ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO

1. Prawo publiczne - prawo prywatne

Prawo publiczne to prawo, które normuje ustrój organów władzy publicznej, aby przynosiło korzyść społeczeństwu jako całości. Prawo prywatne to prawo regulujące stosunki społeczne między jednostkami, co przynosiło korzyści przede wszystkim klasie panującej ludzi wolnych.

2. IUS - FAS

Ius - prawo ludzkie (świeckie) - to zespół norm prawnych porządkujących jakąś dziedzinę życia dotyczącą sfery działania ludzkiego dozwolonej i chronionej przez państwo. Ius to tzw prawo przedmiotowe i podmiotowe. Wg Celsusa: „isu est ars boni et aequi”. Normy religijne były uzupełnieniem częściowym ius.

Fas - prawo boskie - sfera działań dozwolonej I chronionej przez religię.

3. IUS CIVILE - IUS HONORARIUM

Ius civile to podstawowy zespół norm obowiązujących w państwie rzymskim, dotyczyło obywateli rzymskich, i nawet sprzymierzeńcy Rz nie mieli do niego dostępu, poza wyjątkiem w którym do comercium z rzymianami dopuszczano niektórych Latynów i Peregrynów. Oznaczało ono całe prawo obywateli rzymskich, prywatne i publiczne. Od ius civile jako podstawowego i najstarszego zespołu norm rzymskiego prawa prywatnego, które było formalne i surowe odróżnia się IUS HONORARIUM. Było to prawo pochodzące od pretorów. Różniło się od ius civile pochodzeniem i podstawą obowiązywania, natomiast styczna była treść. Wg Juliana - pretorskim jest to prawo, które pretorowie wprowadzili dla wspomagania lub uzupełniania, lub poprawiania prawa cywilnego.

4. IUS GENITUM

To zespół norm formowanych i stosowanych w praktyce pretora peregrynów. W celu ułatwienia kontaktów handlowych peregrynów z rzymianami. Było to prawo całkowicie świecki, daleko swobodniejsze co do formy niż ius civile, w treści ograniczone do sfery stosunków majątkowych, przeznaczonym do regulowania obrotu handlowego

5. Typ i formy państwa

Państwo rzymskie to państwo o charakterze niewolniczym, które na przełomie 13 wieków przeszło głębokie zmiany, od założenia Rzymu w 753 r pne do śmierci cesarza Justyniana I w 565 ne w historii Rzymu są 4 okresy:

I - okres królestwa (753 - 509 pne)

II - okres republiki (509 - 27 pne)

III - okres pryncypatu - (27 pne - 284 ne)

IV - okres dominatu - (284 - 476 w zachodniej części państwa, a w części wschodniej do 565 r ne)

6. Historia prawa rzymskiego:

1)) okres prawa starorzymskiego (archaicznego) od założenia Rzymu do połowy III w pne tj mniej więcej do początku okresu wojen punickich ( 264 -146 pne)

2)) okres rozwoju i prawa klasycznego: (od połowy III w pne do 235 ne czyli do konca panowania cesarzy z dynastii sewerów). Dzieli się na 2 podokresy: prawa przedklasycznego (do koń republiki) i klasycznego (w pryncy)

3)) okres schyłkowy (prawa poklasycznego) od końca panowania Sewerów do śmierci Justyniana I (565 ne)

7. Źródła okresu rozwoju i prawa KLASYCZNEGO

A)) PRAWO ZWYCZAJOWE I USTAWODAWSTWO

PRAWO ZWYCZAJOWE: W czasach najdawniejszych w Rzymie źródłem prawa był zwyczaj, a ukształtowane na jego podstawie prawo nazywano prawem zwyczajowym (consuetudo). Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny i stosowany bywa przez dłuższy czas.

USTAWA XII TABLIC: Ustawą regulującą szeroki zakres zagadnień była U12T z 451 p.n.e.. Została spisana po długich sporach patrycjuszy z plebejuszami o spisanie prawa przez komisję 10 osobową, która początkowo na wzór grecki spisała 10 tablic, ale rok później spisano jeszcze 2 tablice. Zajmowała się prawem rzeczowym, własnością, procesem, prawem spadkowym, władzą ojca rodziny. Była aktem normatywnym stosunkowo niewielkim a przepisy sformułowane były dość nieporadnie. Jej txt dostępny był na forum dla wszystkich i zawsze była otoczona wielkim szacunkiem.

LEGES: Prawo wydawania ustaw ludowych miały działające w okresie republiki zgromadzenia ludowe (Commitia). Uchwalanie ustawy odbywało się na wniosek urzędnika - magistratus, który miał prawo stawiania wniosków przed zgrom. ludowym, a wydaną ustawę oznaczano jego imieniem. Uchwalona na zgromadzeniu i zatwierdzona przez Senat lex była wiążąca dla wszystkich obywateli. Ustawa składała się z 3 części: preascriptio (nazwisko wnioskodawcy, data głosowania); rogatio (tekst ustawy); sanctio (dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie). Ze względu na sanctio mogły być perfecta (nieprzestrzeganie rogatio powoduje nieważność takiej czynności i konsekwencje karne), minus quam perfecta (czynność wbrew ustawie jest ważna ale pociąga sankcje), imperfecta (bez sankcji).

PLEBISCITA (UCHWAŁY PLEBSU): Plebejusze mieli swe własne zgromadzenia, zwane concilia plebis, obradujące pod przewodnictwem trybuna plebejskiego. Uchwały tu podejmowane początkowo wiązały tylko plebs. Od r. 287 p.n.e. (LEX HORTENSIA) zaczęły też obowiązywać wszystkich obywateli formę plebiscytów miało wiele bardzo istotnych dla prawa rzymskiego aktów ustawodawczych. Aby ustawa zgr. lud. obowiązywała wymagane było zatwierdzenie przez senat. Liczne plebiscita były wydawane jeszcze w okresie wczesnego pryncypatu, w tym okresie princeps był cenzorem i mógł wprowadzać swoich ludzi, aby uchwalić to co chciał cesarz. Następnie, podobnie jak ustawy wydawane na zgromadzeniach ludowych, przestały one odgrywać jakąkolwiek rolę. Plebiscita stanowiły, tak jak uchwały zgr. lud., źródło ius civilis.

UCHWAŁY SENATU: uchwałą senatu jest to co senat nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, cho było to kwestionowane - def wg Gaiusa. Po zaniku zgromadzeń ludowych senat przejmuje ich rolę i dla ważności ustawa musi uzyskać jego zatwierdzenie - auctoritas patrum; uchwały senatu zaczęły przyjmować rangi ustaw (choć nie nazywano sc leges);

KONSTYTUCJE CESARSKIE to: edykt - prawo wydawania miał cesarz na podstawie ius edicendi; miały one moc normy obowiązującej albo w całym państwie albo na ograniczonym terenie; mandaty - instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich, senackich lub innych urzędników; chociaż adresatem był urzędnik wiązały mieszkańców, którzy temu urzędnikowi podlegali; dekret - wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego; cesarz w ten sposób dokonywał wykładni prawa; reskrypt - odpowiedź cesarza na zapytania urzędników, sędziów, bądź osób prywatnych w kwestiach prawnych

B)) PRAWOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ MAGISTRATURY:

Wymiar sprawiedliwości (iurisditio) w okresie republiki początkowo był w rękach konsula od 367 pne w ręku pretora. Początkowo pretor był jeden lecz w 242 pne powołano drugiego dla peregrynów, natomiast pierwszy zmienił nazwę na pretora miejskiego. Obok pretorów władze sprawowali edylowie kurulni (na targowiskach); namiestnicy (na prowincjach) i kwestorowie (odpowiednik edyla na prowincji). Nie mieli oni wprawdzie władzy ustawodawczej ale wydawali EDYKTY, w których zawarte były zasady jakich magistratura zamierza się 3mać w czasie jednorocznego urzędowania. EDYKT PRETORSKI składał się z 2 części: normatywnej (zapowiedzią zakresu ochrony spraw prywatnych w procesie i poza nim) i formularnej (konkretne formuły procesowe).

W 130 r ne Julian uporządkował redakcje edyktu pretora miejskiego i edylów kurulnych. W tej formie został zatwierdzony przez senat i jako „edykt wieczysty” mógł być ogłaszany już formalnie dla zachowania tradycji.

8. IURYSPRUDENCJA RZYMSKA

To działalność prawników dokonujących wykładni prawa. Uczeni juryści uczestniczyli bezpośrednio w tworzeniu prawa obowiązującego i to za oficjalną aprobatą cesarza. Pod wpływem działalności prawników prawo rzymskie szybko stało się „prawem uczonym”, bogatym w treść, ścisłym w terminologii i w konstrukcjach pojęciowych.

W OKRESIE REPUBLIKI: w okresie wczesnej republiki wiedza prawnicza zmonopolizowana była przez kolegium kapłańskie tzw. pontyfików, na czele z pontifex maximus. Kapłani prowadzili kalendarz dni sądowych oraz ujawniali zainteresowanym formuły czynności prawnych i formuły wypowiadane w postępowaniu. Pierwszy plebejski pontifex maximus Tiberius rozpoczął publiczne nauczanie prawa. Juryści rzymscy zwani veteres, zajmowali się przede wszystkim wydawaniem opinii w konkretnych przypadkach prawnych, układaniem nowych formularzy aktów prawnych w zakresie prawa materialnego czy też procesowego. Nauczanie prawa miało charakter czysto praktystyczny i prywatny. Prawa uczono się przez zapoznawanie się z działalność jurystów udzielających opinii , przysłuchiwanie się im i prowadzenie z nimi dyskusji. Na naukę wpływ miały kontakty z greką.

W OKRESIE PRYNCYPATU: był to klasyczny okres prawa rzymskiego na który przypada szczytowy rozwój jurysprudencji. W tym okresie działali najwybitniejsi prawnicy. Począwszy od Augusta pochodzi zwyczaj nadawania jurystom przez cesarzy prawa udzielania wiążących opinii „pod autorytetem cesarza”. Rozwinęło się też instytucjonalne nauczanie prawa w szkołach Sabinianów i Prokulianów. Pojawiają się elementarne podręczniki i monografie dot różnych tematów.

W OKRESIE DOMINATU: charakteryzuje zanik samodzielnej twórczości prawników. Działający w tym okresie prawnicy zajmują się przede wszystkim twórczością kompilacyjną i sporządzaniem skrótów z dziel pisarzy. Pojawiają się w miejsce iurisprudentes anonimowi prawnicy, związani z kancelarią cesarską i będący jedynie wykonawcami woli cesarza.

9. Nauczanie prawa w państwie rzymskim

Istniało wiele szkół w różnych częściach państwa. Program nauczania w szkołach wschodnich oparty był na cyklu 5 letnim. Studium dawnego prawa przeważało nad leges. Na I roku studiowano głównie Instytucje Gajusa, a studentów nazywano rekrutami. II rok to studiowanie komentarzy do edyktów, studenci to edictales. III rok to studiowanie responsów Papiniana, IV rok to nie nauka kursowa lecz prywatne studiowanie responsów Papiniana. na V roku odchodziło się od studiowania starego prawa i przychodziła kolej na konstytucje cesarskie.

10. Juryści okresu klasycznego

LABEO (Marcus Antysitus Labeo) - zmarł między 10-22r ne. Był konserwatystą, zwolennikiem republikańskiego ustroju, a do pryncypatu był niechętny. Miał szerokie wykształcenie. Pozostawił po sobie ok. 400 ksiąg.

SABINUS (Massarius Sabinus) - I w ne. Pochodził z ubogiej rodziny ale dzięki swej prawniczej pracy uzyskał ok 50 r. życia awans do stanu ekwitów. Jego dzieło o prawie cywilnym zyskało z czasem rangę bliską ustawie. Pisano do niego liczne komentarze, które stały się tzw. „masą sabiniańską” i były podstawą Digestów.

CELSUS - schyłek I i początek II w ne. należał do Prokulianów, doszedł do wysokich godności państwowych i do udziału w radzie cesarza Hadriana. Autor wielu maksym prawniczych

JULIAN (Salvius Julianus) - jego głównym dziełem były „Digesta” w 90 księgach. Sprawował on za czasów 3 cesarzy funkcje od wysokich państwowych po konsulat i namiestnictwo prowincji. W swoich pracach rozstrzygnął wiele poprzednich sporów i wątpliwości.

PAPINIAN (Aemelius Papinianus) - w okresie poklasycznym został uznany za najwybitniejszego jurystę rzymskiego. Zginął w 212 ne, został stracony na rozkaz cesarza Karakalli, gdyż nie chciał usprawiedliwić przed senatem morderstwo dokonane przez cesarza.

PAULUS ( Iulius Paulis) - pisał dóżo i różnorodnie. Opracował zbiory przypadków praktycznych, zmierzając do skompilowania prac poprzedników w komentarzach z zakresu prawa cywilnego i pretorskiego.

