Zagadnienia do egzaminu (4) - ogĂłlnie, Staropolska i oświecenie


Oświecenie

Termin „oświecenie” dotyczy nie tylko sfery literatury XVIII i pierwszych lat XIX wieku, swoim zakresem obejmuje całokształt zjawisk i procesów zachodzących wówczas w Europie. Oświecenie to cała formacja kulturowa charakteryzująca się swoistymi cechami ideologii, myśli filozoficznej, sztuki oraz formami rozpowszechniania i obiegu piśmiennictwa. Mimo oczywistych odrębności narodowych, Oświecenie miało zasięg ogólnoeuropejski - powszechnie za centrum kulturowe uznawano Paryż, a język francuski stał się językiem elity intelektualnej i towarzyskiej całej Europy, wyjątkowo szybko również następowała żywa wymiana myśli pomiędzy poszczególnymi krajami. Oświecenie to czas wielkich filozofów, encyklopedystów i uczonych dokonujących przełomowych odkryć w rozmaitych dziedzinach nauki, okres znaczącego zainteresowania sztuką, muzyką, literaturą, wiek bardzo dynamicznego wzrostu słowa pisanego i jednocześnie rozszerzania się jego zasięgu. 

Epoka ta przyniosła wiele przełomowych wydarzeń. We Francji zaowocowała Wielką Rewolucją i Deklaracją Praw Człowieka i Obywatela, niedawne kolonie angielskie w Ameryce Północnej wywalczyły wolność, tworząc Stany Zjednoczone, a Polsce natomiast myśl oświeceniowa zainicjowała wielki ruch reform zwieńczony Konstytucją 3 Maja. 
Nazwa epoki

Nazwa „Oświecenie” powstała początkowo w terminologii niemieckiej - Aufklärung. We Francji określano ją jako le siècle philosophique `wiek filozoficzny' albo le siècle des lumières `wiek oświecenia', które przyjęło się także w Polsce. Wszystkie te nazwy oddają przełomowość epoki, którą określają. Światło jest tu metaforą wiedzy, rozsądku, negacją zabobonów, przesądów, prawa natury. Oświecenie to epoka odznaczająca się autonomią rozumowania, wręcz kultem wyswobodzonego spod kanonów sposobów myślenia rozumu, epoka dążąca do ustalenia racjonalnych praw kierujących rzeczywistością. Jak to określił Immanuel Kant stanowiła „wyjście ludzi ze stanu niesamodzielności przez nich samych zawinionego” .Początkowo termin Oświecenie występował wspólnie z kilkoma innymi konkurencyjnymi: okres racjonalizmu, klasycyzm, wiek filozoficzny czy tak, jak w Polsce z pojęciem obejmującym zaledwie jego cząstkę - czasy stanisławowskie. Nie był też jednoznacznie rozumiany: raz stosowano go w znaczeniu wąskim obejmującym tylko najradykalniejsze zjawiska ideowe, kiedy indziej traktowano jako nazwę epoki i wszystkich mieszczących się w niej zjawisk. Z czasem te inne pojęcia były eliminowane lub podporządkowywane nadrzędnemu wobec nich terminowi Oświecenia, a z drugiej strony samo rozumienie tego terminu zaczęło zdecydowanie ewoluować w kierunku pojmowania go jako całościowej formacji kulturowej.

Narodziny epoki

Oświecenie ukształtowało się w wyniku narastającego już od XVI wieku kryzysu struktur społecznych i hierarchii wartości związanych z feudalizmem. Kryzys ten wywołał nowe zjawiska społeczne i związał się z szeregiem dyskusji prowadzących do wyodrębnienia nowej formacji kulturowej. Pierwsze przejawy Oświecenia wystąpiły już u schyłku XVII wieku w Anglii. W roku 1688 miała miejsce bezkrwawa rewolucja, która dała mieszczaństwu możliwość współrządzenia i uczyniła z Anglii wzorcowy kraj dla całej oświeconej Europy. Rok później ukazał się List o tolerancji Johna Locke'a zawierający w zarysie cały program Oświecenia, który stał się podstawą potocznej świadomości ludzi tej formacji. Za umowną cezurę Oświecenia we Francji przyjmuje się rok 1715 - datę śmierci Ludwika XIV. Jego apogeum to połowa wieku, wtedy, gdy działali Wolter, Jan Jakub Rousseau, Denis Diderot. Monarchia Burbonów była jednak państwem o ustroju sprzecznym z ideami wyznawanymi przez oświeconych i nowe idee uznawane były jako wrogie. To właśnie sprawiło, że Oświecenie francuskie było znacznie bardziej radykalne niż angielskie i zaowocowało rewolucją w XVIII w.

Oświecenie polskie zaczęło się w porównaniu z europejskim stosunkowo późno. Jego początki datowane są na lata 40., ale właściwie do 1764 r. nie wyszło ono poza fazę wstępną. Kryzys, z którego narodziła się epoka Oświecenia, w Polsce nie dotyczył monarchii absolutnej, ale szlacheckiego republikanizmu i parlamentaryzmu. Fakt ten był przyczyną odmienności polskiego Oświecenia od zachodniego. Jego istotą nie była walka o wolność, ale o nowe rozumienie tego słowa; nie zabiegano też o usankcjonowanie równości, ale o zerwanie z łączeniem tej wartości wyłącznie ze szlachectwem; w Polsce od dawna ponadto istniał parlamentaryzm, nie trzeba było zatem krytykować monarchii w imię podziału władz. Koniecznością za to okazało się uzdrowienie Rzeczypospolitej, wyciągnięcie jej z anarchii, w której się znalazła. Toteż, gdy w całej Europie dążono do ograniczenia władzy centralnej, poddania jej kontroli narodu, w Polsce wysiłek oświeconych szedł właśnie w kierunku wzmocnienia tej władzy. W zagrożonym utratą suwerenności kraju zagadnienia polityczne zaciążyły na kształcie myśli polskiej XVIII stulecia, a hasło naprawy Rzeczypospolitej stało się głównym zawołaniem polskiego Oświecenia. Kolejną różnicą między Oświeceniem w Polsce i na Zachodzie był społeczny status przedstawicieli tej epoki. Oświeceniowa kultura zachodniej Europy jest typową kulturą mieszczaństwa, bowiem ta właśnie grupa była główną siłą społeczną forsującą nowe idee. W Polsce - mimo jej dużego udziału - siłę tę stanowiła szlachta, a wśród pisarzy i działaczy Oświecenia przeważały osoby duchowne. Prekursorami epoki w Polsce byli m.in. Stanisław Konarski, Stanisław Leszczyński, bracia Załuscy. Działali oni jeszcze w latach saskich. Rozkwit polskiego Oświecenia przypada dopiero na lata panowania Stanisława Augusta Poniatowkiego. Wokół króla i rodziny Czartoryskich skupiali się działacze polityczni, społeczni i literaci, którzy dążyli do przeprowadzenia reform i przebudowy państwa. Zmiany te miały dokonać się poprzez powszechne oświecenie obywateli, poprzez edukację i walkę ze starym modelem kultury. Olbrzymie znaczenie w tych działaniach miał mecenat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, który patronował artystom i wspierał rozwój nauki.

Podział epoki w Polsce

Przejście od sarmatyzmu do Oświecenia w Polsce było wieloetapowym procesem, trudno zatem jednoznacznie wyznaczyć cezurę między nimi. Długo spierano się o datę początkową, a także o periodyzację polskiego Oświecenia. Powszechnie przyjmuje się jego trzyetapowość, wyróżniając trzy fazy powiązane ściśle z wydarzeniami politycznymi, które miały wtedy miejsce w Rzeczypospolitej: 

Filozofia recentiorum - prąd filozoficzny z I poł. XVIII wieku.

Tzw. filozofia recentiorum (z łac. odnowiona) stała na styku schyłkowej scholastyki z rozwijającymi się naukami przyrodniczymi rozwijającymi się na przełomie XVII i XVIII w. Stanowiła on zarazem przejście do wczesnego oświecenia. Filozofia ta miała charakter eklektyczny i usiłowała godzić tradycyjną teologię i objawienie z naukami eksperymentalnymi. Wychodząc z założenia, że scholastyka nie może stawić czoła postępom deizmu i sceptycyzmu, należało więc bronić religii objawionej przez pogodzenie jej z nowoczesną wiedzą doświadczalną. Głównym jej przedstawicielem był niemiecki filozof Christian Wolff, działający na uniwersytecie w Halle.

Przenikała ona do Polski najpierw przez uczonych protestanckich z gimnazjów w Gdańsku i Toruniu, a potem przez kształcące się we Włoszech duchowieństwo katolickie. Jej czołowym przedstawicielem w I Rzeczypospolitej był Antoni Wiśniewski.

Pojęcia związane z epoką

 Empiryzm

Pogląd, zgodnie z którym poznanie świata jest możliwe jedynie za pomocą doświadczenia. Prawdziwe jest tylko to, co można sprawdzić drogą indukcyjną. Twórcą tego kierunku filozoficznego był Franciszek Bacon.

 Deizm

Doktryna filozoficzno-religijna, według której Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w jego funkcjonowanie. Wśród znanych deistów wspomnieć należy Diderota i Woltera.

 Ateizm

Pogląd filozoficzny negujący istnienie Boga oraz świata pozagrobowego. Przedstawicielem tej filozofii był Paul Holbach (współautor Encyklopedii).

 Krytycyzm

Postawa poznawcza, nakazująca kontrolę prawdziwości powszechnie uznanych sformułowań i twierdzeń, a także rozważenie własnych przekonań w odniesieniu do nowych okoliczności. W oświeceniu została poddana krytycznemu oglądowi tradycja religijna.

 Libertynizm

Ruch umysłowy, który nawiązywał do renesansowego humanizmu. Opierał się na wolnomyślicielstwie i laickiej postawie. Powstał w XVII stuleciu we Francji i kwestionował autorytet Kościoła, nawołując do swobodnego stosunku wobec zasad etycznych.

Racjonalizm

Kierunek filozoficzny wskazujący na rozum jako jedyne nadrzędne narzędzie poznania prawdy. Twórcą tego sytemu był Kartezjusz (1596 - 1650), którego sformułowanie „Cogito ergo sum” (Myślę, więc jestem) wykorzystywane było przez ludzi oświecenia i funkcjonowało niemal jako naczelne hasło epoki. Założenie, zgodnie z którym jedynie to, co można wyjaśnić za pomocą rozumu, jest prawdziwe, już u podstaw kwestionowało wiarę i dogmaty.

 Utylitaryzm

Inaczej użyteczność. Doktryna etyczna, wedle której jednostka powinna być użyteczna, a wówczas jej działania, ukierunkowane na pomoc innym ludziom, przełożą się na wzrost jej znaczenia w społeczeństwie.

