Wstęp do socjologii - opracowanie zagadnień na egzamin., Nauka, socjologia


Zagadnienia - Egzamin - WDS

1. Kryteria naukowości a socjologia. Czy socjologia jest nauką?

Kryteria orzekania o naukowości:

- określenie przedmiotu

- system pojęć, język, kategorie analityczne

- metody i techniki badawcze

- teoria

Socjologia jest nauką, spełnia wszystkie powyższe kryteria - ma swój przedmiot: społeczeństwo, choć nie jest on do końca określony; w socjologii wszystko występuje z przymiotnikiem "społeczny", metody i techniki zostały określone przez Augusta Comte w "Kursie filozofii pozytywistycznej"; teorie socjologiczne to odmienne punkty widzenia pewnych rzeczy, np. teoria konfliktu, teoria interakcji, teoria funkcjonalna.

2. Źródła i etapy rozwoju socjologii. Czynniki opóźniające jej powstanie.

Socjologia - wiedza o społeczeństwie; socjo- społeczny, wspólny zrzeszony; logos-nauka, wiedza. Już w starożytności istniała na wysokim poziomie ogólnie pojęta myśl społeczna. Zaś socjologia jako nauka o społeczeństwie miała trzech ojców. Pierwszym (w europejskim kręgu kulturowym) był Platon, następnie J.B. Vico oraz, tak powszechnie wymieniany za jedynego, A. Comte. W 1837r. nastąpił rozwój socjologii jako dyscypliny naukowej. Autorem pojęcia jest August Comte, autor książki pt. "Kurs filozofii pozytywnej", w której umieścił metody i techniki jakimi ma się posługiwać socjolog. W Polsce rozwój socjologii nastąpił po I wojnie światowej. Ojcem socjologii polskiej jest Florian Znaniecki.

Socjologia jest nauką liczącą około półtora wieku. Kształtowanie się socjologii stanowiło długotrwały proces:

1. Etap - Przednaukowy (inkubacyjny) - prapoczątki, formowanie się podstaw socjologii. Geneza myśli społ. i

socj., wiedza, mądrość ludowa; refleksje mędrców (filozofia społ.)

2. Etap - Naukowy - formalne narodziny socjologii.

Socjologia jest produktem 4 rewolucji naukowych:

I. Wyodrębnienie porządku ludzkiego z traktowanego jako całości porządku przyrody.

II. Odróżnienie społeczeństwa od państwa (XVII w.)

III. Wyznaczenie i zaakceptowanie postulatów systematycznej refleksji nad społeczeństwem, która

wyznaczałaby prawa. Rozróżnienie między naukami idiograficznymi (hist. - procesy jednostkowe i

unikalne) i nomotetycznymi ( prawa następstwa czasowego i współistnienia zjawisk ).

IV. Unaukowienie refleksji o społ., ustanowienie ściślejszych rygorów formalnych, formalna kontrola danych

empirycznych.

Czynniki opóźniające powstanie socjologii:

- Trudność dokładnego określenia i złożoność przedmiotu socjologii.

- Szybkie zmiany. Powolny rozwój metodologii nauk społecznych, zwłaszcza tych, które stanowią fundament warsztatu socjologii empirycznej.

- Brak ogólnie zaakceptowanej definicji społeczeństwa i innych centralnych kategorii pojęciowych (analitycznych)

Przykłady czynników, które pozwoliły, by powstała socjologia:

- podziały społeczne

- zjawiska biedy, bezdomności

- nierówności wśród grup społecznych

- rozwój kapitalizmu

- bunty, kryzys społeczny

3. Socjologia wśród nauk. Socjologia a nauki podstawowe, socjologia a nauki społeczne.

Socjologia posiada wiele punktów stycznych z innymi naukami. Na pierwszym miejscu znajduje się psychologia, a

zwłaszcza psych. społ. Na pograniczu socjologii, psych., psych. społ. oraz psychoanalizy rozwinęły się dwie teorie

szczególnie ważne dla socjologii: teoria zachowania się całych zbiorowości w rożnych sytuacjach oraz zach. się

jednostki w sytuacjach społ. Do opracowania tych teorii potrzebna była też historia, ekonomia, prawoznawstwo,

etnografia i etnologia (antropologia kulturalna). Socjologia korzysta też z materiałów demografii, geografii społ.,

gospodarczej, historii kultury, statystyki. Charakterystyczne tylko dla socjologii jest poszukiwanie praw, zjawisk

zachodzących między ludźmi, badanie struktur, poszukiwanie sił społ. Socjologa interesuje to co jest specyficznie

społeczne tzn. wynikające z wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie. Granice między socjologią a innymi naukami są często niewyraźne. Są one płynne i zmienne.

- Antropologia a socjologia. Wyróżnia się antropologię fizyczną (zajmuje się ona człowiekiem jako gatunkiem przyrodniczym) i kulturową (społeczną). Ta druga przez długi czas zajmowała się pierwotnym społeczeństwem.

- Psychologia a socjologia- Psychologia społeczna zajmuje się tym w jaki sposób obecność innych ludzi i sytuacje społeczne wpływają na myśli, uczucia i zachowania jednostek. Z perspektywy socjologii bada wpływ osobniczych i gatunkowych cech psychologicznych na sposób jego funkcjonowania w zbiorowościach i na przebieg procesów społecznych.

- Ekonomia a socjologia. Zajmuje się indywidualnymi i zbiorowymi decyzjami dotyczącymi produkcji, dystrybucji i konsumpcji dóbr i usług. W obrębie socjologii istnieje subdyscyplina- socjologia ekonomiczna usytuowana na pograniczu obu nauk. Współczesna ekonomia interesuje się też zachowaniami jednostek, problematyką sposobu podejmowania przez nie decyzji oraz ich racjonalność, co jest przedmiotem uwagi również innych nauk społecznych. Wiele kategorii zaczerpniętych z ekonomii stało się narzędziem analizy socjologicznej lub weszło do socjologicznego języka opisu rzeczywistości społecznej np. kapitał społeczny, kapitał kulturowy.

- Nauki polityczne a socjologia. Podstawowym przedmiotem zainteresowania jest tu władza, jej źródła i sposoby sprawowania na poziomie państwa. Mają one wspólną z socjologią historię (przez długi czas społeczeństwo nie było postrzegane jako coś odrębnego od państwa). Istnieje socjologia polityki.

4. Warianty ujmowania przedmiotu socjologii (ogólny, działowy, subdyscyplinarny)

ujęcie ogólne socjologii - nauka o społeczeństwie, życiu społecznym, interakcjach społecznych, strukturze społeczeństwa

ujęcie subdyscyplinarne socjologii - np. socjologia rodziny, socjologia zbrodni, narodu, kultury, moralności, polityki, patologie społeczne.

ujęcie działowe socjologii - teoria socjologii, historia myśli socjologicznej, socjografia, socjotechnika, metodologia badań społecznych

5. Socjologia ogólna a socjologie szczegółowe. Zadania socjologii.

Socjologia ogólna to ogólne metody, pojęcia. Na podstawie materiałów, uogólnień, prawidłowości ustalonych w badaniach szczegółowych, tworzy teorie obejmujące zespoły zjawisk występujących w społeczeństwach. Jej zadaniem jest także definiowanie pojęć. Socjologia szczegółowa natomiast, to zbiór różnych subdyscyplin socjologii dotyczących poszczególnych dziedzin życia społecznego, wyróżnionych na podstawie różnorodnych kryteriów. Zakres badań tych subdyscyplin krzyżuje się (badania grup i zbiorowości społecznych, badania instytucji społecznych, badania procesów i zjawisk społecznych) Socjologia ogólna ma wpływ na rozwój subdyscyplin socjologicznych.

Zadania socjologii:

- Opis rzeczywistości społecznej (życia społecznego)

- Wyjaśnianie rzeczywistości społecznej

- Wykrywanie prawidłowości (praw) dotyczących życia społecznego

- Weryfikacja wiedzy socjologicznej; obalanie mitów, wyobrażeń, stereotypów funkcjonujących w społeczeństwie

- Popularyzacja wiedzy

- Kształtowanie praktyki życia społecznego

6. Społeczne funkcje socjologii wg A.Podgóreckiego:

-funkcja diagnostyczna- systematyczny opis rzeczywistości społecznej

-funkcja teoretyczna- przygotowanie modelu teoretycznego do uporządkowania zbioru zgromadzonych danych empirycznych jak również wyjaśnienie i opisywanie rzeczywistości

-funkcja apologetyczna- wychwalanie np. stanu politycznego

-funkcja demaskatorska- oceniająca lub emocjonalna; wskazywanie pewnych rzeczywistych motywacji, które są celowo lub nieświadomie ukrywane

-funkcja socjotechniczna- zespół ogólnych zaleceń dotyczących tego jak przy uwzględnieniu istniejących ocen społecznych dokonywać świadomie przekształceń po to, by osiągnąć zamierzone społeczne cele.

