EKONOMIA

Podręcznik:

M. Gulcz - „Ekonomia” (I część - Mikroekonomia, II część - Makroekonomia)

Ekonomia jest nauką wyjaśniającą i badającą zachowania ludzi, zmierzającą do ustalenia tego, w jaki sposób społeczeństwo rozwiązuje problem wykorzystania rzadkich zasobów w celu uzyskania maksymalnych możliwości do osiągnięcia w danych warunkach korzyści (a więc skupiającą się na określeniu zasad racjonalnego gospodarowania ).

Przedmiotem ekonomii jest obszar ludzkich zachowań obejmujący produkcję, wymianę dóbr i usług oraz czyniony z nich użytek.

Ekonomia pozytywna - zajmuje się obiektywnym, naukowym objaśnieniem zasad funkcjonowania gospodarki.

Ekonomia normatywna - dostarcza zaleceń opartych na subiektywnych sądach wartościujących.

Wśród podstawowych założeń przyjmowanych w analizie ekonomicznej znajdują się te, dotyczące:

• racjonalności działań ludzkich,

• optymalizacji decyzji gospodarczych,

• dążenia do stanu równowagi.

Kluczowym dla ekonomii jest problem rzadkości, wynikający z rozbieżności między potrzebami ludzi, które są nieograniczone i ograniczone możliwościami ich zaspokajania (dostępnych dóbr jest bowiem zbyt mało w stosunku do potencjalnych sposobów wykorzystania). Rzadkość zasobów pociąga za sobą konieczność dokonywania wyborów między konkurencyjnymi celami.

Wybór celów oraz środków umożliwiających ich osiągnięcie stanowi istotę procesu gospodarowania. Gospodarowanie oznacza ciągłe dokonywanie wyborów o charakterze ekonomicznym, czyli podejmowanie decyzji o sposobie rozdysponowania (alokacji) posiadanych zasobów.

Mikroekonomia koncentruje się na decyzjach alokacyjnych indywidualnych podmiotów gospodarujących (producentów i konsumentów), natomiast makroekonomia analizuje powyższe problemy na poziomie gospodarki jako całości, przy czym jednym z istotnych jej aspektów jest określenie potrzeby i zakresu ingerencji państwa w działanie mechanizmu rynkowego.

Problem rzadkości i konieczność dokonywania wyborów implikują występowanie kosztu alternatywnego.

Koszt alternatywny ponoszony jest zawsze, gdy pojawia się konieczność dokonania wyboru i odzwierciedla wartość najcenniejszej spośród odrzuconych alternatyw.

Z uwagi na fakt, iż dokonanie każdego wyboru wiąże się z jednoczesnym uzyskaniem korzyści i ponoszeniem określonych kosztów, w procesie gospodarowania pojawia się kwestia optymalizacji podejmowanych decyzji.

Optymalna decyzja oznacza osiągnięcie najlepszego z możliwych w danych warunkach (przy istniejących ograniczeniach) poziomu działalności gospodarczej, stanowiącego punkt równowagi podmiotu gospodarującego.

Krzywa możliwości produkcyjnych

Krzywa możliwości produkcyjnych wskazuje na to, że gdy wzrasta produkcja jednego dobra, trzeba zrezygnować z coraz większej ilości dobra drugiego (lub przy zmniejszaniu produkcji określonego dobra uzyskujemy w zamian coraz to większe ilości innego dobra). Wklęsłość krzywej względem początku układu współrzędnych to następstwo prawa malejących przychodów. Przemieszczając się po krzywej z punktu A do B, z B do C, z C do D uzyskujemy malejące przyrosty produkcji dobra X, poświęcając w zamian rosnące ilości dobra Y.

Krzywa możliwości produkcyjnych oddziela od siebie dwa zbiory - kombinacji nieefektywnych, ale osiągalnych (pod krzywą) i kombinacji nieosiągalnych (nad krzywą). Położenie w punkcie G, to sytuacja, w której nie wykorzystujemy wszystkich zasobów, którymi dysponujemy w danym momencie. Kombinacja w punkcie H jest nieosiągalna przy danych zasobach oraz danym poziomie wiedzy i techniki. Punkt H może zostać osiągnięty w dłuższym okresie czasu, np. w wyniku postępu technicznego. Punkty zawierające się na krzywej możliwości produkcyjnych (np. B, C) pokazują sytuację, w której dostępne zasoby są wykorzystywane w pełni efektywnie. Przejście z punktu A do B, z B co C itd. oznacza przemieszczanie zasobów produkcyjnych (np. maszyn, siły roboczej) z produkcji dobra Y do produkcji dobra X.

W ekonomii występują trzy rodzaje zasobów:

• ziemia,

• kapitał,

• praca.

Pieniądz nie jest kapitałem, ale może być zamieniony na jeden z czynników produkcji.

Nie ma wyborów optymalnych bez analizy obecnej sytuacji. W procesie optymalizacji decyzji niezwykle użytecznym narzędziem okazuje się tzw. analiza marginalna skupiająca się na efektach spowodowanych zmianą rozmiarów prowadzonej działalności.

Korzyści wynikające ze zmiany skali prowadzonej działalności (konsumpcji bądź produkcji) o jednostkę - określane mianem korzyści (zysków) marginalnych - zmniejszają się wraz ze wzrostem tej działalności (zasada malejących korzyści marginalnych). Natomiast koszty spowodowane wspomnianą zmianą skali działalności o jednostkę - określona mianem kosztów marginalnych ulegają stopniowemu zwiększeniu (zasada rosnących kosztów marginalnych).

Podmiot dążący do maksymalizacji zysku powinien zwiększać prowadzoną działalność aż do momentu zrównania się korzyści marginalnych z kosztami marginalnymi. W takiej sytuacji osiągana korzyść netto jest największa z możliwych do uzyskania.

Zgodnie z zasadą optymalizacji:

• zwiększać skalę prowadzonej działalności, jeśli korzyści marginalne przewyższają koszty marginalne;

• ograniczyć skalę prowadzonej działalności, jeśli koszty marginalne przewyższają korzyści marginalne;

• utrzymać skalę prowadzonej działalności na niezmienionym poziomie, jeśli koszty marginalne zrównają się z korzyściami marginalnymi.

Krzywa możliwości produkcyjnych przedstawia maksymalne kombinacje produkcji dwóch dóbr możliwe do osiągnięcia przy pełnym wykorzystaniu dostępnych zasobów i istniejącej technologii.

Krzywa ta ilustruje problem wyboru i zjawiska rosnącego kosztu alternatywnego.

Kombinacje produkcji obrazowane przez punkty położone nad krzywą są nieosiągalne.

Kombinacje produkcji obrazowane przez punkty położone pod krzywą oznaczają produkcję nieefektywną.

Kombinacje produkcji obrazowane przez punkty położone na krzywej przedstawiają warianty produkcji nie dopuszczające do marnotrawstwa dostępnych zasobów.

Wybór konkretnego wariantu uzależniony jest od przyjętych kryteriów decyzyjnych.

