Charakterystyczne cechy poetyki baroku (Naborowski, Morsztyn)
BAROK
Epoka bdca przejawem kryzysu ideaów humanistycznych (filozofii, harmonii, adu - Sp Szarzyski, Treny Kochanowskiego).
wiadomo egzystencji w nietrwaym wiecie, a zarazem jego nieskoczono.
Wewntrzne rozdarcie jednostki.
Nietrwao wartoci religijnych - reformacja.
Poczucie zagroenia, materializm bytu.
Dwa wzory kultury: ziemiaski - wzorowanie na tradycji wsi spokojnej, kult ojczystych pamitek i realiów, zblienie z tradycjami ludowymi - stylizacje ludowe (Morsztryn) i dworskie - lansowana przez wielkie dwory kultura europejska (Naborowski, Morsztytn).
Sarmatyzm przejawem pychy i egoizmu szlachty.
Trudna sytuacja wewntrzna i zewntrzna kraju.
Kontrreformacja i ograniczenia kulturowe z ni zwizane.
MORSZTYN
Jego twórczo inspirowana bya marinizmem (Marini) - zastosowanie konceptualizmu
Stosowanie kontrastów (Do trupa)
Stosowanie tzw. summatio w zakoczeniu zebranie myli wczeniej wyraonych.
Wybra postaw zgadzajcego si na pikny (lecz nietrway) wiat, cieszy si jego urokami i uywa rozkoszy ziemskich.
Jego styl (baho tekstu przy zastosowaniu wielu rodków artystycznych - przenonie, porównania) podporzdkowany by yciu salonowemu, w atmosferze flirtów. Jednoczenie wykazywa si wysok znajomoci regu poetyckich i jzykowych.
Pikno utworów o tematyce miosnej przy jednoczesnym podnoszeniu poziomu kunsztu artystycznego (Na kwiatki, Niestatek)
Zastosowanie kontrastu i jednoczesnego porównania w sonecie Do trupa.
DANIELEK NABOROWSKI
Podejmowa próby rozwizania zagadki bytu ludzkiego. Stara si odnale swoje miejsce na ziemi, poszukiwa wartoci nadajcych sens ludzkiego yciu.
Poezja o wysokim kunszcie artystycznym.
Duchowe wartoci jako jedyne trwae rzeczy na ziemi (dobra materialne o które tak usilnie zabiegaj ludzie - przemin) - Marno.
Wiersze charakteryzuj si tonem moralizatorskim (pouczajcym).
Teoria przemijania wiata jako cech charakterystycznych baroku.
Przewaga formy nad treci, np. Na oczy królewny angielskiej - tu take hiperbola.
Bogactwo rodków stylistycznych.
Mio jako rzecz wieczna, nieprzemijajca (Do Anny) Mio ku tobie, Anno, me kochanie, wszystkim czasem nie ustanie.
Sens ludzkiego ycia to cnota Cnota grunt wszystkiemu - Sama cnota i sawa, która z cnoty pynie nade wszystko to wiecznie trwa i wiecznie synie.
Charakterystyka Kultury Polskiej redniowiecza
Pocztki ( X-XI-XII ) Kultury Polskiej
Przyjcie chrzecijastwa odegrao zasadnicz rol w formujcym si pastwie pierwszych piastów i ówczesnym procesie przemian spoeczno-ustrojowych. Najwyraniej pocztkowe wpywy chrzecijanstwa wida w budowlach jakie zaczey by wznoszone oraz w technice ich wznoszenia. Na ziemiach polskich zabudowa w ówczesnych czasach bya gownie wykonywana w technice drewniano-ziemnej ( wiemy to np. z relacji Ibrahima Ibn-Jakuba). Chrzecijastwo wnioso ze sob nowy budulec - kamie oraz nowe formy architektoniczne.
Równoczenie z rozwojem materjalnym kultury polskiej rozwijaa si kultura spoeczna. Zaszczepiono w pierwotnych polskich wzorcach kulturowych bardziej rozwinite i niosce wiksze wartoci oraz moliwoci wzorce chrzecijasko-ródziemnomorskie. Idealnie wrcz pasowao to do tworzenia si w Polsce klasy feudalnej, która miae pewne zapotrzebowania na ideologie.