7. Funkcje socjologii wg Kazimierza Sowy:

- funkcja eksploracyjna

- funkcja inżynieryjna

- funkcja kształtowania świadomości społecznej

8. Przedmiot i cel badań socjologicznych

Przedmiot badań:

- zbiory i zbiorowości społeczne

- instytucje społeczne (kościoły, szkoły)

- zjawiska i procesy społeczne (socjalizacja, adaptacja, asymilacja)

Cel badań:

- cel poznawczy (diagnoza rzeczywistości społecznej)

- cel praktyczny (wyjaśnienia wykrywające przyczyny, zjawiska)

- cel terapeutyczny

- cel socjotechniczny (adaptacja wiedzy dla celów praktycznych)

- cel prognostyczny (prognozowanie skutków danego procesu, zjawiska)

9. Metoda, technika badawcza a badania

Metoda - szczególny sposób podejścia do różnych problemów. Zbiór wzajemnie spójnych dyrektyw, działań czynności i środków, których właściwe, konsekwentne i zgodne z ustalonymi zasadami stosowanie ma prowadzić do osiągnięcia zaplanowanych i ustanowionych celów.

Technika - szczegółowy sposób zbierania, analizowania i opisywania danych. Sposób i umiejętności stosowania odpowiednich czynności (operacji) składających się na pewne elementy schematów badawczych (metod).

Badanie - kompleks metod i technik oraz procedur i narzędzi badawczych. Procedury badawcze, procesy badawcze - ogół czynności poznawczych, poczynając od zdefiniowania problemu badawczego, poprzez sformułowanie hipotez, zaplanowanie odpowiednich operacja badawczych i ich przeprowadzenie, analizę zebranych danych a kończąc na wyciągnięciu wniosków dotyczących badanego fragmentu rzeczywistości.

10. Typy badań (rodzaje, zastosowanie, wady i zalety).

- Monograficzne - koncentrowanie uwagi na zjawisku, procesie bądź grupie, jego szczegółowy opis uwarunkowania. Najlepsze i najbardziej wszechstronne. Często przekładają się na dłuższy okres czasu. Są najciekawsze np. wywiady kwestionariuszowe, ankiety, sondaże. Przedmiot determinuje podejście do badania.

- Sondażowe - badanie opinii, poglądów, postaw, najczęściej na dużych grupach za pomocą różnych metod badań, prowadzonych przez ankieterów, uzyskiwanie odpowiedzi od respondentów. Wadą jest obowiązująca płytka analiza problemu. Pytamy w nich o mało istotne rzeczy. Zaletą jest szybkie przeprowadzenie badania, szybka analiza problemu - tanie, szybkie, efektywne.

- Ankietowe - badanie faktów społecznych, danych empirycznych za pomocą technik ankietowych. Wadą jest brak kontaktu z ankieterem.

- Pilotażowe - badania wstępne przed zasadniczą fazą badań, które mają wnieść weryfikację przygotowanych wcześniej narzędzi. Zaletą jest to, że eliminują różne typy błędów np. niejasność pewnych kategorii.

- Panelowe - dwukrotne lub wielokrotne badanie tej samej zbiorowości, na ten sam temat, lecz w różnym czasie. Badanie wykonujemy na tej samej zbiorowości, by określić jaki ma wpływ czynnik czasu na dane zjawisko czy proces.

- Eksperymentalne - przeprowadzenie eksperymentu, badanie czy nastąpiła zmiana w zachowaniu po wprowadzeniu bodźca.

- Socjometryczne - badanie przeprowadzane tylko na małych grupach. Badanie więzi, autorytetów, uznania.

11. Socjometria a socjotechnika

Socjometria to teoria a także techniki i metody służące do badania struktur społecznych małych grup oraz pomiaru niektórych postaw i zachowań ich członków. Stosuje się je przede wszystkim do badania stosunków sympatii i antypatii pośród członków grupy. Bada stosunki interpersonalne w grupie, ujawnia faktyczne role, prawdziwe autorytety, strukturę grupy i istnienie podgrup. Badania przeprowadza się za pomocą testu socjometrycznego. Socjotechnika to nauka teoretyczna zajmująca się badaniem i analizowaniem racjonalnych, celowo zorientowanych działań społecznych, skupiająca się głównie na ich skuteczności a także wszelkie świadome, jednostkowe lub grupowe, zastosowania wiedzy naukowej w celu uzyskania zamierzonego przekształcenia rzeczywistości społecznej, pożądanego zachowania grupy lub jednostki.

12. Próba reprezentacyjna. Dobór próby.

Próba reprezentacyjna to próba dająca względnie wierny obraz rozpatrywanej populacji pod względem zespołu cech badanych. O jej wielkości decyduje stopień różnorodności zbiorowości, ilość kategorii statystycznych, stopień dokładności i pewności jaką chcemy osiągnąć w badaniu. Otrzymuje się ją w badaniu losowym prostym.

Dobór próby to proces wyboru obserwacji; procedura wyboru jednostek obserwacji. Wyróżniamy:

- Prosta próba losowa - w prostej próbie losowej o pewnej liczności, każdy element z operatu ma jednakową szansę znalezienia się w próbie. Przy właściwym doborze operatu próba taka jest reprezentatywna dla populacji.

- Próba kwotowa - w próbie kwotowej operat jest najpierw dzielony na rozłączne podgrupy. Następnie eksperymentator lub ankieter wybiera z każdej podgrupy przypadki w odpowiedniej proporcji.

- Próba warstwowa - próba warstwowa (lub: próba warstwowana) tak jak w przypadku kwotowej wymaga podzielenia operatu na podgrupy (klasy, warstwy), jednak z każdej grupy obiekty do próby wybierane są losowo.

- Próba grupowa - próba zespołowa. W tej wersji operat jest dzielony na grupy, a następnie losowane są do próby nie pojedyncze jednostki, lecz całe grupy.

- Losowanie dwustopniowe - podobnie jak w próbie zespołowej losowane są najpierw grupy, jednak nie wchodzą one w całości do próby, lecz przeprowadzane jest z nich kolejne losowanie.

- Próba losowo-kwotowa - losowanie dwustopniowe, w którym najpierw losuje się miejscowości (wiejskie i miejskie), a następnie wykonuje próbę kwotową.

- Próba systematyczna - wybór badanych w jakikolwiek systematyczny sposób np. co 10 nazwiska z książki telefonicznej.

- Próba ekspercka / dobór celowy - w tym schemacie losowania grupy badanych są dobierani do próby przez ekspertów, np. aby przewidzieć wynik wyborów, bierze się pod uwagę miejscowości, gdzie wyniki w poprzednich wyborach były najbardziej zbliżone do wyników w skali kraju.

13. Etapy procesu badawczego.

1. Określenie „planu badań”

- określenie celu badań

- wybór jednostek analizy

- określenie wymiaru czasowego badania

2. Konceptualizacja

3. Operacjonalizacja

4. Pomiar

- określenie metod badawczych

- tworzenie narzędzia badawczego do wybranej metody i techniki badawczej

- określenie populacji, próby i terenu badań

5. Przegląd zebranego materiału

- czyszczenie danych

- kontrola danych

6. Analiza zebranego materiału

- zgodnie z przyjętymi założeniami - analiza jakościowa bądź ilościowa

7. Interpretacja wyników

8. Prezentacja wyników

14. Wywiad socjologiczny jako sytuacja społeczna i metoda zbierania danych.

Wywiad socjologiczny - jedna z metod zbierania informacji, przeznaczonych do analiz różnych procesów i zjawisk społecznych, przez łączenie w większą całość niejednorodnych danych. Podstawowe kryteria podziału to:

  1. stopień standaryzacji: pogłębiony, swobodny (luźna rozmowa o charakterze rozpoznawczym)

  2. liczba respondentów udzielających odpowiedzi jednemu badaczowi w pojedynczym wywiadzie: jednoosobowy, grupowy

  3. sposób udzielania odpowiedzi: wywiad ustny lub pisemny

  4. wielokrotność przeprowadzania: panelowy, jednorazowy.

15. Kwestionariusz jako narzędzie badawcze socjologa.

Kwestionariusz jest jednym z podstawowych narzędzi badawczych socjologa. Jest to formularz zawierający zestaw pytań dotyczących problemu badawczego, adresowany do określonego kręgu respondentów, oraz dyspozycje badacza co do sposobu przeprowadzenia wywiadu. Może zostać on wypełniony przez respondenta samodzielnie (ankieta) lub przez ankietera. Rozróżniamy więc kwestionariusz ankiety i kwestionariusz wywiadu. Pierwszy jest przekazywany respondentowi do uzupełnienia; drugi służy ankieterowi jako plan zadawanych pytań i uzupełniany jest przez niego. Kwestionariusz może zawierać pytania otwarte lub pytania zamknięte.

16. Ogólne zasady konstrukcji kwestionariusza. Typy i rodzaje pytań kwestionariuszowych.

Budowa kwestionariusza:

1) Wstęp:

- temat badania

- informacja o instytucji prowadzącej badania

- wyjaśnienie celu badania dla respondenta

- zachęta do wypełnienia kwestionariusza (dot. tylko ankiety) i udzielania wyczerpujących i prawdziwych odpowiedzi

- pytania rekrutacyjnych (opcjonalnie)

- instrukcja wypełniania kwestionariusza

2) Pytania

3) Metryczka

Kwestionariusz może zawierać różne rodzaje pytań:

17. Teoria socjologiczna i jej składniki.

Teoria socjologiczna obejmuje zbiór wzajemnie powiązanych twierdzeń pojęć hipotez które albo próbują wyjaśniać elementy rzeczywistości społecznej wykorzystując w tym celu odpowiednie założenia metodologiczno-filozoficzne albo postulują kierunek przyszłych badań lub porządkują stan aktualnej wiedzy socjologicznej.