W wyniku powstania dodatkowych zasobów (rozwój ekstensywny) lub zmiany technologii produkcji (rozwój intensywny) krzywa możliwości produkcyjnych może ulec przesunięciu, co oznacza zwiększenie możliwości wytwórczych (wyznaczających nowy zakres dostępnych wariantów produkcji).

System gospodarczy, w którym koordynacja działalność indywidualnych podmiotów odbywa się na rynku (z wykorzystaniem mechanizmu rynkowego) określany jest mianem gospodarki rynkowej.

Rynek to:

• mechanizm koordynujący zachowanie nabywców i sprzedawców uczestniczących w procesie wymiany dóbr,

• miejsce, zorganizowane zazwyczaj w sensie instytucjonalnym, gdzie dokonują się akty kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz wytworzonych dóbr;

• całokształt transakcji kupna - sprzedaży określonego dobra dokonujących się w określonych warunkach wynikających z relacji między podażą a popytem.

Odbywające się na rynku transakcje kupna - sprzedaży dokonywane są po określonej cenie, przy czym to rynek decyduje o systemie cen (W którym znaczenie istotniejsze od absolutnego poziomu cen stają się relacje między cenami poszczególnych dóbr).

Podmioty indywidualne traktują ów system cen jako podstawowy parametr w kalkulacji rentowności prowadzonej działalności.

Poziom i zmiany cen relatywnych stanowią więc informacje na podstawie której podejmowane są decyzje alokacji zasobów. Tym samym ceny generują sygnały wskazujące kierunki, w jakich powinny przepływać zasoby - są zachętą do podejmowania lub rozszerzania działalności albo też do jej zaniechania lub zmniejszenia.

Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy chcą i są w stanie kupić przy różnych poziomach ceny w ustalonym okresie przy założeniu niezmienności pozostałych czynników.

Wielkość (rozmiary) popytu to ilość dobra, jaką nabywcy są gotowi zakupić przy określonym poziomie ceny w ustalonym okresie.

Prawo popytu stwierdza, że wzrost ceny powoduje spadek rozmiarów popytu, zaś obniżenie ceny wywołuje wzrost rozmiarów popytu.

Krzywa popytu:

• jest graficzną ilustracją prawa popytu

• obrazuje zależność między ceną danego dobra a wielkością zapotrzebowania na to dobro przy założeniu, że pozostałe czynniki zostają niezmienione.

Rys. Zmiany popytu

Czynniki określające położenie krzywej popytu (powodujące zmianę popytu):

• liczba konsumentów

• dochody konsumentów (nabywców)

• ceny innych dóbr (powiązanych z danym dobrem):

• ceny dóbr substytucyjnych

• ceny dóbr komplementarnych

• gusty i preferencje nabywców

• oczekiwania:

• odnośnie przyszłych dochodów

• odnośnie przyszłych cen.

Podaż to ilość dobra, jaką sprzedawcy są gotowi zaoferować przy różnych poziomach ceny w ustalonym okresie przy założeniu niezmienności pozostałych czynników.

Wielkość (rozmiary) podaży to ilość dobra, jaką sprzedawcy są w stanie zaoferować przy określonym poziomie ceny w ustalonym okresie.

Prawo podaży stwierdza, że wzrost ceny powoduje wzrost rozmiarów podaży, zaś obniżenie ceny wywołuje spadek rozmiarów podaży.

Krzywa podaży:

• jest graficzną ilustracją prawa podaży

• obrazuje zależność między ceną a ilością oferowanego przez sprzedawców towaru przy założeniu, że pozostałe czynniki pozostają niezmienione.

Równowaga rynkowa

Konkurencja między podmiotami gospodarczymi jest cechą gospodarki rynkowej. Może ona przybierać różne formy (konkurencja cenowa i pozacenowa) oraz zachować się różnym stopniem natężenia.

W teorii ekonomii w oparciu o kryterium natężenia konkurencji między obecnymi na rynku przedsiębiorcami wyróżnia się cztery modele rynku:

• konkurencję doskonałą,

• konkurencję monopolistyczną,

• oligopol,

• monopol pełny.

Rynek konkurencji doskonałej charakteryzuje się następującymi cechami:

• na rynku obecna jest ogromna liczba producentów oferujących swoje towary,

• udział w rynku poszczególnych producentów jest znikomy,

• produkty wytwarzane przez poszczególnych producentów są identyczne,

• żaden ze sprzedających bądź kupujących swoje towary nie ma wpływu na cenę, ta ostatnia jest wypadkową oferty wszystkich producentów i zapotrzebowania wszystkich odbiorców na dany produkt,

• konkurowanie ceną jest bezcelowe w sytuacji, gdy istnieje możliwość zbycia całości wytworzonej produkcji po cenie rynkowej, jednorodność produktów wyklucza stosowania elementów konkurencji pozacenowej,

• bariery wejścia na rynek bądź wyjścia z niego nie istnieją, co oznacza pełną mobilność czynników produkcji,

• sprzedający i kupujący dysponują pełną informacją.

Konkurencja doskonała jest teoretycznym modelem rynku nie występującym w rzeczywistym świecie!

Rynek konkurencji monopolistycznej charakteryzuje się następującymi cechami:

• na rynku obecna jest liczba producentów,

• udział w rynku poszczególnych producentów jest zróżnicowany,

• produkty wytwarzane przez poszczególnych producentów pomimo występujących różnic są bliskimi substytutami,

• wpływ sprzedających na cenę oferowanych produktów uzależniony jest od ich udziału w rynku,

• możliwe jest stosowanie konkurencji cenowej i pozacenowej,

• bariery wejścia na rynek bądź wyjścia są nie wielkie,

• sprzedający i kupujący nie dysponują pełną informacją.

Rynek oligopolu charakteryzuje się następującymi cechami:

• na rynku obecnych jest kilku producentów,

• udział w rynku poszczególnych producentów jest znaczący,

• wytwarzane produkty mogą być bardzo zbliżone (co ma miejsce na przykład na rynku telefonii komórkowej) bądź cechować się znaczącym zróżnicowaniem ( co ma miejsce na przykład na rynku sprzedaży samochodów),

• wpływ sprzedających na cenę oferowanych dóbr jest znaczący,

• z uwagi na to, iż konkurowanie ceną prowadzi na ogół do wyniszczających wojen cenowych dominuje konkurencja pozacenowa,

• bariery wejścia na rynek bądź wyjścia z niego są znaczące,

• sprzedający i kupujący nie dysponują pełną informacją.

Rynek monopolu pełnego charakteryzuje się następującymi cechami:

• w roli sprzedawcy jedno przedsiębiorstwo,

• jeden producent ma pełen udział w rynku,

• oferowany produkt nie ma bliskich substytutów,

• producent ma wpływ na cenę rynkową, nie jest w stanie kontrolować cenę i ilość sprzedanych dóbr,

• z uwagi na brak konkurentów stosowanie jakichkolwiek metod konkurencji jest bezcelowe, chociaż możliwe jest wykorzystanie różnorodnych form sprzedaży,

• istnieją bariery uniemożliwiające wkroczenie na rynek innych producentów, ale monopolista często nie ma możliwości podjęcia decyzji o zaprzestaniu działalności,

• nie występują trudności pozyskiwania informacji o rynku.