Zajeo co najmniej sto lat aby rozwojowe idee chrzeciajskie zaczey oddziaywa na spoeczestwo. Pojmowano wówczas religi jedynie za rodek wadzy, anie jak naleao by si spodziewa przyjmowanie dogmatów religijnych. Wane jest równie to, i wtedy wszystkie intelektulane rodowiska europejskie pozostaway pod wpywem teje kultury. Dziki chrzecijastwu raczkujca polska “elita kulturalna” znacznie zbliya si do europejskiej.
Jak napisaem powyej wytworzyy si w Polsce dwa nurty kulturowe. Pierwszy ludowy, w którym a do Xvw wida byo wpywy kultury pogaskiej oraz drugi oficjalny-elitarny. Ten drugi by na samym pocztku gównie reprezentowany przez twórców z zachodu, jak np. w.Brunon z Klagenfurtu ( “ywot w.Wojciecha” z Xiw ). Polskie objawy przyjmowania zachodniej kultury i jednoczesnego zacieniania si wizów kulturowych pojawiy si na pocztku XII w. , np. Piotr Wostowicki - “Pie Maura”.
Najstarsze zapisy rocznikarskie, do skpe co prawda, pochodzce z tablic paschalnych pochodz z XI i XII w.. Jednake pierwsz kronik która waciwie otwiera poczet polskich kronik jest pochodzca z XI w. kronika Gala Anonima. Pisana po acinie, opisywaa histori Polski od jej pocztku a do XII w.
Dzieki niej wiemy o pocztkach polskiej polityki, gospodarki oraz kultury. Co wane pisana ona bya na zapotrzebowanie króla oraz jego dworu, na histori kraju z jakim si identyfikowali(!).
Wraz z rozwojem pastwowoci zwikszaa si ilo aktów prawnych wydawanych przez kancelari królewsk. Pierwszym z nich, prawdopodobnie by Dagome Iudex z roku 990 - przekazywa on Polsk pod opiek papiestwa oraz okrela granice pastwa. Pocztkowo ma ilo pism kancelaryjnych tumaczya maa umiejtno czytania i pisania kadry urzdniczej.
Od XI w. zaczey si pojawia szkoy ksztacce przedstawicieli duchowiestwa. Dzieki im wielu wyszych duchownych opanowao sztuk pisania i czytania jak i równie niektórzy wadcy polscy ( Mieszko II, kazimierz odnowiciel). Okres wadzy wczesnopiastowkiej stworzy podstawy organizacji pastwowej, która miaa do utrudnione dziaanie w tych prymitywnych warunkach.
Nastpowaa równie stopniowa integracja Polaków jako narodu. Posiadano wspólny jzyk, wspólne zwyczaje, religi oraz zaczto odczuwa odrbno kulturow od innych narodowoci, wanie dzieki rozbudowanym kontaktom z zagranic. Kontakty z zagranic odbyway si na paszczyne gospodarczej, dyplomatycznej oraz religijnej. Polskie spoeczestwo zdecydowanie wyroso ze swoich plemienych korzeni i szybko dorastao do standardów europejskich.
Wadcy polscy z teje epoki starali si równie nadgoni piciowiekow luk pomidzy nimi a reszt Europy. Budowano wic kamienne dwory wraz z kaplicami ( Kraków, Przemyl, Pock), przy budowie których konstruktorzy korzystali ze wzoró bizantyjskich i karoliskich. Do szybko porzucone te wzorce i skoncetrowano si na wzorach romaskich, które byy bardziej zoone i umoliwaiy budow coraz bardziej monumentalnych budowli. Starano podkrela triumf chrzecijastwa budujc duo budowli sakralnych ( kraków, Pozna, Kruszwica).
Pocztki romaskich sztuk plastycznych byy do skpe i gównie ograniczay si do tematyki kocielnej, np. Pontyfika krakowski.
Rozwój kultury polskiej w XIII w.
Wraz z upwem lat naród polski, do jakiego zaliczaa siebie wówczas gównie szlachta, integrowa si. Miay take na to wpyw takie wydarzenia historyczne jak walki o przezwycienie rozbicia dzielnicowego czy te walik z agresorem z zewntrz.
Mimo do szybkiego rozwoju kulutrowego pastwa polskiego, nie istniay w Polsce gówne nurty mylowe Europy zachodniej. Dzieki duej liczbie migracji z caej Europy zaszczepiono w Polsce wszystkie dotychczasowe osignicia kultury aciskiej. Miay na to wpych równie kontakty gospodarcze oraz reformy kocielne.