Składniki teorii:

1) Ogólna orientacja teoretyczno- metodologiczna

a) podstawowe założenie o charakterze rzeczywistości społecznej - tezy ontologiczne

b) założenia o szansach i granicach poznania społecznego

2) Model pojęciowy- powiązane kategorie analityczne składające się na wizję świata społecznego, jego budowy, mechanizmów funkcjonalnych, sposób jego interpretacji obejmujący definicje klasyfikujące i typologie.

3) Szczególna teoria empiryczna - zespół powiązanych twierdzeń o zależnościach między zmiennymi cechami obserwowanych zjawisk

18. Założenia ontologiczne i metodologiczne - orientacja pozytywistyczna i humanistyczna.

Założenia ontologiczne dotyczą refleksji nad zjawiskiem bycia i bytu, jego genezą, klasyfikacją bytów, określaniem właściwości, struktury i charakteru rzeczywistości. Podstawowa przesłanka ontologiczna to np. przekonanie, że społeczeństwo jest analogią organizmu. Założenia metodologiczne dotyczą metod, badań, procedur badawczych, postępowania i typów wnioskowania, stosowanych określonej dyscyplinie naukowej, sposoby analizowania ich wartości poznawczej, np. badanie społeczeństwa w ten sam sposób jak organizmu biologicznego.

Wg orientacji pozytywistycznej socjologia powinna stosować identyczne procedury badawcze podobnie jak nauki przyrodnicze np. obserwacje. Orientacja humanistyczna uznaje konieczność stosowania w socjologii specyficznych i nieznanych przyrodoznawstwu metod poznawczych, np. introspekcja czy empatia, by poznać motywy i reakcje działań różnych jednostek.

19. Ważniejsze współczesne orientacje w socjologii (funkcjonalizm, teoria konfliktu, teoria wymiany, teoria symbolicznej interakcji)

Funkcjonalizm - postrzeganie społeczeństwa jako zorganizowany kompleks wzajemnie ze sobą powiązanych instytucji, zmierzających do integracji i zapewnienia równowagi całemu systemowi społecznemu. Społeczeństwo jest więc systemem składającym się z wzajemnie powiązanych części, z których każda pełni określoną funkcję w tym systemie, system ten ulega zmianom, ale w sposób stopniowy i ewolucyjny, największym zmianom ulegają społeczne makrostruktury, podczas gdy mikrostruktury społeczne i kulturowe pozostają zasadniczo niezmienione, system dąży do zachowania ładu, czyli prawidłowego funkcjonowania, tworzy więc pewną hierarchię.

Teoria konfliktu - wyjaśnia głównie przyczyny powstawania, rozwój, sposób ujawniania się i konsekwencje sprzeczności społecznych, wynikających ze ścierania się różnych interesów, a także zajmuje się ich typologiami, klasyfikacjami i metodami rozwiązywania oraz sposobami kontrolowania owych sprzeczności.

Teoria wymiany - ujmuje takie elementy rzeczywistości społecznej jak interakcja społeczna, porządek społeczny czy struktura społeczna, w kategoriach interpersonalnych relacji - wymiany dóbr, usług oraz innych materialnych a także niematerialnych korzyści i świadczeń. Opiera się na założeniu, iż działanie społeczne polega na ciągłej wymianie dóbr, akceptacji, aprobaty i prestiżu, przyczyniających się do utrwalania systemu.

Teoria symbolicznej interakcji - człowiek podlega całemu splotowi rozmaitych ograniczeń i usiłuje się przystosować się do otaczającego go środowiska społecznego, utrwalając właściwości sprzyjające adaptacji. Kluczowym mechanizmem kształtowania się struktur społecznych jest ciągła wymiana i ewolucja znaczeń symboli, odbywająca się w trakcie wszelkich procesów oddziaływań zachodzących między ludźmi.

20. Struktura jako forma społeczna.

Struktura społeczna jest układem wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa, np. ról społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej dynamiczne procesy oraz występuje hierarchia społeczna. Jest to też układ stosunków społecznych pomiędzy poszczególnymi osobami, kategoriami społecznymi lub organizacjami. Struktury społeczne stanowią zasadnicze elementy każdego społeczeństwa.

Czynniki kształtujące strukturę społeczną

21. Mikro-, mezo-, makro- i megastruktury.

- mikrostruktury- to małe struktury społeczne, których podstawowymi elementami są jednostki lub pełnione przez nie role społeczne. Zasadniczą cechą mikrostruktur są relacje bezpośrednie (face to face) między jej członkami. Najważniejszym typem są małe grupy społeczne np. rodzina

- mezostruktury - to struktura pośrednia pod względem rozmiarów i cech między makro- a mikrostrukturą

- makrostruktury - to duże struktury społeczne, których elementami są zbiorowości. Do makrostruktur zalicza się takie zbiorowości jak naród, klasy, warstwy, zbiorowości terytorialne, wyznaniowe, etniczne itp.

- megastruktury - np. społeczeństwo

22. Aspekty struktury (normatywna, idealna, interesów, interakcyjna)

Wymiar normatywny - powiązana i charakterystyczna dla danej zbiorowości sieć norm, wartości instytucji; rzeczywiste, konkretne działania ludzi, charakter powinnościowy

Wymiar idealny - powiązana i rozpowszechniona w danej zbiorowości sieć idei, poglądów, przekonań, wizji. Nie mają charakteru powinnościowego, lecz kategoryczny; tworzą horyzont mentalny; kształtują przebieg życia społecznego.

Wymiar interakcyjny - powiązana i typowa dla danej zbiorowości sieć wzajemnie ukierunkowanych i zorientowanych działań; ma istotny wpływ na podjęcie takich a nie innych interakcji

Wymiar interesów - rozkład dostępu do dóbr społecznie uznanych za pożądane np. pieniądze, zdrowie, prestiż, władza

23. Determinacja strukturalna.

Determinacja strukturalna to ograniczający i stymulujący wpływ struktur na działania jednostki lub zbiorowości. Człowiek będący członkiem pewnej struktury społecznej zachowuje się tak, jak narzuca mu logika danej struktury społecznej. Rozróżniamy aspekt pozytywny i negatywny. Aspekt negatywny - ograniczający, krępujący wolność, ekspresje itp. (więźniowie). Pozytywny aspekt wyraża się tym, że uczestnictwo w pewnych strukturach społecznych pozwala nam na określone zachowania, daje nam możliwość robienia czegoś, realizowania się, możemy pełnić rolę podmiotową. Istniejące struktury społeczne tworzą ramy, w których przebiegają ludzkie działania.

24. Struktura społeczna a skład społeczny.

Struktura społeczna jest układem wzajemnie powiązanych elementów składowych społeczeństwa, np. ról społecznych czy pozycji, między którymi zachodzą mniej lub bardziej dynamiczne procesy oraz występuje hierarchia społeczna. Jest to też układ stosunków społecznych pomiędzy poszczególnymi osobami, kategoriami społecznymi lub organizacjami. Struktury społeczne stanowią zasadnicze elementy każdego społeczeństwa. Skład społeczny obejmuje kategorie ludzi wyodrębnionych ze względu na jakieś ważne dla życia społecznego kryteria oraz odzwierciedla stosunki ilościowe między nimi.

25. Typowe ujęcia definicyjne kultury:

Wyróżniamy ujęcia:

- atrybutywne - kultura jest cechą stałą, atrybutem ludzkości jako całości. Kultura jest znamieniem ludzkości jako całości lub człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. W sensie atrybutywnym termin „kultura” może występować tylko i wyłącznie w liczbie pojedynczej, można mówić o kulturze, lecz nigdy o kulturach.

- dystrybutywne - kultura jest rozumiana jako zbiór cech kultury określonej zbiorowości. W znaczeniu tym termin „kultura” może być używany zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej. Używając w tym znaczeniu terminu „kultura” należy uściślić o czyją kulturę chodzi. Można ją także ujmować typologicznie, tzn. mówić o kulturze związanej ze zbiorowością określonego typu, np. kultura robotnicza, szlachecka, arystokratyczna, pasterska. Zgodnie z tym rozróżnieniem możemy mówić o konkretnym i typologicznym sposobie ujęcia kultury w sensie dystrybutywnym. W ujęciu konkretnym mówimy o kulturach mających własny wymiar czasoprzestrzenny, kultury te są bowiem wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własna historię. Tego rodzaju zbiorowości rozwijają się, rozrastają, a także giną, podobnie jak ich kultury. Wyrażając to jeszcze inaczej: w jakimś miejscu i czasie pojawia się, trwa i ginie określone zróżnicowanie kulturowe ludzkości.

