków

• na skutek zmian semantycznych istniejących wyrazów

Język współczesnej młodzieży:

• 7-14 lat - grupa I

• 14-16 lat - grupa II

• 16 - 19 lat - grupa III

• 19 - 25 lat - grupa IV

Polszczyzna konsumpcyjna - język postawy „mieć”

• „posiadanie, a nie bycie”

• „musisz to mieć”

• hiperkonsumpcja

• wyrazy związane z handlem

• hrematonimy - podgrupa nazw własnych oznaczających wytwory ręki lub myśli ludzkiej; są tworzone na potrzeby branż

• czasowniki - mieć, posiadać, kupić

• przymiotniki wartościujące - nowe, wyjątkowe

• przysłówki - absolutnie, dogłębnie, zdecydowanie

Gwara - odmiana językowa odnosząca się do danego regionu bądź środowiska.

Język narodowy (wg A. Markowskiego):

1. odmiana ogólna

1. obiegowa (użytkowa)

• standardowa - obejmuje słowa, których można użyć w każdej sytuacji i w stosunku do każdego rozmówcy

• potoczna - obejmuje słownictwo, które można stosować wyłącznie w sytuacjach nieoficjalnych

2. kulturalna

• style funkcjonalne

• publicystyczny

• naukowy

• dziennikarski

• retoryczny

• urzędowy

• potoczny

2. odmiany o ograniczonym zasiegu

• terytorialnym

• dialekty gwary

• regionalizmy

• środowiskowym

• socjolekty

• zawodowym

• profesjolekty

3 odmiany gwary:

• konsekwentna gwara

• odmiana mieszana

• polszczyzna ogólna

20. Karnawalizacja i rytualizacja języka. Zmiany w zachowaniach językowych.

Karnawalizacja - termin literaturoznawczy odwołujący się do ludowej kultury śmiechu i karnawału, oznaczający zawieszenie lub zakwestionowanie normalnie rządzących światem praz i oficjalnych hierarchii w ramach utworu literackiego.

CECHY KARNAWALIZACJI:

• wytworzenie w swiecie karnawału odrębnych, specyficznych praw tylko dla niego.

• Stworzenie „świata na opak”

• Profanacja i bluźnierstwo

• Swoboda i równość

CECHY JĘZYKA SKARNAWALIZOWANEGO:

• przekleństwa

• pochwały i obelgi

• zaklęcia i klątwy

• zwroty „całować w dupę” / „wypruć flaki”

• przekleństwa i zwroty w odwołaniu do diabła

Rytualizacja - proces, w którym określone zachowania stają się rytualne.

Rytuał - sekwencja zachowań o znaczeniu symbolicznym.

Wykładniki rytualizacji tekstu:

1) wymiar sakralizacyjny - tekst się sakralizuje w związku z postawą nadawcy i odbiorcy zjednoczonych wiarą w moc sacrum.

2) automatyzacja zachowań językowych wpisanych w reguły gatunku

Przejawy rytualizacji we współczesnym języku religijnym:

• Mistrz z Nazaretu / Dobra Nowina

• szyk przestawny

• papieskie orędzie

• Chrystusowy Krzyż

• czasowniki

• ubogacać

• dzierżyć

• metafora życia jako drogi

• manieryzmy stylistyczne

21. Sposoby wzbogacania słownictwa.

SPOSOBY WZBOGACANIA SŁOWNICTWA:

a) Derywacja-to proces tworzenia nowych wyrazów za pomocą formantów (przedrostków, przyrostków),
b) Wyrazy o znaczeniu przenośnym - powstają przez przenoszenie cechy jednego wyrazu na drugi, np. bieg pocisku-zestawienie realne, bieg sprawy-znaczenie przenośne. Wyrazy o znaczeniu przenośnym wzbogacają słownictwo nie tylko poprzez zwiększenie liczby słów, ale przede wszystkim liczby ich znaczeń (np. złote ręce, kamienne serce).
c) Zapożyczenia - wyrazy przyjęte bezpośrednio z jakiegoś języka, np.

• z języka niemieckiego druk, ratusz,

• z łaciny egzamin, audycja,

• z języka angielskiego koks, brydż,

Zapożyczenia wzbogacają słownictwo, jeżeli nie mają odpowiedników polskich, np. arogancki.

d) Kompozycja - to łączenie w całość dwu lub więcej wyrazów bądź ich tematów. Zależnie od sposobu ich połączenia rozróżniamy trzy typy wyrazów złożonych: zestawienia, zrosty, złożenia.
* zestawienia - stanowią nazwę przedmiotu lub pojęcia, np. maszyna do pisania, wieczne pióro,

czarna jagoda

* zrosty - zespolenie dwu lub więcej wyrazów pisanych łącznie i traktowanych jako jeden wyraz pod względem akcentu, np. Wielkanoc, lekceważyć, dotychczas, widzimisię

* złożenia - zespolenie członów wyrazowych za pomocą formantu "o" "i", "y", np. białogłowa, listopad, lekkomyślny, samochód, pucybut .
e) Skrótowce - to wyrazy utworzone przez połączenie liter lub sylab wyrazów stanowiących skracaną nazwę. Skrótowiec zastępuje całą grupę wyrazów i może podlegać normalnej odmianie.

Rozróżniamy następujące rodzaje skrótowców:
* literowce (czytamy nazwy liter, np. PKO=Pekao, PKP=Pekape)
* głoskowce (czytamy nazwę głosek, np. ZUS=Zus, PAN=Pan),
* sylabowce (grupowce, np. Pafawag, żelbet=żelazo-beton, czytamy sylaby lub grupy liter skróconych wyrazów)
* skrótowce mieszane (czytamy nazwy liter, głosek-sylab, np. CPLiA=Cepelia, CEZAS=Cezas).
f) Neologizmy - to wyrazy, wyrażenia nowo utworzone w danym języku. Powstają one z konieczności nazwania nowych przedmiotów i pojęć, powstających wraz z rozwojem kultury materialnej i duchowej społeczeństwa.
g) Słownictwo specjalne - wyrazy wiążące się z rozwojem poszczególnych dziedzin nauki i techniki. Słowa te, często niezrozumiałe dla ogółu, są niezbędne dla określonego kręgu specjalistów.
h) Słownictwo środowiskowe - charakterystyczne dla jakiegoś środowiska, np. dla uczniów, aktorów, myśliwych czy sportowców, np. w łowiectwie: wadera-wilczyca, cieciorka-samica cietrzewia.
i) Wyrazy wieloznaczne - słowa posiadające wiele różnorakich znaczeń np. ognisko, bałwan.

22. Zróżnicowanie słownictwa (stylowe, terytorialne, tonalne itd.).

Zróżnicowanie tonalne:

• wymowa warszawska - brat ojca

• wymowa krakowsko poznańska - brad ojca

Zróżnicowanie terytorialne- (regionalne odmienne nazywaniem tych samych zjawisk / przedmiotów):

• chaber = bławatek = modrak

• ziemniaki = kartofle = pyry

23. Leksykalne środki stylistyczne.

LEKSYKALNE ŚRODKI STYLISTYCZNE:

1. Peryfraza

2. Eufemizm

3. Apostrofa

4. Personifikacja

5. Animizacja

6. Hiperbola (opozycja litoty)

7. Litota - figura myśli

8. Porównanie

9. Metafora

10. Epitet

11. Neologizm

12. Onomatopeja

13. Oksymoron

14. Metonimia

15. Anakolut - nie respektowanie zasad formalno - gramatycznych przy budowaniu zdań.

1). Hiperbola - polega na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów, osób, zjawisk.

2). Peryfraza - polega na zastąpieniu wyrazu przez szereg innych, które byłyby jego równoważnikiem znaczeniowym.

3). Archaizm - wyraz, konstrukcja składowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia. Archaizmy, to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne

4). Eufemizm - wyraz lub peryfraza zastępująca słowo lub zwrot, które ze względu na tabu kulturowe czy religijne, na zabobon, na cenzurę lub autocenzurę (polityczną lub obyczajową), czy też na normy towarzyskie, pruderię, współczucie (empatia), poprawność polityczną, delikatność, uprzejmość, dobre wychowanie mówiącego nie może lub nie powinno być używane

• Epitet - wyraz (najczęściej jest nim przymiotnik) określający rzeczownik, epitet jest również środkiem poetyckim.

24. Słowniki współczesnego języka polskiego.

SJPD	Słownik Języka Polskiego Doroszewskiego	10 tomów + 11 tom	1958 - 1969	125 tys. haseł
MSJP	Mały Słownik Języka Polskiego	1 tom	1968	35 tys. haseł
SJPSZ	Słownik Języka Polskiego Szymczaka	3 tomy	1978 - 1981	80 tys. haseł
SJPDun	Słownik Języka Polskiego Dunaja	1 tom	Warszawa 1996	62 tys. haseł
PSWP	Praktyczny Słownik Współczesnej Polszczyzny pod red. Zgółkowej	50 tomów	1994	150 tys. haseł
ISJP	Inny Słownik Języka Polskiego (M. Bańko)	2 tomy	2000	45 tys. haseł
USJP	Uniwersalny Słownik Języka Polskiego (S. Dubin)	6 tomów + CD	2003	100 tys. haseł

25. Typologia słowników (wraz z przykładami).

TYPOLOGIA SŁOWNIKÓW:

1. ze względu na język opisu

1. jednojęzykowe

2. przekładowe

• jednojęzyczne

• wielojęzyczne

2. ze względu na układ artykułów hasłowych

1. alfabetyczne

• atergo

• afronte

2. niealfabetyczne

• gniazdowe

• pojęciowe

3. ze względu na zawartość

1. ogólne in. ogólno - definicyjne

2. specjalistyczne

• frazeologiczne

• etymologiczne

• fleksyjne

• składniowe

• historyczne

• słownik wyrazów obcych

• poprawnościowe

• zapisu - ortograficzne

• sprawności dźwiękowej - ortofoniczne

• poprawnej polszczyzny - ortoepiczne

• auto -, homo -, synonimów

• gwarowe

• odmian językowych

• rymów

• frekwencyjne

• skrótów

• onomastyczne (nazwy własne)