 Sensualizm

Pogląd filozoficzny wskazujący na zmysłowe wrażenia, które są odbiciem świata rzeczywistego jako jedyne prawdziwe źródło wiedzy.

Główne prądy literackie:

Klasycyzm XVIII-wieczny był - obok sentymentalizmu i rokoka, z którymi współistniał - jednym z głównych prądów literackich polskiego Oświecenia. Dzieli się on na dwie fazy, gdyż wyróżniamy klasycyzm stanisławowski przypadający na czasy panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego i od jego imienia nazwany oraz klasycyzm postanisławowski występujący w tzw. późnym oświeceniu, czyli po roku 1795 i żywy jeszcze w latach 20. XIX wieku,w okresie przełomu romantycznego.Klasycyzm sytuował się wyraźnie w opozycji do tradycji sarmackiej. Obok właściwego wszystkim klasycyzmom sięgania do inspiracji antycznych, miał trzy główne źródła programu i praktyki literackiej. Pierwsze z nich tworzył francuski klasycyzm XVII-wieczny czasów Ludwika XIV i twórczość P. Corneille'a, J. Racine'a, Moliera, J. de La Fontenaine'a oraz N. Boileau. Drugie źródło stanowiła twórczość i refleksja programowa pisarzy francuskich XVIII wieku (m.in. Woltera) konsekwentnie rozwijających i modyfikujących założenia klasycyzmu. Trzecim obszarem, do którego odwoływał się polski klasycyzm XVIII-wieczny, były nurty klasycystyczne w dawniejszej literaturze polskiej, głównie twórczość Jana Kochanowskiego i pisarzy politycznych doby Renesansu. Rozmaitość tych źródeł wpłynęła na niejednolitość polskiej literatury klasycystycznej. Na pierwszy plan wysuwała ona zadania dydaktyczne i moralizatorskie i im podporządkowywała swe zamierzenia artystyczne. Cele utylitarne poezji wynikały z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo. Od początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego klasycyzm stał się oficjalnym programem związanym z podejmowanymi w Polsce reformami, a jego głównym ośrodkiem - podobnie jak procesów modernizacyjnych państwa - była Warszawa i dwór królewski. Pisarz pełnił funkcję mentora, mędrca i dydaktyka, główne tematy literatury klasycystycznej sytuowały się zaś w kręgu aktualnych problemów życia politycznego, formowania nowego oświeconego człowieka, ogólnej refleksji obyczajowej i społecznej. Klasycyzm postanisławowski bardziej niż na krytyce wad społeczeństwa skupił się na ukazywaniu wielkości tradycji narodowych, literatura ta miała bowiem przechować narodowe dziedzictwo do chwili odzyskania przez Polskę niepodległości. Klasycyzm zakładał racjonalny sposób wyjaśniania zjawisk, cechowało go nastawienie na przekonanie czytelnika i posługiwanie się w tym celu elementami retorycznymi. Dążono do przedstawiania i uzasadniania prawd ogólnych, niechętnie za to dotykano spraw osobistych i indywidualnych uczuć - te zdecydowanie kontrolowano, emocje powinny bowiem dotyczyć spraw ważnych dla całej zbiorowości. Literatura miała być narzędziem poznania rzeczywistości na drodze rozumowej, powinna zatem tę rzeczywistość naśladować (mimesis). Przestrzegano zasady decorum dotyczącej odpowiedniości tematu, gatunku i poziomu stylistycznego dzieła. Klasycystyczni autorzy dążyli ponadto do posługiwania się językiem precyzyjnym, jednoznacznym, pozbawionym obcych wtrętów i elementów mowy potocznej. Najwyżej z gatunków literackich cenili epos i tragedię, chętnie uprawiali odę, komedię, satyrę, list poetycki, poemat heroikomiczny, poemat opisowy, bajkę. Do najwybitniejszych autorów polskiego klasycyzmu należą: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki, T.K. Węgierski, F. Bohomolec, A.K. Czartoryski, F. Zabłocki, J.U. Niemcewicz. Nurt klasycystyczny miał ponadto wielkie znaczenie w działalności „Monitora” (zwłaszcza w początkowym okresie), „Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych”, Teatru Narodowego. W szkole klasycyzmu poezji uczyli się romantycy, a echa klasyczne niejednokrotnie pojawiają się w twórczości Mickiewicza i jego pokolenia.

(Utwory: Wacław Rzewuski - Żółkiewski, O nauce wierszopiskiej

Franciszek Ksawery Dmochowski - Sztuka rymotwórcza

Alojzy Feliński - Barbara Radziwiłłówna).

Sentymentalizm był zjawiskiem obyczajowym i literackim związanym ze zwiększaniem się roli, jaką w ludzkich myślach i działaniach zaczęto przypisywać uczuciom. Nazwę tego prądu wywodzi się od tytułu powieść L. Sterne'a Podróż sentymentalna, a jego początki wiąże z filozofią i twórczością J.J. Rousseau i sytuuje się około połowy XVIII stulecia. Najważniejszą cechą sentymentalizmu było akcentowanie znaczenia, jakie w procesie poznawania rzeczywistości i samego człowieka przypada uczuciom. Opierano się tu na poglądach J. Locke'a i D. Hume'a. Rousseau wskazywał na rozbieżność w naturze ludzkiej między dobrem (będącym dziedzictwem pierwotnego stanu natury) a złem (powstającym w wyniku procesów rozwoju i kształtowania się cywilizacji). Akcentował on również znaczenie natury dla rozwoju wrażliwości ludzkiej i konieczność ujmowania relacji społecznych w perspektywie uwzględniającej emocje. W konsekwencji światopogląd sentymentalny ukazywał równość ludzi obdarzonych niezależną od pochodzenia i władz rozumowych zdolnością odczuwania. Wskazywał również na istnienie między ludźmi sztucznych barier, które wytworzone zostały przez cywilizację i możliwość ich przekraczania właśnie dzięki uczuciom, akcentował także znaczenie moralności w kontaktach międzyludzkich. Przeciwstawiał dobro (naturalne) złu (czyli skażonej cywilizacji) - pojęcie natury było więc nieustannie kontrastowane z pojęciem kultury. Szukano autentycznych wartości w naturze, w uczuciach rodzinnych, także w religii, przeciwstawiając je z kolei fałszowi, obłudzie i mechanizmom prowadzącym do wyobcowania jednostki ze społeczeństwa, do utraty jej naturalnych wartości.
Czynnikiem kształtującym relacje wewnątrz społeczeństw i swoistym drogowskazem moralnym miała być - według sentymentalistów - literatura, która powinna cechować się czułością i prostotą. F. Karpiński w rozprawie O wymowie w prozie albo wierszu (1782 r.) - manifeście teoretycznym polskiego sentymentalizmu, jako na najważniejsze źródło poezji wskazuje na „czułość serca” pozwalającą oglądać świat w nowy sposób, analizować go w indywidualnej, emocjonalnej perspektywie. Uczucia przedstawiane przez sentymentalistów były pozytywne i łagodne, niepowodujące nagłych wzruszeń. Prostota natomiast oznaczała brak ozdobności stylu, czerpanie inspiracji z folkloru, posługiwanie się językiem nawiązującym do potocznego, lecz pozbawionym ekspresywnych zwrotów i wulgaryzmów. Podejmowano próby analizy psychologicznej bohaterów, wnikano w ich wnętrza, po to, by zbadać uczucia, przeżycia. Mówiono o nich za pośrednictwem alegorii i personifikacji, niestety ten często powielany wzorzec zbanalizował się i odnowienie języka poetyckiego dotyczącego mowy uczuć przyniósł dopiero Romantyzm. Sentymentalizm w literaturze polskiej związany był zwłaszcza z ośrodkiem w Puławach, z kręgiem Czartowskich i Marii Wirtemberskiej, wielu jednak autorów tego nurtu mieszkało na prowincji. Najważniejszymi poetami sentymentalizmu byli przede wszystkim F. Karpiński, F. D. Kniaźnin, a także F. Bernatowicz, L. Kropiński, J. P. Woronicz, K. Brodziński, C. Godebski.

(Utwory: Franciszek Karpiński - O wymowie w prozie albo wierszu, O szczęściu człowieka, List do Rozyny)

Rokoko było jednym z prądów literackich i kulturowych pojawiających się w Oświeceniu europejskim i polskim. Oznacza przede wszystkim pojmowanie sztuki i literatury jako przyjemności estetycznej, której źródłem jest dobry smak i związanie literatury z zabawą. Rokoko dalekie było od heroizmu, patosu, moralistyki, preferowało za to hedonizm, lekkość, delikatność, elegancję i wdzięk. Często zbliżało się do libertynizmu i epikureizmu, u jego podłoża zaś leżał sensualizm. Pisarze rokokowi uprawiali na ogół niewielkie formy literackie: anakreontyki, epigramaty, okolicznościowe wiersze, sielanki, powiastki proza, poematy heroikomiczne. Nawiązywali do Antyku, ale nie do jego nurtu wysokiego, bohaterskiego, ale do stylu średniego, eksploatowali też motywy mitologiczne. W utworach autorów tego nurtu pojawiały się tematy erotyczne, motywy przyrodnicze (najczęściej ptaszki, obłoczki, strumyczki itp.), pisano o delikatnych, misternie wykonanych przedmiotach (np. porcelanowych figurkach, wytwornych zegarkach). Znamienne dla rokoka są sceny pasterskie ukazywane w klimacie idylli, beztroski, zmysłowa miłość żyjąca chwilą, baśniowa fantastyka. W kulturze polskiej początki rokoka wiązały się z dworami Sasów w Dreźnie oraz Stanisława Leszczyńskiego. Jego rozkwit przypada na lata 1774-1785 i dzieli się na trzy nurty. Pierwszy, „anakreontyczny” opiewał uroki życia i piękno chwytanej zmysłami rzeczywistości, budującego jej idylliczne wizje. Do tego nurtu należeli głównie poeci związani ze środowiskiem Czartoryskich: J. Szymanowski, F.D. Kniaźnin (Erotyki), J. Koblański, F. Zabłocki (Fircyk w zalotach). Drugi nurt nazywany jest arystokratycznym, a jego twórcy W. Mier i S. Kostka-Potocki zajmowali się poezją erotyczną i żartobliwą i zbliżali często do postaw libertyńskich. Nurt trzeci - radykalny, obejmował autorów, którzy konwencje rokokowe, libertyńskie i epikurejskie wykorzystywali do przedstawienia swojej niezgody na świat pozorów, zakłamania obyczajowego i niesprawiedliwości społecznej. Byli to J. Ancuty, J. Czyż, F. Gawdzicki, a także w pewnym stopniu J. Jasiński. W okresie porozbiorowym elementy kultury rokokowej wyraźne są w życiu salonów Warszawy (m.in. M. Wirtemberska i jej krąg), stanowiły one również ważny składnik postawy filozoficznej i literackiej J. Potockiego. Do pisarzy sięgających po środki charakterystyczne dla poezji rokokowej należeli również: I. Krasicki (Myszeida i drobne wiersze), S. Trembecki, T.K. Węgierski, A. Naruszewicz. Twórczość rokokowa przyczyniła się w znacznym stopniu do rozwoju w Polsce poezji okolicznościowej i obyczajowej, która przynosiła afirmację życia. I choć nurt ten sytuował się na dalszym planie literatury polskiej, postrzegany jest z tego względu jako zjawisko bardzo ważne.