26. Kultura a cywilizacja.

Kultura w szerszym znaczeniu to ogół materialnych i niematerialnych wytworów człowieka, wszystko to, co nie powstało na drodze naturalnej, ale jest rezultatem działania ludzi. W węższym znaczeniu system wyuczonych, przekazywanych przez transmisję międzypokoleniową zobiektywizowanych wartości, norm, wzorów zachowania, idei oraz wierzeń wspólnych dla danej zbiorowości społecznej, wytworzonych w toku współżycia i współdziałania ludzi. W najwęższym znaczeniu jest to system trwałych wartości duchowych związanych ze sztuką, nauką, religią czy filozofią, tworzonych bezinteresownie, dla nich samych ze względu na „cele wyższe” a nie dla realizacji potrzeb materialnych. Cywilizacja jest to: po pierwsze część kultury obejmująca ogół wytworów materialnych oraz umiejętności technicznych i produkcyjnych uzyskanych prze dane społeczeństwo w procesie rozwoju, umożliwiających opanowanie przyrody a także realizację rozmaitych celów praktycznych. Po drugie odrębna całość społeczno-kulturowa charakteryzująca się istnieniem rolnictwa, skupieniem na zwartym, na ogół niewielkim, obszarze dużej liczby ludności, dóbr i usług, istnieniem stratyfikacji społecznej oraz struktur politycznych wykraczających po za rodzinę czy klan (organizacja państwowa).

27. Dobra kultury i formy ich istnienia:

Termin dobra kultury jest rozmaicie interpretowany, w zależności od tego, jak dany badacz rozumie pojęcie kultury. Jeśli uważa on za kulturę całokształt materialnego i niematerialnego dorobku ludzkości, wówczas do dóbr kultury zaliczy zarówno rzeczy i usługi, jak i dobra niematerialne, czy zachowania i zjawiska etyczne. Jeśli zaś używa słowa "kultura" w węższym znaczeniu, sens terminu "dobra kultury" wynika z kontekstu, w jakim został on użyty. Na przykład, gdy mówi on o dobrach ludzi wierzących, czy niewierzących, to do dóbr kultury zalicza zjawiska z zakresu postaw, idei, doktryn, czy świadomości ludzkiej. Ale jeśli zajmuje się dobrami kultury w muzeach, ma na myśli materialne przedmioty - dzieła sztuki. Niektórzy uczeni dokonują podziału dóbr kultury na:

instrumentalne (pośrednie), które stanowią środki do osiągania innych dóbr i autoteliczne (bezpośrednie), które są celem samym w sobie. Dane dobro może spełniać obie te funkcje, np. wykształcenie można uznać zarówno za cel sam w sobie, jak i środek do osiągnięcia kariery, czy prestiżu. "Dobrem Kultury" jest każdy przedmiot ruchomy lub nieruchomy, dawny lub współczesny, mający znaczenie dla dziedzictwa i rozwoju kulturowego ze względu na wartość historyczna lub artystyczną. Dobra kultury dzielą się na ruchome (obrazy, rzeźby itp.) i nieruchome (cmentarze, pola bitewne itp.).

3 klasy dóbr:

  1. czym, kto jest

  2. co, kto posiada

  3. co, kto sobą przedstawia

28. Wartości kultury. Typologia wartości.

Wartości kultury to kulturowo uwarunkowane, ustanawiane i przekazywane poglądy na to, co pożądane, korzystne i wartościowe w danej rzeczywistości społecznej. Poglądy te wchodzą we wzajemne relacje wg hierarchii, tworząc w obrębie określonej kultury system wartości i norm.

 Wartości kultury można rozumieć na dwa sposoby:

W obu ujęciach, wobec przedmiotu zaliczonego do wartości kultury, podmiot (jednostka lub zbiorowość) przyjmuje postawę pełną szacunku i przypisuje temu przedmiotowi ważną rolę.

Wartość można podzielić na :

- wartości dodatnie- jeżeli dana rzecz jest traktowana pozytywnie

- wartości ujemne- jeżeli mówimy o danej rzeczy negatywnie

- wartości względne- jeżeli dana rzecz jest oceniana pod jakimś względem i je można podzielić na:

29. Relatywizm kulturowy.

Jest to stanowisko metodologiczne w socjologii i historii postulujące spojrzenie na badane wartości, zjawiska, normy i systemy społeczne z punktu widzenia kultury określonego społeczeństwa (grupy społecznej) w której obrębie występują, nie zaś z punktu widzenia kultury badacza. Pogląd głoszący, iż żadna praktyka kulturowa nie jest dobra ani zła sama w sobie, ale musi być oceniona w kontekście w jakim funkcjonuje. Takie spojrzenie doprowadziło obserwatorów do powstrzymania się od ocen oraz sądów wartościujących obce praktyki z punktu widzenia własnej kultury. Skrajna postać relatywizmu kulturowego zakłada ponadto niemożność sformułowania ogólnych praw rozwoju kulturowego społeczeństw.

30. Subkultura - kontrkultura - kultura alternatywna

Subkultura - kultura grupy społecznej lub zbiorowości, różniąca się w podstawowych społeczno-kulturowych aspektach od kultury szerszego środowiska. Różnice te dotyczą przede wszystkim wartości i norm społecznych, zwyczajów, tradycji, religii i języka. Subkultura określa grupę społeczną i jej kulturę wyodrębnioną według jakiegoś kryterium np. zawodowego, etnicznego, religijnego, demograficznego itd.

Kontrkultura - termin wprowadzony przez T. Roszaka, określenie spontanicznego ruchu kulturowego o niejednorodnej genezie, na który składają się nieformalne grupy rówieśnicze młodych ludzi, odrzucających wartości, normy i wzory zachowania powszechnie uznawane w dominującej kulturze Zachodu oraz wprowadzających na ich miejsce własne, opozycyjne w stosunku do oficjalnego porządku społecznego style życia, zasady, wartości i cele.

Kultura alternatywna - typ kultury, przeciwstawny kulturze dominującej w danym społeczeństwie czy społeczności. Powstaje zawsze w opozycji do kultury oficjalnej, popularnej, skomercjalizowanej, propagowanej przez oficjalne media. Kultura alternatywna nie walczy z tradycyjną kulturą, a jej znaczeniem jest przede wszystkim odmienne spojrzenie na sztukę, muzykę, medycynę, a nawet sposób odżywiania, ale również inne dziedziny życia. W medycynie będą to niekonwencjonalne metody leczenia, takie jak akupunktura i akupresura. Na co dzień kulturę tę możemy odnaleźć w odmiennej diecie, np. wegetariańskiej. W muzyce klasycznej były to kompozycje kakofoniczne, oparte na dysharmonii i dysonansie, w jazzie powstanie free jazzu, w malarstwie zaś sztuka abstrakcyjna.

31. Wpływ kultury na życie (socjalizacja, kreowanie wzorów osobowych i wzorów zachowań, ustalanie systemów wartości i kryteriów określających wartości)

Kultura potrafi wpływać na życie społeczne, odbywa się to za pomocą procesu socjalizacji poprzez:
- wartości i ustalenia wartości
- twory i wzory działania- postępowanie dzięki któremu wiemy jak musimy postępować
- kultura stwarza modele instytucji społecznych: rodzina, partie polityczne.

Kultura ma znaczny wpływ na życie ludzi. Dzięki niej kształtuje się osobowość jednostek. Człowiek uczy się norm i wzorców akceptowanych w danym społeczeństwie, ustanawia hierarchię wartości, ponieważ kultura wskazuje, co jest godne uznania i naśladowania, umożliwia rozwój społeczny. Określa wzorce w architekturze, sztuce, muzyce. Dorobek kultury przekazywany jest kolejnym pokoleniom, dzięki czemu narody zachowują ciągłość, trwałość w czasie. Kultura determinuje zachowania i procesy psychiczne swoich członków, a sama kultura jest produktem ludzkich interakcji i jako taka stanowi element niemal wszystkich sytuacji społecznych, w których znajdują się ludzie. Ponieważ kultury ukształtowane w różnych miejscach kuli ziemskiej mogą różnić się od siebie, wobec tego różnić się będą od siebie zachowania i życie społeczne uczestników tych kultur.