4. ze względu na przeznaczenie słownika

1. popularne - skierowane są do odbiorcy o przeciętnej kompetencji językowej

2. naukowe - skierowane są do odbiorców zajmujących się profesjonalnie daną dziedziną

5. ze względu na adresata

1. dla rodowitych użytkowników

2. dla uczących się języka obcego

6. ze względu na podejście do materiału językowego

1. opisowe (deskryptywne) - charakterystyka jednostki językowej pod względem uzywalności

2. normatywne (preskryptywne) - rejestracja słowa zgodnie z normą językową

7. ze względu na zakres czasowy

1. synchroniczne

2. diachroniczne

8. ze względu na formę utrwalenia słownika

1. tradycyjne

2. online, offline

3. multimedialne

26. Słowniki historyczne języka polskiego.

SŁOWNIK JĘZYKA POLSKIEGO SAMUELA BOGUMIŁA LINDEGO:

• 6 tomowy

• 1807 - 1814 - I wydanie (Warszawa) 1854 - 1860 - II wydanie (Lwów)

• 60 tysięcy haseł

• Układ alfabetyczno gniazdowy

• Słownik jednojęzyczny naukowy

• Innojęzyczne odpowiedniki wyrazu hasłowego

• Podział i numerowanie znaczeń

• Definicje przyjmują różną postać

• Cytaty zaopatrzone w lokalizację

SŁOWNIK WARSZAWSKI:

• 8 tomowy

• 1900 - 1927 (Warszawa)

• Jan Karłowicz; Adam Kryński - redaktorzy

• 280 tysięcy haseł

• Układ alfabetyczny

• Notuje archaizmy i wyrazy gwarowe

SŁOWNIK WILEŃSKI:

• 2 tomowy

• 1861 (Wilno)

• Aleksander Zdanowicz; Michał Szyszko - redaktorzy

• 110 tysięcy haseł

• Układ alfabetyczny

• Zawiera neologizmy i kolokwializmy

• Liczne zapożyczenia

• Posiada rozbudowany system kwalifikatorów

• Zawiera słownictwo kresowe i słownictwo z dzieł wielkich romantyków

27. Budowa artykułu hasłowego w różnych typach słowników.

Słownik Języka polskiego - Witold Doroszewski

1.Podstawowe znaczenie hasła w języku dzisiejszym

2. Znaczenie współczesne mniej powszechne.

3. Znaczenia specjalne, przestarzałe i dawne, oznaczone kwalifikatorami

Słownik języka Adama Mickiewicza - Konrad Górski

1.Część gramatyczna:

- Specyfikacja gramatyczna wyrazu występującego w haśle, a podlegająca na zakwalifikowaniu wyrazu do jednej z części mowy za pomocą odpowiedniego skrótu.

- Z wykazu form fleksyjnych wyrazów odmiennych, zapisanych z uwzględnieniem brzmienia fonetycznego

2. Część semantyczna - słownik odróżnia poszczególne znaczenia, gdy wyraz występuje co najmniej w dwu znaczeniach, lub gdy występuje w znaczeniu dziś nie znanym.

3. Część frazeologiczna, objęta objaśnieniami.

Słownik języka polskiego PWN - Mieczysław Szymczak

1) wyraz hasłowy

2) wskazówki dotyczące wymowy (w wypadkach wątpliwych)

3) formy fleksyjne (odmiany wyrazów)

4) definicje znaczeń

5) przykłady użycia wyrazu hasłowego (w poszczególnych znaczeniach)

6) terminy wielowyrazowe, związki frazeologiczne i ich definicje

7) przysłowia

8) przenośnie (definiowane lub nie)

9) objaśnienia etymologiczne

Słownik gwar polskich - Jerzy Reichan

1) hasło

2) dział form

3) dział znaczeń

4) dział zaświadczeń negatywnych

5) odsyłacze formalne w obrębie artykułu

Słowni gwary studenckiej - Jerzy Bartmiński

1) hasła redakcyjnego (hasło nadrzędne i hasła podrzędne)

2) hasła materiałowego

3) kwalifikatorów

4) cytatów

5) lokalizacji

Słownik staropolski - Stanisław Urbańczyk

HASŁO podawane jest w dzisiejszej postaci, a obok niego wszystkie fonetyczne odmianki staropolskie w porządku alfabetycznym. Odmianki te znajdują się też na swoich właściwych miejscach alfabetycznych, ale zaopatrzone tylko w odsyłacz do hasła głównego - ułatwia to poszukiwania ludziom znającym tylko współczesną polszczyznę. Jeżeli postać dzisiejsza ujęta została w nawias znaczy to, że nie jest poświadczona w przykładach.

Słownik wyrazów obcych z almanachem - Władysław Kopaliński

I- wyjaśnienie znaczenia słowa za pomocą definicji, bliskoznaczników, przekładów, kwalifikatorów i odsyłaczy

II- dzieje wyrazu, etymologia, pochodzenie historyczne, genealogia literacka

Etymologiczny słownik języka polskiego - Andrzej Bańkowski

Słownik ortograficzno - gramatyczny - Irena Kamińska - Szmaj

Obok hasła podstawowego w klamrowym nawiasie podana jest jego wymowa oraz wszystkie formy gramatyczne.

Wielki słownik wyrazów bliskoznacznych PWN - Mirosława Bańko

1) W obrębie poszczególnych relacji wyrazy ułożone według kwalifikatorów, potem alfabetycznie;

2) Porządek kwalifikatorów: pot., peror., żart., iron., euf., wulg., przestarz., hist., reg.

3) Pierwszeństwo wyrazów bez kwalifikatorów; czasem naturalny porządek wynika ze znaczenia (np. nazwy miesięcy); niektóre glosy powtórzone wewnątrz hasła;

4) Wyrazy wewnątrz hasła pogrubione - warto do nich zajrzeć

Nowy słownik frazeologiczny - Arkadiusz Latusek

WYRAZ HASŁOWY (omawianego związku frazeologicznego) - WYJAŚNIENIE - PRZYKŁAD UŻYCIA .

1. Typy definicji słownikowych:

• realnoznaczeniowa - polega na wyjaśnieniu treści znaczeniowej hasła bez odwoływania się do jego budowy słowotwórczej np.

• jabłoń - drzewo owocowe o biało - różowych kwiatach powszechnie uprawiane w klimacie umiarkowanym

• strukturalno - znaczeniowa - zawiera odwołanie do podstawy słowotwórczej wyrazu np.

• gimnastyk - sportowiec uprawiający gimnastykę

• strukturalna - zawiera tylko określenie relacji leksemu do jego podstawy słowotwórczej; pomija aspekt znaczeniowy definiowanego wyrazu np.

• domek - zdrobnienie od dom

• zakresowa - wskazuje na zakres znaczeń do których można odnieść dane hasło np.

• aportować - (o psie) przynosić na rozkaz aportowaną zwierzynę lub jakieś przedmioty

• synonimiczna - polega na wyliczeniu synonimów definiowanego znaczenia

• okazały - mający imponujące rozmiary, pokaźny

• gramatyczna - opisuje hasło jako kategorię gramatyczną określanego leksemu lub wskazuje na funkcję składniową wyrazu podstawowego np.

• cztery - liczebnik główny oznaczający liczbę cztery

2. Kwalifikatory - podział.

Kwalifikatory - niosą ze sobą informację pragmatyczną

1. terminologiczne (specjalistyczne)

biol.

chem.

fiz.

mat.

2. społeczno - środowiskowe (słownictwo nieoficjalne, grupy społecznej)

dzien.

stud.

ucz.

przest.

biur.

urz.

3. geograficzne (związane z terytorialnym podziałem)

a. gwarowe

b. regionalne

c. dialektalne

d. środowiskowe

4. chronologiczne (charakteryzują słownictwo ze względu na zakres uzywania)

a. dawne (150 - 200 lat)

b. przestarzałe

c. archaizmy

5. ekspresywne (nacechowane emocjonalnie, nienaturalne, stosunek do desygnatu)

6. frekwencyjne (badają częstotliwość)

7. wg. Żmigrodzkiego : religii, mitologii, sportu (można je włączyć do społeczno - środowiskowych)

Sekwencja czynności przy opracowaniu słownika

1. zebranie materiału

2. ustanowienie korpusu tekstu

3. upewnienie się że korpus jest reprezentatywny

4. ustalenie siatki haseł

5. ustalenie zbioru haseł

6. zasady opisu

7. budowa pojedynczego hasła

• informacja gramatyczna

• kwalifikatorami

• definicja w łapkach

• znaczenia pochodne

Fiszka - kartka z jednym hasłem

Ekscerpcja - wypisywanie cytatów i przykładów

Leksem - słowoforma

Wyraz tekstowy - reprezentacja leksemu

Lematyzacja - sprowadzenie słowoformy do formy podstawowej

Konkorelacje - zestawienia cytatów

Metody opracowywania słowników

-zgromadzenie materiału językowego

-ustalenie siatki haseł

-ustalenie metody i zasad opisu hasłowego

-redakcja haseł według określonego schematu

•wydzielenie i zdefiniowanie znaczeń wyrazu hasłowego

•charakterystyka gramatyczna wyrazu

•wybranie sposobu ilustrującego przedstawienie wyrazu hasłowego

-kontrola i korekta gotowych haseł

-edycja słownika

W procesie powstawania słowników naukowych praktykuje się publikacje „zeszytu próbnego” zawierającego zbiór kilkudziesięciu haseł projektowanego dzieła, który jest podstawą do dyskusji w całym środowisku językoznawczym.

W kwestii przygotowania słowników popularnych nie prowadzi się owych zeszytów, autorzy i wydawcy biorą odpowiedzialność za ich kształtowanie. Istotną rolę odgrywa tu konkurencja, chęć utrzymania w tajemnicy własnych pomysłów, oraz czas wykonywanej pracy.

W procesie przygotowywania komercyjnego słownika pojawia się element promocyjny, udostępnianie fragmentu dzieła, bezpłatnie w celach reklamowych.