Zwikszaa si równie iloc Polaków z dobrym wyksztaceniem, szczególnie prym wiedli w tym przedstawiciele stanu duchownego, bdcy do czsto absolwentami uniwersytetów w Boloni lub Paryu. Upowszechnie si sztuki czytania i pisania w znaczcym stopniu wpyneo na rozwój dziejopisarstwa. Pojawiay si roczniki polskie ( Rocznik maopolski, Rocznik witokrzyski, Kronika wielkopolska ). W ywocie w.Stanisawa, dominikanin Wincenty z Kielczy zawar ówczsne idee filozoficzne i polityczne.
Jednym z pierwszych Polaków majcych wpyw na rozwój nauki by Witelo. Jego dzieo “Perspektywa” ( po 1270r) zawierao ca wiedz z dziedziny matematyki i optyki. Byo ono podstaw nauk cisych a do XVII w. Równie mistrz Franko z Polski przyczni si do rozwoju astronomi ( XIII w.).
Zdecydowanie rozwija si system szkolnictwa w formie szkó przykatedralnych, ksztaccych w zakresie trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka) oraz quadrivium (muzyka, geometria, arytmetyka, astonomia). W wyzszych szkoach katedralnych wykadanno nawet teologi i filozofi. Zwikszaa si liczba szkó parafailnych i przyklasztornych. Postpem bya oranizacja miesjich szkó parafialnych, które deukoway modych kupców, dziki temu liczba wyksztaconego miszczastwa zwikszaa si.
W ciagu XIII w. miay miejsce dwa ruchy filozoficzne w Polsce. Pierwszy promowany w pocztkach wielu przez dwory Krakowa, Poznania, Wrocawia zakada ascez, dewocj i cnoty ewangeliczne. W drugiej poowie XIII w. zaczey do Polski przenika wane i majce due znaczenie dla polskiej elity ideay ycia rycerskiego. Cnoty te znajdoway due uzanie poród polskich mowadców. Oprócz rozwoju rycerstwa wyszego, nisi stanem rycerze rozwijali swoje umiejtnoci wobec szybkiego rozwoju pastwowoci. Dokument pisany stawa si podstw do regulowania ustale prawnych.
Swój wkad w integracj narodowej wspólnoty miay ywoty wietych polskich, które wraz ze wzrosten pimiennictwa znajdyway coraz szersze grono czytelników. Powstwao wiele pieni polskich, najstarsze z nich to pieni rycerskie piewane ju w XIII w., wród nich prawdopodobnie strasza Bogurodzica.
W XII i na pocztku XIII wielkie znaczenie w Polsce miaa sztuka romaska. Budowano monumentalne kocioy z kamienia ciosanego, na podstawie starannie wyliczonych planów. Symbolizoway one potg pastwa i religii. Mia one rónorakie funkcje poczwszy od religijnych poprzez stanowisk obronnych, skadów a po miejsca zebra. Cz budowli fundowao pastwo a cz mowadcy polscy. Wiele budowli z tamtych czasów a po dzi dzie zachwyca moliwociami i estetyk ( czyca, Kruszwica, Pock, Opatów). Nowy budulec jakim bya ceg pojawi si na pocztku XIII w. i doc szybko wypar cakowicie kamien i umoliwi dalsze upowszechnianie si budownictwa murowanego. Pod wpywem gównie zakonów ebraczych i za pomoc cegy rozpowrzechni si w Polsce styl gotycki. Dzieki lekkoci cegy moliwe stao si zastosowanie ostrouku i przerzuceniu ciaru sklepie na kolumny. Kocioy budowane t technik zyskay na lekkoci konstrukcyjnej oraz zatraciy swoje walory jako punkty obronne. Przyad takiego kocioa to koció w.Wincentego we Wrocawiu.
Za pomoc sztuki plastycznej, propagowano w XII i XIII w. treci ideowe kocioa, pastwa oraz klasy panujacej. Swietym przykadem takiej sztuki s odlane z brzu drzwi do katedry Gnieniejskiej, na których przedstawione s sceny z ycia w.Wojciecha. By to jednoczenie symbol potgi koscioa. Powstaway równie dziea dla dobrze wyksztaconej elity kulturalnej. Do dzisiaj moemy podziwia wspaniae mozaiki o motywach portretowych (Wilica) czy te miniatury w ksigach i freski. Malarstwo epoki przedstawiao ycie codzienne w poczeniu z symbolami ideologii redniowiecza.
Kultura polska w XIV w.