(Utwory: Józef Szymanowski - Listy o guście, czyli smaku

Stanisław Trembecki, Powązki)

Gatunki literackie oświecenia:

Polskie Oświecenie to w dużej mierze literatura zaangażowana politycznie i społecznie, a więc literatura dydaktyczna i polemiczna. Za cel stawiano sobie zmiany w świadomości odbiorców, stąd właśnie pedagogiczny i parenetyczny charakter twórczości literackiej. Do gatunków, które dominowały w epoce, zaliczamy: satyrę, bajkę, list poetycki, poemat heroikomiczny, a więc takie formy, które najlepiej zrealizują zakładany cel. Taką samą parenetyczną rolę, obok literatury, spełniał również teatr oraz czasopiśmiennictwo. 

POWIEŚĆ w ciągu XVIII wieku stała się w Europie jednym z podstawowych gatunków literatury nowożytnej. Na przestrzeni mniej więcej stu lat przeszła przez fazy narodzin, dojrzewania, ekspansji i różnicowania. Korzystała z dokonań epopei i romansu, wiązała się z rozwojem pamiętnikarstwa, epistolografii, opisów podróży i prozy dziennikarskiej. Pierwszą powieścią był powstały jeszcze we wcześniejszym stuleciu Don Kichot Cervantesa, duże znaczenie dla rozwoju gatunku miało ukazanie się w 1719 r. Przypadków Robinsona Cruzoe D. Defoe i Podróży Guliwera J. Swifta.  W czasach Oświecenia ukształtowały się trzy podstawowe typy powieści: satyryczno-obyczajowa, fantastyczno-utopijna, nawiązująca często do powiastek filozoficznych Woltera oraz powieść czuła nierzadko w formie listów lub pamiętnika, w której przekazywano intymne przeżycia wewnętrzne. Wszystkie te odmiany gatunkowe miały walory wychowawcze i wprowadzały nowy typ bohatera literackiego cechującego się krytycznym nastawieniem do dotychczasowego systemu wartości. Temu krytycznemu osądowi rzeczywistości służyły zwłaszcza powieści utopijne - wyidealizowane kraje, wyspy o sprawiedliwym ustroju i szczęśliwym społeczeństwie były w nich kontrastowo zestawiane z pełną wad współczesną cywilizacją. Zasadniczo jednak autorzy powieści XVIII-wiecznych starali się przestrzegać w swoich powieściach zasad prawdopodobieństwa. Stosowali rozmaite techniki w celu podniesienia wiarygodności utworu: stylizacja na znaleziony rękopis (Rękopis znaleziony w Saragossie), pamiętnik (Poróże Guliwera), zbiór listów (Listy perskie Monteskiusza), relacje świadka (Przypadki Robinsona Cruzoe). Jako gatunek opowiadający historie prawdziwe mogła bowiem powieść realizować zadania dydaktyczne - pouczać i wychowywać czytelnika. Przeświadczenie to było zwłaszcza mocno obecne w powieści pozostającej pod wpływem sentymentalizmu (Julia, czyli Nowa Heloiza Rousseau, Cierpienia młodego Wertera Goethego). W literaturze polskiego Oświecenia najważniejszą rolę odegrały powieści I. Krasickiego (powieść edukacyjnaMikołaja Doświadczyńskiego przypadki, Pan Podstoli, a także M.D. Krajewskiego (Podolanka), F.S. Jezierskiego. Powieści pisał także C. Godebski (Grenadier-filozof), A. Mostowska (nurt powieści gotyckiej), M. Wirtemberska (powieść obyczajowa)Malwina, czyli Domyślność serca), J.U. Niemcewicz, F. Bernatowicz (powieść czuła Niebezpieczne śluby), F. Skarbek (Pan starosta), J. Potocki (Rękopis znaleziony w Saragossie).

POEMAT HEROIKOMICZNY jest gatunkiem wywodzącym się ze Starożytności. Stanowi on parodię poematu bohaterskiego (eposu) polegającą na zerwaniu zasady decorum (zasady odpowiedniości, stosowności) między tematem, gatunkiem i stylem, co w efekcie prowadziło do uzyskania efektów komicznych. Poprzez patetyczny, wzniosły styl ukazywano zagadnienia błahe i śmieszne, zamiast właściwego eposom podziwu pojawiała się zatem się śmieszność. W XVIII wieku poemat heroikomiczny przeżywał prawdziwy rozkwit. Powodzeniem takim cieszył się ze względu na spełnianą przez ten gatunek funkcję dydaktyczną wiążącą się z możliwością satyrycznego przedstawienia negatywnie ocenianych postaw czy zachowań. Po gatunek ten sięgali N. Boileau, A. Pope, Wolter, w Polsce do najsłynniejszych utworów tego typu należą: Myszeida i Monachomachia Krasickiego czy Organy Węgierskiego. Elementy ironii, parodii, precyzja obserwacji sprawiają, że poematy te są jednak czymś więcej niż tylko utworami mającymi doraźny cel dydaktyczny.
POWIASTKA FILOZOFICZNA - gatunek ten powstał w XVIII wieku we Francji. Jest to utwór pisany prozą, w którym narrator kreuje wymyśloną przez siebie fabułę, by ukazać za jej pomocą określone idee, światopogląd, zasady moralne. Powiastki tego typu pisano chętnie, by rozpropagować oświeceniową filozofię, czynił tak np. Wolter w Kandydzie czy Diderot w Kubusiu Fataliście i jego panu. Powiastki nawiązywały budową do awanturniczych romansów. Ich fabuły stanowiły połączenie luźnych epizodycznych scenek, w których występował bohater. Sama postać bohatera była maksymalnie uproszczona, by łatwiej można było doszukać się w niej podtekstów i aluzji. W literaturze polskiej pojawiały się liczne tłumaczenia powiastek, m.in. Woltera, ale powstało też sporo utworów oryginalnych: Powiastki wschodnie Krasickiego, pisane po francusku powiastki orientalne J. Potockiego, sentymentalne powiastki F. Karpińskiego oraz powiastki dla ludu M. Wirtemberskiej. Żadna z nich nie była jednak powiastką filozoficzną.
SATYRA była jednym z najważniejszych gatunków literackich polskiego Oświecenia. Ukształtowana już w Antyku (Horacy) była formą szczególnie cenioną przez poetyki klasycystyczne. Satyra to utwór wierszowany, którego swoistość wiąże się z dydaktycznym i moralizatorskim nastawieniem. Osąd rzeczywistości w niej przedstawianej jest zawsze krytyczny, pokazuje upadek moralny świata: zgubny wpływ bogactwa, marnotrawstwo, pijaństwo, obłudę stosunków dworskich, kobiece wady. Postaci są wyraźnie zarysowane i mają wyolbrzymione wady. Najczęściej zły obraz współczesności konfrontuje się z dobrą przeszłością. Krytyka świata odbywała się bądź w formie monologu, bądź dialogów lub też narracji czy portretowych przedstawień bohaterów. W satyrze odnaleźć możemy elementy groteski, ironii, karykatury, komizmu. Wymienione cechy satyry pokazują jak znakomicie gatunek ten był dostosowany do realizacji dydaktycznych założeń epoki Oświecenia. Miał służyć zmianie mentalności, nawyków i poglądów społeczeństwa. Satyry pisało wielu poetów, autorami najlepszych są I. Krasicki i A. Naruszewicz.
BAJKA jest jednym z najstarszych gatunków literatury dydaktycznej bardzo popularnym w Oświeceniu. To pisana wierszem lub prozą krótka powiastka, której bohaterami bywają zwierzęta, przedmioty, rośliny, czasem także ludzie. Wszystkie te postaci, jak wydarzenia, w których uczestniczą, są alegorią, a więc poza sensem dosłownym posiadają znaczenie przenośne - szersze, bardziej uniwersalne, wyrażające pewne typowe zachowania i problemy. Te alegoryczne sensy utrwaliły się w tradycji gatunku (zwłaszcza w bajce zwierzęcej) i tak np. lis oznaczał przebiegłość, owca - głupotę, naiwność, mrówka i wół - pracowitość itd.

Zasadniczym celem, jaki stawiali sobie autorzy bajek, była potrzeba odkrywania prawdy dotyczącej stosunków międzyludzkich i mającej wartości ogólne. Przebieg opisywanych zdarzeń najczęściej prowadził więc do puenty w końcowych wersach utworu. W literaturze polskiej bajka pojawiła się w początkach XVI wieku. Ukształtowały się już wówczas dwie podstawowe formy tego gatunku: epigramatyczna i narracyjna. Za twórcę bajki epigramatycznej - krótkiej i zwięzłej uznawany jest Ezop (bajka ezopowa), bajki dłuższe, z bardziej rozbudowaną fabułą upodobał sobie zwłaszcza francuski poeta J. de La Fontaine (bajka lafontenowska). W polskiej praktyce bajkopisarskiej Oświecenia bajkę ezopową reprezentowała przede wszystkim twórczość I. Krasickiego, a także Minasowicza i F. Zabłockiego. Bajkę narracyjną uprawiał I. Krasicki i F. Trembecki. Popularność tego gatunku w nurcie oświeceniowego klasycyzmu wynikała z jego przydatności do pełnienia funkcji dydaktycznych - bajki pouczały bowiem i wskazywały normy postępowania.