Podejmując się pisania słownika opisującego dany język nie po raz pierwszy, autor sięga do poprzednich dzieł w celu poszerzenia go i skorygowania.

Najważniejsze teorie leksykograficzne XX wieku:

Teoria leksykograficzna Witolda Doroszewskiego (rozprawy teoretyczne 1954-70, wstęp do słownika 1959)

Wpływ na współczesną leksykografie:

- możliwości organizacyjne i finansowe, dzięki czemu powstał największy, ogólny słownik języka polskiego XX wieku, mający wpływ na powstające w późniejszych okresach dzieła leksykograficzne.

- przez długi czas była teorią dominującą

- model słownika ukształtował się w społecznej świadomości

Elementy poglądu Doroszewskiego:

-behawioryzm: konsekwentne prowadzenie opisu semantycznego wyrażeń. Analiza znaczeń to analiza możliwych sposobów działania za jego pomocą w sytuacjach wymajających jego użycia.

-racjonalizm i scjentyzm: słownik jest naukowym poglądem na świat, pełni funkcje pedagogiczne.

-encyklopedyzm: przejawiający się w definicjach realnoznaczeniowych.

-perswazyjność: wpływ na zmianę poglądów czytelnika.

-normatywizm: selekcja haseł, eliminacja słownictwa z niższych rejestrów stylistycznych.

Teoria leksykograficzna Macieja Grochowskiego (lata 80)

Koncepcja będąca próbą wprowadzenia osiągnięć semantyki i leksykografii, niemająca z wiązu z powstawaniem słownika. Odbiorcą słownika miał być głównie językoznawca, nie przeciętny użytkownik. Elementy teorii Grochowskiego. :

- pojęciowa analiza wyrażeń z punktu widzenia różnych dziedzin lingwistyki przy użyciu tego samego bądź innego języka naturalnego.

- struktura i zawartość ma być odzwierciedleniem postawy metodologicznej samego autora.

- słownik uwzględnia fakty leksykalne, pomijając część gramatyczną, która może być powiązana z innymi hasłami.

-rygorystyczne kryteria wyróżniania haseł i podhaseł.

- definicje spełniają warunki poprawności nakładane przez semantykę, definicje mocno rozbudowane przedstawione w postaci elementów prostych.

- zrezygnowanie z definiowania wrażeń trudnych do scharakteryzowania, potocznych.

- eliminacja znaczeń terminologicznych.

Ogólne słowniki języka polskiego.

SJPD: red. W. Doroszewski, 1950r., XI t. + suplement wydany w 1969r., polszczyzna od XVIII w. Słownik wyznaczył standard zawartości artykułu hasłowego w słownikach ogólnych j.polskiego, na które składają się: wyraz hasłowy, inf.gramatyczna, kwalifikator, definicja, przykład (tu w formie cytatów ze źródeł), użycia przenośne, frazeologia, przysłowia, inf.etymologiczne, inf.o odnotowaniu tego wyrazu we wcześniejszych słownikach j.polskiego.

MSJP (Mały słownik języka polskiego): red. Skorupka, Auderska, Łempicka, 1968r. I t., PAN, opiera się na SJPD, jest dziesięciokrotnie mniejszy objętościowo, ale zawiera tylko 3,5 razy mniej haseł. Usunięto wyrazy rzadsze, przestarzałe i dawne.

SJPSz (Słownik języka polskiego Szymczaka): red. Szymczak, 1978-1981, III t., redaktorzy kolejnych tomów to: Hipolit Szkiłądź, Henryk Bik, Celina Szkiłądź. Słownik został skrytykowany na zbytnią naukowość.

PSWP (Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny): red. Zgółkowa, 1994, C t.. Słownik został skrytykowany za obszerność i częste użycie leksemów przestarzałych, specjalistycznych, środowiskowych, sztucznych przykładów, dotyczących nazw mieszkańców i ich żeńskie odpowiedniki, co jest niezgodne z samym tytułem i założeniem słownika.

SJPDun: red. Dunaj, 1996 (środowisko krakowskie), początkowo jeden tom, później słownik został poszerzony o tom drugi, zgodny z teorią Grochwskiego, bogate przygotowanie jezykowe,

ISJP: red. Bańko, 2000, rozwinięcie nowatorskiej koncepcji struktury artykułu hasłowego, zastosowanej w ang.słowniku pedagog.”Collins Cobuild English Dictionary”.

USJP : red. Dubisz, Sobol, 2003, rejestruje przede wszystkim słownictwo 2. połowy XX i początku XXI wieku, pomija natomiast większość wyrazów dawnych i przestarzałych.

Podstawowe elementy opisu leksykograficznego.

Leksem - wyraz rozumiany jako abstrakcyjna jednostka systemu słownikowego języka. Składa się na nią znaczenie leksykalne oraz zespół wszystkich funkcji gramatycznych, jakie dany leksem może spełniać, a także zespół form językowych reprezentujących w tekście leksem w jego poszczególnych funkcjach. Wyróżniamy leksemy:

a) odmienne- przymiotnik, rzeczownik, czasownik, zaimek, liczebnik

b) nieodmienne- przysłówek, partykuła, spójnik, przyimek, wykrzyknik.

Jednostka leksykalna to ciąg elementów diakrytycznych mający znaczenie globalne czyli będące całością. Nie wynikające z sumy składników. Ciąg niepodzielny semantycznie na takie podciągi znacące, które byłyby elementami klas substytucyjnych niezamkniętych. Klasa substytucyjnie zamknięta. Ciąg podzielny semantycznie ale na klasy zamknięte - można podstawić coś ale nie wszystko - w ramach hasła może być kilka jednostek leksykalnych. (robić w balona)

Wyraz- znak językowy nazywający jednostkowy przedmiot materialny lub klasę jednorodnych przedmiotów materialnych; w piśmie oddzielona odstępem od sąsiednich wyrażeń.

- wyraz graficzny- ciąg liter od spacji do spacji (graficzny/ ortograficzny).

- wyraz fonologiczny~ jest tyle wyrazów, ile akcentujemy (np. Byłem w domu, gdzie w domu będzie jednym wyrazem fonologicznym).

- wyraz tekstowy - najmniejszy segment tekstu, jego pozycja jest zmienna w stosunku do innych elementów tekstu. Wyjątki: po francusku, po dobremu, za młodu, Miasteczko Śląskie i in.

- wyraz gramatyczny - odpowiada pojedynczej formie gramatycznej, np. forma prosta: napiszę, forma złożona: będę pisał.

Makrostruktura słownika

wzajemny układ jego artykułów hasłowych. Może być alfabetyczny, gniazdowy lub pojęciowy.

Elementy makrostruktury:

-układ haseł

- dobór haseł

- różne możliwości hasłowania

- homonimia: relacja między wyrazami tekstowymi posiadającymi jednakową formę (fonetyczną lub graficzną), lecz odmienne, niepowiązane ze sobą znaczenia.

• całkowita: to wyrazy jednakowe i pod względem formy zapisu, i brzmienia, np. „parów ka" jako

kiełbaska i jako rodzaj kąpieli

• częściowa:

▫ fonetyczna, absolutna wyrazy zbieżne w postaci dźwiękowej i różniące się formą zapisu (strużka, stróżka)

▫ fleksyjna - słowa odmieniane według wzorca odmiany mogą mieć te same formy odmiany (mieć `ja mam' `dużo mam' )

▫ słowotwórcza: wyrazy stanowiące identyczne formy odmiany różnych wyrazów (np. Ryba wypadła wydrze z łap - Nikt już nie wydrze ci tych pieniędzy).

▫ składniowa: pewne połączenia składniowe może mieć wiele znaczeń (zdrada żony, kto zdradził czy mąż żonę, czy żona męża?)

Homofonia to fonetyczna tożsamość różnych segmentów językowych (głosek, sylab, wyrazów itd.), przy czym poprzez tożsamość nie należy rozumieć całkowitej identyczności, (która jest niemożliwa ze względu na charakterystykę budowy narządów mowy), a jedynie nierozróżnialność cech relewantnych danego segmentu językowego. Dzięki temu wyraz cukier wypowiedziany przez kobietę i wyraz cukier wypowiedziany przez mężczyznę są homofoniczne, ponieważ barwa głosu nie jest cechą relewantną. (morze `zbiornik wodny` może `jednostka językowa wyrażająca prawdopodobieństwo wystąpienia czegoś`)

Homografia - ortograficzna tożsamość słów różniących się sposobem ich wymawiania oraz znaczeniem. Relacja ta obejmuje pary wyrazów o jednakowej grafii i realizacji fonetycznej, np.: (staw `zbiornik wodny` ` część kończyny`)

-hasła i odsyłacze

Mikrostruktura słownika

wewnętrzna struktura artykułu hasłowego, a więc wyodrębnienie jego obowiązkowych składników, określeni ich kolejności i sposobu realizacji.

Elementy mikrostruktury:

- wyraz hasłowy: pod względem linearnym pierwszy element artykułu hasłowego, który identyfikuje hasło i szereguje je w porządku.

- informacja gramatyczna: dotyczy właściwości fleksyjnych opisywanych jednostek:

• eksplicytna (jawna) przyjmuje postać odrębnego elementu mikrostruktury.

• implicytna (ukryta) cechy gramatyczne otrzymujemy z innych składników hasła.

▫ pośrednia (ogólna) w postaci tabel i zestawień w początkowej części słownika.

dla rzeczownika: określenie rodzaju za pomocą skrótów nazw łacińskich (m, f, ż, m) numer wzorca odmiany odsyła do tabeli ( IV, V)

dla czasownika: określenie aspektu i numeru wzorca odmiany (pisać, ndk, IX)

Dla przymiotnika: podanie form (zakończeń) mianownika, liczby mnogiej, rodzaju męskoosobowego i stopnia wyższego.

▫ bezpośrednia (szczegółowa) podawana bezpośrednio w artykułach hasłowych.