Niezależnie od rynku, celem jest maksymalizacja zysku.

Producent - racjonalność działań ludzkich:

• Przedsiębiorstwo, będące podmiotem racjonalnym, prowadząc działalność usługową lub produkcyjną kieruje się zasadą optymalizacji, czyli poszukiwania najlepszej relacji między nakładami na produkcję a jej efektami. Celem podejmowanych przez niego działań jest maksymalizacja zysku. Producent dąży do wybrania takiej kombinacji by różnica między przychodami a poniesionymi nakładami była dodatnia i możliwie największa.

• Przedsiębiorstwo uzyskuje zysk, jeśli przychody ze sprzedaży i usług przewyższają koszty ich wytworzenia albo ponosi stratę, jeżeli koszty wytworzenia bądź usług przewyższają kwotę ze sprzedaży.

Istotne pytania:

• Jak przy danych rozmiarach produkcji kształtują się koszty wytwarzania?

• Ile wyniesie utarg?

Koszty wytwarzania są uzależnione od zastosowanej technologii, określenia ilości niezbędnych czynników produkcji niezbędnych do wytworzenia danej wielkości produkcji oraz od cen poszczególnych czynników decydujących o sumie wydatków ponoszonych przez przedsiębiorstwo w związku z ich nabywaniem.
Uzyskany ze sprzedaży produkcji utarg zależy od kształtu krzywej popytu na wyroby przedsiębiorstwa. Krzywa ta określa cenę, przy której dana ilość produkcji może być sprzedana.

Przedsiębiorstwo dążąc do maksymalizacji zysku jest zmuszone do nieustannego porównywania rezultatów prowadzonej działalności do poniesionych kosztów.

Wśród tych ostatnich wyróżniamy:

• Koszty faktyczne (rachunkowe) - wyrażone w pieniądzu nakłady czynników produkcji,

• Koszty alternatywne - korzyści, z których przedsiębiorca musiał zrezygnować decydując się na podjęcie wybranej produkcji i jednocześnie pozbawiając się możliwości posiadania czynników produkcji alternatywnych środków produkcji,

• Koszty ekonomiczne - wartość zasobów, czynników użytych do produkcji, obejmują wszystkie koszty alternatywne i rachunkowe, łącznie z zyskiem normalnym niezbędnym do zatrzymania zasobów w danej działalności gospodarczej.

Rachunkowe i ekonomiczne ujęcie kosztów znajduje odzwierciedlenie w rozumieniu zysków z działalności gospodarczej:

1. Zysk rachunkowy stanowi różnicę między całkowitymi przychodami ze sprzedaży i usług a kosztami rachunkowymi.

2. Zysk ekonomiczny stanowi różnicę między całkowitymi przychodami ze sprzedaży produktów i usług, a wszystkimi kosztami ponoszonymi przez przedsiębiorstwa, w tym kosztami alternatywnymi.

O_t - techniczne optimum produkcji

Podstawowym elementem rachunku rentowności produkcji są jej koszty. Znajomość kosztów produkcji jest warunkiem niezbędnym dla podejmowania racjonalnych decyzji przez producenta.

Funkcja kosztów jest relacją między kosztami produkcji i odpowiednią wielkością produkcji.

KC = (Q)

W krótkim okresie - w którym produkcja opiera się na danej technologii - część kosztów ma charakter kosztów stałych, a część - kosztów zmiennych.

W związku z tym wyróżniamy rodzaje kosztów:

1. Koszty stałe całkowite (KSC):

• niezależne od wielkości produkcji,

• wysokość tych kosztów nie ulega zmianie wraz ze zmianą rozmiarów produkcji.

Koszty zmienne całkowite (KZC):

• koszty, których wysokość jest uzależniona od rozmiarów produkcji,

• koszty te rosną w miarę wzrostu produkcji, przy czym tempo ich wzrostu jest nierównomierne.

3. Koszty całkowite (KC):

• koszty będące sumą całkowitych kosztów stałych i zmiennych,

• KC = KSC + KZC,

• koszty te rosną w miarę wzrostu produkcji, przy czym tempo ich wzrostu jest nierównomierne.

4. Koszty stałe przeciętne (KSP):

• część kosztów stałych przypadająca na jednostkę produkcji,

• KSP = KSC / Q,

• koszty te zmniejszają się wraz ze wzrostem rozmiarów produkcji.

5. Koszty zmienne przeciętne (KZP):

• część kosztów przypadająca na jednostkę produkcji,

• KZP = KZC / Q,

• koszty te początkowo zmniejszają się wraz ze wzrostem produkcji, lecz po przekroczeniu określonego jej poziomu zaczynają rosnąć.

6. Koszty całkowite przeciętne (KCP):

• część całkowitych kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwo przypadająca na jednostkę produkcji,

• KCP = KC / Q,

• koszty te początkowo zmniejszają się wraz ze wzrostem produkcji, lecz po przekroczeniu określonego jej poziomu zaczynają rosnąć.

7. Koszty marginalne (KM):

• przyrost kosztów całkowitych wynikający ze zmiany rozmiarów produkcji o jednostkę,

• KM = ΔKC / ΔQ = ΔKZC / ΔQ,

• koszty te początkowo zmniejszają się wraz ze wzrostem produkcji, lecz po przekroczeniu określonego jej poziomu zaczynają rosnąć.

Podczas przeprowadzania analizy funkcji kosztów użyteczna jest znajomość poniższych zależności między kosztem marginalnym a kosztami przeciętnymi:

• koszt marginalny (KM) zrównuje się z kosztem zmiennym przeciętnym (KZP) i kosztem całkowitym przeciętnym (KCP) wówczas, kiedy te ostatnie osiągają minimum.

• jeżeli koszt marginalny (KM) jest mniejszy od kosztów zmiennych przeciętnych (KZP) i od kosztów całkowitych przeciętnych (KCP), wówczas te ostatnie zmniejszają się.

• jeżeli koszt marginalny (KM) jest większy od kosztów zmiennych przeciętnych (KZP) i od kosztów całkowitych przeciętnych (KCP), wówczas te ostatnie rosną.

• koszt marginalny (KM) nie jest powiązany z przeciętnym kosztem stałym (PKS).

W krótkim okresie, produkcja odbywa się w ramach danych wielkości zakładu produkcyjnego i technologii. Z tego względu część kosztów ma charakter stały. W długim okresie istnieje możliwość zmiany wielkości wykorzystywanego zakładu lub zmiany stosowanej technologii. Powoduje to, że w długim okresie wszystkie koszty ponoszone przez przedsiębiorstwo stają się kosztami zmiennymi.

Dla celów planowania długookresowego znaczenie mają tylko pewne odcinki krótkookresowych krzywych kosztów. Z połowy tych odcinków powstaje krzywa kosztów całkowitych w długim okresie.

Znając przebieg kosztów całkowitych możemy wyznaczyć kształtowanie się kosztów przeciętnych w długim okresie.