SIELANKA jest gatunkiem powstałym już w Starożytności - jego wzory stworzyli Teokryt i Wergiliusz, w literaturze polskiej - z kolei - Jan Kochanowski i Szymon Szymonowic. Jej rozwój w Oświeceniu wiąże się z nurtem sentymentalnym. Sielanka tematycznie związana jest z życiem wiejskim, jej bohaterowie to pasterze, rybacy, myśliwi, rolnicy. Konwencja pasterska tworzy jednak tylko jeden z planów tej lirycznej, choć zawierającej często elementy opisów i dialogów, wypowiedzi. Plan drugi może dotyczyć różnych kwestii i problemów. W obrębie sielanki oświeceniowej - według A. Dobak - możemy wyróżnić jej cztery zasadnicze odmiany związane z tematyką drugiego planu: sielankę społeczną, czułą, ludyczną i narodową. Sielanka społeczna, uprawiana głównie przez A. Naruszewicza i J.P. Woronicza, miała wyraźne nastawienie moralizatorskie, służyła propagowaniu postaw moralnych, wzorców osobowych, zawierała rozważania na temat społeczeństwa polskiego i sytuacji Rzeczypospolitej. Najważniejszą jednak rolę odegrała sielanka czuła, uprawiana przez sentymentalistów, z F. Karpińskim i F.D. Kniaźninem na czele. Bohater tego typu sielanki to człowiek czuły, niezwykle wrażliwy, a utwór stanowi opis jego emocji i przeżyć. 
ODA
Gatunek mający tradycje antyczne (Horacy), niezwykle popularny w Oświeceniu. Terminem tym określano wiersze podejmujące ważną tematykę: oddające cześć Bogu, sławiące czyny bohaterskie, rozważające kwestie filozoficzne lub moralne oraz wyrażające uczucia zbiorowe. Oda, zbliżona do pieśni czy hymnu, powinna być utrzymana w wysokiej tonacji. W polskiej oświeceniowej odzie - zgodnie z ustaleniami T. Kostkiewiczowej - można wyróżnić trzy główne odmiany: odę okolicznościową (wiązała się z jakimś doniosłym wydarzeniem), filozoficzno-moralną (analizuje pewne zjawiska lub pojęcia) i nawiązującą do tradycji horacjańskiej. W dwóch pierwszych wyraźne jest nastawienie perswazyjne podmiotu lirycznego, pojawiają się elementy retoryczne i właściwa jest poetom klasycystycznym (A. Naruszewicz). Odmiana trzecia wiąże się raczej z sentymentalizmem i cechuje ją obniżony ton wypowiedzi prowadzący do spokojnej refleksji, właściwa im jest ekspresja uczuć podmiotu, ukazanie konfliktu między wrażliwą jednostką a światem (F.D. Kniaźnin).

Instytucje kulturalno-oświatowe

 

W Polsce doba Oświecenia to okres bardzo trudny. Po okresie rządów Sasów następuje odrodzenie kraju i próba odbudowy jego niepodległości poprzez reformy. Niestety, ten niezwykle dynamiczny i ambitny program realizowany przez ośrodek królewski zostaje zakłócony wydarzeniami, które wyniknęły z zawiązanej w 1768 r. konfederacji barskiej . Konfederacja ta miała charakter antykrólewski i antyreformatorski, choć jej uczestnicy kierowali się też pobudkami patriotycznymi, chcieli bowiem zahamować ingerencję Rosji w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Wydarzenie to stało się jednak pretekstem dla wojsk carskich do rozpoczęcia działań militarnych, które trwały przez cztery lata. Klęska konfederatów stała się bezpośrednią przyczyną pierwszego rozbioru Polski w 1772 r.

Nie ustawały jednak wysiłki na rzecz podźwignięcia kraju i w 1788 rozpoczął prace Sejm Czteroletni, zwany Wielkim. Zwieńczeniem jego działalności była Konstytucja 3 Maja z roku 1791 znosząca liberum veto, wprowadzająca dziedziczność tronu, nadająca prawa mieszczanom i biorąca w opiekę chłopów. „Upadły pęta niewoli i nierządu” - ogłosili wówczas marszałkowie sejmu. Konstytucja wzbudził niepokój Prus i imperium rosyjskiego. W roku 1792 w Targowicy na Ukrainie opozycyjni magnaci ogłosili konfederację (w istocie zawiązana była ona w Petersburgu), wzywając na pomoc wojska rosyjskie przeciwko rzekomej rewolucji. Ich wkroczenie prowadzi do drugiego rozbioru Polski w 1793 r., ale już w roku następnym wojska kościuszkowskie podejmują walkę w obronie konstytucji i niepodległości. Klęska powstańców pod Maciejowicami umożliwiła Rosji, Prusom i Austrii dokonanie trzeciego rozbioru Polski zatwierdzonego na sejmie w Grodnie, gdzie Stanisław August Poniatowski abdykował na rzecz Rosji. Rok 1795 r. to rok upadku Rzeczypospolitej. Niezmiernie istotny jest jednak fakt, że Polska upada jako państwo odrodzone i zreformowane i nawet klęska rozbiorów nie przekreśliła dorobku Oświecenia, wieloletnich wysiłków działaczy, publicystów, pisarzy. Nowoczesna świadomość narodowa oraz poczucie przynależności do europejskiej kultury i cywilizacji umożliwiły Polakom przetrwanie ponad stu dwudziestu lat politycznej niewoli.

Literatura i kultura polska:
1740 - założenie Collegium Nobilium
1747 - otwarcie Biblioteki Załuskich
1749 - Głos wolny wolność ubezpieczający S. Leszczyńskiego
1760 - O skutecznym rad sposobie S. Konarskiego
1765 - powstanie pierwszego teatru publicznego
1765-1785 - „Monitor”
1770-1777 - „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”
1773 - Myszeida I. Krasickiego
1778 - Monachomachia I. Krasickiego
1779 - Satyry, Bajki I. Krasickiego
1781 - Fircyk w zalotach F. Zabłockiego
1780-87 - Zabawki wierszem F. Karpińskiego
1787-1788 - Poezje F.D. Kniaźnina

Światopoglądowe i literackie nowatorstwo w mrocznych czasach saskich

Wacław Piotr Rzewuski herbu Krzywda ( ur. 29 października 1706 w Rozdole, zm. 27 października 1779 w Sielcu) - hetman wielki koronny, hetman polny koronny, kasztelan krakowski od 1778, wojewoda krakowski od 1762, wojewoda podolski od 1736, pisarz, marszałek sejmu nadzwyczajnego pacyfikacyjnego w Warszawie w 1736. W 1732 został pisarzem polnym koronnym. Był stronnikiem Stanisława Leszczyńskiego w 1733. Po wygranej Augusta III zmuszony był uchodzić za granicę. Już w 1735 dostał jednak z rąk Sasa Order Orła Białego. W 1737 był marszałkiem Trybunału Koronnego w Lublinie.[2] W latach 1736-1750 i 1756-1762 był wojewodą podolskim. W 1752 dostał buławę polną koronną. W 1762 został wojewodą krakowskim. Był jednym z przywódców obozu konserwatystów magnackich, zwalczał w swojej publicystyce poglądy Stanisława Konarskiego. W 1767 przystąpił do konfederacji radomskiej. [3] W czasie Sejmu Repninowskiego jako jeden z przywódców opozycji antyrosyjskiej wraz z biskupem krakowskim Kajetanem Sołtykiem, biskupem kijowskim Józefem Andrzejem Załuskim i swoim synem Sewerynem Rzewuskim został porwany przez posła rosyjskiego Nikołaja Repnina i zesłany na 5 lat do Kaługi. Na zesłaniu w Kałudze pisał psalmy pokutne. W okresie od kwietnia do listopada 1773 roku był hetmanem wielkim koronnym. W 1778 został kasztelanem krakowskim. Jako pisarz walnie przyczynił się do recepcji kultury francuskiej w Rzeczypospolitej. W swojej rezydencji w Podhorcach urządził jedną z najświetniejszych scen prywatnych w Europie. Wystawiał tam autorów klasycznych. Zwalczał zły smak w poezji i wymowie.

W 1735 został odznaczony Orderem Orła Białego. Pochowany na cmentarzu w Kumowie (woj. lubelskie)

Był autorem utworów dramatycznych:

Hieronim Franciszek Konarski herbu Gryf, imię zakonne Stanisław od świętego Wawrzyńca (ur. 30 września 1700 w Żarczycach Dużych, zm. 3 sierpnia 1773 w Warszawie) - pisarz, pedagog, publicysta, reformator szkolnictwa i założyciel Collegium Nobilium w roku 1740, pijar, nazywany patriarchą polskich pijarów. Pochodził ze szlacheckiej rodziny, jego matka - Helena z Czermińskich, blisko spokrewniona z możnym rodem Tarłów. Ojciec Jerzy piastował godność kasztelana zawichojskiego. Stanisław Konarski wcześnie stracił rodziców, po ich śmierci znalazł się pod opieką wuja Antoniego Czermińskiego. W 1709 oddany został do kolegium pijarskiego w Piotrkowie, mieście trybunalskim. W 1715 wstąpił do zakonupijarów i rozpoczął nowicjat w Podolińcu, tak jak jego bracia: Stanisław (Antoni) i Władysław (Ignacy). W Podolińcu przez 7 lat związany jest ze sławnym w całej Polsce, bardzo zasłużonym Kolegium Pijarów, specjalizuje się w naukach humanistycznych, zostaje nauczycielem składni i poezji, a także zajmuje się pracą katechetyczną i filozofią. W 1722 - wysłany został przez władze zakonne do Warszawy jako nauczyciel retoryki w tamtejszym kolegium pijarskim. Było to dla młodego Konarskiego wspaniałą okazją do kształcenia wymowy, wygłaszania mów, oracji i okolicznościowych kazań. W tych latach powstają jego pierwsze dzieła - cykl wierszy do Matki Boskiej - silnie stylizowanych i wzorowanych na Macieju Kazimierzu Sarbiewskim, twór naśladownictwa szkolnego, jak sam kiedyś o nich powie. Stanisław Konarski odkrywa wtedy czczość i bezwartościowość nauk, które pobierał. Dzięki pomocy wuja Jana Tarły wyjeżdża do Italii. Ukończył rzymskie Collegium Nasarenum, którego rektorem w owym czasie był Paolino Chellucci. Konarski studiował m.in. we Francji i w Niemczech. W 1730 z inspiracji Józefa Andrzeja Załuskiego rozpoczął pracę edytorską nad zbiorem konstytucji i praw sejmowych - Volumina Legum. Po śmierci Augusta II popiera Leszczyńskiego i wydaje kilka dzieł politycznych, posłuje do Paryża zabiegając o poparcie dla Leszczyńskiego. Podróże do Francji dają możliwość zapoznania się z nowoczesnymi myślami o wychowaniu i nauczaniu. Poznaje dorobek francuskiego oświecenia, zajmuje się ideami Locke'a i Rollina. W roku 1740 zakłada w Warszawie Collegium Nobilium

W swoim 4-tomowym traktacie politycznym O skutecznym rad sposobie (1760-1763) przedstawił błędy ustrojowe i dał zarys reformy państwowej.