- kwalifikatory: informacja o tym,że dana jednostka leksykalna należy do słownictwa nacechowanego, charakterystycznego dla pewnych odmian języka, używanego w określonych sytuacjach komunikacyjnych, na konkretnym terytorium.

•terminologiczne (biol. chem. fiz)

•stylistyczno-pragmatyczne (pot. żart. wulg.)

•społeczno-środowiskowe (stud. przest. urz.)

•geograficzno-środowiskowe (gwar. reg.)

•dotyczące religii i mitologii,

• dotyczące rozrywki i sportu (gimn. żegl. )

• chronologiczne (daw. przestarz.)

•frekwencyjne. (rzad.)

Podstawowe postulaty użycia kwalifikatorów:

-tworzenie słowników logicznych, aby pokrywały się w swoim zakresie (książkowy-literacki)

-kompletna siatka wypełniająca wszystkie dziedziny terminologii

-zakres kwalifikatorów zdefiniowany we wstępnie słownika

-konsekwentne stosowanie.

-definicja: informacja dotycząca znaczenia słowa. Wydzielanie i szeregowanie znaczeń leksykograf opracowuje ze zbioru przykładowych haseł, co prowadzi do wyłożenia różnych znaczeń wyrazu.

•realnoznaczeniowa: wyjaśnia treści znaczeniowe bez odwoływania się do budowy słowotwórczej

np. aksamit - tkanina z jedwabiu i wełny lub bawełny lub z czystego jedwabiu, pokryta z jednej strony miękkim, krótkim włosem

•strukturalno- znaczeniowa: uwypukla się budowę słowotwórczą i precyzuje się charakter rzeczowy stosunku desygnatu wyrazu pochodnego do desygnatu wyrazu podstawy słowotwórczej np. donosiciel- osoba która donosi

•strukturalna: wskazuje relację objaśnianego hasła do jej podstawy słowotwórczej. Przeważnie stosuje się ją przy zdobieniach i zgrubieniach np. maleńki - zdrobienie, o odcieniu intensywniejszym, od mały

•zakresowa: wskazuje na zakres desygnatów, do których może się odnieść dane hasło.

gdy następuje konieczność użycia tego typu definicji oznacza to, że nie jesteśmy w stanie wydzielić konkretnych, odbębniających cech znaczeniowych np. beczeć: - o owcy - wydawać głos -w przenośni- głośno płakać

•synonimiczna: wyjaśnia hasła poprzez podstawienie synonimów np. miło - serdecznie, życzliwie, dobrze, przyjemnie, błogo, uprzejmie

•gramatyczna: określa wyraz przez kategorię gramatyczną.

definicja gramatyczna może mieć charakter składniowy, tj. gdy określa funkcję danego wyrazu w zdaniu

np. lepszy - stopień wyższy od dobry

- przykład użycia wyrazu hasłowego: pokazuje kontekst leksykalny i składniowy opisywanego wyrazu. Jest źródłem informacji o fleksyjnych i składniowych właściwościach wyrazu hasłowego.

- związki frazeologiczne, frazeologizmy - utrwalone w użyciu połączenie dwóch lub więcej wyrazów, które ma znaczenie symboliczne, np. biała flaga, marzenie ściętej głowy, wypić duszkiem albo pójść po rozum do głowy. Do związków frazeologicznych zaliczane mogą być także przysłowia, porzekadła, sentencje i maksymy.

Związki frazeologiczne dzielimy według dwóch kryteriów:

- ze względu na charakter gramatyczny (tzw. klasyfikacja formalna) wyróżniamy związki:

• wyrażenia, czyli zwroty o strukturze grupy rzeczownikowej. Ośrodkiem frazeologizmu jest rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, czy rzadziej przysłówek (krokodyle łzy, dziadowski bicz, częstochowski rym, krótko i węzłowato)

• zwroty, czyli związki o strukturze grupy czasownikowej. Ośrodkiem frazeologizmu jest czasownik lub imiesłów przysłówkowy (zakochać się na zabój, wciskać)

• frazy mające postać zdania. Taki związek frazeologiczny to zdanie lub równoważnik zdania, przy czym elementy pozostają ze sobą silnie zespolone znaczeniowo (człowiek człowiekowi wilkiem, kij ma dwa końce

- ze względu na rodzaj zespolenia (tzw. klasyfikacja znaczeniowa, semantyczna).

• swobodne (luźne) funkcjonujące w wypowiedzi jak pojedynczy wyraz, nie dają sporwadziś się do funkcji ich składników. (biały kruk, czyjaś gwiazda zgasła)

• łączliwe, których stopień spoistości jest duży, ale jest możliwa wymiana jednego lub kilku elementów w obrębie ograniczonej liczby wyrazów, zwykle bliskoznacznych. (jasny, serdeczny, nikły - uśmiech )

• stałe (w tym idiomy) połączenia tworzone każdorazowo, doraźnie powstające ze zwykłego zestawienia wartości semantycznej członów składniowych. (jeść bułkę, zupę, ciastko)

- informacje o wymowie, pochodzeniu, obecności hasła w innym słowniku, możliwość dzielenia wyrazu, wskazówki poprawnościowe.

Definicje

- definicja równościowa (definicja normalna, definicja klasyczna) dostarcza kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie, w zasadzie w stosunku do każdego przedmiotu, czy podpada on pod wyraz (zwrot) definiowany (definiendum), czy nie podpada. Inaczej to wyrażając: jest to taka definicja, która przedstawia swoistą równość między wyrazem lub zwrotem, o znaczeniu którego informuje lub typowym dla tego wyrazu (zwrotu) kontekstem a wyrażeniem, za pomocą którego o tym znaczeniu informuje.

• przedmiotowa: charakteryzuje jednostkę, jako rzecz. (Bursztyn jest to skamieniała żywica.)

• metajęzykowa: charakteryzuje wyrażenie z punktu widzenia miejsca wśród innych wyrażeń danego języka. (Wyraz „bursztyn” znaczy tyle, co wyrażenie „żywica skamieniała”.)

-definicja cząstkowa: nie dostarcza kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie, w stosunku do każdego przedmiotu, czy podpada on pod wyraz (zwrot) definiowany, czy nie podpada, nie określają one w pełni znaczenia i zakresu definiowanego wyrazu, dają o nim jedynie informację niepełną, cząstkową. Tego rodzaju definicje, mające szerokie zastosowanie w nauce, w nauczaniu i w życiu codziennym, nazywa się. Wskazać można na dwa zasadnicze powody stosowania definicji cząstkowych:

• definicja ostensywna (deiktyczna): polega na wskazaniu definiowanego przedmiotu z równoczesnym wypowiedzeniem formuły.

Definicja równościowa:

1. człon definiowany: definiendum.

2. człon definiujący: definiensa.

3. spójka spójnik wyrażający równość zakresów elementów wyżej wymienionych.

Podział definicji ze względu na sytuację, w jakiej dokonuje się definiowanie:

- definicja sprawozdawcza: wskazuje ona, jakie znaczenie wyraz definiowany w danym języku. (Okrąg to zbiór wszystkich punktów na danej płaszczyźnie oddalonych o daną odległość od danego punktu.)

- definicja regulująca: nadaje nowe znaczenie nieostremu terminowi.

- definicja konstrukcyjna: ustanawia nowe znaczenie danego wyrażenia, lub wprowadza do języka wyrażenie o pewnym znaczeniu.

Podział definicji z lingwistycznego punktu widzenia:

- definicja semantyczna: przedstawia znaczenie.

- definicja gramatyczna: gramatyczne właściwości jednostki.

- definicja pragmatyczna: funkcja pragmatyczna jednostki.

Zasady definiowania jednostek leksykalnych

- definicja powinna mieć charakter językowy a nie encyklopedyczny, za pomocą języka semantycznego

- definicja powinna mieć rozczłonkowany charakter, musi być zbudowana z elementów prostszych niż definiendum. Doprowadziło to do chęci doprowadzenia do tego, aby każda jednostka leksykalna przedstawiona została w postaci ciągu jednostek elementarnych semantycznie niepodzielnych. Zaowocowało to powstaniem nurtu badań na indefinibiliami, czyli jednostkami niepodzielnymi.

- wyraz definiowany oraz człon definiowany powinny być równoznaczne

- definicja nie może zawierać wyrazu definiowanego (słodki `mający słodki smak')

Błędy i usterki w definicjach.

Podstawowe błędy w definiowaniu (Definicje równościowe)

Definicje fałszywe. Koniecznym warunkiem prawdziwości definicji równościowej musi być tożsamość zakresowa jej członów - definiendum i definiens muszą być zakresowo tożsame. A zatem: Definicja fałszywa jest to taka definicja, w której nie zachodzi stosunek tożsamości zakresowej definiendum i definiensa. Biorąc pod uwagę powyższą relację, wyróżnia się następujące odmiany definicji fałszywej:

- definicja za wąska. Gdy nie odnosi się do wszystkich elementów nazywanych przez definiendum ( Robotnik jest to pracownik fizyczny zatrudniony w przedsiębiorstwie państwowym. Błąd: za wąski definiens - istnieją pracownicy fizyczni zatrudnieni np. w przedsiębiorstwach prywatnych)

- definicja za szeroka. Jej zakres znaczeniowy obejmuje również inne desygnaty. ( Adwokat jest to osoba wykonująca zawód prawnika. Błąd: za szeroki definiens - istnieją osoby wykonujące zawód prawnika, które nie są adwokatami, np. prokurator czy sędzia)

- definicja, której człony krzyżują się zakresowo. (Stół jest to mebel służący do spożywania posiłków. Błąd: krzyżowanie się zakresów definiendum i definiensa - istnieją stoły nienadające się, ze względu na przypisywaną im funkcję, do spożywania posiłków (stół operacyjny) i istnieją meble służące m.in. do spożywania posiłków, które nie są stołami - krzesła)

- definicja zawierająca błąd przesunięcia kategorialnego. Jest to taka definicja, której człony (definiendum i definiens) pozostają do siebie w zakresowym stosunku wykluczania. ( Piękno jest to piękna młoda kobieta. Błąd: wykluczanie się zakresów - ani piękno nie jest piękną młodą kobietą ani piękna młoda kobieta nie jest pięknem. Zakresy definiendum i definiensa mówią o zupełnie innych klasach przedmiotów, definiendum jest przedmiotem abstrakcyjnym (idealnym) a definiens jest przedmiotem realnie istniejącym. Strukturalnie przedmioty te należą do różnych kategorii: idealnych własności i konkretów.)