Długookresowa krzywa kosztu przeciętnego spada wraz ze zwiększeniem rozmiarów przedsiębiorstwa, a następnie po przekroczeniu pewnej wielkości firmy, dla której koszt ten osiąga minimum. Koszty przeciętne zaczynają wzrastać.
W rzeczywistości wraz z upływem czasu technologie produkcji ulegają zmianie, a postęp techniczny pozwala wytwarzać dobra za pomocą mniejszych nakładów czynników produkcji, co przekłada się na niższe koszty wytwarzania.
Jeżeli zastosowanie nowej technologii pozwala osiągnąć większą niż poprzednio produkcję z danej wielkości zasobów, wówczas funkcja produkcji przesuwa się w górę. Oznacza to, że koszty przeciętne i koszty marginalne zmniejszają się, a krzywe tych kosztów przesuwają się w dół.

W oparciu o krzywe kosztów produkcji w krótkim okresie i długim okresie możliwe jest określenie optymalnych rozmiarów produkcji oraz optymalnej wielkości przedsiębiorstw.
Koszty produkcji - zwane kosztami przeciętnymi i kosztami marginalnymi - porównane z ceną sprzedaży produktu, wyznaczają wielkość produkcji maksymalizującą zysk producenta zarówno w warunkach rynku konkurencyjnego, jak i zmonopolizowanego.

Popyt na produkty pojedynczego przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej:

• Każde przedsiębiorstwo ma do czynienia z taką samą poziomą linią popytu na swoje produkty, wyznaczoną przez obowiązującą cenę rynkową - popyt na produkty przedsiębiorstw jest doskonale elastyczny, co oznacza, że nie ma ono możliwości podniesienia ceny powyżej ustalonego przez rynek poziomu ani motywacji do obniżenia ceny.

• Przychód uzyskiwany ze sprzedaży kolejnych jednostek produktu (czyli przychód marginalny) równy jest cenie rynkowej.

• Zależność między ilością zbywanych dóbr a przychodem uzyskiwanym z ich sprzedaży ma charakter liniowy (przychód ze sprzedaży jest równy iloczynowi ceny i ilości sprzedawanych produktów).

W krótkim okresie zarówno koszty produkcji, jak i cena rynkowa są dla przedsiębiorstwa wielkościami danymi. Uwzględniając obydwie wielkości, przedsiębiorstwo poszukuje rozmiarów produkcji maksymalizujących zysk (ustalenie wielkości produkcji na poziomie pozwalającym na osiągnięcie wspomnianego celu spowoduje, że przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi, nie jest ono wówczas zainteresowane zmianą rozmiarów produkcji chyba, iż cena rynkowa danego produktu lub koszty jego wytwarzania ulegną zmianie).

Na rynku konkurencji doskonałej zysk jest maksymalizowany (strata minimalizowana), jeżeli spełnione są jednocześnie następujące warunki:

1. Przychód zrównuje się z kosztem marginalnym,

2. Koszt marginalny jest rosnący.

W sytuacji, gdy wypracowanie zysku przez przedsiębiorstwo nie jest możliwe, konieczne jest porównanie rozmiarów straty osiąganej przy ustaleniu produkcji na optymalnym poziomie z ponoszonym kosztem stałym:

• jeżeli ponoszona strata jest niższa niż całkowity koszt stały, działalność należy kontynuować,

• jeżeli ponoszona strata jest wyższa niż całkowity koszt stały - należy zaprzestać działalności.

Maksymalizacja zysku / minimalizacja strat w krótkim okresie:

• Jeżeli koszt wytworzenia jednostki produkcji (a więc KM) jest mniejszy od przychodu uzyskiwanego z jej sprzedaży (czyli przychodu marginalnego), zwiększenie produkcji jest opłacalne.

• Jeżeli koszt wytworzenia dodatkowej jednostki produkcji (KM) jest większy od przychodu uzyskanego z jej sprzedaży (czyli przychodu marginalnego), zwiększenie jej produkcji jest nieopłacalne.

• Przedsiębiorstwo dążące do maksymalizacji zysku, zwiększa produkcję aż do osiągnięcia takiej wielkości, przy której koszt marginalny zrównuje się z przychodem marginalnym.

• W sytuacji, gdy cena rynkowa nie umożliwia pokrywania wszystkich kosztów działania, ponoszona przez przedsiębiorstwo strata jest minimalizowana jeżeli wielkość produkcji zapewnia zrównanie kosztu marginalnego z przychodem marginalnym (pod warunkiem, że przychody ze sprzedaży pokrywają całość kosztów zmiennych produkcji i przynajmniej część kosztów stałych).

• W sytuacji, gdy przychody ze sprzedaży nie pokrywają nawet kosztów zmiennych produkcji, przedsiębiorstwo minimalizuje straty zaprzestając działalności.

Graniczne punkty rentowności

Próg rentowności przedsiębiorstwa (punkt opłacalności, niwelacji):

• jest to taka kombinacja ceny wielkości produkcji, przypadku której całkowite przychody ze sprzedaży zrównują się z kosztami całkowitymi (przedsiębiorstwo nie osiąga zysku ani nie ponosi straty),

• charakteryzuje się następującymi właściwościami:
  KCPmin = P = PM = KM,

• dla każdej ceny wyższej od ceny opłacalności przychody ze sprzedaży są niższe od ponoszonych (przedsiębiorstwo ponosi stratę).

Punkt zamknięcia przedsiębiorstwa (punkt nieopłacalności):

• jest to taka kombinacja ceny i wielkości produkcji, w przypadku której przychody ze sprzedaży zrównują się z całkowitymi kosztami zmiennymi, a ponoszona przez przedsiębiorstwo strata jest równa całkowitym kosztom stałym,

• charakteryzuje się następującymi własnościami:
  KZPmin = P = PM = KM,

• jeżeli cena jest niższa od ceny nieopłacalności, wówczas prowadzenie produkcji przynosi większe straty niż zaprzestanie działalności (przedsiębiorstwo należy zamknąć).

Monopol pełny

Producent działający w warunkach monopolu pełnego poszukuje takiej wielkości produkcji lub ceny sprzedaży, które przy danych kosztach maksymalizują jego zysk.

Popyt na produkty przedsiębiorstwa działającego w warunkach pełnego monopolu:
Krzywa popytu na produkty danej gałęzi jest jednocześnie krzywą popytu na produkty monopolisty, w związku z czym:

• krzywa popytu na produkty monopolisty ma nachylenie negatywne,

• zwiększenie sprzedaży przez monopolistę wymaga obniżenia ceny, natomiast zmniejszenie sprzedaży dóbr pozwala na podniesienie ceny,

• przychód marginalny uzyskany ze sprzedaży kolejnych jednostek danego produktu jest mniejszy od przychodu przeciętnego (od ceny produktu),

• jeżeli przychód marginalny przyjmuje wartości ujemne, zwiększenie ilości sprzedawanych dóbr zwiększa całkowite przychody uzyskiwane ze sprzedaży,

• możliwe jest wyznaczenie takiej wielkości produkcji, gdzie przychód całkowity osiąga wartość maksymalną.