Głównie zajmował się rozważaniami etycznymi. Napisał Mowę o kształtowaniu człowieka uczciwego i prawego obywatela. Człowiek porządny to taki, który nie występuje przeciwko honorowi, nie oszukuje, dotrzymuje słowa i szanuje prawo. Jedyną gwarancją tego zachowania jest religia, która nakłania do dobrego i odstrasza od złego, przekształca grzeszną naturę człowieka skalaną grzechem pierworodnym. Innym ważnym wyznacznikiem ludzkiego postępowania ma być zasada sprawiedliwości - reguła kantowskiego imperatywu. Duże znaczenie obowiązku wobec przodków, władców, przyjaciół, sług (skrupulatne opłacanie usług). Zdaniem Konarskiego należy dążyć do zdobycia jak największej liczby przyjaciół, bo kontakty towarzyskie oparte na cnocie, nie na wygodzie, w pewnym stopniu wychowują. Interesujący jak na owe czasy był pogląd Konarskiego, iż wszyscy ludzie są równi. Prawdziwe szlachectwo rozumiał jako kultywowanie cnoty, krytykował moralne wykroczenia szlachty - dumę, pychę, pieniactwo i pijaństwo. Za pierwszą cnotę w wychowaniu moralnym uważał posłuszeństwo (O skutecznym rad sposobie).

Stanisław Konarski postulował w szkolnictwie:

Jest także autorem Ordynacji wizytacji apostolskich, gdzie w części I znajduje się pierwszy zarys etyki zawodowej nauczyciela, a zagadnieniu wychowania podporządkowana jest m.in. retoryka i nauki szczegółowe. W 1771 r. został wyróżniony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego medalem Sapere auso, czyli Temu, który odważył się być mądrym.

(Utwory: O skutecznym rad sposobie)

Czasopiśmiennictwo

Tradycje polskiej prasy zostały zapoczątkowane w 1661 roku za sprawą „Merkuriusza Polskiego”. Warto pamiętać, że była to jedna z pierwszych gazet periodycznych na świecie. Niestety po jej upadku przez kilka dziesięcioleci nie ukazywało się żadne polskie czasopismo. Z początkiem XVII wieku swoją działalność wydawniczą rozpoczął Jan Dawid Cenkier, założyciel„Poczty Królewieckiej”, ukazującej się w latach 1718-1729. Rozwój prasy stał się możliwy dzięki zakonom pijarów i jezuitów. Pierwsi z nich posiadali przywilej królewski na wydawanie „Nowin Polskich” w Warszawie. Jednak w 1729 roku pozwolenie, jak i sama gazeta, przeszły w ręce jezuitów, którzy wydawali ją pod zmienionym tytułem „Kurier Polski”. Gazeta składała się głównie z przedruków z czasopism zagranicznych, a jej dział krajowy był stosunkowo skromny. Dużą rolę w rozwoju kultury w Polsce odegrały czasopisma „uczone”. Nawiązywały one do niezwykle popularnych wówczas wzorców europejskich - paryskiego „Journal des Savants” i lipskiego „Acta Eruditrum”. W Rzeczypospolitej rozwój tego typu czasopism możliwy stał się dzięki sobie Wawrzyńca Mitzlera de Kolofa, który w 1749 roku przeprowadził się z Lipska do Warszawy. W Polsce człowiek ten wydawał dwumiesięcznik „Warschauer Bibliothek” (w latach 1753-1755) oraz kwartalnik „Acta Litteraria” (w latach 1755-1756). Głównym zadaniem czasopism była promocja polskiej literatury na Zachodzie Europy. W 1758 roku Mitzler de Kolof zaczął wydawać miesięcznik popularno-obyczajowy w języku polskim o bardzo długim tytule: „Nowe Wiadomości Ekonomiczne i Uczone, albo Magazyn Wszystkich Nauk do Szczęśliwego Życia Ludzkiego Potrzebnych”. W czasopiśmie tym, obok przedruków z pism zagranicznych, czytelnicy mogli znaleźć artykuły o tematyce rolniczej, medycznej, handlowej i przemysłowej. Ponadto pismo propagowało wartości moralizatorskie, propagowane przez takie tytuły jak brytyjskie „Spectator” i „Tatler”. Jednak najważniejszym tytułem tego okresu był „Monitor” - czasopismo ukazujące się od 21 marca 1765 roku do końca roku 1785. Cechą wyróżniającą to pismo spośród wszystkich innych był fakt posiadania zespołu redakcyjnego ze ściśle określonym programem społecznym, politycznym i kulturalnym. Organizatorem „Monitora” był Ignacy Krasicki. Pismo początkowo było tygodnikiem, a potem dwutygodnikiem. Poza Krasickim w skład redakcji wchodzili Franciszek Bohomolec, Adam Kazimierz Czartoryski i Józef Minasowicz. „Monitor” wyraźnie wzorował się na angielskim „Spectatorze”, co przejawiało się w nowoczesnej publicystyce. Pismo propagowało idee oświecenia, podkreślało doniosłość wychowania intelektualnego i fizycznego, higieny, urabiało charaktery, tępiło wady narodowe i dawało podstawy do wychowania obywatelskiego” - pisze Ludwik Grzebień (L. Grzebień, „Kultura, nauka, oświata”, [w:] „Historia literatury polskiej. Oświecenie”, pod red. A. Skoczek, Bohnia-Kraków-Warszawa 2006, s. 98). „Monitor” uchodził za bastion wartości mieszczańskich. Na jego łamach z czasem zaczęły dominować przekłady tekstów z brytyjskiego „Spectatora”. Na lata 1765-1767 przypada tak zwany okres bohaterski „Monitora”. Wówczas czasopismo pełniło rolę organu wielkiej reformy społecznej. Redakcja z całych sił usiłowała wpłynąć na kształt opinii publicznej, zaciekle atakując środowiska szlacheckie. Poza tym „Monitor” stał się wówczas prawdziwym ośrodkiem koncentrującym pisarzy pierwszego pokolenia stanisławowskiego. 
Czasopismo Krasickiego wyróżniało się nowoczesną publicystyką, która w niczym nie przypominała tej, znanej z tradycji sarmackich. Zamiast kwiecistych alegorii, w „Monitorze” obowiązywał jeżyk konkretny, rzeczowy i racjonalny. A dominację religii katolickiej zamieniono na wyznaniową tolerancję oraz otwartość.  Innym bardzo ważnym pismem polskiego oświecenia były „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, będące organem prasowym słynnych „czwartków” stanisławowskich. Czasopismo ukazywało się w latach 1770-1777. W sumie opublikowano szesnaście numerów, a raczej tomów, zawierających przegląd twórczości poetyckiej środowiska związanego ze Stanisławem Augustem. Pierwszym redaktorem pisma było Jan Albetrandi, a od 1771 roku Adam Naruszewicz. W przeciwieństwie do „Monitora” twórcy „Zabaw” otwarcie przyznawali się do chęci kontynuowania tradycji staropolskich. Na łamach pisma hołdowano także dorobkowi antycznych mistrzów. Szczególną popularnością wśród twórców związanych z „Zabawami” cieszyła się także literacka tradycja francuska. Druga połowa wieku XVIII przyniosła pokaźny przyrost liczby czasopism w Polsce. Wśród nich prym wiodła „Gazeta Warszawska” założona w 1774 roku przez Stefana Łuskinę, jezuitę, który posiadał monopol na wydawanie prasy w stolicy. Warto także zwrócić uwagę na ukazujący się na Litwie w latach 1760-1764 „Kurier Litewski” Franciszka Paprockiego. Początek regularnego czasopiśmiennictwa polskiego datuje się na pierwszą połowę XVIII wieku.

Teatr Narodowy, repertuar i krytyka literacka (komedie)

Okres oświecenia dla polskiego teatru oznaczał czas wspaniałego rozkwitu. Rozwój dokonał się przede wszystkim na scenach dworskich i szkolnych, a momentem przełomowym było utworzenie w Warszawie w 1765 roku teatru narodowego. 
19 listopada 1765 roku swoją działalności zainaugurowała scena narodowa, a spektaklem premierowym była słaba komedia Józefa Bielawskiego „Natręci”. Utwór ten powstał na zamówienie króla Stanisława Augusta i był marną przeróbką „Natrętów” Moliera. Jednak pomimo otwartej krytyki tego dzieła, spektakl odniósł sukces, ponieważ publiczność była złakniona sztuk rodzimych. Przypomnijmy, że w Warszawie dominowały wówczas teatry zagraniczne, zwłaszcza włoskie, które nigdy nie wystawiały spektakli w języku polskim. Celem teatru narodowego było obśmiewanie tradycji sarmackich, którym przeciwstawiał się król, a przez to promowanie nowego wizerunku szlachcica raz programu naprawy Rzeczypospolitej, zgodnego z hasłami oświecenia. Teatr narodowy wprowadzał zupełnie nowe obyczaje. Przede wszystkim posiadał on status publicznego, co oznaczało, że po raz pierwszy na widowni zasiadali ci, którzy zakupili bilety, a nie zostali zaproszeni. Spragnieni teatru rodzimego Polacy przybywali na spektakle tłumnie, dlatego też szybko okazało się, że prowadzenie teatru komercyjnego to zajęcie bardzo dochodowe. Prawdziwym mecenasem teatru narodowego był nie Stanisław August Poniatowski, ale Adam Kazimierz Czartoryski, który z czasem okazał się całkiem zdolnym dramaturgiem. Pierwsze lata działalności sceny wiązały się jednak z problemami organizacyjnymi. W 1779 roku powstał gmach teatralny na placu Krasińskich w Warszawie, na którego widowni mogło zasiąść tysiąc osób. Dwanaście lat później budynek zmodernizowano, dzięki czemu mógł pomieścić trzysta pięćdziesiąt osób więcej. Z biegiem czasu zarówno aktorzy, jak i reżyserzy, a także komediopisarze zaczęli robić wyraźne postępy. Ucieleśnieniem nowoczesności i autonomiczności polskiej komedii był Franciszek Zabłoci. Czołową postacią Teatru Narodowego epoki oświecenia był Wojciech Bogusławski. Za jego dyrekcji w latach 1790-1794 scena narodowa stała się najważniejszą instytucją polskiego życia kulturalnego. Wówczas rozwinięto przede wszystkim repertuar o bardzo nowoczesne opery i dramy mieszczańskie, a także klasycystyczne tragedie. Na scenie Teatru Narodowego wystawiano utwory bardzo aktualne, nawiązujące do bieżących wydarzeń politycznych, takich jak Sejm Czteroletni czy uchwalenie Konstytucji 3 maja. Wiosną 1765 r. rozpoczął działalność Teatr Narodowy, który powstał z inicjatywy króla i odegrał bardzo ważną rolę w programowaniu reform ustrojowych i wychowaniu społeczeństwa, krzewił nowe idee i walczył z wynaturzeniami społecznymi. W związku z wydarzeniami w kraju istniał tylko do 1767, rozpoczęła się wówczas siedmioletnia przerwa. Od 1774 r. zaczął się jednak nowy ruch teatralny, a w 1783 r. dyrekcję teatru objął Wojciech Bogusławski i to jemu właśnie teatr w Polsce zawdzięcza swój rozwój - jako dyrektor, aktor i autor sztuk Bogusławski stał się prawdziwym „ojcem teatru polskiego”. W teatrze występowały trupy francuskie, włoskie i niemieckie, grano także oczywiście przedstawienia polskie.