Definicją fałszywą może być jedynie definicja sprawozdawcza, tylko ona, bowiem podlegać może zarzutowi fałszu, ponieważ informacja, którą podaje, może nie być zgodna z zastanym znaczeniem wyrazu.

Definicje nieinformujące

Definicja nieinformująca to taka definicja, która nie spełnia co najmniej jednego z następujących trzech warunków:

1. jej człon definiujący (definiens) jest zrozumiały dla osoby (osób), dla której (których) definicja jest przeznaczona;

2. osoba (osoby), do której (których) definicja jest adresowana, rozumie (rozumieją) człon definiujący (definiens) tej definicji właściwie;

3. człon definiujący definicji nie zawiera wyrazu (zwrotu) definiowanego.

Jej podstawowe odmiany to:

- definicja zawierająca błąd ignotum per ignotus. Pogwałcenie warunku pierwszego: Błąd ignotum per ignotum (nieznanego przez nieznane) jest to błąd polegający na tym, że zarówno definiendum jak i definiens są wyrażeniami niezrozumiałymi. (Bycie bytu jest to nicościowanie się nicości.)

- definicja myląca. Pogwałcenie warunku drugiego: Błąd ten polega na tym, że niewłaściwe zrozumienie członu definiującego (definiensa) pociąga za sobą niewłaściwe rozumienie definiendum. (Prawda jest to wyraz szczerego przekonania. Błąd: w tym konkretnym przypadku definiens jest tu potraktowany emocjonalnie, co sugeruje, że definiendum ma wymiar emocjonalny.)

- definicja tautologiczna. Pogwałcenie warunku trzeciego: Definicja tautologiczna to taka definicja, w której definiensie powtórzone jest definiendum (w której zwrot definiujący powtarza zwrot definiowany). Powtórzenie w definiensie nie przyczynia się do lepszego zrozumienia definiendum, bowiem jest wyłącznie powtórzeniem definiendum. Występuje ona w dwóch odmianach:

• definicja zawierająca błąd idem per idem czyli to `samo przez to samo', nazywana jest również "definicją wyraźnie tautologiczną". Ma taki schemat: p jest to p. (Okrąg jest to zbiór punktów oddalonych dokładnie o zadaną odległość od środka okręgu.)

• definicja zawierająca błąd circulus in definiendo czyli `koło' w definiowaniu (definicją pośrednio tautologiczna) przebiega według następującego schematu: Wyrażenie P definiujemy przy pomocy wyrażenia Q, które z kolei definiujemy przy pomocy wyrażenia P. W ciągu definicji tworzących błędne koło. (Logika jest to nauka o poprawnym rozumowaniu - Poprawne rozumowanie to takie, które przebiega wedle ściśle określonych reguł - Ściśle określone reguły wyznacza logika.)

NOTATKI Z WYKŁADÓW

Leksykografia

04-10-2012

Leksykografia (słowo, piszę) zajmuje się oprac. Słowników konwencjami (konwencja - sposób, norma), które są wynikiem umowy społecznej. Sytuuje się ją w lingwistyce stosowanej, w dziale językoznawstwa. Metaleksykografia zajmuje się teorią i metodą leksykografii. Opis leksykograficzny jest „ukoronowaniem” leksykografii.

Słownik to:

-książka o podwójnej strukturze mikro- i makro-

-książka, w której się czegoś szuka, ale której się nie czyta

-książka o pewnym porządku

-książka opisująca język

-książka o char. Informacyjnym, normalizującym lub dydaktycznym

Leksykologia jest nauką o słownictwie, bada znaczenie wyrazów i ich użycie. Zajmuje się też kwalifikatorami, pragmatyką, podziałem frekwencją.

 

Żmigrodzki wyodrębnia dwa odcienie tego słowa :

1.       czynność, lub sztukę układania słowników

2.       ogół dostępnych składników danego języka

(słownik morfemów- wyliczone morfemy i scharakteryzowane, słownik badawczy)

Tytuł- intencje autora, wybór tematyczny

Porządek rzeczowy lub alfabetyczny

Publikacje, które nie mają jednej z wyżej wymienionych cech:

• Indeksy a tergo (o porządku na liście decyduje ostatnia litera, afront- zwykły porządek od alfabetu, pierwsza litera) - skrajnie uboga mikrostruktura

• Słownik Kopalińskiego - mogą być zajmującą lekturą

• Glosariusz - zasada porządkująca hasła jest na zewnątrz (glos - spisane inf. z rękopisów średniowiecznych z łaciny na język narodowy, w kolejności, w jakim znajdują się w oryginalnym tekście, później porządkowane alfabetycznie, najpierw tylko pierwsza literą, potem drugą, dopiero wynalazek druku to ułatwił, słownik dawniej był zwierciadłem świata, świat nie jest alfabetyczny, tylko rzeczowy, stąd kolejność rzeczowa, średniowieczny słownik zaczynał się od spraw Boskich)

• Zbiory aforyzmów - nie opisują języka

• Słownik dla szaradzistów, scrabblistów, itp. - informują, czasem normalizują, ale nie uczą (czasem nawet podają definicję, np. słownik krzyżówkowy; uczą tylko gry, czy posługiwanie się grą)

• Pastisze słowników - nawet nie informują (nie uczą niczego wprost; np. Ambrose Bierce, The Devil's Dictionary - przykład ironii i sarkazmu, tłumaczył je Julian Tuwim - zapomniana kwestia, Definicje Tuwima; tzw. Słowniki żartobliwe; Słownik komunałów - tłumaczenie Flauberta na polski, hasła instruujące jak mówić, jak postępować, frazesy mające zbitki słowne, ujawniające stereotypy.)

Słownik prawdy i rozsądku- Kazimierz Bartoszewicz

Różne słowniki, różne tytuły

Słownik - języka polskiego / demonów

Leksykon- języka polskiego / świętych

Encyklopedia - języka polskiego

Indeks - a tergo

Księga - cytatów

Biblia - witamin

Alfabet - amora

Dawnetytuły (łacińskie):

-Dicitarium

-Vocabularium

-Lexicon

-Glosarius

-Nomenlactor

-Onomasticon

-Thesaurus

Polskie:

- słownik ( G. Knapski 1621) - pierwszy słownik, w którym można znaleźć słowo ; “słownik”

- mownik (M. A. Trotz 1764)

Autorytet Lindego - przeważył szalę na rzecz “słownika”

Słownik a Encyklopedia

-opisuje słowa

-podaje informacje istotne językowo

-przyjmuje (lub choćby deklaruje) perspektywę potoczną

*opisuje rzeczy

*podaje informacje „encyklopedyczne”

*przyjmuje perspektywę naukową

Słownik a encyklopedia

Encyklopedyczność słownika- definiowanie

Inny słownik języka polskiego - brak specjalistycznych definicji, brak języka specyficznego , proste definicje

Trzytomowy słownik pod redakcją Szymczaka, rodzaj Encyklopedii

Słownik językowy a encyklopedia. Słownik językowy to zbiór wyrazów ułożonych i oprac. wg. Pewnej zasady i najbardziej objaśnionych pod względem znaczeniowym, ilustrowanych przykładami. Zawiera znaczenia językowe, niespecjalistyczne, a przedmiotem opisu jest język naturalny. Encyklopedia natomiast jest także zbiorem wyrazów (...) różni się jednak tym, że podaje informacje o desygnacie.

Słownik czy niesłownik?

• Książka telefoniczna vs. Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych - różni je przeznaczeniem praktyczne i do celów naukowych

• Alfabetyczny wykaz solenizantów wraz z datami imienin (plus informacje typu „Szymon jest prawdomówny, prostolinijny i sprawiedliwy”) vs. taki sam wykaz ułożony wg dat - drugim wypadku będzie to kalendarz

• Książka kucharska vs. Leksykon sztuki kulinarnej - Z leksykonu nie dowiemy się jak zrobić potrawę, posiada informacje, np. historyczne, anegdoty, walory zdrowotne etc.

Przeznaczenie publikacji jest istotne to ono decyduje czy zaliczamy te publikację do słowników.

Publikacje referencyjne

Kategoria obejmująca słowniki, leksykony, encyklopedie, katalogi, książki telefoniczne, konkordancje i inne publikacje, mające zapewniać szybki i łatwy dostęp do ustrukturyzowanych i zestandaryzowanych informacji. Np. Rozkłady jazdy, roczniki statystyczne, przewodniki turystyczne, tablice matematyczne. Informacje nie do czytania, tylko do sprawdzenia poszczególnych informacji, danych.