W roku 1364 król Kazimierz Wielki ufundowa w Krakowie pierwszy polski uniwersytet. Ufundowano 11 katedr( 8 prawniczych, 2 medyczne i 1 sztuk wyzwolonych). Uniwersytet pozostajc pod kontrol kanclerza pastwa posiada jednoczenie du autonomi. Profil uniwerytetu wskazuje, i mia on dostarcza, bardzo wtedy potrzebnej, wykwalifikowanej kadry urzdniczej. Tworzc uniwersytet wzorowano si na Boloni jako o wiele starszym orodku uniwersyteckim. Procesowi temu przewodzili: arcybiskup jarosaw Bogoria ze Skotnik, kanclerz Janusz Suchywilk oraz póniejszy biskup krakowskiFloriana Mokrskiego. Wszystkim trzem wychowankom Akademi Boloskiej przywicaa idea stworzenie orodka wiedzy odziaujcego na cae Królestwo.
Poowa wieku XIV w. bya okresem kiedy znacznie poszerzy sie krg elity intelektualnej w Polsce. Dziki znacznemu rozwojowi miejskich szkó parafialnych, w których ksztacono w zakresie przekraczajcym trivium moliwy by znaczny udzia polskich studentów na uniwesytetach w Pradze i Paryu. Orodków takich ksztaccych do zaawansowan wiedz byo w caym Królestwie okoo 40.
Znacznemu rozwojowi podlegy take horyzonty ludzi kierujacych polityk pastwa, ich dziaalno przekroczya wskie ramy polityki ksit dzielnicowych. Istotno patrzenia ponad podziaami, zakomunikowa proces warszawski. W kronice Jana z Czarnkowa, wida zaangaowanie polityczne autora wiatomego ogólnych celów spoecznych a nie tylko swoich celów osobistych. Polska staa si w tamtym czasie mocnym partnerem polityki europejskiej, czego wietnym przykadem jest zjazd monarchów w Krakowie w 1364 r. (cesarz, królowie Cypru,Danii, Wgier oraz wielu ksit) oraz rosncy autorytet wadcy polskiego na terenach bliskich Polsce.
Wraz ze wzrostem poziomu ycia, poszerzay si zainteresowania intelektualne Polaków. Na terenie miast rozpowszechnia si sztuka czytania i pisania. Dzieki cigym kontaktom naukowym oraz handlowym z Zachodem, Polacy nabywali coraz to nowych umiejtnoci. Byo to koniecznoci dla Polski bowiem bya ona yw czci Europy. Wida w tamtejszej Polsce znaczc zmian spoeczestwa, zamiast kulury wiejskiej i zamknitej, zaczea pojawia si kultura otwarta, widzcej korzyci w poznaniu i przyswojeniu nowych rodzajów dziaania. Przyadem tego niech bdzie bardzo due zapotrzebowanie na prowadzenie korespondencji w rónych jzykach, ksig sdowych, kancelari miejskich itp..
Kazimierz Wieki w celu zwikszenia si wiadomoci narodowej Polaków, rozpowrzechnia termin Korony królestwa Polskiego zamiast dotychczasowej nazwy Królestwa Polskiego. Nowe pojcie odróniao pastwo od panujcej dyanstii lub osoby. Wyroso ono z formy pastwa skadajcej si z wielu stanów. Nazwa ta powodowaa to, i Polacy zaczynali czy si wspóodpowiedzialni za swój kraj, rozwijao to ich politycznie. Król stawa si najwyszym dostojnikiem, który podejmujc decyzje musia odwoywa si do szerszych interesów.
Kultura Polska u Schyku redniowiecza (XV w.)
XV wiek to szybki rozwój kultury polskiej, miedzy innymi dzieki do szerokiej znajmomoci czytania, pisania i rachowania. Umiejtnoci te odgryway ju znaczn rol w rzyciu codziennym kupca, magnata a nawet rycerza. Sie szkó parafialnych i miejskich stale si rozwijaa, przygotowyway one kadry przyszych studentów. Zaczynay dziaalno równie katedry teologiczne i prawnicze w Gnienie, Pocku, Wrocawiu i Poznaniu. Rozkwita uniwersytet krakowski szczególnie po odnowieniu w 1400r. Mia on suy: christianizacji Litwy - integracja pastw króla; subie Rzeczypospolitej - dostarczanie wysoko kwalifikowanej kadry urzdniczej; poniesieniu kultury umysowej w Polsce. Po 1400r. Na uniwersytecie istaniay 42 katedry ( 11 teologi, 8 prawa, 1 medycyny oraz 22(!) sztuk wyzwolonych), do szybko uczelnia staa si wielkim orodkiem wiedzy humanistycznej.