Na rynku monopolu pełnego zysk jest maksymalny (strata jest minimalna) jeżeli spełnione są jednocześnie następujące warunki:

1. PM zrównuje się z KM.

2. KM jest rosnący lub KM maleje wolniej od PM.

W sytuacji, gdy wypracowanie zysku przez przedsiębiorstwo nie jest możliwe, konieczne jest porównanie rozmiarów straty osiąganej przy ustaleniu produkcji na optymalnym poziomie z ponoszonym kosztem stałym:

1. jeżeli ponoszona strata jest większa niż całkowity koszt stały (CKS), działalność należy kontynuować,

2. jeżeli ponoszona strata jest większa niż całkowity koszt stały (CKS), należy natychmiast zaprzestać prowadzonej działalności.

Wielkość produkcji maksymalizującą zysk wyznacza punkt równowagi monopolu w krótkim okresie.

Cena monopolowa:

• to maksymalna cena, po jakiej może zostać sprzedana wielkość produkcji maksymalizująca zysk monopolisty,

• jest wyznaczana przez punkt przecięcia się krzywej popytu z wielkością produkcji maksymalizującej zysk.

Przychody muszą pokryć:

• wydatki faktycznie ponoszone,

• wydatki alternatywne,

• zyski normalne przedsiębiorcy.

Przedsiębiorstwo dążąc do maksymalizacji zysku jest zmuszone do nieustannego porównywania rezultatów prowadzonej działalności z poniesionymi kosztami.

Wśród tych ostatnich wyróżniamy:

• Koszty faktyczne (rachunkowe) - wyrażone w pieniądzu nakłady czynników produkcji,

• Koszty alternatywne - korzyści, z których przedsiębiorca musiał zrezygnować decydując się na podjęcie wybranej produkcji i jednocześnie pozbawiając się możliwości posiadania czynników produkcji alternatywnych środków produkcji,

• Koszty ekonomiczne - wartość zasobów, czynników użytych do produkcji, obejmują wszystkie koszty alternatywne i rachunkowe, łącznie z zyskiem normalnym niezbędnym do zatrzymania zasobów w danej działalności gospodarczej.

Rachunkowe i ekonomiczne ujęcie kosztów znajduje odzwierciedlenie w rozumieniu zysków z działalności gospodarczej:

1. Zysk rachunkowy stanowi różnicę między całkowitymi przychodami ze sprzedaży i usług a kosztami rachunkowymi.

2. Zysk ekonomiczny stanowi różnicę między całkowitymi przychodami ze sprzedaży produktów i usług, a wszystkimi kosztami ponoszonymi przez przedsiębiorstwa, w tym kosztami alternatywnymi.

Analizując reakcję popytu na zmiany ceny danego dobra, zmiany cen dóbr pokrewnych bądź zmianę dochodów możliwe jest nie tylko określenie kierunku tych relacji, ale także dokonanie ich pomiarów. Miernikiem pozwalającym oceniać zmiany wzrostu lub spadku popytu w odpowiedzi na zmiany wskazanych czynników jest elastyczność popytu.

Elastyczność popytu jest miarą względnej (procentowej) zmiany popytu w stosunku do procentowej zmiany czynnika ową zmianę wywołującego.

Zastosowanie zasady ceteris paribus pozwala na analizę i pomiar reakcji konsumentów w postaci zmiany wielkości zapotrzebowania na zmianę każdego z czynników wpływających na popyt. W oparciu o wskazaną procedurę możliwe jest określenie trzech rodzajów elastyczności popytu:

• elastyczności cenowej,

• elastyczności mieszanej,

• elastyczności dochodowej.

Ogólna formuła elastyczności popytu ma postać:

Ed =

Elastyczność cenowa popytu mierząca wrażliwość popytu na zmianę ceny - jest stosunkiem względnej (procentowej) zmiany wielkości zapotrzebowania na dane dobro do względnej zmiany jego ceny.

Elastyczność cenowa popytu jest uzależniona od wielu czynników spośród których najważniejsze to:

• występowanie substytutów (czyli łatwość zastąpienia danego dobra innym dobrem),

• znaczenie danego dobra dla konsumenta,

• udział wydatków na dane dobro w całkowitym dochodzie konsumenta,

• długość czasu reakcji popytu na zmianę ceny.

/Ep/ = ∞ popyt doskonale elastyczny

/Ep/ > 1 popyt stosunkowo elastyczny

/Ep/ = 1 popyt o elastyczności jednostkowej

/Ep/ < 1 popyt stosunkowo nieelastyczny

/Ep/ = 0 popyt doskonale nieelastyczny

Nachylenie krzywej popytu nie jest równoznaczne z elastycznością popytu. Nachylenie krzywej jest stałe, natomiast elastyczność zmienia się od -∞ do 0.

Elastyczność mieszana popytu mierząca wrażliwość popytu na zmianę ceny dóbr pokrewnych, jest stosunkiem względnej (procentowej) zmiany wielkości zapotrzebowania na dane dobro do względnej zmiany ceny innych dóbr (substytucyjnych lub komplementarnych).

Emp < 0 dobra komplementarne

Emp > 0 dobra substytucyjne

Emp = 0 dobra niezależne

Elastyczność dochodowa popytu mierząca wrażliwość popytu na zmianę dochodów - jest stosunkiem względnej (procentowej) zmiany wielkości zapotrzebowania na dane dobro do względnej zmiany dochodów konsumentów.

Edp < 0 dobra niższego rzędu

Edp (0, 1) dobra podstawowe

Edp > 1 dobra luksusowe

Przychód całkowity jest kwotą uzyskiwaną przez przedsiębiorstwo z tytułu sprzedaży oferowanych produktów lub usług.

Przychód przeciętny - obliczany jako iloraz przychodu całkowitego (PC) i liczby sprzedanych dóbr, jest ceną po jakiej dany produkt bądź usługa są przez przedsiębiorstwo sprzedawana.

Przychód marginalny - stanowiący różnicę między PC, uzyskiwanymi ze sprzedaży dwóch kolejnych jednostek - jest dodatkowym przychodem uzyskanym przez przedsiębiorstwo w wyniku zwiększenia sprzedaży o jednostkę.

Dla przedsiębiorstw sprzedających produkty lub usługi wydatki konsumentów są przychodami ze sprzedaży. Wartość współczynnika zwykłej cenowej elastyczności popytu pozwala określić wpływ zmiany ceny określonego dobra na globalne wydatki konsumentów przeznaczone na to dobro (a tym samym na przychody oferujących je przedsiębiorstw).

Jeżeli wartość bezwzględna /Ep/ > 1, wówczas:

• spadek ceny zwiększa globalne wydatki konsumentów, co oznacza wzrost całkowitych przychodów przedsiębiorstw.

• wzrost ceny zmniejsza globalne wydatki konsumentów, co oznacza spadek całkowitych przychodów przedsiębiorstw.

Jeżeli /Ep/ < 1, wówczas:

• spadek ceny zmniejsza globalne wydatki konsumentów, co oznacza spadek całkowitych przychodów konsumentów i co oznacza wzrost całkowitych przychodów przedsiębiorstw.