Wnioski:

-Słownik to pojęcie o szerokim zakresie i ubogiej treści

-Granice słownika są nieostre, na ich przebieg ma wpływ tradycji

-Są słowniki mniej i bardziej (proto)typowe

-Wydawcy nazywają książkę słownikiem, leksykonem lub encyklopedią, aby podnieść jej prestiż i zapewnić lepsza sprzedaż

11.10

Typologia słowników:

• ze względu na liczbę języków

jednojęzyczne,

dwujęzyczne,

wielojęzyczne,

semi- dwujęzyczne

• ze względu na układ

alfabetycznym,

onomazjologiczny - punktem wyjściem jest treść nie norma językowa= tematyczny

• ze względu na zawartość

ogólne- słowniki języka polskiego,

specjalne- np. ortograficzny

• ze względu na zastosowanie

pasywne,

aktywne

• ze względu na adresata

popularne,

naukowe,

dla rodzimych użytkowników,

dla cudzoziemca,

dla dorosłych,

dla dzieci,

dla seniorów

Typologia słowników

• ze względu na język opisu

jednojęzykowe

przekładowe

jednojęzyczne

• wielojęzyczne

• ze względu na układ artykułów hasłowych

3. alfabetyczne

• atergo

• afronte

4. niealfabetyczne

• gniazdowe

• pojęciowe

• ze wzgędu na zawartość

3. ogólne in. ogólno - definicyjne

4. specjalistyczne

• frazeologiczne

• etymologiczne

• fleksyjne

• składniowe

• historyczne

• słownik wyrazów obcych

• poprawnościowe

• zapisu - ortograficzne

• sprawności dźwiękowej - ortofoniczne

• poprawnej polszczyzny - ortoepiczne

• auto -, homo -, synonimów

• gwarowe

• odmian językowych

• ze względu na stosunek do materiału

opisowe,

normatywne

• ze względu na rodzaj informacji

językowe- mało nazw własnych, nie można ich przetłumaczyć ;

encyklopedyczne- nie ma odmiany, są tylko rzeczowniki, można przetłumaczyć

• ze względu na zasięg czasowy

współczesne - opis języka współczesnego ich twórcom;

historyczne- odległe epoki np. słownik staropolski, słownik polszczyzny xvi wieku;

synchroniczne- materiał językowy traktowany jest jakby w danym czasie się nie zmieniał, perspektywa statyczna;

diachroniczne- bierze pod uwagę zmianę w słownictwie, niczym film diachronia cały film, statyczne- jedna klatka

np. słownik polszczyzny xvi wieku - statyczny i historyczny; słownik braci Grimm -słownik diachroniczny i historyczny , Oxford Dictionary - słownik diachroniczny i historyczne, słownik współczesnej polszczyzny - współczesny i synchroniczny, słownik

• etymologiczny współczesny - współczesny, diachroniczny ze względu na nośnik

drukowane,

elektroniczne

np. słowniki sumeryjsko- akadyjskie - najdawniejsze zachowane, słowniki

oralne, w formie tabliczek glinianych, później papirusowe, pergaminowe, papierowe,

- rymów

- frekwencyjne

- skrótów

- onomastyczne (nazwy własne)

• ze względu na przeznaczenie słownika

3. popularne - skierowane są do odbiorcy o przeciętnej kompetencji językowej

4. naukowe - skierowane są do odbiorców zajmujących się profesjonalnie daną dziedziną

• ze wzgędu na adresata

3. dla rodowitych uzytkowników

4. dla uczących się języka obcego

• ze wzgędu na podejście do materiału językowego

3. opisowe (deskryptywne) - charakterystyka jednostki językowej pod względem uzywalności

4. normatywne (preskryptywne) - rejestracja słowa zgodnie z normą językową

• ze wzgędu na zakres czasowy

3. synchroniczne

4. diachroniczne

• ze wzgędu na formę utrwalenia słownika

4. tradycyjne

5. online, offline

6. multimedialne

• ze wzgędu na podejście do materiału językowego

5. opisowe (deskryptywne) - charakterystyka jednostki językowej pod względem uzywalności

6. normatywne (preskryptywne) - rejestracja słowa zgodnie z normą językową

• ze wzgędu na zakres czasowy

5. synchroniczne

6. diachroniczne

• ze wzgędu na formę utrwalenia słownika

7. tradycyjne

8. online, offline

9. multimedialne

• Ze względu na wizerunek rynkowy

Standardowe

Luksusowe - do ozdoby, na półce, żeby ładnie wyglądały

Wielkie

Podręczne

Małe - nie chcą wydawać, bo boją się złego odbioru przez odbiorców

Rozmiary są określane umownie:

W Polsce- wielkie -podręczne - mały - kieszonkowy

W USA- unabridged - powyżej 400 tys. Haseł ; semi- unabridged- do 300 tys. Haseł ; collage 180-160 tys. haseł

Istota słowników ogólnych:

Słownik ogólny obejmuje wszystkie rodzaje jednostek leksykalnych danego języka i charakteryzuje je w sposób możliwie wszechstronny , pod różnymi względami

Które słowniki nie są ogólne?

• pod względem makrostruktury nie są ogólne, np.;

-słownik wyrazów obcych, słownik frazeologiczny, słownik skrótów, imion, czasowników, słowni slangu, gwar, języka autorów

• Pod względem mikrostruktury nie są ogóle np.:

-słownik ortograficzny, słowniki wymowy, słowniki synonimów, słowniki etymologiczne

Charakteryzujemy słowniki:

Wielki SPP:

-jednojęzyczny, alfabetyczny, specjalny, aktywny, popularny, dla rodzimych użytkowników, dla dorosłych, normatywny, językowy, współczesny, synchroniczny, drukowany/ elektryczny, „wielki”

Najwięcej słowników :

-ortograficznych ,

-później wyrazów obcych,

-potem synonimów, frazeologiczne, poprawnej polszczyzny, słowniki języka polskiego

25.10

Żmigrodzki użył dwóch pojęć dot. Budowy słownika :

• makrostruktura -  układ artykułów hasłowych (przedmowa, wstęp, lista skrótów, bibliografia, lista haseł, aneksy, indeksy)

• mikrostruktura - zasady opisu - budowa artykułów hasłowych (wyraz hasłowy, pozostałe elementy artykułu hasłowego)

Jednolitość struktury ułatwia korzystanie ze słownika.

Hasło - termin dwuznaczny

hasło(a) = artykuł hasłowy np. budowa hasła

hasło(b) = wyraz hasłowy np. informacja przyhasłowa

Przeważnie hasło = hasło(a)

Porządek alfabetyczny (1/2) :

a fronte - od pierwszej litery słowa

a tergo - od ostatniej litery słowa

Porządek alfabetyczny (2/2):

litera po literze - pas, pascha, pas cnoty

słowo po słowie - pas, pas cnoty, pas ratunkowy

Rodzaje informacji i ich wykładniki:

1. Pisownia - Wyraz hasłowy, jego warianty i formy

2. Wymowa - Transkrypcja

3. Gramatyka - Kody gramatyczne, formy fleksyjne

4. Znaczenie - Definicja, ilustracja

5. Użycie - Przykłady, kwalifikatory, komentarze

6. Wyrazy pokrewne - Podhasła, odsyłacze

7. Synonimy - Definicja, informacje o synonimach

8. Pochodzenie - Notki etymologiczne

9. Frekwencja - Dane liczbowe, przedziały częstości

10. Źródła - Notki źródłowe, bibliografia

Definicja składa się z:

a) Definiendum - człon definiowany

b) Definiensa - człon definiujący

Rodzaje definicji

• realnoznaczeniowa - nie zawiera się w niej wyrazu podstawowego, dotyczy wyrazów niemotywowanych

jury << komisja sędziowska, grupa znawców wyznaczonych lub wybranych dla przyznania nagród na konkursach, wystawach lub zawdach sportowych >>

pryzmat << bryła substancji przezroczystej (np. szkła lub kwarcu) ograniczona dwiema płaszczyznami przecinającymi się wzdłuż prostej; ma zastosowanie w najrozmaitszych przyrządach optycznych (spektroskopach, lornetkach, mikropskopach i in.) >>

przysposobiony << dziecko adoptowane, prawie uznane za swoje >>

repartować << rozdzielać, rozkładać >>

repasacja << podnoszenie oczek w pończochach, dorabianice zniszczonej części pończoch >>

• zakresowa - dotyczy wyrażeń ekspresywnych, „Jakoś tam, o kimś tam”

dziadzisko << pogardliwie, czasemz odcieniem politowania o mężczyźnie >>

facet << lekcewżąco o mężczyźnie bliżej nieokreślonym, mało znanym >>

młokos << zwykle z odcieniem lekceważenia lub pogardy o dorastającym chłopcu (...) >>

bachor << o dziecku z odcieniem rubaszności, niechęci>>

mateńka << pieszczotliwie o matce>>

• strukturalno - znaczeniowa - dotyczy wyrazów motywowanych, zawiera podstawę słowotwórczą (lub odwołuje sie do niej), określa rodzaj relacji między derywatem, a wyrazem motywującym, stosunek równorzędny (?)

matkować << występować w roli matki >>

obiecanka << obietnica, na której spełnienie nie można liczyć >>

ramka << mała rama >>

repasaczka << kobieta zajmująca sie repasacją >>

reżyserka << kobieta reżyser >>

• strukturalna - nie okresla relacji między derywatem a wyrazem podstawowym, wskazuje bardzo ogólnie na wyraz podstwowy i zmienę kategorii części mowy np. Rzeczowniki odczasownikowe -anie, -enie, -cie. U Bańki spotykamy się z definicja rzeczownik od czasownika ...”, Doroszewski natomiast tworzy oddzielne hasła.

pukanie << forma rzeczownikowa czas. pukać >>

przysposobiony << imiesł. bierny od czas. przysposabiać >>

reżyserowanie << forma rzeczownikowa czas. Reżyserować >>

reżyserski << przym. od rezyser >>

manewrowanie << forma rzeczownikowa czas. pukać >>

• gramatyczna - spójniki i inne wyrazy systematyczne, które nie posiadają samodzielnego znaczenia

lub << spójnik wyrażający możliwą wymienność albo wzajemne wyłączanie się części zdania >>

ale << spójnik wyrażający przeciwieństwo, kontrast, lub odmiennie ujęcie treści >>

więc << wyraz oznaczający, że to, co po nim następuje jest skutkiem lub wnioskiem względem tego, co go w wypowiedzi poprzedza>>

może << wyraz nadający całej wypowiedzi lub jej części odcień przypuszczenia, ewentualności w wyborze, wahania,

wątpliwości >>

lecz << spójnik wyrażający przeciwieństwo, kontrast lub odmienne ujęcie treści >>

• synonimiczna - może być elementem definicji

rozrzutnik << człowiek rozrzutny, marnotrawca, utracjusz >>

rozpustnica << kobieta rozpustna, nierządnica >>

beznamiętny << obojętny, bezstronny >>

alga << wodorosty, glony >>

burżuj << bogacz, kapitalista, wyzyskiwacz >>

Inne typy definicji :

1. sprawozdawcza - znaczenie w danym języku

2. konstrukcyjna - nadaje nowe znaczenie, pojęcia wchodzące do języka

3. regulująca - nadaje znaczenie wyrazowi często uzywanemu, którego znaczeni nie było dobrze znane

4. semantyczna - przedstawia znaczenie danej jednostki

5. gramatyczna - opisuje właściwości gramatyczne jednostki, posługuje sie metajęzykiem

6. pragmatyczna - mówi o zakresie użycia języka

7. metajęzykowa język którego przedmiotem jest sam językowego

8. ostensywno - wskazująca - np. Definicje zaimków

Zasady poprawnego definiowania :

• niespecjalistyczny charakter językowy

• powinna odwoływac się do użycia potocznego

• odrzuca nadmierny scjentyzm i encyklopedyzm

• prosta semantycznie

• najlepiej od pojęcia od którego pochodzi

• hasło i definicja powinny byc równoważne

• nie powinna zawierać wyrazu definiowanego

Wskaźniki struktury hasła:

Typograficzne:

• rodzaj czcionki (Times, Arial, Helvetica itp.)