Okresem szczególnie ważnym w dziejach Teatru Narodowego były lata 1791-1794, kiedy scena rozbudziła społeczne emocje wystawieniem Powrotu posła J.U. Niemcewicza oraz [i Krakowiaków i Górali Bogusławskiego 1 marca 1794 r., a więc trzy tygodnie przed ogłoszeniem aktu powstania kościuszkowskiego. Do najważniejszych postaci polskiego teatru w okresie Oświecenia, twórców wystawianych wówczas utworów zaliczamy: F. Bohomolca, J.U. Niemcewicza, F. Zabłockiego i oczywiście W. Bogusławskiego.

(Utwory: Ignacy Krasicki - Pochwała teatru, Łokieć, warsztat i pług - pierwsze szlachetności instrumenta, O doskonaleniu języka narodowego

Franciszek Bohomolec - Cierpienia bywalca, czyli o nagannym zachowaniu widzów w teatrze)

Antysarmatyzm (komedie, poemat heroikomiczny, satyry)

Franciszek Bohomolec - Jezuita, nauczyciel, pisarz, poeta, jeden ze współtwórców polskiego Oświecenia. Urodził się 29 stycznia 1720 r. pod Witebskiem. Ukończył szkołę jezuicką i w wieku 17 lat wstąpił do zakonu. Przez 10 lat pracował w kolegium wileńskim jako nauczyciel. W latach 1747- 49 studiował retorykę w Rzymie, po czym rozpoczął pracę nauczycielską w Warszawie. W 1761 r. rozpoczął redagowanie "Kuriera Polskiego" i "Wiadomości Uprzywilejowanych Warszawskich". Sławę zyskał już w 1752 r. kiedy to podczas inauguracji roku szkolnego w Collegium Nobilium wystąpił z mową "Pro ingeniis Polonorum" będącą obroną języka polskiego oraz możliwości rozwoju kultury narodowej. Mowa była odpowiedzią na pracą "Noce sarmackie" autorstwa włoskiego pijara Ubalda Mignoniego. Wypowiadał się on krytycznie na temat stanu umysłowego i możliwości intelektualnych Polaków. W latach 50 wydał wielokrotnie wznawiane "Zabawki oratorskie" oraz "Zabawki poetyckie". Do panteonu polskiej literatury wszedł jednak jako autor sztuk teatralnych, przede wszystkim komedii obyczajowych. Pisał je z przeznaczeniem do odgrywania przez młodzież szkolną, sztuki jednak oddziaływały szerzej stając się propozycją modelu polskiej komedii dydaktycznej. W 1765 r. znalazł się w gronie bliskich współpracowników nowego króla, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Stał się członkiem redakcji "Monitora". Jego sztuki teatralne, m.in. "Małżeństwo z kalendarza", "Staruszkiewicz", "Marnotrawca", "Staruszka młoda" itp. miały wymiar dydaktyczny nawiązujący do programu królewskiego obozu reform. Przez lata pracował w drukarni jezuickiej, która po kasacie zakonu w 1773 r. stała się Drukarnią Nadworną.

Zmarł 24 kwietnia 1784 r. w Warszawie. Wszystkie zebrane przez siebie oszczędności (3 tys. złotych) przeznaczył dla ubogich w stolicy, tworząc fundację, która funkcjonowała przez cały XIX w.

Adam Naruszewicz urodził się 20 października 1733 r. na Polesiu. Pochodzi z podupadłej rodziny magnackiej. Kształcił się w akademiach jezuickich, m.in. w Wilnie i w Lyonie. Przedstawiony królowi Stanisławowi Augustowi przez Adama Czartoryskiego szybko zyskał jego przychylność, a od roku 1770 związał się już ściśle z dworem królewskim i był stałym bywalcem m.in. Obiadów Czwartkowych. Od 1771 r. był redaktorem pierwszego czasopisma polskiego o charakterze literackim „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”. Pisał również utwory poetyckie, ale stanowią one tylko jedną z dziedzin jego twórczości. Na zlecenie króla na przykład opracował Historię narodu polskiego, obejmującą czasy do XIV w., potem kierował zespołem zbierającym materiał do historii Polski od XIV w. do czasów mu współczesnych. Angażował się w ważne sprawy ówczesnej Rzeczpospolitej. Osobiście uczestniczył w debatach sejmowych, w trudnych pertraktacjach z państwami ościennymi w kwestii rozbiorów. Juliusz Kleiner, XX-wieczny badacz i historyk literatury polskiej, nazwał Naruszewicza „pionierem demokracji antymagnackiej”. W dorobku poetyckim Naruszewicza są ody, satyry, bajki i sielanki.

Ignacy Krasicki urodził się w 1735 r. w Dubiecku. Najwybitniejszy literat polskiego oświecenia. Wychowanek kolegium jezuickiego we Lwowie i warszawskiego seminarium duchownego. Przez dwa lata przebywał w Rzymie, tam kontynuując studia. Po elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego bardzo związany z osobą króla i jego otoczeniem - wkrótce mianowany królewskim kapelanem. Od 1766 pełnił godność Księcia Biskupa Warmińskiego (XBW). Po pierwszym rozbiorze Polski stał się poddanym króla pruskiego Fryderyka II. Również z tym monarchą łączyły go bliskie więzi. W czasie obrad Sejmu Czteroletniego solidaryzował się ze stronnictwem patriotycznym. W 1795 obrany arcybiskupem gnieźnieńskim. Nieoceniona jest działalność kulturalna Krasickiego. Był on jednym z założycieli Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie, a także twórcą oraz jednym z redaktorów „Monitora” - wpływowego i opiniotwórczego czasopisma tego okresu. Publikował też w „Zabawach przyjemnych i pożytecznych”. Twórczość Krasickiego jest obszerna i różnorodna.

ą głupotę. Nie godził się na pijaństwo, życie ponad stan, rozrzutność, warcholstwo i prostactwo.

Franciszek Mikołaj Zabłocki herbu Łada (ur. 2 stycznia 1752, zm. 10 września 1821 w Końskowoli), komediopisarz i poeta polski. Pochodził z rodziny szlacheckiej herbu Łada. Kształcił się u pijarów w Międzyrzeczu Koreckim, następnie wstąpił do nowicjatu jezuickiego, który opuścił po 3 latach. W 1774 został urzędnikiem w Komisji Edukacji Narodowej, a dwanaście lat później faktycznym sekretarzem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. W 1791 został zatrudniony w Wydziale Edukacyjnym Straży Praw. W czasie trwania Sejmu Czteroletniego (1788-1792) w swoich utworach opowiadał się za wartościami reprezentowanymi przez obózStronnictwa Patriotycznego. Jest też uznawany za autora wielu anonimowych paszkwili z tego okresu, które w bezprecedensowy sposób atakowały przeciwników politycznych, w szczególności Franciszka Ksawerego Branickiego. Był powstańcem w powstaniu kościuszkowskim. Po jego upadku w depresji zaprzestał działalności literackiej i wyjechał do Rzymu, gdzie został księdzem. Kiedy po trzech latach wrócił do kraju, przyjął posadę proboszcza w Górze Puławskiej, a w roku 1800 w Końskowoli, gdzie przez wiele lat opiekował się chorym Franciszkiem Dionizym Kniaźninem[1]. Zmarł tamże w roku 1821. Na dorobek twórczy Franciszka Zabłockiego składają się: wiersze okolicznościowe, ody, bajki, listy poetyckie, sielanki, satyry, poemat mitologiczny Cztery żywioły (Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1775 i 1777, wydanie osobne 1780). Zabłocki położył też zasługi dla rozwoju polskiego teatru. Napisał ponad 50 komedii, z których najważniejsze to: Zabobonnik(nagrodzona przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Medalem Merentibus), Sarmatyzm, Król w kraju rozkoszy, Pasterz szalony, Arlekin Mahomet i Fircyk w zalotach. Tłumaczył z języków francuskiego i angielskiego: sztuki, m.in. Wesele Figara, ale też powieści (Podrzutek, czyli Historia Toma DżonaFieldinga) i podręczniki historii czy fizyki. Zaadaptował wiele sztuk, głównie z francuskiego, tylko po dwie z niemieckiego i angielskiego. Praktycznie cała jego twórczość to inteligentne przeróbki dzieł autorów zachodnich, takich jak Romagnesi, Legrand, Lesage, Molier, Mercier, Szekspir.

Tomasz Kajetan Węgierski (ur. 1756 w Śliwnie na Podlasiu, zm. 11 kwietnia 1787 w Marsylii) - polski poeta epoki oświecenia, szlachcic, badacz i podróżnik, tłumacz, satyryk i wolnomularz. Tomasz Kajetan Węgierski urodził się w 1756 r. we wsi Śliwno, położonej niedaleko Białegostoku, jako jedyny syn starosty korytnickiego Tomasza Węgierskiego. Wokół postaci Węgierskiego panowała atmosfera skandalu i sensacji, ponieważ poeta ten w sposób zjadliwy i gwałtowny atakował wady i niesprawiedliwości swojego wieku oraz wysoko postawione na dworze osoby, nie wyłączając króla. Cała jego twórczość zamyka się w latach siedemdziesiątych. Niektóre utwory ukazywały się na łamach Zabaw Przyjemnych i Pożytecznych, jednak większość pozostała w rękopisach. Uczył się w Collegium Nobilium. Był kancelistą w Departamencie Sprawiedliwości Rady Nieustającej, utracił posadę po opublikowaniu jednego ze swoich utworów satyrycznych i w 1779 musiał opuścić kraj. Dużo podróżował - po Europie (Francja, Włochy,Anglia), Stanach Zjednoczonych (gdzie przybył w 1783 r.) i Ameryce Środkowej - bez specjalnego celu, dla zaspokojenia ciekawości świata. 25 czerwca 1783 dotarł na Martynikę. Pozostawił bardzo ciekawą relację świadczącą o jego żywym zainteresowaniu miejscową ludnością i zwiedzanymi terenami. Niekiedy utrzymywał się z... gry w karty. Charakteryzowała go postawa libertyńsko-epikurejska. Prowadził walkę przeciwko obskurantyzmowi sarmackiemu, był antyklerykałem. Pisał listy poetyckie, satyry, wiersze okolicznościowe, bajki, epigramaty, a nawet poemat heroikomiczny ("Organy"- wzorowany na "Pulpicie" Boileau). Krytykował ówczesnych dostojników, "modne damy", kler. Był zwolennikiem Woltera. Jako jeden z pierwszych polskich oświeconych wyrażał wprost swój ateizm (np. w wierszu "Na ścianie La Grande-Chartreuse"). Opublikował przekłady listów poetyckich Woltera, Listów perskich Monteskiusza, Pigmaliona Rousseau, Belizariusza Marmontela.