ULPIAN (Domitius Ulpianus) - zginął w 223 jako dowódca gwardi pretoriańskiej , zamordowany przez podwładnych. Pisał kompilacje: głównie podręczniki i liczne monografie. Autorzy Digestów zaczerpnęli z jego twórczości i stworzyli dzięki niemu 1/3 całości.

GAIUS - żył i działał w 2 w n, jest postacią tajemniczą. Nie sprawował funkcji publicznych, ale zajmował się przede wszystkim nauczaniem prawa. Napisał dzieło pod nazwą INSTITUTIONES gdzie w 4 księgach zawarł elementarny wykład rzymskiego prawa prywatnego wg schematu: personae, res, actiones.

11. USTAWODAWSTWO JUSTYNIAŃSKIE

Justynian obejmują władzę dostrzegł niedomagania stanu prawnego, co skłoniło go do natychmiastowego uporządkowania zarówno leges jak i ius. Owocem tych wysiłków było dzieło, które od roku 1583 nazywa się CORPUS IURIS CIVILIS. Obejmuje ono 4 części: CODEX, DIGESTA, INSTITUTIONES i NOVELLAE. 3 pierwsze składają się na właściwe dzieło Justyniana, 4 zaś obejmuje akty norm. Justyniana i jego następców.

INSTYTUCJE (533) stworzyła 3 osobowa komisja. Oparto się na Instytucjach Gaiusa. Justyniańskie dzielą się na 4 księgi, 98 tytułów, ale na 3 części merytoryczne (osoby, powództwa, rzeczy). Podręcznik ten był ustawą, źródłem obowiązującego prawa. Dzieło ma stylizację autorytatywną i jest wykładem obowiązującego prawa.

DIGESTA (533 r) - jest to największa część kodyfikacji stworzona przez 17 osobową komisję pod przewodnictwem Tryboniana. Stworzono ją z całego materiału prawnego oprócz konstytucji cesarskich. Z 2000 ksiąg 38 prawników wybrało 5% z czego 2/3 pochodzi od pięciu uprzywilejowanych z Konstytucji raweńskiej. Przy pracy brały udział 4 4osobowe komisie: sabiniańska, papiniańska, edyktalna, luźna. Digesta podzielono na 50 ksiąg i 429 tytułów. Każdy wybrany fragment poprzedzony był inskrypcją. Digesta to obszerny wybór z dawnego prawa dokonany urzędowo i podniesiony do rangi ustawy.

KODEKS - zbiór konstytucji cesarskich. Były dwa wydania pierwsze z 529 roku to Kodeks Vetus, a drugie z 534 to Kodeks Ponowionego Wyboru. Głównym zagadnieniem było prawo publiczne. Podzielone na 12 ksiąg, te na 765 tytułów, te zaś na ok. 4600 konstytucji, które poprzedzone są inskrypcjami.

NOWELE - po zakończeniu prac kodyfikacyjnych Justynian wydał nowe akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał lub zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji. Niektóre zmiany były bardzo istotne. Mimo zapowiedzi nowego zbioru nowel, nigdy do tego nie doszło. Dokonali tego prywatni kompilatorzy. Zbiór nowel tzw. grecki (535-565) zawiera 168 nowel, rozdziały i paragrafy.

§ 7. Rzymskie podziały prawa

1. Ius civile, ius peregrinorum i ius gentium (str. 24-25).

Ius civile. Obowiązywała zasada personalności albo osobowości prawa - konieczność posługiwania się prawem społeczności, do której się przynależy, prawo to było sformalizowane. Składały się z ustaw, plebiscita, uchwał senatu, konstytucji cesarskich i opinii jurysprudencji oraz z ius honorarium (edykty urzędników jurysdykcyjnych). Preregryni posługiwali się swoim ius civile, które Rzymianie nazywali ius peregrinorum.

Ius gentium. Były to zasady prawne o zasięgu międzynarodowym, wspólne systemom prawnym obowiązującym w imperium rzymskim. Powstało wskutek rozwoju Rzymu i wchodzenia obywateli w liczne stosunki z obcokrajowcami. Podstawą obowiązywania norm tego prawa było wzajemne zaufanie (fides) stron oraz zasady słuszności i sprawiedliwości. Prawo to tworzył praetor peregrinus wskutek recepcji różnorodnych rozwiązań prawnych do tworzonego systemu prawa. Po konstytucji Karakalli (212 r.) o nadaniu obywatelstwa rzymskiego prawie wszystkim mieszkańcom imperium problemy te stały się marginalne.

Ius naturale (prawo naturalne). Gaius uważał, iż prawo naturalne stanowi podstawę ius gentium. Ulpian prawem naturalnym uważał prawo, którego natura nauczyła wszelkie żywe istoty. Na tej podstawie Justynian sformułował twierdzenie, że z ius naturale wywodzą się zasady słuszności i sprawiedliwości jako stałe i niezmienne kryteria oceny ludzkich zachowań.

2. Ius publicum - ius privatum (str. 25-26).

Według Ulpiana „prawem publicznym jest to, które dotyczy ustroju państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które dotyczy korzyści jednostek”. Prawo publiczne - w zakres wchodziły normy dotyczące całości państwa

Prawo prywatne - w zakres wchodziły normy dotyczące poszczególnych jednostek wchodzących w skład państwa. W przypadkach kolizyjnych ważniejsze było dobro państwa.

3. Ius commune - ius singulare (str. 26).

Prawo powszechne - w zakres tego prawa wchodzą normy mające ogólne zastosowanie. Prawo wyjątkowe wprowadzone przez prawodawcę wbrew ogólnie przyjętym zasadom, mające szczególne zastosowanie,

np. uprzywilejowanie pewnej kategorii osób lub konkretnej osoby, rzeczy albo czynności.

§ 8. Prawo względne i bezwzględne (str. 27).

Prawo względne to prawo do domagania się jakiegoś zachowania od konkretnej osoby, a prawo bezwzględne od kogokolwiek (obowiązek pozytywny - działania i negatywny - zaniechania).

§ 9. Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące (str. 27).

Prawo bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) to prawo, którego przepisy w konkretnym przypadku muszą być bezwzględnie respektowane. Przepisy te nie mogą być zmieniane umowami stron zainteresowanych i dotyczą z reguły prawa publicznego. Prawo względnie obowiązujące (ius dispositivum) to prawo, którego przepisy

w konkretnym przypadku nie muszą być użyte, jeśli taką wolę wyrażą strony zainteresowane, są zatem przepisami pomocniczymi. Będą miały zastosowanie wtedy, kiedy np. zmarły nie sporządzi testamentu.

§ 10. Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym (str. 27-28).

Prawo przedmiotowe zgodne z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony we władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w zasadzie

w drodze przymusu (prawo publiczne i prywatne).

. Prawo podmiotowe to przyznana przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby (prawo względne

i bezwzględne).

§ 11. Obowiązywanie normy prawnej w miejscu i czasie (str. 28-30).

Norma prawna z reguły odnosi się do zdarzeń przyszłych (lex retro non agit). Możliwe uchylenie obowiązywania normy wstecz (rescissio actorum). Początkowo funkcjonowała zasada personalności prawa, z czasem zastąpiona przez zasadę terytorialności (212 r. - Karakalla w constitutio Antoniniana). Każdy obywatel rzymski posługiwał się swoim prawem ius Quiritium niezależnie od miejsca pobytu. W przypadkach gdy dochodziło do kolizji prawa rzymskiego z innym prawem (np. małżeństwo obywatelki rzymskiej z cudzoziemcem) czyniono wyjątki poprzez nadanie odpowiedniego prawa nieobywatelowi. Gdy doszło do podziału państwa rzymskiego, ustawy prawne mogły nadal mieć moc tylko wtedy, gdy były opatrzone imionami władców Zachodu i Wschodu.

Prawo podmiotowe (objaśnienia):

Wynikało ono z prawa przedmiotowego (całokształt norm prawnych regulujących życie społeczne w drodze przymusu). Z niego tworzą się dla konkretnej jednostki prawa podmiotowe.

Prawo podmiotowe - pewna sfera możliwości postępowania człowieka w określony sposób , zakres mocy czynienia lub zaniechania przez człowieka regulowanej przepisami prawa przedmiotowego (możliwość akceptowanego przez prawo przedmiotowe zachowania się podmiotu).

1. bezwzględne - uprawnieniu jednej osoby odpowiada obowiązek po stronie po wszystkich innych do określonego zachowania się. Bezpośrednie władztwo osoby nad rzeczą jest rodzajem prawa podmiotowego bezwzględnego. Czyli prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi - uprawnieniu właściciela do posiadania i używania rzeczy odpowiada obowiązek wszystkich do przestrzegania jego prawa własności. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania od każdego innego podmiotu. Naruszenie sfery uprawnień podmiotu władnącego stwarza roszczenia kierowane wobec każdego naruszyciela.

2. względne - prawo skuteczne wobec ściśle określonej osoby. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania tylko od konkretnej osoby. Tą drogą powstawały w prawie rzymskim zobowiązania . Np: umowa jest wiążąca dla dwóch stron. Po jednej stronie jest osoba uprawniona, po drugiej osoba zobowiązana. Prawo względne jest skuteczne tylko między tymi dwoma podmiotami .

Zasada osobowości prawa :

Każdy rządzi się swym własnym prawem pochodzącym z tej grupy etnicznej, narodowości w której on przyszedł na świat. Człowiek też podlega orzekaniu w oparciu o własny system prawa.

W praktyce podział na prawo rzymskie i prawo własne-narodowe był rozpatrywany z punktu widzenia obywatela rzymskiego. Prawo rzymskie było własne a innych ludów obce (zasada personalizmu).

ius peregrinorum - prawo narodów podbitych przez rzymian lub tych z którymi Rzym utrzymywał kontakty handlowe.

Prawo przedmiotowe (objaśnienia):

a) prawo publiczne: stosunki dotyczące państwa

b) prawo prywatne: interesy jednostki .

Granice powyższego podziału były słabe. Zaczęły przesuwać się na korzyść prawa publicznego. Sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa. Państwo reglamentowało wówczas stosunki prywatne twierdząc, że stanowią one zagrożenie. Wyrządzenie komuś krzywdy, które dotąd stanowiło przestępstwo prywatne było penalizowane na drodze przepisów karnych i stawało się normą prawa publicznego.

ius strictum (ścisłe) - normy wynikające z tego prawa musiały być przestrzegane w sposób ścisły, bez możliwości modyfikowania („Dura lex sed lex” - Ulpian miał na myśli przepisy prawa ścisłego. Surowa ustawa, konieczność zastosowania się do jej przepisów).

ius aequum - prawo oparte na zasadach filozoficznych, słusznych. Reakcja na nadmierny rygoryzm prawa ścisłego (łagodzenie rygoryzmu). Bardziej swobodna interpretacja nosząca jednak ze sobą pewne niebezpieczeństwa, ponieważ używa czynników pozaprawnych. Ius aequum był stosowany gdy dana kwestia była nieuregulowana przepisami lub nie odpowiadała zmieniającym się stosunkom społecznym.

prawo materialne - prawa i obowiązki wynikające dla stron z przepisów prawa.

prawo formalne - sposób dochodzenia w drodze sądowej praw i obowiązków stron czyli sposób dochodzenia roszczeń stron.

Dziś są to normy:

materialno-prawne , czyli prawo karne i prawo cywilne.

procesowe , czyli proces karny i proces cywilny.

1. Pretor i jego edykt

W Rzymie wymiar sprawiedliwości od 367 r p.n.e. znajdował się w gestii specjalnie do tego celu powołanego magistratus, zwanego pretorem.

Kiedy w roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla peregrynów (praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretora miejskiego (praetor urbanus). Urząd pretora sprawowany był przez jeden rok Nie miał on wprawdzie władzy ustawodawczej, ale wydawał własny edykt (edictum), w którym zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać w czasie swojego urzędowania. Treść edyktu podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy początkowo pretora nie wiązała. Stał on niejako ponad edyktem. Licznym przypadkom odstępowania pretorów od zapowiedzianych w edykcie zasad położyła kres pod koniec republiki (w 67 r p.n.e.) Lex Cornelia. Odtąd pretor był związany tym, co przyrzekł w swoim edykcie.

Obejmując urząd, kolejny pretor najczęściej przejmował główne zręby edyktu swojego poprzednika. W ten sposób wykształciła się stała część edyktu, zwana edictum tralaticium. Do tego każdy pretor mógł dodać własne postanowienia podyktowane potrzebami obrotu prawnego.

Ta działalność wywarła w okresie przedklasycznym największy wpływ na rozwój rzymskiego prawa prywatnego.

Edykt pretorski pełnij swego rodzaju funkcję pomostu między prawem rzymskim, a innymi prawami antycznymi.

Wytworzone w toku działalności pretorów prawo zwało się ius praetorium. Edykt pretorski składał się z dwóch części: normatywnej i formularnej. Część pierwsza zawierała zapowiedzi udzielania ochrony procesowej w określonych sytuacjach, w części drugiej natomiast były zredagowane konkretne formuły, jakimi się miały strony posługiwać w toku procesu.