• odmiana pisma (antykwa, kursywa, półgrube itp.)

• wielkość i kolor czcionki, kolor tła, stopień nasycenia

• obramowanie

Stylistyczne: tekst, skróty, symbole, nawiasy

Segmentacje: numery znaczeń, separatory, interline, akapity, wcięcia, szpały

Jak uczyć leksykografii?

Korzystanie ze słownika wymaga wielu umiejętności

Użytkownicy słowników często nie potrafią odnaleźć informacji i nie zawsze ją rozumieją.

Należy uczyć konwencji opisu słownikowego.

Osobliwości struktury słowników elektronicznych:

• Lista haseł jest niewidoczna lub tylko częściowo widoczna. porządek haseł staje się nieistotny.

• Struktura hasła może być modyfikowana przez użytkownika.

• Materiały wstępne są zwykle pomijane.

• Skróty i kwalifikatory mogą być rozwijane po wskazaniu myszą.

• Odsyłacze są aktywne.

• Informacje stają się łatwo i szybko dostępne.

• Dostępne są nowe formy przekazu: sekwencje, audio i wideo.

Eponimy - wyrazy odimienne, nazwy pospolite od nazw własnych

Rzut oka wstecz

Dawne słowniki były mniej jednolite strukturalnie.

Współczesne konwencje opisu słownikowego ukształtowały się dość późno:

1. nowoczesne kwalifikatory Mownik Trotza (1764)

2. porządek alfabetyczny Słownik wileński (1861)

3. wielkie litery w głowkach haseł - trafiają się do dziś

08.11

Składowe leksykografii
-Pisanie i wydawanie słowników: praktycy w dziedzinie leksykografii
-Refleksja nad słownikami (metaleksykografi)
-Ogół słowników

Społeczna przestrzeń słownika;

Autor wydawca

|

Słownik

/ | \

użytkownik językoznawca recenzent

Metaleksykografia:
-historia leksykografii
-teoria leksykografii
-studia nad używaniem słowników
-krytyka słowników
-handlowe aspekty leksykografii
-społeczny status słowników

Leksykografia - nauka czy sztuka
1. Leksykografia jest starsza od naukowego językoznawstwa
2. Leksykografia wyrosła z potrzeb praktycznych; większość słowników służy celom praktycznym
3. Współczesne teorie lingwistyczne w małym stopniu wpłynęły na rozwój słowników
4. Językoznawstwo nie daje (a nawet nie szuka) odpowiedzi na wiele pytań, które interesują leksykografa
5. Wiedza o języku potrzebna jest w pracy nad słownikiem, ale nie wszyscy słownikarze są językoznawcami, nie wszyscy mają wykształcenie językoznawcze
6. W leksykografii opis wyników (definiowanie) okazuje się trudniejszy od ich gromadzenia i analizy - inaczej niż w nauce
7. W pracy nad słownikami istotną rolę grają czynniki subiektywne: wyczucie i intuicja
8. Słownik nie jest pracą naukową; za napisanie słownika nie dostaje się stopni naukowych
9. Słowniki pełnią różne funkcje nienaukowe, np.:
-poradnika językowego
-uproszczonej encyklopedii
-arbitra w grach językowych
-dowodu w sprawie sądowej
10. Dla wydawcy słowniki są przede wszystkim towarem
11. Oczekiwania wobec słowników są inne niż wobec prac naukowych (np. oczekuje się od słowników, że będą zgodne w ocenie faktów językowych)
12. Silna rola tradycji i czynników subiektywnych oddala leksykografię od nauki, a zbliża do takich form ludzkiego działania, jak literatura i sztuka, a zwłaszcza sztuka przekładu.

Oblicze współczesnej leksykografii:

1. Instytucjonalizm :

-towarzystwa i czasopisma leksykograficzne, kursy leksykografii, leksykografowie na etacie

2. Profesjonalizacja:

-leksykografowie etatowi i wolni strzelcy

3. Komercjalizacja:

-w Polsce po roku 1989

4. Komputeryzacja.

Słownik w oczach językoznawcy:

• opis języka, odzwierciedlenie kompetencji językowej,

• kodyfikacja normy językowej

• przykład realizacji (częściej braku realizacji) teoretycznych postulatów językoznawcy

• źródło do badań nad historią języka

• źródło szczegółowych informacji i punkt wyjścia wielu analiz językowych

Jak ujmować leksykografię?

korzystnie jest traktować leksykografię wieloaspektowo w jej związkach z językoznawstwem, ale także z edytorstwem

Społeczne funkcje słownika:

- słownik jest opisem języka

-słownik jest poradnikiem językowym

-słownik jest źródłem wiedzy, narzędziem edukacji i społecznego awansu

-słownik jest narzędziem walki ideologicznej

-słownik jest strażnikiem wartości moralnych społeczeństwa

-słownik jest skarbcem języka i symbolem tożsamości narodowej

-słownik jest arbitrem w sądzie, w konkursach, w publicystyce, na maturze itp.

-słownik jest symbolem prestiżu

-słownik (dwujęzyczny) jest pomostem między narodami

-słownik jest zapisem normy skodyfikowanej i podstawa standardowej odmiany języka

15.11

SŁOWNIKI ORTOGRAFICZNE

Ilość słowników na półkach w księgarniach:

• ortograficzne- 46

• wyrazów obcych- 14

• synonimów i antonimów- 13

• ogólne- 11

• poprawnościowe- 6

• frazeologiczne- 5

Ranga słowników ortograficznych:

• najliczniejsze w księgarniach,

• najłatwiej dostępne przez cały okres wojenny,

• najczęstsze w polskich domach,

• jedyne, z którymi zapoznaje polska szkoła,

• rozstrzygają najczęstsze wątpliwości językowe,

• zawierają informacje o pisowni i odmianie,

• zawierają hasła i reguły pisowni

Społeczny status ortografii:

• pomijanie polskich liter w korespondencji elektronicznej,

• ignorowanie zasad dzielenia wyrazów w prasie,

• usterki pisane w książkach,

• liberalizacja wymagań ortograficznych w szkole,

• uczniowie traktują dysortografię jako wymówkę, a nie mobilizację do nauki

NOWE ZJAWISKA W POLSKIEJ ORTOGRAFII

1. ortograficzny gigantyzm:

• SOJP PWN (1975)- 100.000 haseł

• NSO PWN (1996)- 125.000 haseł

• SO Muzy (2001)- 160.000 haseł

• WSOF Bertelsmanna (2001)- 182.154 hasła

- pojawia się coraz większa liczba haseł w słownikach, a co za tym idzie hasła są krócej rozwijane,

- często te same wyrazy traktowane są jako różne hasła i powielane w słowniku,

- osobne hasła rozwijane są z różnych perspektyw

OKŁADKA SŁOWNIKA

• odpowiada wyobrażeniu odbiorców o tym, czym powinien być słownik idealny,

• wydawca kreuje na okładce obraz idealnego słownika

Cechy idealnego słownika (ankieta ukazuje najczęściej wskazywane cechy):

2. wielkość

3. aktualność

4. zasady pisowni

5. informacje gramatyczne

6. autorytet

7. łatwość użycia

8. zróżnicowanie zasobu wyrazowego

9. informacje o dzieleniu wyrazów

10. nowoczesność

11. atrakcyjna forma graficzna

12. walory dydaktyczne

13. cena

SŁOWNIK IDEALNY (co pisane jest na okładkach i nie tylko)

• tysiące haseł różnego rodzaju (najczęściej na okładce używany jest zwrot „ponad”, np. ponad 100.000 haseł, ponieważ sprawdza się to o wiele lepiej niż „prawie”),

• najnowsze wyrazy, niezależnie od objętości,

• aktualne i zwięzłe zasady w pisowni,

• liczne formy fleksyjne,

• autorytatywność (np. powszechnie znane wydawnictwa lub użycie sławnych nazwisk np. Miodek, Markowski),

• łatwość użycia (popularne są słowniki kieszonkowe).

22.11

Dziesięć przykazań nabywcy słowników

Czyli jak wybierać świadomie i z korzyścią

1. Nie kupuj kota w worku

-nie zamawiaj z katalogu książki, której nie znasz i której nie będziesz mógł zwrócić

-jeśli kupujesz w księgarni, domagaj się, aby księgarz zdjął folię

-zapytaj co zawiera CD sprzedawane ze słownikiem

-zachowaj dowód zakupu

2. Ocen swoje potrzeby i pamiętaj o nich

-bądź ostrożny wobec rabatów, promocji i tzw. Nadzwyczajnych okazji

-pomyśl zawczasu, jakiego słownika potrzebujesz, i nie zmieniaj decyzji pod wpływem błahych okoliczności

-sprawdź opis wybranych haseł; czy cię zadowala? Czy znajdujesz potrzebne informacje i czy je znajdziesz bez trudu?