Jeżeli /Ep/ = 1, wówczas:

• zmiana ceny nie zmienia globalnych wydatków konsumentów, stanowiących całkowity przychód przedsiębiorstw.

Różne możliwości kształtowania się cenowej elastyczności popytu:

Rysunek przedstawia jednostkową elastyczność popytu, co oznacza, że określonej procentowej zmianie ceny towarzyszy taka sama procentowa zmiana popytu.

Rysunek obrazuje wysoką elastyczność popytu. Krzywa popytu odchyla się w prawo od środka układu współrzędnych, co oznacza, że określonej procentowej zmianie ceny towarzyszy znacznie większa procentowa zmiana popytu.

Rysunek przedstawia popyt nieelastyczny. Krzywa odchyla się w lewo ku środkowi układu współrzędnych, co oznacza, że określonej procentowej zmianie ceny towarzyszy niższa procentowa zmiana popytu.

Rysunek obrazuje popyt sztywny. Krzywa popytu ułożona jest pionowo w stosunku do osi odciętych, co oznacza, że popyt nie reaguje na zmiany ceny.

W teorii konsumenta przyjmuje się założenie, iż jest on podmiotem racjonalnym opierającym proces podejmowania decyzji na zasadzie optymalizacji. Dokonując wyboru dąży do osiągnięcia maksymalnych możliwych korzyści.

Teoria konsumenta wiąże się z trzema podstawowymi założeniami:

• konsument dokonując wyboru czyni to w sposób świadomy, zgodny z własnym interesem,

• podejmuje decyzje w oparciu o dostępne informacje,

• zaspokajając soje potrzeby może zastępować jedno dobro innymi.

Miarą korzyści uzyskiwanych z konsumpcji jest użyteczność. Jest ona definiowana jako suma zadowolenia, jaką osiąga konsument z konsumowania lub posiadania określonych dóbra.

Użyteczność całkowita:

• to zadowolenie uzyskiwane przez konsumenta w wyniku konsumowania określonych ilości danego dobra lub kombinacji dóbr,

• rośnie (spada) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra.

Użyteczność marginalna:

• to zadowolenie uzyskiwane przez konsumenta w wyniku zwiększenia konsumpcji danego dobra o jednostkę,

• zmniejsza się (rośnie) wraz ze wzrostem (spadkiem) ilości konsumowanego dobra.

Zgodnie z prawem malejącej użyteczności marginalnej zadowolenie z każdej kolejnej konsumowanej jednostki dobra, jest coraz mniejsze. W rezultacie przyrosty zadowolenia z konsumpcji mierzone jako użyteczność marginalna zmniejszają się wraz ze wzrostem ilości danego dobra. Zależność ta jest odwracalna.

Wychodząc od systemu preferencji, bazując na wyżej przedstawionych założeniach, możliwe jest określenie modelu zachowań konsumenta opisującego postępowanie nabywców i objaśniającego, co mogą oni osiągnąć przy swoich dochodach i danych cenach dóbr. Pozwala to na przewidywanie reakcji konsumentów na zmianę sytuacji na rynku.

W powyższym modelu preferencje konsumenta są obrazowane przez krzywe obojętności.

Krzywa obojętności przedstawia wszystkie kombinacje dwóch dóbr, zapewniające konsumentowi taką samą użyteczność całkowitą, a więc z jego punktu widzenia całkowicie obojętne.

Krzywe obojętności:

• mają nachylenie ujemne,

• nie przecinają się,

• są wypukłe w stosunku do początku układu współrzędnych,

• stają się bardziej „płaskie” w miarę przesuwania się po nich w prawo (co wynika z założenia dotyczącego malejącej marginalnej stopy substytucji).

Poziom zadowolenia konsumenta wzrasta w miarę przesuwania się z niżej położonej krzywej obojętności na krzywą położoną wyżej!

Analiza krzywej obojętności konsumenta pozwala określić zastępowalność jego dobra przez drugie. Miernikiem substytucyjności dwóch dóbr jest marginalna stopa substytucji.

Marginalna stopa substytucji:

• określa z jakiej ilości danego dobra konsument jest gotów zrezygnować, aby zwiększyć konsumpcję drugiego dobra o jednostkę, nie zmieniając całkowitego poziomu zadowolenia z konsumpcji (a więc pozostając na tej samej krzywej obojętności),

• jest malejąca, co oznacza, że wraz ze zwiększeniem konsumpcji dobra X konsument jest skłonny poświęcić coraz mniejsze jednostki dobra Y w zamian za kolejne jednostki dobra Y.

Konsument opierając się na własnych preferencjach podczas dokonywania wyborów dąży do maksymalizacji użyteczności, czyli do osiągania takiej kombinacji konsumowanych dóbr, która daje możliwie największe zadowolenie.

Wybory, których dokonuje konsument w oparciu o swoje preferencje, napotykają jednak na obiektywne ograniczenia występujące w rzeczywistości gospodarczej, spośród których najważniejsze są: zasoby pieniężne znajdujące się w dyspozycji konsumenta, rynkowe ceny dóbr.

Linia budżetowa obrazuje maksymalne kombinacje ilościowe dwóch dóbr, które może nabyć konsument przy danym dochodzie i danych cenach, przy czym:

• punkty leżące na linii budżetowej wyczerpują w całości budżet konsumenta,

• punkty powyżej linii budżetowej są nieosiągalne,

• punkty leżące poniżej linii budżetowej, dają możliwość zwiększenia konsumpcji.

Konsument - podmiot racjonalny - podczas podejmowania decyzji konfrontuje swoje subiektywne odczucia dotyczące zadowolenia z konsumowania danych kombinacji dóbr z faktycznymi możliwościami ich realizacji. Poszukując sytuacji optymalnej, która umożliwi mu osiąganie maksymalnych korzyści z konsumpcji. Sytuacja taka oznacza równowagę konsumenta, gdyż po jej osiągnięciu konsument nie jest zainteresowany zmianą kombinacji konsumowanych dóbr.

Punkt, w którym konsument maksymalizuje zadowolenie z konsumpcji (tzw. optimum konsumenta), znajduje się na najwyższej krzywej obojętności możliwej do osiągnięcia przy danych ograniczeniach. Jest to punkt styczności linii budżetowej z krzywą obojętności.

Makroekonomia

Makroekonomia zajmuje się zachowaniem gospodarki jako całości, koncentruje uwagę na dwóch głównych aspektach funkcjonowania gospodarki:

• krótkookresowych wahaniach produkcji, zatrudnienia i cen, nazywanych cyklem koniunkturalnym (poszukiwanie skutecznych sposobów walki z określonymi kryzysami gospodarczymi),

• długookresowych tendencjach kształtowania się produkcji i poziomu życia, nazywanych wzrostem gospodarczym (poszukiwanie skutecznych sposobów pobudzania długofalowego wzrostu gospodarczego).

Podejmuje też próbę stworzenia adekwatnej do aktualnych warunków definicji państwa dobrobytu.