Jurysdykcję na targowiskach rzymskich sprawował edyl kurulny. On także wydawał swój edykt. Na prowincji podobne edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni. Stworzone przez wszystkie te edykty prawo zwało się ius honorarium.

Pojęcie prawa

Rzymska definicja prawa zachowana w justyniańskich Digestach podaje Ulpianus, jurysta żyjący w III w n.e. przytaczając Celsusa: „ (...) prawo jest umiejętnością stosowania zasad dobra i słuszności.” Definicja Celsusa dotyka problemu wzajemnego stosunku norm moralnych i norm prawnych. Normy moralne to te które opierają się na kryterium dobra i zła. Od norm prawnych różni je charakter sankcji, za normami prawnymi stoi sankcja przymusu państwowego, a normy moralne są jej pozbawione. Zawsze istnieje wpływ norm moralnych na normy prawne i za pożądaną sytuacje uznaje się taką, w której między tymi dwoma rodzajami norm nie ma rozziewu. W przypadku ich rozdźwięku można wskazać na dwie podstawy :

Pierwsza to zasada Ulpiana - „Dura lex sed lex” - „Surowe prawo lecz prawo”. Jest w tym haśle obrona zasady, że prawo zawsze jest prawem, nawet to najbardziej drakońskie, naruszające zasady moralne

Prawo nie może w sposób jaskrawy sprzeciwiać się normom moralnym, tym elementarnym, powszechnie uznawanym. Musi istnieć w prawie pierwiastek moralny, bez niego może nawet powstać moralny obowiązek nieposłuszeństwa wobec prawa.

Prawo rzymskie pozostaje w bardzo silnym związku z etyką. W przytoczonej definicji prawa Ulpian stwierdza, że pojęcie prawa wywodzi się od iustititia , od sprawiedliwości. Ten sam prawnik wymienia trzy zasady etyczne (praecepta iuris), których przestrzegać i bronić winien każdy obywatel :

żyć uczciwie (honeste vivere)

nie krzywdzić nikogo (alterum non laedere)

oddać każdemu co mu się należy (suum cuique tribuere)

W tych zasadach rozpoznaje się 3 współczynniki republikańskiej cnoty rzymskiej :

virtus - męstwo

fides - rzetelność, wiarygodność

pietas - sumienność w dopełnieniu wszystkich zobowiązań moralnych

Inny prawnik rzymski napisał „Prawo jest określane na wiele sposobów : według jednego prawem jest to co zawsze jest dobre i słuszne”.

Rzymianie posiadali intuicje prawniczą (prudenta iuris), dzięki czemu zawsze potrafili znaleźć właściwy sposób na rozstrzygnięcie sporu.

Ustawodawstwo zgromadzeń ludowych

Ustawy w okresie republiki uchwalano na zgromadzeniach ludowych. Zwoływał je urzędnik, zwykle konsul, on też przewodniczył zgromadzeniu (comitia habere, comitis praeeses). Procedura ustawodawcza była ściśle określona. Najpierw obwieszczano publicznie projekty ustawy (promulgatio legis). Następnie dla lepszego poznania projektu ustawy odbywano zgromadzenia przygotowawcze (contiones).

Jedni popierali ustawę (suassiones), inni mówili przeciw niej (dissuasiones). Contio nie mogła niczego uchwalić, jeśli nie przedstawiono jej wniosku (rogatio). Po contio magistratura zwoływała zgromadzenie ludowe celem przegłosowania projektowanej ustawy. Między contio a głosowanie upływał okres 24 dni. W dniu głosowania odczytywano wniosek w formie zapytania (rogatio). Tradycyjna formuła brzmiała następująco: „Oby to było dobre, szczęśliwe, pomyślne i udane ... tak was Rzymianie proszę”. Początkowo głosowano ustnie i jawnie, od II w. p.n.e. głosowano tajnie, za pomocą tabliczek (tesserae). Każdy otrzymywał dwie z napisem UR (Uti Rogas - tak jak wnioskujesz) i A (Antiquo - po staremu, przeciw).

Ustawa uchwalona to lex rogata lex, lata dla swej ważności musiała uzyskać - auctoritas partum - zatwierdzenie senatu. W 339 r. p.n.e. zniesiono ten wymóg.

U schyłku republiki zgromadzenie ludowe zwoływano coraz rzadziej, a w I w n.e. ich działalność zanikła. Ostatni lex, uchwalona na zgromadzeniu ludowym, to lex agraria. W ciągu 600 lat działalność zgromadzeń ludowych wydano około 800 ustaw.

Pojęcie i rodzaje źródeł prawa rzymskiego

W historii źródeł prawa można wyróżnić okresy :

Prawa archaicznego - obejmujący epokę królewską (753r p.n.e. - 265r p.n.e.).W tym okresie źródłem prawa był zwyczaj, zwany przez Rzymian mos.

Mos maiorum (zwyczaj przodków) lub consuetudo. Z biegiem czasu nastąpiło przejmowanie zwyczaju przez prawo stanowione.

Prawa przedklasycznego - epoka republiki ( do 27e p.n.e. ).W tym okresie źródłami prawa były nadal zwyczaj oraz leges uchwalane na zgromadzeniach. Główną rolę w tworzeniu prawa prywatnego odegrali urzędnicy sprawujący jurysdykcję, to jest pretorzy oraz urzędnicy sprawujący jurysdykcję na targowiskach - edylowie kurulni, a także namiestnicy prowincji. Wydawali oni edykty.

Prawa klasycznego - czasy pryncypatu (do 284r n.e. ). W tym okresie pretorzy i edylowie nadal wydawali swe edykty, miejsce dotychczasowych źródeł prawa zajęły konstytucje (constitutiones) wydawane przez cesarzy oraz prawotwórcza działalność prawników rzymskich - jurysprudencja.

Prawa poklasycznego - czasy dominatu (do 565r n.e.). W tej epoce władza ustawodawcza koncentrowała się wyłącznie w ręku cesarza. Wydawał on konstytucje przede wszystkim w formie edyktów i reskryptów. Konstytucje zaczynają zwać się leges. W III w. n.e. powstały 2 prywatne zbiory konstytucji: Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus.

ius - prawo stanowiące wynik działalności ludzkiej i chronione środkami przymusu ze strony państwa oraz wynikłe stąd uprawnienia. Naruszenie ius zagrożone było sankcją

fas - prawo określane i chronione przez bóstwa (bóstwa wykazywały cechy ludzkie). Naruszenie fas wywoływało zemstę bogów (naruszenie fas nazywano „nefas”).

Rzymianie stali na stanowisku pośrednim miedzy religijnością a laicyzacją. System religii rzymskiej przenikał się z systemem prawa .Istniał więc związek między fas a ius, choć formalnie te kategorie nie były ze sobą tożsame. Ius oparte było na fas czyli nakazach moralnych i religijnych. Rzym budował system prawny w oparciu o kodeks etyczny wynikający z wierzeń. Wg. Ulpiana do zasad prawa, zaliczano ”żyć uczciwie, innym nie szkodzić, każdemu oddać co się mu należy” (są to normy prawne osadzone w moralności i wierzeniach rzymskich).

Pryncypat:

4. prawo cesarskie - prawotwórcza działalność cesarzy rzymskich. Normy te nie nawiązywały do poprzednich trzech systemów. Około ІІ w.ne. podział na ius civile, gentium i honoraium przestał być obowiązujący. Wówczas prawo cesarskie zastąpiło go i stało się obowiązujące.

5.ius prowinciale - specyficzny, odmienny od rzymskiego system praw prowincjonalnych. W oddalanych narodach podbitych prawo rzymskie doznawało wulgaryzacji i często miejscowe, silnie zadomowione ,cieszące się poważaniem prawo adoptowano. Było to więc prawo rzymskie ale ulegające wpływom lokalnych praw szczepowych (dawne kolonie greckie. Prawo greckie było lepiej wykształcone).

Po 212 r n.e. podział na ius civile , gentium i honorarium całkowice stracił znaczenie. Wówczas edykt Karakalli nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkańcom imperium. Podział miał w późnym cesarstwie jedynie „żywot doktrynalny” a nie praktyczny, choć formalnie nadal istniał. Te trzy systemy weszły przecież do kodyfikacji justyniańskiej ale w praktyce prawo było jednolite.

Domiat:

Rozpoczęto rozróżniać dwa systemy prawa:

ius vetus : dawny system ius civile, ius gentium, ius honorarium przekazywany głównie przez literaturę prawniczą.

ius novum : nowe prawo, prawo cesarskie.

Konstytucja raweńska 426 r.

Była to ustawa o cytowaniu (wyjaśniająca które pisma jurystów mogą być przedstawiane w postępowaniu sądowym i jak sędzia ma oceniać ich wagę w sporze między stronami) wydana przez Teodozjusza II i Walentyniana III w Rawennie.

Na jej mocy autoryzowano dzieła pięciu nieżyjących prawników. Byli to:

• Papinian

• Paulus

• Gajus

• Ulpian

• Modestin

Jeżeli w sądzie strona przedstawi opinię większości (3) z owej grupy pięciu jurystów, sędzia jest taką opinią związany. Jeśli zaistniała równość zdań przeważała opinia Papiniana, którego uważano za księcia prawników rzymskich. Gdy była równość zdań a Papinian milczał lub żaden z autoryzowanych prawników nie rozstrzygał sporu wówczas dopiero sędzia odzyskiwał moc.

W dominacie zaczęły rozwijać się państwowe szkoły prawa zakładane przez cesarza. Zatrudniały one profesorów prawa opłacanych przez władze państwowe. W tym okresie nastąpiła wulgaryzacja prawa.

Źródła prawa :

Źródła prawa rzymskiego w znaczeniu przedmiotowym rozpatrujemy jako:

Fontes iuris oriundi źr. powstania prawa - przejaw woli czynników prawotwórczych czyli decyzję czynników prawotwórczych ustawy, uchwały Plebsu, uchwały senatu, konstytucji cesarskich, edyktów magistratur. Czyli są to czynniki, które tworzą prawo.

Fontes iuris cognoscendi źr. poznania prawa - efekty działania czynników prawotwórczych czyli pomniki prawa, na podstawie których dziś czerpiemy wiedzę o prawie rzymskim. Czyli są to dokumenty.

Często źródło poznania prawa jest jednocześnie źródłem powstania prawa np.” ustawa dwunastu tablic”, czy określona konstytucja cesarska. Pierwotnym źródłem prawa rzymskiego był jednak zwyczaj. Zwyczaj to powszechnie stosowana i dobrowolnie ustalona reguła postępowania na danym obszarze. Nie ma on jednak charakteru prawnego, nie jest źródłem prawa ale na jego podstawie tworzy się prawo zwyczajowe, które już jest źródłem prawa obowiązującego.

Zgromadzenia ludowe przeszły pewną ewolucję początkowo były one :

• kurialne : organizowanie ich opierało się na kuriach rodowych. Uczestniczyli w nich wyłącznie patrycjusze później plebejusze i wówczas powstały:

• centurialne : organizacje oparte o centuria, czyli klasy wolnych mieszkańców Rzymu. Zgromadzenia centurialne podzielone były na 7 klas , przy czym klasa pierwsza (którą stanowili Rzymianie będący właścicielami 100 tys. funtów miedzi czyli tzw. asów) uprawniona była 98 głosów. sześć pozostałych klas o niższym cenzusie posiadania dysponowało pozostałymi głosami.

• trybusowe : zgromadzenia wg. tribus. Uczestniczyli w nich wszyscy wolni obywatele rzymscy podzieleni na trybuty.

Zgromadzenia ludowe straciły moc prawotwórczą w Ι w. n.e. Za Tyberiusza pozbawiono je prawa wyboru magistratur. W praktyce zaprzestały swej działalności po śmierci cesarza Nerwy (96-98).

Proces legislacyjny na zgromadzeniu ludowym rozpoczynał wniosek ustawodawczy magistratury posiadającej ius agendi cum populo (tzn. prawo wnioskowania z upoważnienia ludu). Zatem tryb ustawodawczy rozpoczynał wniosek magistratury przedkładany na zgromadzenie ludowe. Wniosek ten musiał zostać zatwierdzony przez senat (zgromadzenie starszych, ojców republiki rzymskiej) i zgromadzenie ludowe nie mogło dyskutować nad projektem tylko przyjąć go lub odrzucić przez aklamację. Jeśli magistratura miała wątpliwości czy jej wniosek będzie właściwie zrozumiany, czy będzie przyjęty bezproblemowo przez zgromadzenie ludowe, mogła zwołać zgromadzenie przygotowawcze w czasie którego miała prawo wyłuszczać motywy podjęcia wniosku. Gdy wniosek został przedstawiony właściwemu zgromadzeniu ludowemu dyskusja już nie była możliwa.

Zgromadzeniu ustawodawczemu przedstawiał magistrat wniosek w drodze promulgacji.