Najwiksze odkrycia naukowe zostay wanie dokonane na Uniwerytecie. Marcin Król z órawicy (1422-60) by autorem dzie o liczbach uamkowych, geometrii oraz pracy modernizujcej tablice astronomiczne. Sawni uczeni nauk spoecznych: Mateusz z Krakowa, prekursor reformy kocioa; Jakub Parkoszowic, pierwszy traktat o ortografi polskiej(!) 1440r.; Stanisaw ze Skalbmierza, autor tezy o owjnie obronnej jako jedynej sprawiedliwej; Pawe Wodkowic, analizujcy prawo do walki z poganami i ich sytuacj prawn.
Na uniwersytecie krakowskim pojawiy si pierwsze jaskólki humanizmu. Co prawda ucznie ci nie zrywali ze reniowieczn koncepcj wiata, ale korzystajcy ju w znacznym stopniu w oparciu o kultur antyczn. Jan z Ludziska jako pierwszy zwróci uwag na pooenie chopów, apelujc do Kazimierza Jagielloczyka o polepszenie ich doli.
W pidziesitych latach tego stulecia, Jan Dugosz zacz pracowa nad olbrzymi histori Polski. W trakcie tworzenia tej wielkiej syntezy o wysokim poziomie naukowym, odwoywa si do dowiadcze lietarury wiatowj poczynajc od staroytnoci.
wiadomo narodowa Polaków rozwijaa si równie, wyraana w wikszoci przez szlacht, bazujc na odrebnoci kulutrowej oraz wspólnej narodowej przeszoci. Co ciekawe ludzie ze wszystkich warstw spoecznych brali wówczas udzia w rozwoju kultury pastwa. Niemniej w yciu spoecznym mieszczanie oraz chopi uwaani byli za niepnoprawnych obywateli pastwa. Mimo to w roku 1400 mieszczanie stanowili 50% studentów i chocia w cigu nastpnych alt odsetek ten spad do 33%, nadal przedstawiciele mieszczastwa mieli duy wpyw na warstw owiecon oraz na wiadomo narodow. By to czas olbrzymiego rozwoju intelekualnego spoeczestwa polskiego.
Pod koniec XV w. bardzo wyranie byo wida w Polsce wpywy obce w kulturze. Duo odziaa szczególnie przybysz z Woch Filippo Buonaccorsi znany równie jako Kallimacha, wychowawca synów królewskich oraz autor ywota polskiego humanisty Grzegorza z Sankoka. Z niemiec przyby do nas Konrad Celtis. Obaj oni przyswajali Polakom osignicia antycznej filozofi, co automatycznie prowadzio do rodzenia si sceptycyzmu do uznanych prawd redniowiecznych. Wan rol odegra take ideologia husycka, przenikaa ona nawet do warstw niszych spoeczestwa.
W tym okresie wytworzya si równie wana ideologia mieszczaska oparta na cechach psychiki, których spoeczestwa feudalne nie posiaday, oraz z praktycyzmem w dziaalnoci handlowej.
Ludno u samego schyku redniowiecza przejea wzory estetyczne i etyczne od warstw uprzywilejowanych. Stworzy si wówczas odrbny typ chrzecijastwa wiejski, który przetrwa w niezmienionej formie po czasy nowoytne.
Jako, e rozwój wiedzy rozwija ca kultur, rowijaa si równie sztuka pikna. Istaniao wtedy ju masowe zapotrzebowanie na dziea muzyczne. Sztuki plastyczne przeobraay si pod wpywem obcych wpywów, powstaway wybitne dziea z zakresu malarstwa, rzeby oraz architektury. Drogi prdów artystycznych do Polski:
Z poudnia - odziaujce na form miniatury, kolorystyk, to, rzeb kocieln oraz wyroby zotnicze i hafciarskie.
Z Rusi - malarstwo religijne, kaplica zamkowa w Lublinie
Poprzez kontakty batyckie - wpyw na gotyck architektur pastwa zakonnego
Cay czas w wikszych miastach Polski wznoszono monumentalne budowle sakralne w stylu gotyckim, nadawao to odpowiedni rang spoeczestwu miejskiemu. Budownictwo murowane rozwijao si intensywnie, stosujc si do akceptowanychw Polsce wzorów estetycznych ( strzelisto, barwa, gra wiatocieni). Polacy stworzyli nawet wasny typ gotyku drewnianego oraz murowanego, np. trójdzielne sklepienia.. Wielki rzebiarz Wit Stwosz, stowrzy wspaniae dzieo - otarz w kociele Mariackim, bdcy wspaniaym przykadem pónego gotyku oraz rozkwitu rzebiarstwa w Polsce.