Celami polityki makroekonomicznej są:

1. Wysoki poziom i szybki wzrost produkcji,

2. Wysoki poziom zatrudnienia przy niskim przymusowym bezrobociu,

3. Stabilizacja poziomu cen.

Podstawowymi narzędziami polityki makroekonomicznej są:

1. Polityka fiskalna:

• podatki,

• wydatki na dobra bądź usługi oraz płatności transferowe.

2. Polityka pieniężna: m.in. kontrola podaży pieniądza i wywieranie wpływu na stopy procentowe.

Rodzaje bezrobocia:

• Bezrobocie krótkookresowe - rodzaj bezrobocia, który obejmuje osoby pozostające bez pracy do 3 miesięcy.

• Bezrobocie średniookresowe - rodzaj bezrobocia obejmujący osoby pozostające bez pracy przez czas od 3 do 6 miesięcy.

• Bezrobocie długookresowe - pozostawanie bez pracy przez okres co najmniej 12 miesięcy w ciągu ostatnich 24 miesięcy.

• Bezrobocie chroniczne - jest wyróżniane niekiedy jako podrodzaj bezrobocia długookresowego. Bezrobocie chroniczne dotyczy ludzi, którzy pozostają bez pracy przynajmniej 12 miesięcy. Bezrobotni długotrwale często posiadają cechy, które ograniczają ich szanse powrotu na rynek pracy.

• Bezrobocie jawne - kategoria bezrobocia odnosząca się do niepracujących, a ujawniających swoją sytuację poprzez rejestrację w Urzędach Pracy. Poziom bezrobocia jawnego nie jest zgodny ze stanem faktycznym.

• Bezrobocie ukryte - jest to bezrobocie nie występujące w statystykach, pojawia się najczęściej na wsi, dla tego często zwane jest agrarnym.

• Bezrobocie strukturalne - to takie bezrobocie, które powstaje na tle strukturalnych rozbieżności między podażą pracy i popytem na pracę. W Polsce bezrobocie strukturalne pojawiło się wraz z restrukturyzacją podstawowych branż przemysłu takich, jak: górnictwo, hutnictwo, a także na skutek likwidacji PGR-ów.
  Jest ono konsekwencją zmian technologicznych i ewolucji struktury produkcji, zachodzących w gospodarce. W przeciwieństwie jednak do bezrobocia frykcyjnego ma ono charakter trwały.
  Rozwój nowych technologii nie jest jednak jedyną przyczyną bezrobocia strukturalnego. Wahania w gustach konsumentów lub zmiana lokalizacji pewnych przedsiębiorstw mogą spowodować bezrobocie strukturalne, i to nawet wśród pracowników dobrze wykwalifikowanych. Bezrobocie tego typu stanowi szczególny problem w regionach, gdzie dominuje jedna gałąź przemysłu, np. górnictwo, hutnictwo, czy przemysł stoczniowy.

• Bezrobocie technologiczne - bezrobocie wynikające z postępu technicznego, który powoduje zastępowanie pracy ludzi pracą maszyn i urządzeń. Ma ono charakter tymczasowy, do chwili przesunięcia zasobów zwolnionej siły roboczej do nowych zastosowań.

• Bezrobocie cykliczne (koniunkturalne, keynesowskie) - to bezrobocie związane z cyklicznymi zmianami produktywności gospodarki.
  W okresie recesji - spada popyt na towary i usługi oferowane przez przedsiębiorstwa, co wywołuje spadek produkcji. Spadek produkcji wywołuje zaś spadek zapotrzebowania na pracę, co prowadzi do pojawienia się bezrobocia cyklicznego.
  W okresie koniunktury - popyt na towary i usługi oferowane przez przedsiębiorstwa wzrasta, co wywołuje wzrost produkcji. Wzrost produkcji powoduje wzrost zapotrzebowania na pracę, co prowadzi do stopniowego zaniknięcia bezrobocia cyklicznego.

• Bezrobocie frykcyjne - bezrobocie związane z przerwami w zatrudnieniu z powodu poszukiwania innej pracy lub zmianą miejsca zamieszkania. Stan bezrobocia na poziomie frykcyjnym oznacza w praktyce występowanie pełnej równowagi na rynku pracy. Bezrobocie frykcyjne może pełnić pozytywną rolę jako czynnik elastyczności rynku pracy, hamowania nadmiernego wzrostu płac i umacniania dyscypliny pracy.
  Powodami powstania bezrobocia frykcyjnego są: niedoskonała informacja (gdyż informacja o potencjalnych pracodawcach lub pracownikach jest kosztowna oraz często trudna do uzyskania) oraz poszukiwanie pracy i pracowników.

• Bezrobocie sezonowe - to rodzaj bezrobocia, który jest uwarunkowany porą roku i związanymi z nią zmianami pogodowymi, wegetacji roślin itp. Występuje w zakładach pracy sezonowej, np. w budownictwie, rolnictwie i innych.

• Bezrobocie klasyczne (bezrobocie naturalne) - oznacza rodzaj bezrobocia pojawiający się wtedy, kiedy płaca jest utrzymywana powyżej poziomu, przy którym krzywe podaży pracy i popytu na pracę się przecinają. Wynika więc z niedostatecznie elastycznego mechanizmu cenowego rynku pracy. Może być spowodowane m.in. zbyt Wysokiem poziomem płac, przepłacaniem pracowników. Bezrobocie to nie zależy od cyklu koniunkturalnego.

• Bezrobocie neoklasyczne - wielu ekonomistów uważa, że w długim okresie podstawową przyczyną bezrobocia jest nieelastyczny rynek, który powoduje, że płace są nieelastyczne w długim okresie. Niska elastyczność oznacza, że płace nie dostosowują się do zmian warunków rynkowych i w ten sposób nie zapewniają równowagi popytu i podaży. Bezrobocie to występuje także w przypadku, gdy proponowana płaca jest zbliżona do płacy minimalnej.

• Bezrobocie dobrowolne - zjawisko, w wyniku którego osoba bezrobotna świadomie rezygnuje z szansy podjęcia pracy. Powodem dla którego osoba jest bezrobotna z wyboru jest system socjalny, który pozwala na otrzymywanie zasiłków na tyle wysokich, aby zrekompensować utratę stałego zarobku i tym samym stworzyć zachętę do pozostawania zawodowo bezczynnym.

• Bezrobocie przymusowe - jest przeciwieństwem bezrobocia dobrowolnego, wynika z niemożliwości znalezienia pracy pomimo jej poszukiwania.

Rola państwa w gospodarce

Zakres ingerencji państwa w gospodarkę jest nieustannym obszarem politycznych starć, a próby uchwycenia właściwej równowagi pomiędzy państwem a rynkiem są przedmiotem poszukiwań we wszystkich krajach świata.

Jedni oczekują od rządu korygowania mechanizmu rynkowego i łagodzenia problemów społecznych. Inni natomiast chcą, aby rząd odsunął się na bok i umożliwił mechanizmom rynkowym wywieranie magicznego wpływu na podnoszenie powszechnego poziomu życia. „Najlepszy rząd, to jak najmniej rządu”.