- promulgatio - pierwsza czynność trybu ustawodawczego. Przyjęcie lub odrzucenie wniosku następowało w drodze rogacji.

- rogatio - przyjęcie lub odrzucenie wniosku bez dyskusji nad jego treścią.

Wynik 50% +1% - wniosek stawał się prawem.

- renuntiatio - ogłoszenie publicznie wyniku głosowania.

Jeszcze senat mógł odrzucić ustawę ale tylko z przyczyn formalnych. Nie miał prawa ingerować w jej treść.

USTAWA 12 TABLIC:

Spis zwyczajowego prawa rzymskiego dokonany przez tzw. kolegium decemwirów -decemviri legibus scribundis , spisany na tabliczkach miedzianych, drewnianych lub z kości słoniowej. Nie dotrwał jednak do naszych czasów ani do schyłku republiki. Oryginał został zniszczony prawdopodobnie w czasie pierwszego najazdu Galów (390 p.n.e.). Później jej tekst odtwarzano z przekazów ustnych. Była swoistym kodeksem, nauczano jej w szkołach. Stopniowo popadła jednak w zapomnienie. Odkryta została w średniowieczu.

Kolegium decemwirów - 10 mężów powołanych do spisania 10 tablic. Powierzono im zarząd państwem, wybrano ich w drodze wyborów a powołano nie tylko do spisu prawa ale i wyrównywania różnic między Patrycjatem a Plebsem. 10 tablic okazało się spisem niewystarczającym. W 450 roku p.n.e. powołano kolejnych 10 (5 Patrycjuszy i 5 Plebejuszy)

Decemviri patrycjuszowscy dokonywali jednak pewnych nadużyć. Przyśpieszono więc prace ustawodawcze i do 10 tablic dodano jeszcze 2 następne.

Ustawa 12 tablic wprowadziła :

-obowiązkową procedurę sądową (zerwała z dotychczasową samopomocą).

-świadczyła o przewadze prawa świeckiego.

-kto powoływał się na świadka musiał owego świadka samemu dostarczyć do sądu (gdy -świadek był oporny mógł przez trzy kolejne dni i noce wyć pod jego domem, by zmusić go do stawienia się na sprawie).

-zwiększenie uprawnień stron w procesie.

-pojawiły się przepisy handlowe i regulujące obrót z zagranicą.

-uznawała nieograniczoną własność, chroniąc głównie własność rolną. Była wyrazem interesów społeczeństwa agrarnego, jakim w tym czasie był Rzym (kto kradł nocą zboże był skazywany na śmierć jak podpalacz).

-przyznawała swobodę sporządzania testamentów.

-wprowadziła bardzo rygorystyczne przepisy o długach. Niewypłacalny dłużnik mógł być więziony w prywatnym więzieniu. Mógł zostać zabity przez wierzyciela. Jednak procenty od wierzytelności ograniczono do 8⅓ % w skali rocznej.

-potwierdzała istnienie rodziny patriarchalnej z silną, nieograniczoną władzą ojca.

-w systemie kar uznawała zasadę odwetu (talio) oraz kar pieniężnych.

-uznawała istniejący podział na bogatych i biednych.

-zawierała przepisy z zakresu prawa sakralnego.

-gwarantowała suwerenność narodu rzymskiego.

-podkreślała wolność i równość obywateli wobec prawa.

-zawierała przepisy higieniczne.

Ustawa 12 tablic jest skodyfikowanym prawem zwyczajowym. Była daleka od nowatorstwa ale stworzyła parasol ochronny nad Plebejuszami, zapobiegała arbitralnym decyzjom urzędników i sądów patrycjuszowskich. Po jej wydaniu prawo rzymskie rozwijało się już jako wykładnia Ustawy 12 tablic.

Uchwały senatu czyli senatus consulta były kolejnym źródłem prawa. Senat istniał już w okresie królewskim ale wtedy był tylko organem doradczym i opiniodawczym. Nie tworzył wówczas prawa. W czasach republiki był również organem doradczym ale pośrednio miał wpływ na tworzenie się ustaw. Miał prawo kasacji ustawy - post factum, z przyczyn formalnych. Charakter organu ustawodawczego senat uzyskał w okresie pryncypatu.

Edykty magistratur to kolejne źródło prawa. Wynikały one z potrzeb rozwijającego się obrotu gospodarczego. Ius civile nie było w stanie objąć wszystkich przypadków życia społecznego. Edykty magistratur były to rozporządzenia (dostojnika) magistratury wydawane w zakresie wykonywanej przez siebie władzy. Pretor informował w nich jakie stosunki będzie chronił, a jakim nie będzie udzielał ochrony w czasie swej kadencji. Prawo to wynikało z ius edicendi .

ius edicendi - prawo wydawania rozkazów w imieniu państwa rzymskiego.

Wydając edykt magistrat sam określał zakres wykonywanej przez siebie władzy. Sam wydawał instrukcję swojego postępowania i podawał je do powszechnej wiadomości. Do lex Cornelia wydanej w 67 p.n.e. pretor stał nad edyktem. Wtedy wydając powszechnie opublikowany edykt mógł go w każdej chwili zmienić w okresie swej kadencji. Po lex cornelia pretor wydając raz edykt był nim związany do końca kadencji (nie mógł go zmieniać). Pretor wydawał edykt w zakresie swej jurysdykcji.

W prawie prywatnym najważniejszą rolę odgrywały edykty tych magistratur, które posiadały jurysdykcje w sprawach cywilnych (prawie prywatnym). Edyktami dotyczącymi owego prawa posługiwać się mogły następujące magistratury : konsul, dyktator (którego władza odpowiadała konsularnej), pretorzy (urbanus, peregrinus), namiestnicy prowincji, edylowie kurulni (posiadający kompetencje w zakresie spraw targowych, np. handlu niewolnikami i zwierzętami), kwestorowie (sprawy targowe na prowincji) i cenzorzy. Edykt nie był ustawą. Magistrat nie posiadał bowiem władzy ustawodawczej lecz tylko wykonawczą. Edykt był rozporządzeniem urzędnika aktualnym w czasie jego kadencji. Kolejny pretor mógł od swego poprzednika przejąć (lub nie) część jego rozporządzeń.

Edykt składał się z 2 części :

1. Część normatywna - zapowiedź urzędnika udzielenia ochrony lub odmowy udzielenia ochrony w konkretnych przypadkach.

2. Część formalna - formuły procesowe, jakimi miały posługiwać się strony w postępowaniu przed sądem oraz zarzuty procesowe.

Edykty dzieliły się na :

1. Edicta perpetua (perpetuum) - obowiązywały przez całą kadencję urzędnika czyli przez jeden rok.

2. Edicta extraordinaria (nadzwyczajne) - wydawane w ciągu roku, gdy istniała pilna konieczność.

W edykcie wyodrębniona była część przechodnia - edictum tralaticum (translaticum). Była to część przejęta od poprzednika zawierająca postanowienia, które przyjęły się w praktyce. Z biegiem czasu stawała się ona coraz obszerniejsza. Doprowadziło to do skodyfikowania edyktu w II w. n.e. Około 130 r. z polecenia cesarza prawnik Salvius Julian skodyfikował edykt opierając się na jego części przechodniej (edictum Salvianum). Od tej chwili mimo, iż edykt był ogłaszany przez pretora na początku kadencji był już w istocie prawem stanowionym. Zmiana w jego treści mogła następować tylko na drodze ustawodawczej (senatus consulta lub konstytucje cesarskie). Dlatego na początku pryncypatu działalność prawotwórcza magistratur zanikła. Kodyfikacja edyktu ostatecznie ustaliła oblicze ius honorarium uniemożliwiając dalsze formowanie się tego prawa przez nakazy magistratur. Prawo to służyło do wspomagania martwych przepisów z ius civile. Przydawało się też do ich wyjaśniania (interpretowania przez urzędników), uzupełniania (udzielania ochrony przez pretora tym stosunkom prawnym, które nie wynikały z ius civile), poprawiania (zawieszania danej ustawy z ius civile - pretor informował, że określonym stosunkom z niej wynikającym nie udzieli ochrony.

W pryncypacie i dominacie edykty tracą swą moc i zostają wyparte przez ustawodawstwo cesarskie. Imperator, jako najwyższy magistrat mógł na mocy ius edicendi wydawać rozporządzenia na okres swego panowania. Od czasów Hadriana każde jego rozporządzenie było obowiązujące. Od II w.n.e. cała władza ustawodawcza spoczęła w rękach cesarza.

W dziejach państwa rzymskiego można wyróżnić z ustrojowego pkt. widzenia następujące okresy:

1. okres rządów królewskich od 753 r. p.n.e.(przyjmowana jako data założenia Rzymu) do 509 r. p.n.e. (data usunięcia ostatniego króla rzymskiego). W okresie tym władza należała do króla (rex), wspieranego przez senat (rada starszych) jako organ doradczy. Funkcjonują także zgromadzenia ludowe (comitia curiata) oparte na organizacji rodowej.

2. republika - 509 r. p.n.e.- 27 r. p.n.e. - władza wykonawcza należy do dwóch konsulów oraz niższych przedstawicieli władzy tzw. urzędników magistraturalnych (magistratus) oraz do senatu (senatus). Senat zajmuje się najważniejszymi sprawami państwowymi. Funkcje ustawodawcze i wyboru magistratur pełnią zgromadzenia ludowe (komicja). Obecnie jako:

1. comitia centuriata - centurialne, oparte na cenzusie majątkowym obywateli i organizacji wojskowej

2. comitia tributa - trybusowe, oparte na okręgach terytorialnych

powyższe obok najstarszych kurialnych.,

3. okres pryncypatu - 27 r. p.n.e. - 284 r. n. e. - połączenie w jednych rękach princepsa (pierwszy obywatel w państwie) dawnych najwyższych urzędów republikańskich. Formalnie dzielił on władzę z senatem, z czasem jednak senat stracił samoistne znaczenie i stał się organem doradczym i wykonawczym woli princepsa. Ten umacniał swoją pozycję jednowładcy i cesarza. Zgromadzenia ludowe przestały funkcjonować w I w.n.e.. Obok magistratur pojawiły się nowe urzędy cesarskie

4. okres dominatu - 284 r. n.e. - 476 r. n.e. - okres kiedy nastąpił upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego; pozostało cesarstwo wschodnio-rzymskie ze stolicą w Konstantynopolu, które powstało przez oddzielenie się od zachodnio-rzymskiego w 395 r. n.e. i istniało w następnych wiekach jako cesarstwo bizantyjskie do 1453r. Na czele stał cesarz - władca absolutny (dominus). Miał pełnię władzy ustawodawczej, wojskowej i sądowej. Administracja państwa, zarządzana przez urzędników cesarskich, była scentralizowana i zbiurokratyzowana.

MAGISTRATURY

Magistratury odegrał znaczącą rolę w rozwoju prawa rzymskiego zwłaszcza w okresie republiki. Termin magistratus odnosi się zarówno do urzędu jak i sprawującego go urzędnika (tzw. urzędnik magistraturalny). Dzielił się na:

1. magistratury wyższe - należeli do nich:

1. konsulowie - powoływani od początku republiki, mieli najwyższą władzę (imperium maius) administracyjną, wojskową i częściowo sądowniczą. Jurysdykcję w sprawach cywilnych przekazali z czasem pretorom, zachowując uprawnienia w zakresie tzw. jurysdykcji niespornej (nieprocesowej). Sądownictwo karne sprawowali w sprawach najważniejszych i wyjątkowych. Po wygaśnięciu kadencji obejmowali często zarząd prowincji jako tzw. prokonsulowi.

2. pretorzy - 367 r. p.n.e. powołano urząd pretora miejskiego (praetor urbanus) zaś w 242 r. p.n.e. pretora dla cudzoziemców (praetor peregrinus). Władza sądownicza (jurysdykcja) w sprawach cywilnych i wydawali w tym zakresie edykty. Przewodniczyli też trybunałom karnym (quaestiones perpetuae). Liczba pretorów zmieniała się, od 8 do 16. Niektórzy z nich mieli określone kompetencje np. w sprawach zapisów spadkowych (fideikomisów) czy wyzwoleń niewolników. Po zakończeniu urzędu mogli objąć zarząd prowincji jako propretorzy. Odegrali dużą rolę w rozwoju rzymskiego prawa prywatnego.

3. cenzorzy - ustanowieni w 443 r. p.n.e. dla przeprowadzania spisów obywateli (lustrum), wybierali również członków senatu i sprawowali nadzór nad obyczajowością obywateli w życiu publicznym i prywatnym (regimem morum). Za uchybienia w tym zakresie mogli nałożyć karę w postaci tzw. noty cenzorskiej, powodującej utratę czci obywatelskiej i zaufania publicznego. Do nich należały też sprawy majątku państwowego. Cenzorami zostawały osoby cieszące się najwyższym uznaniem i szacunkiem, często byli konsulowie.