Zmarł w Marsylii w wieku 32 lat.

(Utwory: Franciszek Bohomolec - Małżeństwo z kalendarza

Stanisław Naruszewicz - satyry - Szlachetność, Pochlebstwo, Chudy literat

Ignacy Krasicki - satyry - Do króla, Pijaństwo, Żona modna

Franciszek Zabłocki - Sarmatyzm

Ignacy Krasicki - poemat heroikomiczny - Myszeidos pieśni X, Monachomachia

Tomasz Kajetan Węgierski - Organy)

Franciszek Karpiński jako poeta sentymentalizmu

Franciszek Karpiński (1741-1825), nazywany poetą serca urodził się w Hołoskowie na Pokuciu jako syn ubogiego szlachcica. Staranną edukację zwieńczył dyplomem doktora filozofii i nauk wyzwolonych, otrzymanym w akademii lwowskiej. Po studiach wyjechał na półtora roku do Wiednia, by doskonalić znajomość języków obcych i słuchać wykładów znakomitych przyrodników. Wyjazd ten pozwolił mu także odsunąć się od skłóconych konfederatów barskich. Wróciwszy do kraju pędził skromny żywot ziemianina-dzierżawcy, a jako poeta zyskał uznanie środowiska prowincjonalnego. Obok wierszy okolicznościowych, religijnych i patriotycznych pisze tchnące czułym wzruszeniem liryki miłosne. Trzy miłości swego życia nazwał Justynami i przeżyciom tym nadał najpiękniejszy kształt liryczny. Dobiegający czterdziestego roku życia poeta wydał w 1780 r. swój pierwszy tomik Zabawek wierszem. Zadedykował go ks. Adamowi Kazimierzowi Czartoryskiemu, zyskując zaproszenie do książęcej siedziby w Warszawie. Pobyt w stolicy przyniósł mu popularność, zbliżył do poetów kręgu Czartoryskiego, a także do środowisk wielkopańskich i króla. Poeta, świadomy swej wartości, oczekiwał materialnej poprawy swej sytuacji. Równocześnie demonstrował całkowitą wewnętrzną niezależność i szczerość pozbawioną kurtuazji. Swe rozczarowania przeżył głęboko i opuścił stolicę. Odtąd wielokrotnie powracał na wieś i przybywał do stolicy. Karpiński, marzący o posiadaniu "jednej wioski do śmierci", doświadczał równocześnie przyciągania wielkiego świata. Poetyckim plonem pobytu w Warszawie były kolejne 3 tomy Zabawek wierszem i prozą zawierające m. in. teoretyczną rozprawę o poezji sentymentalnej, utwory poetyckie i przekłady: Ogrodów J. Delille, List o ogrodach Chińczyków W. Chambers'a oraz List o ogrodach dawnych Rzymian Caiusa Pliniusa. Wkrótce, w następnych tomach Zabawek poeta zamieścił tłumaczenie Psałterza Dawida. Przez wiele kolejnych lat pełnił funkcję guwernera w wielkopańskich domach, a równocześnie pozostawał prowincjonalnym szlachcicem-dzierżawcą. Wysoko ceniony w warszawskim Towarzystwie Przyjaciół Nauk nigdy nie przyjął proponowanych mu honorowych funkcji. Pod koniec życia nabył na własność wieś Chorowszczyznę w powiecie wołkowyskim. Tu kończył pisanie swego pamiętnika wewnętrznego, opartego na Wyznaniach J.J. Rousseau. Karpiński - twórca nurtu sentymentalnego w liryce polskiej, pozostawał pod wpływem J.J. Rousseau. Przejął russowską postawę nadmiernej czułości, prymatu natury i prawdy, odczuwania samotności i wolności. Wprowadził do poezji polskiej nową, sentymentalną normę intymności, uczynił czułość nie tylko postawą ale i kategorią teoretycznoliteracką. W jego pismach odnajdujemy odwołania do Younga, Thomsona, Gessnera, Woltera. Trwałe miejsce w literaturze zapewniła mu poezja wzruszeń osobistych i intymnych oraz liryka religijna (Pieśni nabożne). Torował drogę postawom romantycznym. Adam Mickiewicz w swych paryskich wykładach o literaturze słowiańskiej porównał Karpińskiego z Goethem.

(Utwory: Do Justyny. Tęskność na wiosnę, Laura i Filon, O narodzeniu Pańskim, Pieśń poranna, Pieśń wieczorna)

Stanisław Trembecki jako poeta stanisławowski (bajki, poemat opisowy)

Stanisław Trembecki herbu Prus (ur. prawdopodobnie 8 maja 1737 w Jastrzębnikach k. Pińczowa w województwie sandomierskim - zm.12 grudnia 1812 w Tulczynie, Ukraina) - polski poeta okresu oświecenia, w obrębie klasycyzmu jako prądu literackiego, sekretarz królewski. Wywodził się z dość zamożnej rodziny. Ojciec Jakub był podstarościm i sędzią. Trembecki uczył się początkowo w szkole w Nowym Korczynie, a od 1753 w Krakowie, gdzie studiował poetykę, retorykę i gramatykę. Uczęszczał do Nowodworka. Przerwał jednak naukę i rozpoczął życie kawalerskie. Wyjeżdżał m.in. do Francji, gdzie zdobył zaufanie jednego z przywódców konfederacji barskiej, otrzymując od niego tajne dokumenty, które miał zawieźć królowi francuskiemu. Zdradził jednak konfederatów, sprzedając papiery agentowi króla Stanisława Augusta. Jego pociąg do hazardu, miłostek i awanturniczego życia sprawiły, że szybko stracił majątek łącznie ze spadkiem po ojcu. Od 1769 r. dworzanin króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, jego sekretarz i szambelan. Otrzymywał pensje miesięczne, które jednak nie starczały Trembeckiemu i narobił sobie nowych długów, aż król zarządził dozór nad pensją poety. W 1781 został kawalerem Orderu Świętego Stanisława[1].

Po detronizacji króla towarzyszył mu w podróżach do Grodna i Petersburga. Następnie był rezydentem w Tulczynie u Szczęsnego Potockiego.

Debiutował na początku lat siedemdziesiątych XVIII wieku. Jednak literatem był z przymusu i niechętnie (np. najsłynniejszy swój poemat napisał w zamian za możliwość rezydowania w Tulczynie). Drażniła go własna twórczość, często podpisywał się cudzymi nazwiskami lub wręcz pisał dzieła anonimowe, przez co trudno ustalić jego teksty. W swej twórczości literackiej przesiąknięty był wpływami literatury i kultury francuskiego klasycyzmu. Tworzył wiersze polityczne, bajki, poematy (najbardziej znany to Sofiówka z1806). Autor znanego tłumaczenia komedii Syn marnotrawny Woltera (ostatnio wydane drukiem w 2002).

Na szczególną uwagę w twórczości Trembeckiego zasługują bajki. W Polsce, przed Stanisławem Trembeckim, bajki pisali m.in. Biernat z Lublina, Mikołaj Rej, Szymon Szymonowic, a w epoce oświecenia obok Trembeckiego wymienić należy Adama Naruszewicza, Franciszka Karpińskiego, Juliana Ursyna Niemcewicza i najznakomitszego z nich, Ignacego Krasickiego. Ze względu na stopień rozbudowania tekstu bajki, dzielimy je na krótkie, zwięzłe, tzw. epigramatyczne i dłuższe (bajki - opowiadania), tzw. narracyjne. Do bajek narracyjnych należy "Myszka, kot i kogut", napisana "w guście La Fonteine", jak zaznaczył Trembecki w tytule zbioru swych bajek. Jej naczelna myśl zawarta jest w końcowych wersach: "Nie sądź nikogo po minie, Bo się w sądzeniu poszkapisz". (poszkapisz = omylisz) Przygoda małej, niedoświadczonej myszki dowodzi, że "pozory mylą", i że nie wszystko, co robi dobre wrażenie, jest dobre rzeczywiście. Myszka  z zachwytem opowiada matce o miłym, łagodnym zwierzęciu, które chciała  z czułością "poiskać", ale przeraziło ją straszne ptaszysko, wrzaskliwe  i groźne. Znająca świat i życie dorosła mysz wyjaśniła córce, że "ten, co tak siedział skromnie to kot bestyja", zguba mysiego rodu, a "drugi był to kogut i groźba jego pusta". Na uwagę zasługują również dwa poematy Trembeckiego - "Powązki"  i "Polanka", głównie ze względu na istniejące w nich akcenty humanitarne.

(Utwory: Oda nie do druku, bajki: Jeleń przeglądający się, Wilk i baranek, Lew i mucha, Myszka, kot i kogut, poemat opisowy - Zofiówka w sposobie topograficznym opisana)

Publicystyka i literatura Sejmu Wielskiego (Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Julian Ursyn Niemcewicz)

Stanisław Staszic urodzony w 1755 roku w rodzinie mieszczańskiej, duchowny, poeta, literat. Studiował w Niemczech, Francji. Był nauczycielem dzieci Andrzeja Zamoyskiego. Organizator życia kulturalnego i intelektualnego. W 1787 roku wydał Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, w których krytykował społeczną i polityczną sytuację w ówczesnej Polsce. Występował w niej przeciwko magnaterii, która miała być odpowiedzialna za upadek kraju. Ważną rolę przypisywał edukacji, która miała być przyczynkiem do reformy. W 1790 roku wydał Przestrogi dla Polski, w których zajął się problematyką ustrojową i społeczną. W roku 1800 został członkiem utworzonego wtedy Towarzystwa Przyjaciół Nauk, a później jego prezesem. Tłumaczył Iliadę Homera, pisał oryginalne prace literackie i naukowe z dziedziny geografii, geologii i statystki, m.in. epokowe dzieło O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski.