Chata bronowicka symbolem Polski przełomu wieków -
“Wesele” Stanisława Wyspiańskiego.
“Wesele” Stanisawa Wyspiaskiego zostao napisane w oparciu o autentyczne wydarzenie -gone wesele poety Lucjana Rydla z córk gospodarza z Bronowic - Jadwig Mikoajczykówn. Bronowicka chata staa si miejscem, w którym jednego wieczoru spotkaa si krakowska inteligencja z niewyksztaconymi chopami. Wyspiaski by naocznym wiadkiem tych wydarze, sam nie biorc w nich czynnego udziau, przyglda si z boku zabawie i podsuchiwa rozmowy prowadzone w sieni obok pokoju, w którym wszyscy si bawili. Kilka miesicy po tym weselu Wyspiaski zakoczy pisanie swojego dziea. Znalazy w nim swe odbicie autentyczne postacie biorce udzia w zabawie. “Wesele” z pewnoci jest miniatur spoeczestwa polskiego, poniewa problemy i konflikty przedstawione w utworze s odzwierciedleniem stosunków panujcych w Polsce przeomu XIX i XX wieku.
Utwór rozpoczyna si dialogiem Czepca i Dziennikarza. Ten pierwszy wykazuje zainteresowanie polityk, ale w swoim suchaczu nie wzbudza chci do rozmowy. Na twarzy Dziennikarza pojawia si jedynie ironiczny umiech. Czepiec zdaje sobie spraw, e jest poniany, ale uwaa, e nie naley lekceway prostych ludzi: “chop chopskim rozumem trafi, choby byo i daleko”. Wspomina póniej tradycje udziau chopów w walce o wolno ojczyzny pod wodz Tadeusza Kociuszki. Chopi zawsze byli patriotami, gotowi do walki. Czekaj tylko na sygna ze strony inteligencji, czekaj a kto nimi pokieruje, bo sami jeszcze tego nie potrafi. Chopi mówi take, e s silni, tryskaj zdrowiem: “my som swoi, my som zdrowi”. Osob “z pogranicza” midzy spoeczestwem wiejskim i miejskim jest Gospodarz, który od dziesiciu lat mieszka na wsi i obserwuje chopów, dostrzega w nich wiele pozytywnych cech. Uwaa, i chopi s rozwani, poboni, godni zaufania. Te cechy stanowi o ich sile. Gospodarz wierzy w ich moc. 10 lat, które spdzi wród chopstwa, pozwalaj mu patrze bardziej przychylnie wanie na t grup spoeczn ni na inteligencj. Lepiej zna od reszty mieszczastwa formy ycia chopskiego, ich zwyczaje i zachowania, wartoci moralne, którymi si kieruj, ich wady i zalety. Gospodarz zdaje sobie spraw z chopskiego zapau i temperamentu i wie, e moliwe jest powtórzenie wydarze z 1846 roku z Galicji, kiedy to, podczas tzw. rzezi galicyjskiej, chopi zbuntowali si przeciwko szlachcie i palili ich majtki. Bariera midzy nimi wci nie zostaa przeamana. Gospodarz uwaa, e naley to zmieni.
Obraz inteligencji przedstawiony zosta raczej w ciemnych kolorach przez Wyspiaskiego. Dziennikarz, który niezbyt chtnie rozmawia z Czepcem, jest osob wyksztacon, ale nie potrafi doceni wartoci chopów. Dziennikarz lekceway ich, uwaa, e na wsi powinien by spokój, e chopi nie powinni walczy. Inteligencja niewiele wie o chopskich obyczajach. Skrytykowana zostaa przez Wyspiaskiego chopomania, na przykadzie Pana Modego. Wyraa on tylko zainteresowanie wygldem swojej ony, jest rozpoetyzowany, uwzniolony, nie interesuje go tak naprawd, co tkwi w jej rodku.