Wyżsi urzędnicy byli wyposażeni we władzę wyższą tzw. imperium. Obejmowała ona prawo zwoływania zgromadzeń ludowych, posiedzeń senatu oraz uprawnienia wojskowe i jurysdykcyjne w stosunku do obywateli łącznie z prawem więzienia, zajęcia majątku czy nawet kary śmierci (z prawem odwołania się ukaranego do zgromadzenia ludowego). Mogli oni uchylać decyzje niższych magistratur

2. magistratury niższe - należeli do nich:

1. kwestorzy - prowadzili dochodzenia w najcięższych sprawach karnych (np. o morderstwo). Później objęli administrację państwa Od kwestury rozpoczynała się najczęściej kariera urzędnicza (cursus honorum)

2. edylowie - występowali jako plebejscy (aediles plebis) lub kurulni (aediles curules). Plebejscy powoływani byli jako pomocnicy trybunałów ludowych w sprawach jurysdykcji karnej, później zrównali ich z kurulnymi. Sprawowali oni przede wszystkim nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem publicznym w Rzymie (cura urbis) z prawem wymierzania grzywny, chłosty czy zajmowaniem przedmiotów jako środka administracyjnego przymusu. Nadzorowali też dostawy zboża do Rzymu i ścigali spekulację. Pełnili funkcje policji targowej (np. kontrola miar i wag) oraz organizowali igrzyska (cura ludorum). Edylowie kurulni mieli jurysdykcję cywilną w sprawach handlowych i prawo wydawania edyktów w tym zakresie

3. inni urzędnicy pomocniczy - m.in. tresviri capitales - czuwali nad bezpieczeństwem w Rzymie, ścigali przestępców, nadzorowali więzienia i przeprowadzali egzekucję wyroków śmierci

Ich kompetencje (określane jako tzw. potestas) obejmowały prawo wydawania rozporządzeń (edyktów) w zakresie bieżącej działalności administracyjnej i prawo nakładania administracyjnych kar, zwykle pieniężnych w zakresie przysługującego im ius coërcendi (prawo karcenia)

Wyróżniano też urzędy kurulne (konsulowie, pretorzy i edylowie kurulni). Oni w czasie urzędowania zasiadali na specjalnym krześle (sella curulis) - oznakę ich urzędowania.

Stosowanie do okoliczności mogli być też powoływani urzędnicy nadzwyczajni (dyktator, interrex, trybuni wojskowi z władzą konsularną).

Wszystkie magistratury:

• wybierane były na zgromadzeniach ludowych na określony czas (zwykle rok)

• miały charakter kolegialny (po dwie osoby w tym samym czasie)

• sprawowanie urzędu było bezpłatne

• obowiązywał tzw. cursus honorum - kolejność obejmowania urzędów od niższego do wyższego oraz określony wiek uprawniający do ubiegania się o urząd

• urzędnicy posiadali tzw prawo sprzeciwu - ius intercesio

Trybuni ludowi (nie byli magistraturą w tym znaczeniu) - reprezentowali w okresie republiki interesy plebsu. Mieli prawo:

• zwoływania zebrań plebejskich,

• prawo sprzeciwu wobec zarządzeń innych urzędników

• prawo wymierzania kar za działania naruszające interes plebejuszy

Wchodzili też w skład senatu. Z czasem stracili swoje uprawnienia.

Zarząd prowincji senackich (konsularnych i pretorskich) później też cesarskich sprawowali rzymscy namiestnicy (prokonsulowi, propretorzy, praesides provinciale) o szerokiej władzy administracyjnej, sądowej i wojskowej. Organizację prowincji określał senat (potem cesarz) zaś namiestnik rozpoczynał urzędowanie od ogłoszenia edyktu (edictum provinciale) określającego zasady wykonywania władzy na terenie podległej mu prowincji.

Republikańskie magistratury zostały w okresie pryncypatu i dominatu zastąpione urzędnikami cesarskimi.

ŹRÓDŁA PRAWA

Można je podzielić, ze względu na poznawany zakres:

• źródła prawa techniczne, tj. odnoszące się do prawa (norm, instytucji, praktyki prawnej)

• nietechniczne, tj. dotyczące innych form życia społecznego (np. gospodarki czy filozofii), służące tylko pośrednio rekonstrukcji prawa

Z punktu widzenia stopnia bezpośredniości:

• źródła pierwotne, tj. zawierające przekaz historyczny wprost (np. oryginalny teks ustawy)

• wtórne, tj. opracowania zawierające informacje o prawie, ale nieprzekazujące bezpośrednio brzmienia norm prawnych (np. utwory literackie)

Najpowszechniejszy podział na źródła prawa rzymskiego:

1. jurydyczne - to głównie zachowane teksty prac prawników rzymskich (np. Instytucja Gaiusa)

2. literackie - często zwane nieprawniczymi, to cała zachowana literatura rzymska i częściowo gracka. np. Pisma Cycerona, który dużo pisał o prawie i zawierają wiele informacji z zakresu prawa prywatnego, procesowego i karnego

3. epigraficzne - to wszelkiego rodzaju inskrypcje - napisy na twardym materiale (kamień, marmur, metal). Są wśród nich inskrypcje publiczne i prywatne. Dla poznania prawa prywatnego np. duże znaczenie mają napisy nagrobkowe, wymieniające funkcje i urzędy sprawowane przez zmarłego, ważniejsze wydarzenia w jego życiu rodzinnym czy też treść rozporządzeń ostatniej woli.

4. papirologiczne - głównie papirusy odnalezione w Egipcie. Są to głównie dokumenty z praktyki prawnej, czynności prawne prywatne, akty publiczne, zapiski dotyczące handlu, administracji itp.

5. archeologiczne - niekiedy wykopaliska odkrywają budynki, płaskorzeźby, graffiti na ścianach itp. Ich wartość jest pomocnicza.

Źródłami tworzenia prawa (fontes iuris oriundi) - to takie z których wywodzi się obowiązujące prawo. To zarówno organy tworzące prawo jak i wydawane przez nie akty prawne. Już Gaius w swoich Instytucjach pisał o iura populi Romani (prawach narodu rzymskiego). W rozwoju historycznym można wymienić następujące źródła tworzenia prawa rzymskiego:

1. prawo zwyczajowe, wywodzące się z usankcjonowanych zwyczajów przodków - mos maiorum

2. ustawy uchwalone na zgromadzeniach ludowych - leges maiorum

3. uchwały senatu uzyskujące z czasem moc ustawy - senatus consulta

4. konstytucje cesarskie z okresu pryncypatu, czyli akty prawne cesarzy rzymskich: dyrektywy, edykty, reskrypty i mandaty - constitutiones

5. edykty magistratur (pretora, edylów, namiestników prowincji)

6. opinie uczonych prawników rzymskich wyrażone w odpowiedziach (responsa) na zapytanie prawne lub w dziełach prawnych

7. ustawy (leges) cesarskie okresu dominatu i ich zbiory (kodeksy)

8. kodyfikacja justyniańska oraz ustawy uzupełniające (novellae leges)

ŹRÓDŁA PRAWA KLASYCZNEGO

Prawo pretorskie przestaje podlegać zmianom i być twórczym czynnikiem postępu. Zanika działalność zgromadzeń ludowych. Jurysprudencja rzymska dochodzi do szczytowej formy. Jako nowy czynnik prawotwórczy pojawiają się rozporządzenia (konstytucje) cesarskie.

USTAWY (leges) I UCHWAŁY SENATU (senatus consulta)

Cesarz August starał się utrzymywać pozoru ustroju republikańskiego, działalność zgromadzeń ustawodawczych była jeszcze ożywiona. Z tego okresu pochodzą ważne ustawy dotyczące małżeństwa, dwie ustawy dotyczące ograniczenia wyzwoleń niewolników oraz leges iuliae iudiciorum publicorum et privatorum - wprowadzały reformy procedury sądowej karnej i cywilnej. Z czasem zgromadzenia ludowe zaczęły być zwoływane coraz rzadziej aż w końcu I w. p.n.e. zaprzestano ich zwoływania. Władzę ustawodawczą przejął senat, a jego uchwały zyskały moc ustawy. Inicjatywę ustawodawczą wykonywał najczęściej cesarz. Później sam wniosek cesarza (oratio principia) był uważany za źródło prawa.

Uchwały senatu - senatus consulta - otrzymywały nazwę najczęściej od nazwiska wnioskodawcy.

KODYFIKACJA EDYKTU PRETORSKIEGO

Od postania pryncypatu działalność pretorów w zakresie prawa prywatnego została zahamowana. Na polecenia cesarza Hardiana (125-128 n.e.) ustalono ostateczną treść edyktu pretorskiego czyli zredagowany edictum perpetuum mający obowiązywać wszystkich kolejnych pretorów. Odtąd każdy pretor obejmując urząd ogłaszał ustaloną treść i nie mógł wprowadzać żadnych zmian. Do stałej treści edyktu pretorskiego włączono edykt pretora miejskiego, kurualnego oraz prawdopodobnie edykt namiestnika prowincji i pretora dla peregrynów.

Kodyfikacja edyktu pretorskiego była później przedmiotem licznych komentarzy.

KONSTYTUCJE CESARSKIE

W okresie pryncypatu cesarz nie miał władzy ustawodawczej, jednak z czasem wola cesarza stała się źródłem prawa. Wszelkie rozporządzenia cesarza, zwane konstytucjami (constitutiones) miały moc ustawy. Dzieliły się na:

1. edykty wydawane na podstawie jego ius edicendi - sprawy ogólno administracyjne, odnoszące się do całego państwa lub poszczególnych prowincji lub miast

2. dekrety - wyroki wydawane przez cesarza jako sędziego w I instancji lub na skutek odwołania. Teoretycznie obowiązywały tylko w konkretnej sprawie, ale w praktyce były wzorem dla innych spraw analogicznych

3. reskrypty - odpowiedzi na skierowane do cesarza pytania osób prywatnych bądź urzędników. Odpowiedzi były:

1. na piśmie

2. per subscriptionem - adnotacja na piśmie prywatnego petenta

3. per epistulam - osobnym liście, gdy chodziło o urzędnika

Cesarz rozstrzygał wątpliwości prawne często stosując nową interpretację prawną. Tworzyły się w ten sposób nowe zasady prawne, które były wykorzystywane w analogicznych sprawach. Reskryptów było najwięcej i stanowią one główną treść późniejszych zbiorów oraz Kodeksu Justyniańskiego

4. mandaty - instrukcje cesarza dla namiestników prowincji w sprawach administracyjnych; zawierały czasami elementy prawa prywatnego (np. testamenty wojskowych).

JURYSPRUDENCJA KLASYCZNA

Okres jurysprudencji klasycznej dzieli się na trzy podokresy:

1. prawnicy I w. (wczesny okres klasyczny)

Dla tego okresu charakterystyczne jest istnienie w Rzymie dwóch odrębnych szkół prawniczych: sabiniańskiej (zwanej kassjańską) i prokulejańskiej. Różniły się one poglądami na niektóre zagadnienia prawne.

2. prawnicy II w. (rozwinięty okres klasyczny)

W tym okresie zanikają różnice między obiema szkołami, a nauka wznosi się do szczytów syntezy w dziełach szeregu świetnych prawników. Jednym z nich był Iulianus autor dictum perpetuum, ale głównym jego dziełem były Digesta w 90 księgach. Prawie we wszystkich dziełach zaznaczył się wkład jego myśli. Uważany za jednego z najwybitniejszych prawników rzymskich.

Innym znakomitym prawnikiem tego okresu był Gaius. Duże znaczenie ma jego dzieło - Instytucje - podręcznik prawa w 4 księgach (160 r.). Tekst zachował się do naszych czasów bezpośrednio i jest cennym źródłem poznania prawa klasycznego. Autor omawia materiał prawny wg układu:

1. personae (prawo osobowe i rodzinne)

2. res (prawo rzeczowe, spadkowe i zobowiązania)

3. actiones (postępowanie sądowe)

Wiele fragmentów Instytucji weszło do Digestów Justyniańskich.

3. jurysprudencja III w. (późny okres klasyczny)

Główni prawnicy tego okresu to: Papinianus (Quastiones w 37 księgach i Responsa w 19 księgach). Nieco młodsi to: Paulus (napisał najwięcej dzieł) i Ulpian (jego dzieła dostarczyły materiału do prawie 1/3 części Digestów).

Działalność naukowa i praktyczna szła w tym okresie w trzech kierunkach:

1. udzielania odpowiedzi (responsa) na zapytania w kwestiach prawnych,

2. pisania dzieł prawniczych

3. nauczania prawa

Dzieła jakie pisali prawnicy okresu klasycznego można podzielić na następujące rodzaje:

1. poświęcone wyłącznie prawu cywilnemu, wzorowane najczęściej na libri tres iuris civilis Sabinusa

2. poświęcone prawu pretorskiemu, a więc komentarze do edyktu pretorskiego zwane libri ad edictum

3. dzieła o prawie cywilnym i pretorskim, zwane Digesta

4. podręczniki i prace o charakterze podstawowym, np. Instytutiones, Regulae

5. zbiory opinii prawnych, zwane najczęściej Responsa

6. komentarze do ustaw lub ich monograficzne opracowania

7. monograficzne prace o poszczególnych instytucjach prawnych lub o innych wybranych zagadnieniach prawa prywatnego

8. tzw. Notae tj. krytyczne uwagi do dzieł wcześniejszych prawników

Wybitni prawnicy okresu klasycznego udzielali regularnej nauki prawa w swoich szkołach (stationes), zorganizowanych na wzór greckich szkół filozoficznych.