3. Nie daj się zwieść pozorom

-zwracaj uwagę nie tylko na opakowanie, ale i zawartość

-pamiętaj, że wielki słownik…, nie zawsze jest wielki

-nie wierz bezkrytycznie informacjom na okładce

-pamiętaj, że cena to nie wszystko

4. Oceń aktualność słownika

-nie wierz dacie na stronie tytułowej. Sprawdź datę przy nocie copyright

-zwróć uwagę na numer wydania i dodruku

-szukaj informacji o historii słownika w przedmowie

-sprawdź, czy słownik ma nowe wyrazy

-i czy uwzględnia zmiany w ortografii

5. Oceń wiarygodność słownika

-zwróć uwagę na wydawcę. Czy coś o nim wiesz?

-czy jest nazwisko autora na stronie tytułowej? Czy jest ci znane?

-czy słownik miał recenzentów? Pamiętaj, że konsultant to nie recenzent.

-czy słowni k oparto na korpusie? Nie wierz na słowo, sprawdź, jak opracowano hasła

6. Oceń zawartość edytorską

-sprawdź, czy słownik ma rozbudowaną makrostrukturę. Jeśli tak, czy zawiera spis treści?

-zwróć uwagę na aneksy, indeksy, bibliografię. Czy łatwo je znaleźć i z nich korzystać?

-czy poza przedmową słownik ma jakiś wstęp i co ten wstęp zawiera?

-czy słownik ma żywą paginę?

7. Oceń wielkość słownika

-czy liczba stron odpowiada grubości grzbietu? (każde 100 stron powinno dawać ok. 4 mm.)

-zwróć uwagę na wielkość druku i ilość światła na stronie

-sprawdź szacunkowo liczbę haseł. Co liczy się jako hasło?

-Policz arkusze wydawnicze

8. Oceń solidność wykonania

-zwróć uwagę na jakość papieru. Czy nie przypomina gazety?

-zwróć uwagę na trwałość oprawy. Im większy format tym musi być solidniejsza

-popatrz na druk. Jeśli jest niewyraźny, książka może być reprintem starego słownika

-bądź ostrożny wobec wydań luksusowych. Chcesz płacić za treść czy za papier i tekturę?

9. Pamiętaj, jaki słownik kupujesz

-jeśli kupujesz słonik ortograficzny, to…

*szukaj zasad pisowni

*szukaj odsyłaczy od haseł do zasad

*szukaj punktów podziału na sylaby

-jeśli kupujesz słownik frazeologiczny, to…

*sprawdź zasady hasłowania; czy hasła są odsyłane, czy też te same informacje powtórzono w różnych miejscach?

-jeśli kupujesz słownik niealfabetyczny, to…

*szukaj indeksu wyrazów podanych tylko wewnątrz haseł lub odsyłaczy od nich

10. Profesor Bańko nie wymyślił 10. przykazania, możemy sami to zrobić

29.11

06.12

Słowniki a norma językowa

Każdy etap pracy nad słownikiem wymaga decyzji o charakterze normatywnym. Nie ma właściwie słowników nienormatywnych.

Sekwencja czynności przy opracowaniu słownika

1. zebranie materiału

2. ustanowienie korpusu tekstu

3. upewnienie się że korpus jest reprezentatywny

4. ustalenie siatki haseł

5. ustalenie zbioru haseł

6. zasady opisu

7. budowa pojedynczego hasła

• informacja gramatyczna

• kwalifikatorami

• definicja w łapkach

• znaczenia pochodne

Fiszka - kartka z jednym hasłem

Ekscerpcja - wypisywanie cytatów i przykładów

Leksem - słowoforma

Wyraz tekstowy - reprezentacja leksemu

Lematyzacja - sprowadzenie słowoformy do formy podstawowej

Konkorelacje - zestawienia cytatów

Co Polacy sądzą o języku polskim?

- jest trudny

- wszyscy robią błędy

- jest coraz bardziej zwulgaryzowany

- jest zagrożony (używanie słów w obcym języku)

Tradycje kodyfikacji językowej w Polsce”

• XIX-wieczne słowniki i poradniki

• SPPS - słownik ortoepiczny Szobera (1987r)

• słownik Doroszewskiego i Kurkowskiej (1969r)

• słownik (NSPP) A. Markowskiego (1999r)

13.12

Naciski ze strony obyczajowości

List nauczycielek, że w słowniku ortograficznym było zbyt dużo słów niewłaściwych - „Dziewice leksykalne”
Polański bronił się, mówiąc że to pierwszy słownik bez cenzury. Zawiera hasła: Starobielsk, Katyń etc.

Problem wulgarności w słowniku.

Słownikom przypisuje się rolę strażnika moralności publicznej. - niewłaściwie

Szkolny słownik multimedialny - kolejne kontrowersje, na podstawie Innego słownika języka polskiego, ponieważ był skierowane do uczniów, wykreślono słowa obsceniczne, ale wciąż były nieliczne przykłady, np.: „macać” - żołnierze macają lokalne dziewczyny, bo nie mają innych rozrywek

Słowo buc- problem, bo słownik tłumaczy jako kogoś niemiłego, aroganckiego, czytelniczka napisała, że w jej regionie słowo te oznacza intymną część ciała.

Słownik oksfordzki ma słowa niewłaściwe dopiero od litery „n” - powstawały po śmierci królowej Wiktorii, później pod atakiem znalazł się, bo zawierał słowa niewłaściwe z zaznaczeniem, że sa one kontrowersyjne

Elementy purytanizmu w słownikach - pomijanie pewnych niewygodnych słów - są zbyt powszechne, zbyt znane, żeby umieszczać je w słownikach (tak tłumaczono, trochę bezsensu), pomijanie w definicjach pewnych słów- czasem prowadzi to do niezrozumienia dawnych terminów, brak informacji do czego służą np. organy intymne, definicje oceniające (np. dyskryminujące, wartościujące),

Słownik L1- słownik rodzinnego słownika

Słownik L2- słownik obcy dla użytkownika

Słownik pełni funkcję rejestrującą - powinien zawierać wszystko, niezależnie od poprawności politycznej czy obyczajowe (jak historyk, który nie może pomijać niewygodnych faktów), np.:

• Słownik Lindego - nie zawiera cenzury, wszystkie słowa

• Słownik wileński - już bardziej pruderyjny

• Słownik Doroszewskiego (11 tomowy) - zaskakująco pruderyjny

• Szymczaka- na podstawie Doroszewskiego, tak samo pruderyjny

Poprawność polityczna:

Unikanie działań lub wypowiedzi które mogłyby urazić pewną mniejszość (etniczną, religijną, seksualną)

Wymóg ten dotyczy leksykografii

Wikisłownik - przykłady wymyślone, np. czerwony, jako komunista w przykładzie

Feministki, jak zwykle, mają problem, że nie ma np. nazw żeńskich (inżynier), zbiorowości (wujostwo, a nie ciotostwo), małżeństwa od nazwisk męskich (Kowalscy, a nie Kowalskie), przysłowia (np. kochajmy się jak bracia, a nie kochajmy się jak siostry) powiedzenia typowo męskie (męska przyjaźń, męska sprawa, a kobiety są nacechowane negatywnie - babskie gadanie, baba z wozu koniom lżej), rodzaju w języku polskim (rodzaj męskoosobowy, a nie ma żeńskoosobowego - kobiety musza się dzielić np. ze stołem)

20.12

Częściej mówimy o mężczyznach niż o kobietach 3/1:

• dałem 701 223

• wiołem 703 255

• miałem 7689 2670

Hipoteza Jeżeli M/Ż - 3/1 to znaczy, że tą czynność wykonują równie często.

• Upił się 47 3

Wnioski: w jakim stopniu język odzwierciedla rzeczywistość? W języku nie ma równości płci

korpus dostarcza informacji również socjalnych.

Użytkownicy języka (klasa niejednorodna):

• wykształcony - niewykształcony

• systematyczny - przygodny

• znawca - laik

Badania, wyniki ankiet:

Ludzie najczęściej szukają pisownię wyrazów i ich znaczeń: ortograficzne i wyrazów obcych. W Czechach najwięcej systematycznych użytkowników to ludzie pióra i naukowcy. Wolą używać słowników alfabetycznych itp.

Do słownika ogólnego w Polsce sięga się po znaczenie wyrazów i związków frazeologicznych.

Ludzie często nie rozumieją definicji, uważają że są trudne

szukają znaczenia trudnych słów (terminów fachowych, wyrazów rzadkich, neologizmów i najnowszych zapożyczeń.

Ucząc się języków obcych najczęściej używają słowników dwujęzycznych, rzadko używają informacji gramatycznych.

Używanie słownika nie jest czynnością prostą

Wybierz słownik → jakie są słowniki i do czego służą?

Znajdź hasło: czy jest tylko jedna lista haseł?

Jaki jest porządek haseł? (różne odmiany słowników alfabetycznych)

jak są traktowana homonimy? Polisemia?

Które wyrazy mają status podhaseł

sprowadź formę niehasłową do hasłowej:

Jakie są konwencje hasłowania w danym języku/ słowniku.

Czy używani słownika jest trudne?

Możemy używać słownik bez instrukcji obsługi

Wnioski:

Leksykografowie przeznaczają najwięcej czasu na to czego ludzie potrzebują najmniej.

Czy upraszczać słowniki?

Co jeszcze wiemy o używaniu słowników?

Szukając znaczenia słów wieloznacznych patrzą na pierwszą definicję niektórym użytkownikom trudniej zrozumieć znaczenie na podstawie definicji.

Innowacje dot. gramatyki i definicji. Upraszczanie do którego dążyły słowniki języka angielskiego dla cudzoziemców. Np. definiowanie w kontekście.

Innowacje makro i mikro struktury:

• dzielenie długich haseł na krótsze

• poprzedzanie długich haseł spisem treści

• glosowanie (sygnał 2-3 wyrazowy ukierunkowujący) haseł homonimicznych lub jednorodnych grup znaczeń

• różnicowanie czcionki, wprowadzenie okienek, kolorowanie tła, przesuwanie pewnych informacji (gramatycznych) na margines

'bilingualized' dictionaries - mające pomóc przestawić się na jeden język

48

---