32. Cywilizacje w teoriach socjologicznych:

A.J. Toynbee
- odrębność cywilizacji zależy od czynników duchowych (religijnych)
- cywilizacja nie jest samotną wyspą, której charakter i losy są niezależne od kontaktów z innymi cywilizacjami; dochodzi nawet czasami do ich stapiania się
- cywilizacja ma dynamiczny charakter, przejście w stan spoczynku, oznacza jej śmierć
- w dziejach ludzkości wymienia co najmniej 20 cywilizacji; świat współczesny pozostaje podzielony na 5 części: zachodnią, prawosławną, muzułmańską, hinduską, dalekowschodnią
- o postępach każdej cywilizacji decyduje pojawienie się wybitnych jednostek, które potrafią pociągnąć za sobą bierną resztę- cywilizacja potrzebuje elity wskazującej drogę, posiadającej odpowiedni autorytet;
- cywilizacje rozkwitają tak długo, jak stosunek pomiędzy elitą a władzą jest względnie harmonijny;
- upadek cywilizacji: przywódcy przeobrażają się w grupę dominującą w sferze stosunków materialnych; spadek sił twórczych elity; odwrócenie się od niej proletariatu, społeczna dezintegracja

F. Koneczny

Cywilizacja jest według Konecznego "metodą ustroju życia zbiorowego". Jest wiele cywilizacji (nie istnieje i istnieć nie może jedna cywilizacja ogólnoludzka). Rządzą nimi prawa cywilizacyjne. Koneczny wyróżnił kilkadziesiąt cywilizacji historycznych, z których siedem istnieje współcześnie: arabska, bizantyńska, bramińska, chińska, łacińska, turańska, żydowska. Nie wykluczał, że istniało i istnieje współcześnie znacznie więcej cywilizacji, jednak tylko te siedem obejmuje wielkie społeczności i ma rzeczywisty wpływ na historię świata. Cywilizacje różnią się między sobą po pierwsze w trójprawie, tj. w prawie majątkowym, rodzinnym i spadkowym (te trzy dziedziny prawa istnieją według niego we wszystkich społecznościach ludzkich) oraz w pojmowaniu abstraktów należących do tzw. Quinquxu czyli pięciomianu bytu: zdrowia, bogactwa, dobra, prawdy oraz piękna. Najwięcej różnic dostrzega Koneczny w sferze etyki, między różnymi etykami dostrzega on formalne podobieństwa, a mianowicie siedem generaliów - pojęć występujących we wszystkich znanych etykach: obowiązek, bezinteresowność, odpowiedzialność, sprawiedliwość, sumienie, stosunek do czasu i pracy. Pod te formalne pojęcia każda etyka podkłada własną różnorodną treść. Między cywilizacjami nie może być syntez (bowiem sprzeczności między różnymi etykami są nie do pogodzenia), a próby dokonania takowych kończą się, bądź to zdominowaniem jednej cywilizacji przez drugą (najczęściej dominującą jest ta, która nakłada mniejsze obowiązki moralne), bądź też powstaniem acywilizacyjnej, niezdolnej do rozwoju a często i przetrwania, mieszanki.

F. Znaniecki

Upadek cywilizacji zachodniej - proces globalizacji oraz narastający kapitalizm doprowadza do zaniku odrębności cywilizacyjno-kulturowej.

-cywilizacje zachodnie (wysokorozwinięte) - wzorcem dla innych cywilizacji

A.Toffler

Alvin Toffler jest przedstawicielem nurtu tzw. "nauki stosowanej". Głównym pojęciem, do którego Toffler odwołuje się w swoich pracach, jest technologia. Cała historię ludzkości rozpatruje on w kontekście trzech następujących po sobie fal technologicznych:

- pierwsza fala - agrarna - związana była zdaniem Tofflera z pojawianiem się około 10 000 lat temu wynalazkami i umiejętnościami związanymi z rolnictwem i upowszechnieniem osiadłego trybu życia

- druga fala - przemysłowa to związane z wynalazkiem druku i maszyny parowej pojawienie się industrializmu; wzbierająca około 300 lat temu fala przyniosła wytwarzanie stali, elektryczność, nowe środki transportu i masowej komunikacji, standaryzację i uniformizację

- trzecia fala - doświadczana zdaniem Tofflera obecnie, związana jest bezpośrednio z powstaniem nowych technologii umożliwiających nieograniczoną komunikację między jednostkami dzięki rozwojowi usług i odejściu od masowej produkcji; trzecia fala jest jedynie w początkowej fazie i spotyka opór obrońców drugiej fali

Najważniejsza w teorii Tofflera jest teza o nachodzeniu na siebie różnych form i faz cywilizacyjnych. Wg niego Zjawisko to przybiera na sile zwłaszcza w ostatnim półwieczu, kiedy to nastąpiło ogromne przyśpieszenie rozwoju technologicznego przy jednoczesnej globalizacji i wciągnięciu niemal wszystkich krajów w wir gospodarki światowej.

33. Ład a nieład. Ład społeczny - typy i rodzaje.

Ład społeczny to stan funkcjonowania i przebiegu zachowań jednostek zapewniający istnienie, trwanie i rozwój zbiorowości jako całości. Opiera się na współpracy i konsensusie. Z ładem społecznym związane jest pojęcie równowagi społecznej. W funkcjonalizmie każde społeczeństwo dąży do osiągnięcia wewnętrznej równowagi. Taki samoregulujący się system dążący do równowagi i harmonii społecznej nazywa się właśnie ładem społecznym. Każda zmiana jest przejściem z jednego ładu społecznego do drugiego.

Ossowski wytypował 4 rodzaje ładu społecznego poprzez skrzyżowanie następujących kategorii działań:
- koordynacji lub jej braku
- podejmowania działań w ramach systemu pod wpływem ingerencji innych ośrodków lub jej braku
a) ład przedstawień zbiorowych - zachowania ludzi wyznaczane są przez wspólne warunki, wzory oraz normy, powinność człowieka jest tożsama z jego bytem, pozycja społeczna każdego człowieka wyznaczana jest raz na zawsze, usankcjonowana kryteriami przez niego samego wyznawanymi, może istnieć niezależnie od tego czy istnieje jakiś wspólny środek decyzyjny
b) ład monocentryczny - istnieje 1 wyraźny ośrodek decyzyjny, jednostki traktowane są przedmiotowo i instrumentalnie, występuje w państwach autorytarnych i mniejszych strukturach (organizacjach totalnych), społeczeństwa oparte na ładzie monocentrycznym powinny być badane przez cybernetykę społeczną (naukę o sterowaniu)
c) ład policentryczny - wynik wzajemnego oddziaływania różnych ośrodków decyzyjnych, istnieje wiele ośrodków decyzyjnych i brak jest koordynacji (np.: społeczeństwo liberalne), końcowy rezultat działań podejmowanych przez elementy takiego ładu jest nieprzewidywalny, dopóki dane zdarzenie się nie zakończy
d) ład czwarty (postmonocentryczny) - mimo istnienia wielu ośrodków decyzyjnych działania w jego obrębie są skoordynowane, polega na zorganizowanym współdziałaniu, obiekt badań współczesnej socjologii

34. Komponenty ładu społecznego a typy społeczeństw współczesnego świata.

Komponenty ładu społecznego:

- System wartości

- System polityczny (sposób rządzenia)

- System gospodarczy (sposób gospodarowania)

Typologie współczesnych społeczeństw:

a) społeczeństwo narodowe
b) społeczeństwo globalne
c) społeczeństwa nordyckie (skandynawskie i holenderskie)(ekspansywny kapitalizm z wysokim poziomem regulacji konsumpcji, zacierający granice podziałów klasowych, słabo zarysowane podziały stratyfikacyjne, silnie uformowane klasy społeczne, wysoki poziom zatrudnienia, silny system państwowy, najwyższy na świecie poziom emancypacji kobiet, skrzyżowanie moralności protestanckiej z socjaldemokracją)
d) społeczeństwo bezklasowe i nieegalitarne wg Ossowskiego (ZSRR)
e) społeczeństwo klasowe i egalitarne wg Ossowskiego (USA)(podział na klasy ze względu na własność prywatną, egalitarność to zrównanie w poziomie życia)
f) społeczeństwo klasowe bardziej klasowe (USA)(niższa egalitarność niż w państwach skandynawskich, konkurencyjny typ społeczeństwa, dualizacja struktur społeczno - ekonomicznych, duża różnica między sektorem konkurencyjnym, a zmonopolizowanym (większe bezpieczeństwo socjalne w sektorze publicznym) zdolność do generowania dynamicznego rozowju nauki, technologii, produkcji masowej, zdolność do absorpcji imigrantów, wielkie zbiorowości podlegające deprywacji (czarni, hispanies)
- wysoki stopień emancypacji kobiet, ulotność więzi społecznych (społeczeństwo podróżujące za pracą), zdolność do generowania dynamicznego rozowju nauki, technologii, produkcji masowej, zdolność do absorpcji imigrantów, wielkie zbiorowości podlegające deprywacji (czarni, hispanies), wysoki stopień emancypacji kobiet, ulotność więzi społecznych (społeczeństwo podróżujące za pracą)
g) ustratyfikowane społeczeństwa zachodnie (Austria, Niemcy)
h) elitarne społeczeństwa klasowe (Francja, Niemcy)(wyższy poziom konfliktów społecznych i politycznych w porównaniu z punktem g), wyraźne różnice społeczno - ekonomiczne np.: w dostępie do oświaty, wykluczenie społeczne specyficznych grup)
i) dalekowschodnie społeczeństwa kapitalistyczne (płynne przejście od struktur przedkapitalistycznych do kapitalistycznych, silny interwencjonizm państwowy, wysoki poziom autokratyzmu politycznego, silny kolektywizm, niski poziom praw obywatelskim, jest to społeczeństwo korporacyjne charakteryzujące się wysokim poziomem wzrostu gospodarczego, zatrudnienia, życia i konsumpcji, egalitarności, korupcją, systemem oświaty zdegradowanym do funkcji selekcji społecznej, dualizacją gospodarki między wielkie korporacje i resztę)

35. Wskaźniki efektywności systemowej społeczeństw (ekonomiczne, polityczne, społeczne)

Ekonomiczne - rodzaj stosunków społeczno-gospodarczych, innowacyjność itp., wielkość: importu, eksportu, PKB; wysokość stopy bezrobocia oraz stopy inflacji, średnia wysokość płacy minimalnej, wysokość zadłużenia państwowego