Radczyni nie wie, kiedy odbywaj si prace na roli. Inteligencja pozornie zachwyca si wsi, przyrod, spokojnym, wiejskim nastrojem. Porywa j temperament, sposób bycia i obyczaje chopów, jednak to wszystko jest powierzchowne, podobne do zachowania Pana Modego. rodowisko krakowski jest niechtnie ustosunkowane do chopów i przekonane o swojej wyszoci. Nie zadaj sobie nawet trudu, aby zrozumie problemy chopów. Gospodarz mówi, e przybywaj na wie tylko dla wasnej rozrywki, oderwania si od rzeczywistoci: “wy si wynudzicie w miecie, to si wam do wsi zachciao”. Gospodarz oskara równie inteligencj o brak zapau do walki narodowowyzwoleczej i kierowania ni. Jest bierna, nie wykazuje adnych chci do przewodzenia powstaniem, jest bezradna, cechuje j niemoc. Przykadem moe by postawa poety - dekadenta, niezdolnego do dziaania. Zarzucona inteligencji jest take skonno do pijastwa, czego przykadem moe by Nos.
Wyspiaski w “Weselu” wysuwa oskarenie nie tylko inteligencji, ale take ówczesnej poezji o brak mobilizowania spoeczestwa do walki o wolno, o brak nawiza do romantycznych idei. Autor wysuwa równie gorzki wniosek. Te dwie grupy spoeczne nie s w stanie si zjednoczy i podj dziaania zmierzajce do wyzwolenia si spod jarzma zaborców. Bez jednoci nie moe wybuchn skuteczne powstanie. Tak wanie wygldaa Polska przeomu wieków. Tak negatywna ocena spoeczestwa polskiego jest wynikiem rozgoryczenia autora otaczajcym go wiatem. I moe równie jego utwór przyczyni si w jakim stopniu do zmiany nastrojów wród Polaków i odzyskania niepodlegoci w kilkanacie lat po napisaniu “Wesela”...
Simon
Chop i wie w znanych utworach XIX i pocztku XX wieku.
Na przeomie XIX i XX wieku we wszystkich dziedzinach ycia polskiego przenikao gbokie niezadowolenie z panujcych stosunków spoeczno - politycznych i kulturalnych.
Niektórzy poeci i pisarze skupili swe zainteresowania na osobistych przeyciach i nastrojach oraz problemach moralnych. Inni, cho bronili swej niezalenoci artystycznej, to jednak zwizali si z deniami spoeczestwa, wyraali uczucia patriotyczne rodaków i protest przeciw niesprawiedliwoci spoecznej. Pisarze ci ukazali nam wstrzsajcy, naturalistyczny obraz ycia chopa na wsi. Odkryli przeraajc prawd, która mówia, e przeludniona wie ya w warunkach, które graniczyy ze skrajn ndz. Chopi byli traktowani jak zwierzta. Godni i wyczerpani pracowali do upadego.
Literatura polska okresu pozytywizmu przesiknita bya gbokim wspóczuciem dla cierpicych i wyzyskiwanych. W utworach Orzeszkowej, Konopnickiej, Prusa i Sienkiewicza znajdujemy bohaterów z najniszych warstw spoecznych i gbok wiedz o psychice ludzkiej. Ndz i ponienie czowieka w ustroju kapitalistycznym dostrzega E. Orzeszkowa. W swych utworach zacza protestowa przeciw krzywdzie ludzkiej. Ukazaa nam ndz, zacofanie gospodarcze i kulturalne polskiej wsi. Pisarka przede wszystkim opowiadaa si za uwaszczeniem chopów, oraz zwalczaa przesdy klasowe.
Drug powieciopisark, która staa si bojowniczk o prawa dla ludzi pokrzywdzonych przez ustrój kapitalistyczny, bya Maria Konopnicka. Najwiksz sympati darzya lud. Domagaa si dla chopów ziemi i owiaty. Nie popieraa rewolucji i gosia solidaryzm spoeczny. Z jej wierszy dowiadujemy si o tragedii dziecka wiejskiego “Ja nie doczeka”. Poetka dowodzi, e kiedy na wiecie istniaa równo spoeczna, nie byo panów, ani poddanych. Autorka jest przekonana, e gównym ródem wystpków bywa ndza i brak owiaty. W utworze “Wolny najmita” stwierdzia z sarkazmem, e wolno osobista chopów przy panujcej dalej niewoli gospodarczej sprowadzaa si do wolnoci umierania z godu. Odkrywa przed nami wstrzsajcy obraz ndzy proletariatu z Powila. Jest przekonana, e wyzysk pojawi si wraz z ustrojem feudalnym.