Rządy rozwiniętych gospodarczo krajów starają się oddziaływać na gospodarkę, aby korygować odczuwalną zawodność rynku i brak równowagi sił gospodarczych. W nowoczesnej gospodarce krajów uprzemysłowionych nie ma takiej dziedziny życia gospodarczego, która byłaby całkowicie wyłączona spod wpływu państwa.

Wkraczanie państwa w sprawy sektora prywatnego nie było procesem ciągłym, lecz oznaczało raczej posuwanie się w drodze do większego zaangażowania rządu metodą

„dwa kroki wprzód, jeden w tył”, zgodnie z cyklem politycznym.

Wzrost zaangażowania rządu spowodował ogromny wzrost wpływu państwa na życie gospodarcze, mierzonego zarówno udziałem w dochodzie narodowym kwoty przeznaczonej na płatności transferowe i wypłaty w ramach podtrzymywania dochodów, jak i zakresem prawnej oraz regulacyjnej kontroli działalności gospodarczej.

Funkcje rządu:

1. Poprawa efektywności gospodarki:
   Konieczność ingerencji państwa w gospodarkę wynika z istnienia problemów, których rynek nie jest w stanie rozwiązać automatycznie.
   Ograniczona skuteczność działania „niewidzialnej reki rynku” jest m.in. wynikiem:

• załamania się konkurencji doskonałej (rząd stosuje politykę wspierania konkurencji, wprowadzając regulacje przeciwdziałające stosowaniu polityk monopolistycznych).

• występowania efektów zewnętrznych i istnienia dóbr publicznych (rząd wykorzystuje posiadane wpływy w celu kontrolowania szkodliwych efektów zewnętrznych bądź finansuje programy w dziedzinie nauki lub zdrowia publicznego).

• niedoskonałej informacji (rząd wprowadza regulacje gwarantujące bezpieczeństwo sprzedawanej żywności, leków, zabawek i innych produktów oraz nakłada na przedsiębiorców obowiązek przekazywania konsumentom odpowiednich informacji).

2. Poprawa podziału dochodu:
   Nieokiełznany rynek powoduje powstanie skrajnych przypadków ubóstwa i niezaspakajania najbardziej elementarnych potrzeb, które społeczeństwo stara się łagodzić.
   Okazuje się jednak, że próby redystrybucji dochodu od bogatych do biednych osłabiają niektóre bodźce będące podstawą rozkwitu gospodarki rynkowej.

3. Stabilizacja gospodarki środkami polityki makroekonomicznej:

• zapobieganie katastroficznym depresjom gospodarczym,

• wyrównywanie wahań cyklu koniunkturalnego (w celu redukcji lawinowo rosnącego bezrobocia w dolnych fazach cyklu), czy szalejącej inflacji w okresach ożywienia gospodarczego,

• przyspieszanie długofalowego wzrostu gospodarczego.

4. Prowadzenie zagranicznej polityki ekonomicznej:
   Reprezentowanie interesów kraju na arenie międzynarodowej (w tym negocjowanie porozumień z innymi państwami) odnoszącymi się w szczególności do następujących aspektów polityki gospodarczej:

• Obniżania barier handlowych,

• Realizacji programów pomocy,

• Koordynacji polityki makroekonomicznej,

• Ochrony globalnego środowiska.

Głównym zadaniem polityki makroekonomicznej jest dziś diagnozowanie stanu gospodarki i ordynowanie właściwego działania naprawczego.

Teoria wyboru publicznego:

Nie należy popadać w „ślepy zachwyt” ani nad rządem ani nad rynkiem, gdyż nie tylko „niewidzialna ręka rynku” okazuje się zawodna, ale też rządy mogą podejmować złe decyzje bądź niesłusznie realizować słuszne idee.

O „zawodności” państwa możemy mówić, gdy interwencja rządu prowadzi do marnotrawstwa lub niepożądanej dystrybucji dochodów (czego relatywnie trudno uniknąć z uwagi, że nie istnieją idealne mechanizmy łączenia preferencji indywidualnych w preferencje społeczne).

W związku z powyższym nasuwają się pytania:

1. Czy powinniśmy rezygnować z widzialnej ręki rządu na rzecz „niewidzialnej reki rynku”?

2. Jak rządy mogą dawać sobie radę z zawodnością rynku i nadmierną siłą monopolu bez osłabienia potężnych proefektywnościowych bodźców wynikających z nieskrępowanej konkurencji rynkowej i rywalizacji?

Próbując kontrolować działalność gospodarczą rządy mogą się posługiwać nakazami lub bodźcami rynkowymi.

W przeszłości główną formą regulacji było podejście bezpośrednie - rządy wydają nakazy i kontrolują ich wykonanie.

Najnowsze formy regulacji oparte są na bodźcach rynkowych. Na regulację składają się rządowe przepisy lub bodźce rynkowe, których celem jest kontrola ceny, sprzedaży lub decyzji produkcyjnych firm, przy czym zwykle wyodrębnia się dwa jej rodzaje:

1. Regulacje ekonomiczną, obejmującą kontrolę cen, warunków wejścia lub wyjścia na rynek (podjęcia i zakończenia działalności gospodarczej) czy standardów obsługi w konkretnej gałęzi przemysłowej.

2. Regulację społeczną, wykorzystywaną do ochrony środowiska oraz zdrowia i bezpieczeństwa producentów i konsumentów.

Regulacja uzasadniona jest trzema głównymi względami interesu publicznego:

1. Koniecznością zapobiegania nadużywania siły rynkowej przez monopole lub oligopole.

2. Koniecznością korygowania ujemnych efektów zewnętrznych, tj. zanieczyszczeń środowiska.

3. Koniecznością usuwania skutków niezupełnej informacji.

Czasami interes publiczny wymusza regulację w ograniczonym obszarze, innym razem regulacja ekonomiczna stwarza więcej problemów niż ich rozwiązuje i najistotniejszym rozwiązaniem staje się deregulacja danego sektora.

1

wartość zapotrzebowania (y)

50

cena (x)

20

D₁

D

D_-1

Q ₁

Q

Q_-1

P

Cena

Rozmiary popytu

niedobór

nadwyżka

S

S₁

S

S_-1

Q ₁

Q

Q_-1

P

Cena

Rozmiary podaży

D

E

Q

P

P _-1

P ₁

Rozmiary

popytu i podaży

Cena

Wzrost popytu i podaży

- Krzywa popytu

- Krzywa podaży

Popyt na produkty przedsiębiorstwa

P = PM

Cena rynkowa

Koszty

Wielkość produkcji

Koszty całkowite

Koszty zmienne

Koszt stały

O_t

Przeciętne koszty zmienne

Przeciętne koszty całkowite

Koszt marginalny

Koszty

Wielkość produkcji

Koszt marginalny

Koszty (zmiana kosztów całkowitych)

Wielkość produkcji

Cena

Popyt

Cena

Popyt

Cena

Popyt

Cena

Popyt

Krzywa zadowolenia

Krzywa obojętności

Dobro X

Punkt równowagi

=

Optimum konsumenta

==

Optimum konsumenta

Dobro Y

dobro X

dobro Y

---