OKRES SCHYŁKOWY (PRAWO POKLASYCZNE)

CHARAKTERYSTYKA PRAWA POKLASYCZNEGO

Okres od końca dynastii Sewerów do śmierci Justyniana (235r.-565r.). Okres absolutnej władzy cesarza. Dotychczasowe źródła prawa ustępują miejsca woli cesarza źródłem prawa jest ustawodawstwo cesarskie. Jurysprudencja po 235r. szybko upada. Wytwarza się jednolitość systemu prawnego. Całe dotychczasowe prawo traktowane jest jako jeden system ius vetus. Nowe ustawy cesarskie tworzą natomiast nowe obowiązujące prawo ius novum.

Upadek życia gospodarczego i umysłowego a w szczególności kultury prawniczej w dominacie doprowadził do powstania tzw. rzymskiego prawa wulgarnego. Było to spłycone i zniekształcone prawo, stosowane w szczególności od czasów panowania cesarza Konstantyna (IV w.).

Zachowaniu znajomości prawa klasycznego miały jednak służyć państwowe zakłady nauki prawa. Istniały one w Konstantynopolu i Berycie (cesarstwo wschodnie). Nauka trwała 5 lat (4 lata - nauka wybranych pism prawników klasycznych i 5 rok - studiowania konstytucji cesarskich).

USTAWY CESARSKIE I ZBIORY PRAWA

Ustawy cesarskie wydawane głównie w formie edyktów (leges edicales, czasami nazywane pragmaticae sanciones). Mandaty wyszły z użycia (wznowił je dopiero Justynianin), dekrety stały się rzadsze, reskrypty zaczęły obowiązywać tylko w sprawie, w której zostały wydane.

Po podziale państwa na wschodnie i zachodnie (395r.) ustawy wydawane w jednym są przesyłane do drugiego i obowiązują tylko pod warunkiem o ile cesarz je zatwierdzi i ogłosi. Ustawy cesarzy dominatu nazywano ogólnie leges, natomiast nazwą ius nazywano teraz całe prawo dawniejsze.

Sporządzono trzy zbiory konstytucji i ustaw cesarskich, dwa prywatne i jeden urzędowy. Zbiorami prywatnymi są: Kodeks Gregoriański (291r.) i stanowiący jego uzupełnienie Kodeks Hermogeniański (295r.) zawierające konstytucje cesarskie głownie z III w. Zbiorem urzędowym był Kodeks Teodozjański (438r.), który obowiązywał w całym cesarstwie (wschodnim i zachodnim). Dzielił się na 16 ksiąg, księgi na tytuły, w których poszczególne konstytucje ułożone były chronologicznie. Ustawy cesarskie, które zostały ogłoszone później nazywamy Nowelami postteodozjańskimi.

Praktyka sądowa posługiwała się obok ustaw cesarskich pismami wszystkich jurystów klasycznych. Prowadziło to do trudności w przypadku sprzecznego stanowiska. Cesarze starali się temu zaradzić poprzez specjalne ustawy. Najpierw Konstantyn postanowił, że tracą moc wszelkie noty od Ulpiana i Paulusa aż do Papiniana oraz nadał moc powszechnie obowiązującą tzw. sentencją Paulusa. Następnie cesarze Teodozjusz II i Walentynian III w tzw. ustawie o cytowaniu (426r.) ogłosili, że moc mają wszystkie dzieła pięciu prawników (Papiniana, Ulpiana, Paulusa, Gaiusa i Modestyna) oraz określili sposób postępowania w przypadku konfliktu.

Dla potrzeb praktyki w okresie dominatu sporządzono zbiory prywatne zawierające zarówno ustawy cesarskie (leges) jak i wyjątki z prac jurystów klasycznych (ius). Do ważniejszych można zaliczyć:

1. sentencje Paulusa (III w.) - miał spore znaczenie w okresie poklasycznym i stał się źródłem obowiązującego prawa

2. Regulae Ulpiana (IVw.) - zbiór podstawowych reguł prawnych

3. Fragmenta Vaticana - zawiera wyjątki z dzieł klasycznych prawników oraz konstytucje cesarskie pochodzące z okresu Gregoriańskiego i Hermogeniańskiego; autor nie jest znany a pochodzi prawdopodobnie z IV w.

4. Collatio lagum Mosaicarum et Romanarum - zestawiający porównawczo przepisy prawa żydowskiego z prawem rzymskim (prawdopodobnie IV w.)

NOWELE I CORPUS IURIS CIVILIS

Po dokonaniu kodyfikacji Justynian wydawał jeszcze ustawy zwane Nowelami (Novellae leges), którymi uzupełniał lub zmieniał prawo znajdujące się w kodyfikacji. Z tych nowel nie sporządzono urzędowego zbioru ale zachowały się trzy prywatne:

• Epitome Juliani - zbiór prof. Juliana z Konstantynopola

• Authenticum - zbiór 134 nowel

• Zbiór 168 nowel zawierających obok nowel Justyniana nowele jego następców

Instytucje, Digesta, Kodeks i Nowelę oznaczono łącznie do końca XVI w. nazwą Corpus Iuris Civilis. (stąd nazwa prawa cywilnego) dla odróżnienia od prawa kanonicznego - Corpus Iuris Canonici.

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO

Recepcja polegała na przyjęciu prawa rzymskiego zawartego w kodyfikacji justyniańskiej i przetworzonego przez szkoły glosatorów i komentatorów na prawo obowiązujące w państwach Europy kontynentalnej. Nie był to akt jednorazowy. Recepcja najsilniej przejawiała się w Niemczech i krajach romańskich (Włochy, Francja, Hiszpania). Na kontynencie potężną dźwignią recepcji prawa rzymskiego był stopniowy rozkład feudalizmu połączony z początkami gospodarki kapitalistycznej a także pojawienie się monarchii. Prawo rzymskie oparte na własności prywatnej oraz zasadzie absolutnej władzy cesarza. Dlatego wykształcenie w zakresie tego prawa juryści (legiści) byli zawsze pomocnikami monarchów w sprawowaniu władzy.

W Niemczech były specjalne warunki do recepcji prawa rzymskiego. Było to bowiem Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego. Prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach już w XIVw. Powstał Sąd Kameralny w skład którego weszli wychowani na prawie rzymskim juryści. Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech nie dotyczyła oczywiście jego pierwotnej treści, ale postaci nadanej przez szkołę komentatorów. W ten sposób powstało na potrzeby praktyki tzw. prawo pandektowe (isus modernus Pandectarum). Obowiązywało w Niemczech do 1900r.

Dominat, monarchia absolutna:

Reformy Dioklecjana:

- administracyjne ( diecezje, rozdrobnienie prowincji)

- militarne (pierwsze próby oddzielenia władzy cywilnej od wojskowej)

- ekonomiczne (obłożenie podatkiem Italii, reformy podatkowe)

-polityczne(idea tetrarchii)

Ustrój :

-nieograniczona monarchia

- likwidacja resztek instytucji

-rozbudowa biurokracji

-centralizm

-unifikacja i hierarchizacja podziału administracyjnego

- ekspansja chrześcijaństwa(od 391r. religia państwowa, religie starorzymskie zakazane)

cesarz:

- dominus- nieograniczony ,,pan i bóg'' zamiast ,,pierwszego obywatela''

-wschodnie oznaki władzy(diadem, rytuał dworski)

-jedyne źródło prawa(nie jest związany ustawami)

-pełna kontrola nad armią, administracja, prowincjami

- podział władzy pomiędzy 2-3 cesarzy

Instytucje republikańskie:

- magistrati konsul pozostaje tytułem czysto honorowym. Pretor i kwestorzy dalej pełnią swoje funkcje, pretor jest odsunięty od sądownictwa.

- senat Rzymu spada do roli rady miejskiej(podobna funkcję pełni senat Konstantynopola). Liczba senatorów w każdym senacie wynosi ok. 2000 członków.

- biurokracja

-specjalizacja kompetencyjna

- podział na służby cywilne i wojskowe

-ścisła kontrola wewnetrzna i zewnetrzna

-rozbudowny personel pomocniczy

Defensor Civitalis

-wybierany przez społeczność lokalną przy udziale duchownych chrześcijańskich

-reprezentuje i ochrania humiliores przed nadużyciami ze strony possessores i urzędników

-kompetencje w zakresie kontroli fiskalnej i procedury karnej.

Źródła prawa poklasycznego:

-zanik twórczej jurysprudencji,

-upadek merytoryczny(wulgaryzacja prawa, odejście od wyrafinowanych, opartych na abstrakcji konstrukcji prawniczych, uproszczenie pojęć, brak zrozumienia konstrukcji dogmatycznych, zanik pewnych pojęć, silniejszy związek z praktykę niż z nauczaniem).

-ujednolicenie prawa(granica pomiędzy ius civile i ius gentium zaciera się po 212r.n.e)

-zanik ius honorarium(po ogłoszeniu dictum perpetuum przez Hadriana)

-prawo stanowione - konstytucje cesarskie

- główne źródła prawa, ius (pisma jurystów- głównie Gajusa, Papiniana, Upliana Modestyna, Paulusa we. Innych jeśli byli cytowani przez wyżej wspomnianych, po udowodnieniu autentyczności) leges(konstytucje cesarskie)

- stan niepewności prawnej - duża ilość konstytucji oraz pism jurystów (potrzeba kodyfikacji, ustawa o cytowaniu - 426 r.n.e)

Ustawa o cytowaniu (konstytucja raweńska)

- Gaius oraz juryści późnoklasyczni (epoka Sewerenów). Ulpian, Papinian, Modystyn i Paulus

- w przypadku kontrowersji przeważa opinia większości.

- w przypadku równości opinii decyduje pogląd Papiniana

- w przypadku braku opinii Papiniana sedzia ma swobodę w doborze opinii.

Konstytucje cesarskie, leges - skierowane do ludu, senatu, najczęściej do konkretnych urzędników. Leges generale - zawierały uregulowania ogólne (podobieństwo do edyktów) rescipta - regulowały kwestie szczegółowe. Decreta - zanikają, od 395 roku oddzielne prawa dla Wschodu i Zachodu.

Źródla prawa poklasycznego:

- kodyfikacje ,,nieautotyzowane'' (za ponowania Dioklecjana)

- Kodeks Gregoriański (zawierał reskrypty cesarskie począwszy od Hadriana

- Kodeks Hermogeniański (uzupełnienie Kodeksu Gregoriańskiego. Zawierał konstytucje Dioklecjana).

- Kodeks Teodozjański( część zamierzonej(niezrealizowanej) pełnej kodyfikacji prawa rzymskiego. Opublikowany na Wschodzie i przyjęty na Zachodzie. Zawiera cesarskie konstytucje od Konstantyna Wielkiego. Podzielony na 16 tematycznych ksiąg, te z kolei podzielone na szczegółowe tytuły. W tytułach mieszczą się konkretne konstytucje ułożone chronologicznie od najstarszej).

KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA

PLANY KODYFIKACYJNE

Cesarz Justynian (527-565r.) dążył do uporządkowania i ujednolicenia całokształtu rzymskiego prawa. Dążył do stworzenia zbioru obowiązującego prawa, który by usunął dotychczasowy stan niepewności prawnej, wywołanej istnieniem bardzo licznych i nierzadko sprzecznych ze sobą przepisów prawnych. Justynian dążył do tego, aby było to jednocześnie dzieło naukowe pozwalające zapoznać się z dawną świetnością prawa klasycznego oraz jeszcze wcześniejszej Ustawy XII tablic.

PRACE NAD KODYFIKACJĄ I JEJ CZĘŚCI (Kodeks, Digesta, Instytucje)

Najłatwiej było zebrać ustawy cesarskie, gdyż materiał ten zebrany był już wcześniej (kodeks Gregoriański, Hermogeniański, Teodozjański). W 529r. Komisja Tryboniana (10 osób) powołana przez Justyniana zebrała wszystkie konstytucje cesarskie. W skutek czego został ogłoszony i wszedł w życie pierwszy Kodeks Justyniański (tzw. Codex vetus). Nie przetrwał do dziś.

W 530r. Powstał zbiór Liber quinquaginta decisionum - 50 rozporządzeń Justyniana usuwających sprzeczności w prawie. Nie przetrwał do dziś.

Następnie Justynian powołał kolejną komisję (17 osób), która dostała upoważnienie do dokonania wyboru fragmentów, skracania dłuższych tekstów, wykreślania przestarzałych terminów, wyjaśniania wątpliwości itp. Zmiany te i przeróbki noszą nazwę interpolacji (lub emblemata Triboniani).