Polityczne - system władzy/ centralny / prawicowy/ lewicowy /liberalny /konserwatywny , wolność wyborów parlamentarnych / zaangażowanie obywatelskie, partyjność, aktywność społeczna

Społeczne - migracje wewnętrzne, emigracja imigracja, poziom wykształcenia społeczeństwa / określane w spisach powszechnych, zmiany zachodzące w samej strukturze społecznej / śluby/ rozwody, przyrost naturalny / liczba urodzeń / liczba zgonów, stopa bezrobocia, poziom bezdomności, polityka socjalna państwa (jej wydolność)

36. Naród jako przedmiot badań nauk społecznych.

Naród jest powstałą w toku rozwoju historycznego wspólnotą ludzi, którzy obiektywnie uznają dany język za swój język ojczysty, uznają określone terytorium za swoją ziemię ojczystą, są przekonani o wspólnocie swojego pochodzenia, tworzą własną kulturę i posiadają (lub dążą do posiadania), uznawaną za swoją, organizację polityczną. Wspólnota ta musi mieć wykształcone poczucie identyfikacji. Wg Znanieckiego jest to wytwór cywilizacji, a nie naturalna całość, działalność wiążąca się ze sferą uczuć i identyfikacji. Ważny jest język ojczysty, który jest środkiem komunikacji, nie ma mowy o jednoczeniu się ludzi bez niego i tworzeniu więzi społecznej, to czynnik, który tworzy kulturę danego narodu. W socjologii nie ma jednej definicji tego pojęcia, istnieją też rozbieżności między stanowiskiem socjologów, antropologów i historyków. W odróżnieniu od społeczeństwa, które jest przez jednostki zwykle traktowane instrumentalnie, naród jest dla jego członków wartością autoteliczną.

37. Koncepcje narodu.

KONCEPCJA NATURALISTYCZNA - naród traktowany jest jako grupa genetyczna uwarunkowana biogennie. Jest to twór społeczny uwarunkowany właściwościami środowiska geograficznego, w jakim pewna grupa żyła przez wieki i przekazała swe właściwości psychofizyczne następnym generacjom.
KONCEPCJA POLITOLOGICZNA - naród według tego ujęcia jest wspólnotą polityczną .Według tego orientacji wspólnoty plemienne w miarę swego wzrostu tworzą instytucje państwowe odrębne od organizacji plemiennych. Bardzo często te instytucje państwowe obejmowały więcej grup postplemiennych. Utworzone w ten sposób państwo zabiegało o utworzenie w swych ramach narodu. Zabiega o połączenie tych grup plemiennych pod względem jednorodnych tradycji , wierzeń, obyczajów lecz przede wszystkim jednoczy je gospodarstwo. Star się utrwalić poczucie wspólnoty kulturowej i politycznej w stosunku do innych państw- narodów.
KONCEPCJA KULTUROWA - istotę narodu upatruje się w kształtowaniu się w toku rozwoju historycznego społeczności, które tworzą własną kulturę i w których członkowie narodu uczestniczą w tej kulturze narodowej, obejmującej język, sztukę, obyczaje i naukę itp. Naród jest więc wspólnotą kultury.

38. Naród według F. Znanieckiego, ojczyzna wg S. Ossowskiego.

Naród - społecznie zorganizowana wspólnota kulturowa. Znaniecki odrzuca koncepcję społeczeństwa jako zasadniczo terytorialnie określonej i politycznie zjednoczonej zbiorowości. Społeczeństwa narodowe nie muszą być tożsame z państwem. Naród jest zorganizowaną zbiorowością społeczną podległą nie państwu czy rządowi, tylko przywództwu. Naród jest i trwa jako odrębny i zwarty system społeczny poprzez instytucje przywódcze. Najważniejszymi czynnikami dla kształtującej się jednostki narodowej są m.in. kult bohatera, wspólnego mitu.

- 4 ideały narodowe (F.Znaniecki) jedność, niezależność, rozwój, misja narodowa

Ossowski klasyfikuje ojczyznę na dwu płaszczyznach:

-ojczyzna ideologiczna- kulturowo wyobrażony sobie obszar, do którego odnoszą się uczucia członków danego narodu, np. Palestyna jako biblijna Ziemia Obiecana dla Żydów rozproszonych po całym świecie

-ojczyzna prywatna- obszar, na którym dana osoba spędziła większą część życia, przede wszystkim młodość

Według Ossowskiego łączność z terytorium, z ojczyzną, może być przynajmniej dwojaka: jest to więź nawykowa i więź ideologiczna. Każdy przyzwyczaja się do miejsca, w którym mieszka czy spędza nawet parę lat, jak np. student czy osoba czasowo zatrudniona, oczywiście, dotyczy to również stałego mieszkańca. Ossowski nazywa to więzią nawykową. Natomiast potrzeba więcej niż przywiązania do ziemi, aby powstała więź ideologiczna. To związek z kulturą danej społeczności, z jej historią; to zaangażowanie w jej sprawy.

39. Geneza narodu - kształtowanie się kultury i świadomości narodowej.

Pojęcie narodu (Volk), jako ważnej idei pojawiło się dopiero w XVIII wieku za sprawą Johanna Gottfrieda Herdera, niemieckiego filozofa, który przyczynił się do rozwinięcia idei państwa narodowego. W tym okresie trwała rewolucja przemysłowa, która dała początek społeczeństwu przemysłowemu. Zmiany te przyczyniały się do wzrostu świadomości narodowej w Europie:

- Industrializacji towarzyszyła urbanizacja, a ta z kolei przyczyniała się do rozpadu tradycyjnych wspólnot wiejskich. Ponieważ miasto nie dawało możliwości tworzenia się zbiorowości typu wspólnotowego, odwoływanie się do narodu, jako wspólnoty rekompensowało tę stratę.

- W społeczeństwie przemysłowym podział stanowy był nie do utrzymania, co przyczyniało się do zmiany poczucia tożsamości. Jednostki przestawały postrzegać siebie jako chłopów, czy arystokratów, a zaczęły postrzegać siebie jako członków narodu. Towarzyszyła temu także nośna, szczególnie po rewolucji francuskiej idea braterstwa.

- Rozwój oświaty przyczyniał się do upowszechniania języków narodowych, czemu towarzyszył rozwój związanej z danym językiem kultury symbolicznej.

- Laicyzacja, która także osłabiała poczucie przynależności tożsamości związanej z daną religią, wyznaniem na rzecz tożsamości ze zbiorowością narodową.

40. Obiektywne a subiektywne kryteria wyodrębniania narodów.

Obiektywne kryteria (odnoszące się do samych struktur)

-wspólna kultura, język, religia, historia, pochodzenie etniczne

- zamieszkiwanie tego samego terytorium

Subiektywne kryteria (odnoszące się do odczuć samej jednostki)

- poczucie wspólnoty kulturowej

-poczucie świadomości narodowej ,(poczucie bezpieczeństwa)

- kryterium subiektywnej tożsamości / świadomość odrębności

41. Mniejszości narodowe w Polsce.

Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce - polskie ustawowe określenie oddzielnych, mniejszych niż dominująca, grup społecznych zamieszkujących Rzeczpospolitą Polską. Według ustawy z 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym mniejszości te są wyodrębniane na podstawie łącznie sześciu kryteriów, w szczególności mniejszej niż pozostała ludność liczebności i zamieszkiwania obecnego terytorium RP przez przodków jej członków od co najmniej 100 lat. Definicja ta podaje też jedno kryterium odróżniające mniejszość etniczną od narodowej - pierwsza oznacza grupę, która nie utożsamia się z innym narodem (współcześnie) zorganizowanym we własnym państwie. Są to: Ślązacy (śląskie, opolskie), Niemcy (opolskie, śląskie), Białorusini (podlaskie), Ukraińcy (warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, podkarpackie), Romowie (małopolskie, dolnośląskie, mazowieckie), Rosjanie (mazowieckie, dolnośląskie, podlaskie), Łemkowie (dolnośląskie, małopolskie, lubuskie), Litwini (podlaskie), Kaszubi (pomorskie), Słowacy (małopolskie), Żydzi (mazowieckie, dolnośląskie), Ormianie (mazowieckie).

42. Relacje między narodem a państwem. Naród a społeczeństwo. Społeczeństwo a państwo.

Naród - wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków. Państwo - polityczna, suwerenna, terytorialna i obligatoryjna organizacja społeczeństwa. Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych. Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy narodu.

Naród posiada wszystkie cechy społeczeństwa, społeczeństwo nie wszystkie cechy narodu. Członkami społeczeństwa stajemy się automatycznie (obywatelstwo), członkami narodu poprzez świadomość narodową (tradycje, losy dziejowe, wartości). Naród nie jest tożsamy z państwem. Naród jest zorganizowaną zbiorowością społeczną podległą nie państwu, lecz przywództwu.

43. Modele interakcji między grupami etnicznymi

-asymilacja - proces określający całokształt zmian społecznych i psychicznych, jakim ulegają jednostki, odłączając się od swojej grupy i przystosowując się do życia w innej grupie o odmiennej kulturze.