Hugo Kołłątaj (1750-1812) urodził się w rodzinie szlacheckiej na Wołyniu. Swoją edukacjęrozpoczął w szkołach w Pińczowie, a następnie studiował na Akademii Krakowskiej, gdzie ukończył studia, uzyskując tytuł doktora filozofii. Studiował w Wiedniu, później w Rzymie, w ten sposób uzyskał doktorat z prawa i teologii oraz przyjął święcenia kapłańskie. Po powrocie doPolski został kanonikiem krakowskim. Z czasem podjął działania na rzecz zreformowania polskiego systemu nauczania, angażując się w prace Towarzystwa dla Ksiąg Elementarnych oraz Komisji Edukacji Narodowej. Był też autorem planu rozbudowy szkolnictwa w kraju. Zreformował Akademię Krakowską: wprowadził dodatkowe wykłady, umożliwił studia mieszczaństwu oraz uporządkował sprawy finansowe Akademii. Został również jej rektorem.  Po powrocie do Warszawy dołączył do stronnictwa patriotycznego i zgromadził wokół siebie publicystów, tworząc tzw. Kuźnicę Kołłątajowską. Należeli do niej: Franciszek Ksawery Dmochowski, Franciszek Salezy Jezierski, Franciszek Zabłocki, Jan Śniadecki. Członkowie Kuźnicy kształtowali opinię publiczną, zależało im na uzyskania poparcia szlachty dla zdecydowanych reform politycznych. Kołłątaj był również jednym z autorów Konstytucji 3 Maja. Żądał zniesienia liberum veto, postulował wprowadzenie praw dla mieszczan oraz wolności dla chłopów (zamiana pańszczyzny na czynsz). Swoje argumenty umiał przedstawić w sposób jasny i zrozumiały, co pomogło mu w realizacji wytyczonych celów. W 1794 roku przebywał w Dreźnie, gdzie wspólnie z Ignacym Potockim i Franciszkiem Ksawerym Dmochowskim pracował nad dziełem O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja 1791. Kołłątaj uczestniczył w insurekcji kościuszkowskiej, był jej organizatorem i członkiem Rady Najwyższej Narodowej. Po nieudanym powstaniu opuścił Warszawę w obawie przed represjami carskimi. Został aresztowany przez Austriaków w chwili, gdy zmierzał na Węgry. W więzieniu przebywał do 1802 roku. Potem udał się na Wołyń, współtworzył tam Liceum Krzemienieckie. Przez rok był więziony w Moskwie, a potem wrócił do Księstwa Warszawskiego, tam spędził resztę swojego życia.

Swoje poglądy polityczne zawarł w utworach:

Julian Ursyn Niemcewicz (1758-1841) Ukończył Szkołę Rycerską, został adiutantem księcia A. K. Czartoryskiego. Działacz obozu patriotycznego, poseł w czasie Sejmu Wielkiego, adiutant Kościuszki w powstaniu 1794 roku, razem z nim więziony, po uwolnieniu również wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Do kraju na stałe wrócił w 1807 r. i brał czynny udział w życiu społecznym i kulturalnym, był m.in. prezesem Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Jeden z przywódców powstania listopadowego.

Niemcewicz jest autorem słynnej komedii politycznejPowrót posła, wystawionej pierwszy raz w styczniu 1791 r, w której ukazuje konflikt postępowej i konserwatywnej szlachty na tle politycznych sporów towarzyszących obradom Sejmu Czteroletniego. Spośród bardzo obfitej twórczości Niemcewicza szczególną rolę odegrały jeszcze napisane u progu XIX wieku Śpiewy historyczne. 

Program polityczny i społeczny publicystyki Sejmu Wielkiego.

Po okresie anarchii magnackiej, samowoli i bezmyślności szlachty nastąpił I rozbiór Polski, który zdecydowanie był wielkim wstrząsem. Dopiero w momencie kiedy Polacy zobaczyli zagrożenie wolności ich ojczyzny ,uświadomili sobie konieczność przeprowadzenia gruntownych reform w kraju, które opracować miał Sejm Wielki. Podczas jego istnienia, a więc w latach 1788-1792, miały miejsce żarliwe dyskusje, patriotyczne wezwania przepełnione atmosferą nadziei i wiary. To publicystyka stanowiła formę propagandy politycznej, ponieważ stwarzała szanse wypowiedzi na aktualne tematy, skupiała się przy tym na interpretacji faktów. Polscy publicyści epoki oświecenia jak Stanisław Staszic , Hugo Kołłątaj i Stanisław Jezierski , proponowali reformy w kraju ,uzasadniając je miłościądo ich ojczyzny i stosując przy tym piękną polszczyznę.

"Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" pióra Staszica, związane są z początkiem działalności Sejmu Czteroletniego. Dzieło zawiera ostrą krytykę złotej wolności szlacheckiej, wolnej elekcji ( postuluje dziedziczenie tronu) i tragiczne w skutkach liberum veto, stwierdzając, że prawa winna ustanawiać większość głosów w sejmie. Jest zwolennikiem rządów republikańskich i pragnie stworzenia stałej armii. Poza szlachtą, znajdującą się w sejmie, prawa głosu winna mieć także ludność miejska. Edukacja była wg niego najważniejszą ze społecznych kwestii. W jego mniemaniu powinna on być państwową i zawsze zależna od interesów kraju. Miał także świadomość, że potrzebne będzie zwiększenie przedmiotów praktycznych, przygotowujących do działalności politycznej oraz przedmiotów szkolących w kierunku służby wojskowej. Jeśli chodziło o chłopstwo , to Staszic proponował zniesienie pańszczyzny i zamienienie jej w czynsz. Jego kolejne dzieło "Przestrogi dla Polski" są próbą uświadomienia rodakom, głównie stanu szlacheckiemu, o konieczności przeprowadzenia reform i uchwaleniu konstytucji. Staszic stwierdzał, iż jedynym sposobem ocalenia suwerenności Polski było wprowadzenie rządów absolutnych, opowiadając się przy tym także za porozumieniem mieszczańsko- szlacheckim, a nie magnacko-szlacheckim,

ponieważ uważa, że "z samych panów zguba Polaków (...). Panowie przyprowadzili kochaną ojczyznę do tego stopnia upadku, słabości i wzgardy, w której ją dzisiaj z taką trudnością - dla przeszkody tychże panów - sama szlachta dźwiga". Właśnie stan magnacki jest odpowiedzialny za upadek państwa i powszechną anarchię i dlatego tez ich władza winna zostać ograniczona.

Program polityczno- społeczny Staszica był klarowny i konkretny. Pragnął zaprzestawania samowoli ludzi, którzy sprowadzili na ojczyznę jej klęskę, postulował zniesienie pańszczyzny, chciał rządów bazujących na unii szlachecko- mieszczańskiej. Bez wapienia jego program ma charakter utylitarny, gdyż Staszic stwierdzał , że " nie całość jednego stanu, ale całość narodu całego jest prawem najwyższym".

Kolejnym ważnym twórcą publicystycznym z czasów Sejmu Wielkiego był H. Kołłątaj. Jest on autorem "Do Stanisława Małachowskego (...) Anonima listów kilka" oraz " Praw politycznego narodu polskiego", gdzie zawarł swój program gruntownych reform krajowych.

Podobnie jak Staszic opowiadał się za wprowadzeniem dziedziczności tronu i zniesienia liberum veto, zwiększenia praw mieszczan oraz uwolnienia chłopów. Staszic jednak pragnął, aby mieszczaństwo i szlachta zasiadały w jednej sejmowej Izbie, Kołłątaj natomiast proponował stworzenie dla nich dwóch oddzielnych izb. Także przydział władzy różnił się od tego, o którym mówił Staszic, bo Hugo twierdził, iż sejm powinien mieć moc ustawodawczą a ministrowie władzę wykonawczą. Kwestia chłopów zarówno przypadku Staszica jak i Kołłątaja miała zostać rozwiązana poprzez zniesienie ich osobistego poddaństwa, jednak obaj nie postulowali o ich uwłaszczenie.

Stanisław Jezierski to kolejny publicysta polskiego oświecenia. Jest autorem "Katechizmuo tajemnicach rządu polskiego", który bez skrupułów odkrywa wady polskiego ustroju. Przyczyny upadku Polski Jezierski widział w szlacheckiej hegemonii, niesprawiedliwości społecznej i braku szacunku praw człowieka. Autor pisał:

"chłop [...] nie jest człowiekiem, ale rzeczą własną szlachcica" , "mieszczanin [...] jest pośredniczym jestestwem między człowiekiem-szlachcicem, a nieczłowiekiem-chłopem".

Arystokrację oraz magnatów określa jako " stworzycielkę nierządu, ohydy" , chłopstwo i mieszczaństwo natomiast są ich niewinnymi ofiarami. Swoistą kontynuacją tego utworu jest

inny, zatytułowany "Niektóre wyrazy porządkiem abecadła zebrane". Publicystyka Jezierskiego była raczej pozbawiona konkretnego programu politycznego a pokazywała przede wszystkim bez ogródek co stanowiło przyczyny klęski Polski.

Jak widać, w czasach oświecenia znaleźli się wybitni publicyści, którzy byli świadomi, że konieczne są działania naprawy państwa. W tym celu prowadzili oni swoją działalność i powstawały utwory, których zadaniem było przekonywanie ludzi, iż reformy krajowe są niezbędne bo inaczej Polska zginie. Styl tych dzieł jest bardzo różny. Jedne zabarwione są ironią, bolesnym sarkazmem, w innych przejawia się namiętność. Misją polskich publicystów było oświecenie Polaków, pokazanie im drogi opartej na reformach i przez to wyprowadzić kraj z tragedii przynajmniej w sposób pośredni. W czasie panowania Sejmu Wielkiego znaczenie tych dzieł wzrosło i nabrało konkretnego charakteru, prowadziły one bowiem do uchwalenia Konstytucji 3 maja. Publicystyka ta odniosła upragniony efekt- Polacy wreszcie zwrócili uwagę na konieczne reformy. Lecz niestety nie na długo patriotyczne hasła dawały im do myślenia, po pewnym czasie ponownie zapomnieli o tym co istotne dla dobra ich ojczyzny.

(Utwory: Stanisław Staszic - Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, Przestrogi dla Polski

Hugo Kołłątaj - Do Stanisława Małachowskiego…Anonima listów kilka, Kuźnica Kołłątajowska)

Dodatkowo utwory:

Adam Moszczyński - Pamiętniki

Jędrzej Kitowicz - Opis obyczajów za panowania Augusta III (O zabawach studenckich, O stanie duchownym, O kapucynach i reformatach, O trunkach i pijatykach)

Libertynizm i jakobinizm:

Węgierski - Organy

Trembecki - Oda nie do druku

Jasiński - Mój raj, Do świętoszka, Wiersz w czasie obchodzonej żałoby przez dwór polski po Ludwiku XVI

10


Wyszukiwarka