Komisja podzieliła materiał prawny na trzy grupy:

• Komentarze ad Sabinum (tzw. masa sabińska)

• Komentarze ad edicum (masa edyktalna)

• Responsa i quastiones Papina i inne dzieła kazuistyczne (masa Papiniańska)

Ten układ można rozpoznać dzisiaj w układzie zbioru, który powstał i wszedł w życie w 533r. pod nazwą Digesta seu Pandecta.

W trakcie pracy na Digestami wyniknęła potrzeba stworzenia zwięzłego podręcznika dla szkół prawniczych, dostosowanego do nowo powstających zbiorów. Nosi on tytuł Instytucje (Instytuciones sive Elementa) i wszedł w życie razem z Digestami. Układ Instytucji jest wzorowany na Instytucja Gaiusa.

W skutek dokonania szeregu zmian prawa drogą interpolacji w Digestach okazało się konieczne dokonanie nowej redakcji Kodeksu. Nowy kodeks jako Codex repetitae praelectionis wszedł w życie w 534r. Dochował się on do naszych czasów.

Kodeks Justyniański dzielił się na 12 ksiąg, one na tytuły, zawierające poszczególne konstytucje cesarskie. W rezultacie kodyfikacja justyniańska składa się z trzech części:

• Digestów czyli Pandeków (533r.)

• Instytucji (533r.)

• Kodeksu (534r.)

Podstawowe wartości prawa rzymskiego:

- aequitas -słuszność

- iustitia - sprawiedliwość

- humanitas - człowieczeństwo

- fides- rzetelność, zaufanie

Zasady procesowe:

- sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać wyroku na niekorzyść odwołującego się,

- niech będzie wysłuchana także druga strona,

- czcze głosy tłumu nie będą wysłuchane,

- nikt nie może być sędzia we własnej sprawie.

- leges ab omnibus intellegi debent - ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich.

- Ius publicum privatorum pactis mutare non potest - prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych.

-in dubio pro reo- wszelkie wątpliwości należy rozstrzygnąć na korzyść pozwanego.

- Quod ad ius naturale attinet, omnes homines aeguales sunt - zgodnie z prawem naturalnym , wszyscy ludzie są równi.

-lex retro non agit- ustawa nie działa wstecz.

Pryncypat. :

-koniec ery wielkich podbojów

-stabilizacja geopolityczna

-apogeum rozmiaru terytorialnego 3.5 mln km. Kw.

Pax Romana:

- polityczna dominacja Romy nad konglomeratem państw i poleis tworzących organizm państwowy,

- cosmpolis

- kult cesarza jako spoiwo wielokulturowego społeczeństwa

- elity podbitych/kontrolowanych państw tworza klientelę rzymskiej nobilitas/cesarza

-rozwój gospodarki światowej

-rozbudowa sieci dróg lądowych. Założenie poczty cesarskiej

- rozwój spółek prawa handlowego. Handel z Chinami i Indiami.

- Wzrost znaczenia i powierzchni latyfundiów na zachodzie i w Italii. Depopulacji Italii,

- rozwój obrotu bankowego

-kontrolowana stopa procentowa odsetek,

- rozwój przemysłu

- urbanizacja zachodu, wzrost organizmów miejskich

Romanizacja:

- łacina jako język administracji i prawa (greka dominuje na wschodzie),

-rozpowszechnienie się obywatelstwa rzymskiego

- Constitutio Antoniniana rozciągnie obywatelstwo na praktycznie całą ludność Imperium. Koniec pluralizmu prawnego. Prawo rzymskie prawem powszechnym(w praktyce ludy Imperium posługują się nadal prawem lokalnym).

Charakterystyczne cechy ustroju:

- pierwszy obywatel - princeps- stopniowo przejmuje kontrolę nad republikańskimi instytucjami publicznymi

- zanikanie elementu demokratycznego (komicja)

- ,,komedia republiki'' budowa struktur monarchistycznych za parawanem instytucji republikańskich

-wzrost znaczenia armii

-spadek roli i znaczenia Senatu

- dwuwładza: senat i priceps

Elementy monarchii:

-princeps

-prefekci cesarscy

Elementy republiki:

-senatus

-magistratury

-zgromadzenie ludowe

Kompetencje Princepsa:

-imperium prokonsularne, władza nad częścia prowincji tzw. Cesarskich

- dowodzenie armią

- ustalenie składu senatu

- władza trybuńska wraz z tym nietykalność

- nominatio na magistratury republikańskie

-prawo ingerencji w prowincjach pod kontrolą senatu

- władza cenzorska - spis senatu i kwitów

-nadzór nad skarbem cesarskim (fiskus)

-tworzenie prawa

-sukcesja władzy w drodze adopcji

- wspierany przez działanie Consilum principia i kancelarii.

Prefekci:

- urzędy płatne, w przeciwieństwie do republikańskich honores

- powoływanie i odwoływanie przez cesarza (czas kadencji zależny od princepsa)

- charakter zawodowy

-wysoka fachowość

-jednoosobowe

- prefekt pretoria( w liczbie dwóch, wzajemnie się nadzorujących)

- dowódca gwardii cesarskiej

- prefekt miejski (nadzór na miastem Rzym, funkcje policyjne, iurisdictio w sprawach karnych na terenie miasta - łamania, podpalania, morderstwa).

- prefekt wigiliów ( ochrona przeciwpożarowa, straż nocna)

- prefekt zaopatrzenia (sądownictwo związane z zaoptrzeniem miasta w żywność - zwalczanie nadużyć i spekulacji na rynku żywności)

-prefekt Egiptu

Senat:

- ok. 600 członków. Traci kompetencje w zakresie polityki państwowej i fiskalnej

- nadzór nad prowincjami senackimi

-sądownictwo karne w przestępstwach politycznych

- wybory republikańskich magistratur(pod wrastającą kontrolą princepsa)

Magistratura republikańska:

-Konsul- traci uprawnienia wojskowe i polityczne oraz inicjatywę ustawodawczą. Kompetencje w zakresie prawa karnego i niespornego.

- Pretorowie - utrzymują iurisdictio karne i cywilne w zakresie podobnym jak za czasów republiki.

- Cenzorowie- urząd zanika za panowania Augusta

- Edylowie- policja i sądownictwo targowe. Reszta kompetencji przechodzi na prefektów

- Trybunowie ludowi traca na znaczeniu. Przysługuje im sądownictwo w pewnym zakresie.

Zgromadzenie ludowe formalnie nigdy nie zniesione, w praktyce przestały się zbierać.

Źródła prawa:

- ujednolicenie prawa prywatnego

- ius civile: leges

- ius honorarium: edykt magistratury, do II w n.e. także konstytucje cesarskie.

2. Konstytucje cesarskie

W okresie pryncypatu wzrosło znaczenie cesarza jako twórcy prawa. Akty normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej to constitutiones, które ze względu na formę przybierały postać : edyktu, mandatu, dekretu lub reskryptu.

• Edykty (edicta) - wydawał je cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi, miały one moc normy powszechnie obowiązującej albo na ograniczonym terenie.

• Mandaty (mandata) - były to instrukcje dla namiestników zarówno w prowincjach cesarskich jak i w senackich, bądź też dla innych urzędników cesarskich.

• Dekrety (decreta) - był to wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się potem sędziowie.

• Reskrypty (rescripta) - to odpowiedzi cesarza na zapytania urzędników, sędziów lub osób prywatnych w kwestiach prawnych. Po skodyfikowanie edyktu pretorskiego cesarz stał się viva vos iuris civilis (żywym głosem prawa cywilnego), a poprzez reskrypty dokonywał autentycznej interpretacji obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często elementem kształtującym nową praktykę sądową jak np. Reskrypt Hadriana o zasadach oceny zeznań świadków w procesie rzymskim. W okresie dominatu władza ustawodawcza koncentrowała się wyłącznie w leges. Tworzą one dział określany jako ius novum. Powstałe w tym czasie zbiory konstytucji nazwano kodeksami.

Recepcja prawa rzymskiego:

Okres przedfeudalny charakteryzował się upadkiem handlu i miast, co bywało powodem zaniku wykorzystania prywatnego prawa rzymskiego przez ludy, które podbiły Rzymian, wydawano jedynie zbiory praw dla ludności rzymskiej- Leges Romanae Barbarorum. Z czasem zaznacza się powrót do prawa rzymskiego, wraz z ożywieniem handlu.

Recepcja prawa rzymskiego - przejęcie przez systemy prawne państw Europy norm zawartych w kodyfikacji justyniańskiej, późniejszych gloss i komentarzy, proces ten ułatwiony był przez kształcenie prawników na uniwersytetach włoskich ifrancuskich, a także prawo kanoniczne, sięgające korzeniami do prawa rzymskiego. Recepcje w krajach: Niemcy, południowa Francja, Włochy; w Hiszpanii rola pomocnicza, w Anglii w nikłym stopniu.

Justyniańskie prawo rzymskie wywodziło się z absolutnego ustawodawstwa cesarskiego, toteż chętnie sięgali po nie władcy absolutni, otaczając się ludźmi wykształconymi w tym prawie (zasady: Quod principi placuit legis habet vigorem; Princeps legibus solutus est ).

Szczególnie zaznaczyła się recepcja w Niemczech w szczególności po utworzeniu w 1495r Sądu Komory Rzeszy (Reichkammergericht), w którym sądzili juryści wychowani w duchu

prawa rzymskiego. W XVI w. rzymskie prawo prywatne recypowano w całości (w zmienionej formie z naciskiem na szkołę komentatorów).dzieło to przebiegało XVI - XIX w.) - w ten

sposób powstało prawo pandektowe (pyt. 4) (usus modernus Pandectarum) -obowiązujące do 1900r (BGB), w Austrii podobne znaczenie miał ABGB 1811r, a we Francji kodeks Napoleona 1804r. Wejście kodyfikacji narodowych oznaczało koniec recepcji.

Recepcja prawa rzymskiego objęła też kolonie państw europejskich. W Polsce recepcja nastąpiła na skutek obowiązywania na naszych ziemiach kodeksów państw zaborczych.

Szkoła Glosatorów - Uniwersytet w Bolonii (1088), Ireneriusz, (następcy jego byli czterej uczeni quatuor doctores -Martinus, Bulgarus, Ugo i Jacobus). Glosatorzy wykładali prawo rzymskie licznym słuchaczom w oparciu o źródła justyniańskie, a nadto objaśniali je, zwłaszcza Digesta, opatrując ich niejasne fragmenty krótkimi uwagami (glosy), bądź to

między liniami rękopisu (glosy interlinearne), bądź też na jego marginesie (glosy marginalne). Ostatni jego przedstawiciel Acuriusz uwieńczył wieloletni dorobek całej szkoły odrębnym wydaniem wszystkich glos w dziele zwanym Glossa ordynaria (ok. 1250 roku), dziele o doniosłym znaczeniu tak dla ówczesnych teorii prawa, jak i praktyki sądowej. To wszystko miało znaczenie teoretyczne aniżeli praktyczne.

Szkoła Postglosatorów zwanymi Komentatorami - główni przedstawiciele Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Poddają oni analizie nie tyle same źródła rzymskie, ile pozostawione przez poprzedników glosy, czyli uwagi do tychże źródeł. Starając się do nauki prawa wprowadzić pewien porządek logiczny, sprowadzają oni normy prawne do określonych pojęć ogólnych, by z kolei z tych pojęć, w drodze dedukcji, wprowadzić pojęcia szczegółowe. W tym zakresie byli też komentatorzy prekursorami szkoły prawa natury. Także oni próbowali już w drodze dedukcji wywodzić określone normy prawne z zasad powszechnego ładu społecznego i dlatego dzisiaj uznaje się ich za tych, którzy kładli fundamenty pod prawoznawstwo jako wyodrębnioną dyscyplinę wiedzy ludzkiej. W opracowaniu komentatorów prawo rzymskie było w stanie unormować najbardziej skomplikowane przejawy obrotu handlowego. Jego hasłem była wolność własności, autonomia woli podmiotu kształtującego swą sytuację prawną i zasada równości stron wchodzących w stosunki obligacyjne. Prawo rzymskie, wzbogacone przez nich elementami prawa kanonicznego i obowiązującego we Włoszech prawa miejskiego (tzw. prawa

statutowego), stało się prawem uniwersalnym, lex generalis, świata nowożytnego.

Pandektyści - druga połowa XIX wieku w Niemczech - Bernard Windscheid. Odrzuca rozważania historyczne, a główny nacisk kładą na metodę formalno-dogmatyczną. Za pomocą rozlicznych interpretacji źródeł rzymskich, głównie Pandektów, pandektyści tworzą katalog pojęć prawnych.