-pluralizm - w życiu społecznym jest to taka sytuacja w funkcjonowaniu państwa lub innej organizacji, gdy różne grupy mają prawo wyrażać swoje interesy, w tym zwłaszcza mieć udział w sprawowaniu władzy. Pluralizm zakłada poszanowanie zróżnicowań społecznych i kulturowych i uznanie równości poglądów.

-segregacja - rodzaj sformalizowanej, zinstytucjonalizowanej dyskryminacji opartej na kryterium rasy, której cechą charakterystyczną jest oddzielenie jednej rasy od drugiej. Separacja może mieć charakter geograficzny, ale zazwyczaj była stosowana poprzez świadczenie usług za pomocą oddzielnych instytucji, jak szkoły czy transport publiczny.

-dominacja - przewaga danej jednostki, kilku jednostek lub grupy społecznej nad innymi jednostkami lub grupami, odnosząca się przede wszystkim do sfery polityczno-ekonomicznej.

-transfer (przesiedlanie) - przesiedlenie obywateli danego państwa w ramach jego granicy

-unicestwienie - zniszczenie, wyeliminowanie mniejszości przez grupę

44. Pojęcie społeczeństwa. Typologia społeczeństw.

Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy narodu.

Ze względu na duże różnice pomiędzy współczesnymi i historycznymi społeczeństwami wyróżnia się ze względu na stopień rozwoju społeczeństwa:

W przypadku społeczeństw tradycyjnych, terminem tym określa się formy społeczeństw przedindustrialnych i wyróżnia się różne formy ich rozwoju:

W okresie formowania się społeczeństw przemysłowych powstawały takie jego określenia jak:

45. Postindustrialne koncepcje społeczeństwa (D. Bell, A. Toffler)

Wg A. Tofflera:

Przepływ pracowników ze sfery produkcyjnej do nieprodukcyjnej. Coraz więcej ludzi pracuje w usługach. Wzrost znaczenia prac związanych ze świadczeniem usług oraz przetwarzaniem informacji. Istotna jest wiedza naukowa, wyższe wykształcenie, praca w zespołach badawczych. Wymaga ona współpracy, rozwijania partycypacji członków społeczeństwa. Dynamiczny rozwój badań naukowych. Kapitał intelektualny - wiedza. Można go mnożyć bez ograniczeń i wiele osób może go jednocześnie stosować, np. używać ten sam system symboli czy informacji. Sprzyjanie kreatywności, innowacyjności. Ludzie chcą mieć wpływ na decyzje dotyczące ich życia. Społeczeństwo postprzemysłowe nie zastępuje społeczeństwa przemysłowego, a nawet rolniczego. Postępujący natomiast rozwój przemysłu warunkuje istotne zmniejszanie się liczby zatrudnionych osób w rolnictwie oraz wzrost wydajności w tym sektorze.

Wg D. Bella:

W społeczeństwie postindustrialnym możemy obserwować istotny wzrost znaczenia systemu kulturowego, który znacząco wyprzedził pozostałe systemy: polityczny i struktury społecznej. Zmiana dominującej technologii z energetycznej na informatyczną. Podstawą ekonomiczną jest przemysł oparty na nauce, a głównymi zasobami - kapitał ludzki. Istotnymi są problemy polityki naukowej i oświatowej. Wzrost znaczenia planowania, prognozowania rozwoju; kontrolowania technologii; Dominacja kryteriów pragmatycznych i technokratycznych przy zaniku racji ideologicznych, czy etycznych. Coraz większą rolę odgrywają naukowcy i inżynierowie. Dominują w strukturze zawodowej. Przesunięcie znaczenia sektorów gospodarki - dominacja sektora usług, przy znacznym spadku sektora przemysłowego i bardzo dużym spadku sektora rolniczego. Zwiększa się liczba zatrudnionych osób w usługach służących człowiekowi, przede wszystkim takich, jak: finanse, ubezpieczenie, opieka zdrowotna, szkolnictwo, badania naukowe. Także zmiana struktury klasowej - miejsce burżuazji zajmują wysoko wykwalifikowani robotnicy. Pojawiają się nowe technologie „intelektualne” (wykorzystywanie nowych surowców, materiałów) oraz nowe techniki podejmowania decyzji. Wzrost znaczenia wiedzy teoretycznej jako źródła informacji. Centralność wiedzy teoretycznej - filar, na którym opiera się nowa technologia, wzrost gospodarczy oraz stratyfikacja i organizacja społeczeństwa.

47. Stawanie się społeczeństwa wg P. Sztompki. Megatrendy (J. Naisbitt)

Pojęcie 'megatrendów' rozwojowych pojawiło się w latach 80. XX wieku przy próbie identyfikacji podstawowych tendencji rozwojowych w społeczeństwie amerykańskim. Obecnie pojęcia megatrendów używa się w odniesieniu do podstawowych tendencji rozwoju o zasięgu globalnym.Współcześnie można zaobserwować następujące megatrendy rozwojowe:

-przekształcanie się społeczeństw przemysłowych w informatyczne,

-otwieranie się gospodarek na świat,

-przechodzenie od myślenia i planowania krótkookresowego do długookresowego,

-przechodzenie od centralizacji do decentralizacji decyzji,

-odchodzenie od pomocy instytucjonalnej na rzecz samopomocy,

-demokratyzację życia społecznego,

-przechodzenie od organizacji o charakterze hierarchicznym do organizacji o charakterze sieciowym,

-rozszerzanie się gospodarki rynkowej,

-wzmocnienie tendencji regionalizacyjnych,

-wzrost znaczenia ekorozwoju.

Stawanie się społeczeństwa wg Sztompki

Pod koniec XX wieku w obrębie socjologii narodziły sie dwa nowe nurty teoretyczne: tzw. "socjologia historyczna" oraz "teoria podmiotowości". Obie szkoły łączy fakt wspólnego rozumienia(wspólnego obrazu) społeczeństwa jako dynamicznego procesu. Obraz społeczeństwa zawarty w tych dwóch kierunkach łączy w sobie (jako kontynuacja, głębsza analiza) teoria " społecznego stawania sie". Aby ja jednak zrozumieć należy skrótowo przedstawić socjologię hist. i teorię podmiotowości.

Teoria stawania się społeczeństwa:

Wychodzi od 2 głównych tez

TEZA I

To co naprawdę istnieje to "trzeci poziom rzeczywistości społecznej", czyli pole społeczne inaczej jednostkowo-strukturalne. Ani jednostki ani struktury społ. nie są bytami realnymi - są myślowymi abstrakcjami. Nikt , ani struktura(społeczeństwo, państwo) ani jednostka, nie mogą istnieć odpowiednio bez jednostek odtwarzających ją nieustannie w swoich działaniach i bez struktur. tak więc każde empirycznie uchwytne zjawisko społeczne, fakt socjologiczny jest z konieczności połączeniem czynnika jednostkowego i czynnika strukturalnego ( inaczej mówiąc jest wycinkiem pola jednostkowo-strukturalnego)

TEZA II

sposób w jaki istnieje pole jednostkowo-strukturalne (społeczne) to nieustanny ruch, wieczny proces, którego nie idzie uchwycić w zastanej, statycznej postaci. Zjawisko to doskonale oddaje termin "życie społeczne". Życie społeczne w sensie biologicznym trwa dopóki zachodzą ciągłe zmiany, procesy których nie da się zatrzymać bo wtedy następuje śmierć. Jednocześnie owa zmienność oznacza kontynuację trwania w pewnych nie zmienionych ramach. Zachowanie tożsamość społeczeństwa, tak samo jak integralności organizmu biologicznego, wymaga ciągłości pewnych aspektów. Z tego wynika , że każdy fakt socjologiczny jest stopem ciągłości historycznej i zmienności(trwa i zmienia się równocześnie).

Jednostkowy fakt społeczny, socjologiczny jest zdarzeniem społecznym- najmniejszym wycinkiem pola społecznego. Zdarzenia społeczne wiążą się w złożone kompleksy, a najbardziej złożony kompleks nazwiemy praktyką zbiorową. Zdarzenia i ich całokształt składają sie na rzeczywiste "życie" społeczeństwa, są przejawem jego siły witalnej.

48. Społeczeństwo obywatelskie.

Społeczeństwo charakteryzujące się aktywnością i zdolnością do samoorganizacji oraz określania i osiągania wyznaczonych celów bez impulsu ze strony władzy państwowej. Społeczeństwo obywatelskie potrafi działać niezależnie od instytucji państwowych. Niezależność nie musi oznaczać rywalizacji społeczeństwa z władzą, która występuje zazwyczaj w państwach, w których ustrój polityczny jest sprzeczny z wolą większości obywateli. Podstawową cechą społeczeństwa obywatelskiego jest świadomość jego członków potrzeb wspólnoty oraz dążenie do ich zaspokajania, czyli zainteresowanie sprawami społeczeństwa (społeczności) oraz poczucie odpowiedzialności za jego dobro.