Pandektystyka: ogólnie rzecz ujmując jest to nauka recypowanego prawa rzymskiego. Prekursorami byli reprezentanci romanistycznego odłamu szkoły historycznej w prawoznawstwie, którzy stworzyli pierwsze bardzo obszerne podręczniki prawa rzymskiego, które były nazywane właśnie Pandektami. Rozkwit tej dziedziny przypadł na drugą połowę XIX w, gdzie pod wpływem pozytywizmu prawniczego rozrosła się ona do abstrakcyjnego systemu naukowego „dzisiejszego prawa rzymskiego”. Jako przykład można podać trzytomowy podręcznik Pandektów z roku 1862, autorstwa wybitnego uczonego Bernarda Windscheid'a, który na terenach gdzie obowiązywało prawo rzymskie miał walor ustawy, a zarazem komentarza i zbioru orzecznictwa. Zasługą pandektystyki było opracowanie katalogu abstrakcyjnych pojęć prawnych, które według pozytywistów miały niejako samodzielny byt i miały służyć do rozstrzygania wszelkich przypadków szczegółowych. Pandektystykę cechował dogmatyzm i oderwanie od norm społeczno-gospodarczych. Trzeba jednak zauważyć, że opracowane na podstawie prawa rzymskiego pojęcia swobody umów, czy wolnego najmu pracy i usług pomogły w przeobrażeniach państw niemieckich w duchu liberalnym. Zbudowano też całkiem nowe konstrukcje np.: charakterystyczne dla kapitalizmu spółki kapitałowe, czy zasady obrotu papierami wartościowymi. Ukoronowaniem działalności pandektystów było stworzenie kodeksu cywilnego niemieckiego (BGB).

BGB

Postulat unifikacji niemieckiego prawa prywatnego był podnoszony od czasów napoleońskich, głównie przez pozytywistów (pracę z programem opracowania ogólnoniemieckiej kodyfikacji cywilnej opublikował w 1814 profesor uniwersytetu w Heidelbergu Anton Thibaut).

Napotkał on silny sprzeciw ze strony historycznej szkoły prawa (Friedrich Karl von Savigny), która opierała się na założeniu , że prawo jest produktem wewnętrznego, naturalnego rozwoju historycznego społeczeństwa,a nie wyrazem abstrakcyjnej woli ustawodawcy. Ze względu na niechętną postawę konserwatywnych rządów krajów niemieckich, zwłaszcza Prus, sprawę kodyfikacji prawa cywilnego odwleczona na kilkadziesiąt lat.

Prace nad powszechnym niemieckim kodeksem cywilnym rozpoczęto dopiero po wprowadzeniu w 1873 do konstytucji II Rzeszy poprawki, która rozciągnęła kompetencję Rzeszy na stanowienie prawa cywilnego.

1874 - powołanie pierwszej komisji kodyfikacyjnej, pod przewodnictwem prezesa Najwyższego Sądu Handlowego Rzeszy Heinricha Eduarda Pape.

1890 - powołanie drugiej komisji, która w 1895 przedłożyła drugi projekt po niewielkich przeróbkach pierwszego. Stał się on przedmiotem prac już wewnątrz parlamentu. Wprowadzono do niego pewne zmiany, po czym powstały w ten sposób trzeci projekt został uchwalony w 1896 r. przez Sejm Rzeszy z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1900 r. pod nazwą Bürgerliches Gesetzbuch;

Znaczenie:

• zerwanie z feudalnym ustrojem społeczeństwa

• koniec partykularyzmu w prawie cywilnym

Budowa i skład:

• 2385 art.

• w oparciu o systematykę pandektową podzielono kodeks na 5 ksiąg:

Księga pierwsza: Część ogólna

Księga druga: Prawo zobowiązaniowe

Księga trzecia: Prawo rzeczowe

Księga czwarta: Prawo rodzinne

Księga piąta: Prawo spadkowe

Technika ustawodawcza:

• twór pozytywizmu prawniczego

• trudna terminologia => rozbudowany aparat abstrakcyjnych i precyzyjnie skonstruowanych pojęć z wykorzystaniem metody naukowej zwanej jurysprudencją pojęciową

• dogmatyzm i formalizm

Podstawowe zasady:

• oparcie się na wolnorynkowej filozofii gospodarki i własności

• stworzenie kapitalistycznego ustroju społecznego

• zasada autonomii stron i swobody umów

• swoboda rozporządzania własnością

• swoboda testowania

W kodeksie umieszczono klauzule generalne, tj. odwołania do ,,dobrej wiary'', ,,zwyczajów uczciwego obrotu'', które umożliwiały orzecznictwu sądowemu elastyczne posługiwanie się przepisami kodeksowymi odpowiednio do zmieniających się okoliczności.

Kodeksy wzorowane na BGB:

• europejskie: grecki ( 1940), włoski ( 1942), polski kodeks zobowiązań

• pozaeuropejskie: brazylijski (1916), meksykański( 1930), peruwiański (1936), syjamski ( 1925), chiński (1929), japoński ( 1948)

W ciągu ponad stu lat obowiązywania BGB był wielokrotnie nowelizowany, jednak jego założenia pozostały nienaruszone do czasów obecnych.

Reforma Serwiusza Tuliusza-, Servius Tullius - król, władca Rzymu w latach 578-543 p.n.e. Następca Tarkwiniusza Starszego. Jego córka Tulia była żoną Tarkwiniusza HYPERLINK "http://pl.wikipedia.org/wiki/Tarkwiniusz_Pyszny"Pysznego.Dokonał podziału społeczeństwa według posiadanego przez nich majątku (w przeciwieństwie do Solona w Grecji, który podzielił społeczeństwo według ich dochodu), co oznaczało także odejście od systemu rodowego. Oznaczało to, że najbogatsi mieli najwięcej praw. Zmodyfikował także okręgi wyborcze. Każda klasa majątkowa otrzymała odpowiedni okrąg (centuria), który miał jeden głos. I klasa majątkowa 80 głosów + 18 głosów (ekwici) = 98 głosów II, III, IV, V klasa majątkowa = 95 głosów

Głosowanie zaczynała pierwsza klasa majątkowa, jeżeli głosowała jednogłośnie, decyzja zapadała bez głosowania kolejnych klas majątkowych. Istniała także tzw. Centuria praerogativa, czyli głosowanie sondażowe przed wyborami właściwymi.Nowy system głosowania miał także wpływ na wojsko. Każdy okrąg (centuria) wystawiała 100 żołnierzy. Obywatele zbroili się sami. I klasa majątkowa wystawiała 80 centurii żołnierzy ciężkozbrojnych i 18 centurii jazdy ekwickiej. II-IV wystawiała piechotę lekkozbrojną, V klasa zwolniona była ze służby wojskowej, musiała za to służyć jako pomoc (kucharze, trębacze). Nowy podział nie zlikwidował zgromadzeń kurialnych, lecz miały one jedynie zadania religijne. Zgromadzenia centurialne odbywały się poza Rzymem na Polu Marsowym, ponieważ było to zgromadzenie wojskowe należało zapobiec w ten sposób zamachom stanu.

Ustrój mieszany Polibiusza Polibiusz (ok. 200-118 p.n.e.) - historyk grecki, który trafił do rzymskiej niewoli. W Italii mecenatem otoczyła go rodzina Scypionów. Był wychowawcą i doradcą Scypiona Afrykańskiego młodszego. Po zajęciu Grecji przez Rzymian w 146 p.n.e. został wyznaczony do zarządzania tym krajem.W swym dziele „Historia powszechna” Polibiusz gloryfikował ustrój polityczny Rzymu jako wynik naturalnego i spontanicznego rozwoju. Ustrój ten łączyć miał w sobie elementy monarchii (konsulowie), arystokracji (senat) i demokracji (zgromadzenie ludowe).Apoteoza ustroju rzymskiego - czyniąca Polibiusza swego rodzaju „ideologiem arystokracji” - jako sprzyjającego szerzeniu się rzymskiej cywilizacji, staje się oczywista, zważywszy na to, że w swej typologii ustrojów Polibiusz nawiązywał do Platona.W przyjętej przez niego teorii cyklicznego rozwoju, państwo przechodzi od stadium wzrostu (kiedy panuje w nim ustrój monarchiczny lub arystokratyczny) do stadium upadku (kiedy pojawia się tyrania). Arystokracja, forma sprzyjająca zaangażowaniu we władzę wszystkich klas (z prymatem najlepszych) oraz korzystna rozwojowo, degeneruje w kierunku oligarchii, a więc władzy zdegenerowanych bogactwem, a dalej - pod wpływem gniewu ludu - ku demokracji. Konsekwencją demokracji, umożliwiającej demagogom manipulowanie tłumem, jest ostatnia faza - tyrania, jedynowładztwo. Otwiera ona jednakże drogę do nowego cyklu - władzy monarszej. Równocześnie, uznając ustrój mieszany za najlepiej sprzyjający rozwojowi, Polibiusz przyjmuje koncepcję politei Arystotelesa. Ustrój taki miał wyrwać Rzym z zaklętego kręgu cyklicznego następowania po sobie kolejnych form ustrojowych.W synkretycznym światopoglądzie Polibiusza nie sposób nie zauważyć też wpływów stoickich. Wyrażają się one w pochwale koncepcji cywilizacji światowej, swoistego kosmopolityzmu.

Komedia republiki-System rządów stworzony przez Augusta nazywany był „komedią republiki”. Zachowano republikańskie instytucje i urzędy jak senat, jednak zaprzestano komicji- zgromadzeń obywatelskich. Ustawodawstwo przejął senat. Wczesny okres cesarstwa I-II w. nazywamy pryncypatem, gdyż August określał siebie jako pierwszego wśród równych (od łac. Princeps- pierwszy obywatel). W okresie republiki dostęp do senatu i wyższych urzędów zarezerwowany był dla starych rodów z Rzymu i okolic. August umożliwił kariery w administracji także elitom miast italskich a jego następcy dopuścili do władzy nawet arystokrację z podbitych prowincji.

.Corpus Iuris Civili - całość kompilacji justyniańskiej wraz z Nowelami,

opublikowane w 1583r., powstało w opozycji do Corpus Iris Canonici.

Mimo zakazu komentowania kompilacji, antecessores w szkołach prawa

dokonywali parafraz (parafraza Instytucji Teofila)

- nawiązanie Bizancjum do tradycji prawa rzymskiego: Basilica - dzieło w 60

księgach w j.greckim; głównie symboliczna wartość rzymskiego prawa

- po grecyzacji następuje slawizacja prawa rzymskiego, recepcja na Wschodzie

Europy ograniczona do wąskiego kręgu uczonych, nie doszło do syntezy prawa

rzymsko-bizantyńskiego z lokalnym prawem słowiańskim

DRUGIE ŻYCIE PRAWA RZYMSKIEGO NA ZACHODZIE EUROPY

- lex Romana Visigothorum, tzw. Brewiarz Alaryka ; prawo rzymskie istniejące

dzięki Kościołowi

- XIw. - północna Italia, odkrycie rękopisu Digestów - liitera Pisana, zwany

dzisiaj littera Florentina; od tego momentu ostatecznie rozeszła się droga

prawa anglosaskiego i prawa kontynentalnego. Corpus Iuris Civilis, zwłaszcza

Digesta stały się podstawą kontynentalnej dogmatyki prawniczej.

- prawo okresu przedkodyfikacyjnego było prawem jurysprudencyjnym, ale

odwrotnie niż prawo rzymskie - było prawem uczonym, wymagającym znajomości łaciny i pewnej wiedzy o starożytności

KANONISTYKA

Powstała obok legistów w XII w.

- „Dekret Gracjana” - prywatny zbiór źródeł kościelnych, prawo kanoniczne

jedną z dwóch materii obok prawa rzymskiego; jego zasięg był szerszy niż p.

rzymskiego

- prawa narodowe stały się przedmiotem nauczania dopiero w XVII w.; prawo

kanoniczne operuje nie tylko nakazami, ale głównie zaleceniami i zachętami,

przez co jest bliskie rzymskiemu modelowi normatywności miękkiej (soft law)

- wprowadzony został dualizm władzy świeckiej i duchownej i profesjonalizacja

jurysprudencji kontynentalnej

- kanonistyka wniosła do ius commune innowacje: konstrukcję małżeństwa

konsensualnego, zasadę równości płci, zasadę dotrzymywania wszystkich umów, wprowadzenie początków dogmatyki osoby prawnej; proces rzymskokanoniczny,

HUMANIZM PRAWNICZY (mos gallicus) - W wyniku kryzysu cesarstwa i

papiestwa doszło do przesilenia ius commune jako prawa obowiązującego. We

Francji w XVI w. rozwinął się tzw. humanizm prawniczy.

- znacznie pogłębił historyczną znajomość prawa rzymskiego

- przedstawiciele: Alciato, Bude, Zäsy, F.J. Cujas, Faber, Donellus (rozróżnienie

prawa materialnego od procedury)

- J. Apel - rozróżnienie na prawa rzeczy - ius in re i prawa do rzeczy - ius ad

Rem

-Haloander - pierwsze historio krytyczne wydanie justyniańskich Digestów

---