49. Społeczeństwo informatyczne.

Tym terminem określa się społeczeństwo, w którym towarem staje się informacja traktowana jako szczególne dobro niematerialne, równoważne lub cenniejsze nawet od dóbr materialnych. Przewiduje się rozwój usług związanych z 3P (przechowywanie, przesyłanie, przetwarzanie informacji).Społeczeństwo informacyjne odnosi się do technicznych narzędzi komunikacji, magazynowania i przekształcania informacji.

Funkcje:

50. Społeczeństwo ryzyka wg U. Beck'a

Autorem tego określenia jest niemiecki socjolog Ulrich Beck. Społeczeństwo ryzyka to określenie konsekwencji wynikających z rozwoju społeczeństwa przemysłowego, spowodowanych rozwojem cywilizacyjnym i technologii, których skutkami są nieodwracalne zmiany, nad którymi nie można zapanować. Skażenie środowiska, globalne ocieplenie spowodowane emisją CO2 i metanu, zagrożenia zewnętrzne (np. susze) będą uzupełniane sytuacjami spowodowanymi przez działania człowieka. Podstawowe rodzaje ryzyka według Becka to: ryzyko ekologiczne, zdrowotne, informatyczne i społeczne (indywidualizacja i osamotnienie, masowe bezrobocie, wykształcenie bez zatrudnienia, zmiana relacji między płciami).

51. Społeczeństwo, naród a państwo.

Naród - wspólnota o podłożu etnicznym, gospodarczym, politycznym, społecznym i kulturowym wytworzona w procesie dziejowym, przejawiająca się w świadomości swych członków. Państwo - polityczna, suwerenna, terytorialna i obligatoryjna organizacja społeczeństwa. Organizuje i koordynuje prace dużych grup społecznych. Społeczeństwo to podstawowe pojęcie socjologiczne, jednakże niejednoznacznie definiowane. Terminem tym tradycyjnie ujmuje się dużą zbiorowość społeczną, zamieszkującą dane terytorium, posiadające wspólną kulturę, wspólną tożsamość oraz sieć wzajemnych stosunków społecznych. Społeczeństwo ponadto posiada własne instytucje pozwalające mu na funkcjonowanie oraz formę organizacyjną w postaci państwa, plemienia czy narodu.

53. Czym jest stratyfikacja? ( Słownik pojęć socjologicznych)

Stratyfikacja, inaczej "uwarstwienie społeczne" , pojęcie wyrażające fakt, że wszelka społeczność składa się z poziomów pozostających ze sobą w relacjach nadrzędności i podporządkowania. Mierzona jest dostępnością do pięciu podstawowych zasobów społecznych, jakimi są: władza, pieniądze, prestiż, wykształcenie, zdrowie. Mówiąc prościej, stratyfikacja oznacza, że każde społeczeństwo ma pewien system rang: pewne warstwy stoją wyżej, inne zaś niżej. Ich suma stanowi system stratyfikacyjny danego społeczeństwa. Historia zna cztery podstawowe systemy stratyfikacji społeczeństw ludzkich: niewolnictwo, system kastowy, system stanowy i system klasowy.

54. Formy stratyfikacyjne (kasty, stany, klasy, warstwy)

Warstwa społeczna - pojęcie warstwy społecznej wprowadził Max Weber. Pojęcie można rozumieć na trzy sposoby: 1) Część klasy, czyli grupa wewnątrzklasowa, np. mała i wielka burżuazja 2) kategoria społeczno-zawodowa, którą wyodrębnia się ze względu na miejsce i rolę w społeczeństwie 3) grupa ludzi żyjących w podobnych warunkach, tworząca wspólnotę obyczajów, stylu życia, np. młodzież, chłopi, renciści.

Klasy społeczne - wielkie zbiorowości społeczne charakteryzujące się zróżnicowanym dostępem do bogactwa, władzy i wiedzy. Zróżnicowanie to ma charakter trwały (samoodtwarzający się). Klasy społeczne to jeden z podstawowych elementów struktury społecznej, odnoszący się do zasadniczych podziałów (zróżnicowań) występujących w obrębie współczesnych społeczeństw.

Kasta- element systemu stratyfikacyjnego charakteryzujący się hierarchicznym uporządkowaniem i członkostwem przypisanym. Zakazane są kontakty między członkami poszczególnych kast, wykluczona jest ruchliwość społeczna. Kasty istniały i istnieją nadal w różnych społeczeństwach, jednak ze względu na swoją ilość szczególnie charakterystyczne są dla społeczeństwa indyjskiego, gdzie system kastowy wzmacniany jest i utrwalany przez tradycyjne tabu hinduizmu.

Stany - zamknięta zbiorowość społeczna w społeczeństwie feudalnym, różniąca się od innych pozycją ekonomiczną swoich członków, jak też ich pozycją prawno-społeczną (wyraźnie wyodrębnionych prawach, obowiązkach, przywilejach, przy czym najbardziej uprzywilejowaną grupą byli feudałowie świeccy).

55. Zróżnicowania, podziały a nierówności społeczne.

Zróżnicowanie społeczne - wynik empirycznych badań socjologicznych, które mają na celu dowiedzenie między jakimi grupami społecznymi występują zróżnicowania (ujęcie podmiotowe) oraz pod jakimi względami występują te różnice (ujęcie przedmiotowe).

Do najczęściej stosowanych kryteriów podziału społeczeństwa na grupy należą:

Nierówność społeczna - sytuacja w której bogactwo, prestiż i władza są nierówno podzielone pomiędzy członków danego społeczeństwa

Podział społeczny - różnice klasowo - warstwowe, różnice między dużymi zbiorowościami, występujące w obrębie społeczeństwa, w dostępie do władzy, przywilejów i stanowisk.

56. Stratyfikacja społeczeństwa polskiego.

Próbę przedstawienia stratyfikacji społeczeństwa warto jest rozpocząć od zakończenia I Wojny Światowej, gdyż od tego momentu zmiany zachodzące w stratyfikacji społecznej w naszym kraju nabierały tempa i przebiegały w sposób dynamiczny i złożony. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku w Polsce można było wyróżnić sześć podstawowych warstw społecznych. Dominowała gospodarka rolna. Część ziemi znajdowała się w rękach ówczesnego ziemiaństwa. Chłopi którzy byli jedną z warstw społecznych żyli z gospodarstw które posiadali, jednakże były one bardzo rozdrobnione co stwarzało olbrzymie bezrobocie. Klasa robotnicza była niezbyt liczna ze względu na „raczkujący” przemysł. Drobnomieszczaństwo jako klasa była stosunkowo słaba, a inteligencję w tym okresie wyodrębniano na podstawie już wykształcenia średniego. W okresie międzywojennym można było zaobserwować tendencję do zmniejszania się klasy chłopskiej, której część zasilała pozostałe warstwy, a głównie klasę robotniczą. Podczas II Wojny Światowej okupanci zarówno niemieccy jak i sowieccy wsławili się systematycznymi akcjami wyniszczającymi inteligencję, a zwłaszcza jednostki które mogły objąć role przywódcze. Postępowało również ekonomiczne wyniszczanie klasy robotniczej poprzez warunki ekonomiczne. Wszystkie klasy społeczne dotknęła także wywózka ludzi do pracy niewolniczej w Niemczech.

Po zakończeniu II Wojny Światowej Polska znalazła się pod wpływem ówczesnego ZSRR, co łączyło się z wprowadzeniem ustroju opartego na tamtejszych wzorcach, początkowo w zamaskowanej, a po kilku latach w otwartej formie. Po przeprowadzeniu reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu przestała istnieć burżuazja i ziemiaństwo. Tym samym zmieniła się struktura społeczeństwa z sześcioczłonowej na czteroczłonową.

57. Nomenklatura.

1) Zbiór zasad określający reguły nadawania nazw w danej dziedzinie. Umożliwia standaryzację nazw, pozwalając tym samym na łatwe dodawanie nowych elementów do słownika. 2) ogół nazw, terminów używanych w jakiejś dziedzinie nauki, sztuki, techniki itp.; dawniej też sposób nazywania 3) grupa ludzi uprzywilejowanych przez władze, instancje partyjne itp., wyznaczonych na stanowiska kierownicze w instytucjach i urzędach państwowych.

59. Ruchliwość społeczna i jej rodzaje.

Ruchliwość społeczna - proces prowadzący do zmiany miejsca jednostki lub grupy w hierarchicznym układzie pozycji społecznych w zbiorowości czy społeczeństwie (awans lub degradacja społeczna). Zmiany te dokonują się najczęściej w obrębie poziomu bogactwa, wykształcenia, przynależnej władzy i i przywilejów, wykonywanej profesji i wielkości dochodów; także miejsca w przestrzeni. Rozróżniamy:

- ruchliwość horyzontalną - poziomą - która polega na tym, iż jednostka przemieszczając się z jednej grupy społecznej do drugiej obejmuje w niej pozycję społeczną podobną do poprzedniej pod względem rangi

- ruchliwość wertykalną - pionową - w wyniku przemieszczania się jednostki następuje awans społeczny lub społeczna degradacja jednostki. Może się ona dokonywać w obrębie tej samej grupy czy zbiorowości społecznej lub wykazywać niektóre cechy ruchliwości horyzontalnej (zmiana członkostwa grupowego wraz ze zmianą rangi)


Wyszukiwarka