Zrónicowanie spoeczne krytykuje równie Bolesaw Prus. W swych utworach zwalcza take pozostaoci feudalizmu oraz przesdy stanowe. Pisarz ukazuje nam w swoich opowiadaniach cik dol dzieci chopskich i ludzi dorosych, wywodzcych si z plebsu. W “Lalce” która jest najpikniejsz powieci realizmu krytycznego w okresie pozytywizmu, Prus ukazuje warstw biedoty warszawskiej, która jest skazana na wieczn wegetacj yjc na Powilu najuboszej dzielnicy Warszawy. Pisarz staje w obronie chopów, rolników oraz nawouje do solidaryzmu spoecznego. Jest on za wprowadzeniem mechanizacji oraz owiaty do najniszych warstw spoeczestwa. Prus jest gboko wstrznity brakiem wspólnego jzyka chopów z inteligencj.
Czwartym pisarzem pozytywizmu, wraliwym na dol najniszej warstwy spoecznej - proletariatu by Henryk Sienkiewicz. W swych opowiadaniach stawa w obronie pokrzywdzonych chopów i jak jego poprzednicy ostro krytykowa pozostaoci feudalizmu. W noweli “Szkice wglem” przedstawia nam obraz wsi pouwaszczeniowej. Na podstawie historii pewnej ubogiej rodziny chopskiej ukazuje stan w jakim znajduje si spoeczestwo polskie a przede wszystkim chopów. Opisuje nam ciemnot i zacofanie panujce na wsi, które w peni wykorzystywane s przez polsk szlacht. Krytykuje Sienkiewicz ludzi, którzy obojtnie patrz na wyzysk chopa. Pisarz jest wstrznity brakiem zrozumienia w spoeczestwie. W swoich nowelach przejawia swój gboki patriotyzm i zgodny z ideologi pozytywistyczn kult hasa “pracy u podstaw”, której domaga si od szlachty i duchowiestwa, ukazujc wymownie tragiczne skutki nieinterwencji w sprawy wasnej wsi. Ciemnot panujc po wsiach napitnowa Sienkiewicz m.in. w noweli “Janko Muzykant”. Przedstawi nam w niej wraliwe, muzykalne dziecko chopskie. Móg z Janka wyrosn wielki artysta, nieszczciem urodzi si w zaniedbanej, ndznej wiosce polskiej, w której spotkaa go mier. Talent jego, jak i wielu innych, zosta zmarnowany.
W literaturze polskiej nastpi odwrót od realizmu i pozytywizmu. Rozpocz si nowy okres zwany Mod Polsk. W okresie tym znalazo si równie wielu pisarzy, którzy ukazywali w swych utworach ndz i wyzysk polskiego chopa.
Poet, który protestowa przeciw wszelkim formom wyzysku, by Jan Kasprowicz. By on czowiekiem wybitnie postpowym, gdy interesowa si rzeczywistoci i problematyk spoeczn. wiadcz o tym utwory “Z chopskiego zagonu”, “Z chaupy”. W cyklu sonetów “Z chaupy” przedstawi w sposób realistyczny ycie biednej wsi kujawskiej, do której wyrazi swe gbokie przekonanie. Poeta ukaza nam gbokie rozwarstwienie klasowe wród chopów, ich wyzysk przez kuaków i ksiy, przedstawi ndz biedoty wiejskiej, ciemnot i przesdy klasowe oraz trudn drog dzieci wiejskich do owiaty. Z wierszy tych przemawia poeta, który sam wyszed z ludu. W swojej poezji ukazuje peny, realistyczny i zwarty obraz ycia wsi, oparty na faktach o wielkiej sile oskarycielskiej. Kasprowicz staje si poetyckim kronikarzem ycia wiejskiego. Wybiera te elementy, które s protestem przeciwko panujcym stosunkom. Jego poezja przedstawia nam wstrzsajcy obraz ycia chopa, jego ndz i wyzysk.“Pot si wali, pioun na podwórkach…”
Jego wiersze wstrzsaj czytelnikiem i wzbudzaj w nim wspóczucie.Dzbanek i garnki z elaza poowie sadz pokryteNa ziemi woda we wiadrze zardzewiaych porczach…”
Drugim czowiekiem, który wypowiedzia si na temat chopa by Stanisaw Wyspiaski. W swoim dramacie “Wesele” poeta przez usta Gospodarza osdzi chopów. Stwierdzi, e byli oni najstarsz, najsilniejsz i najwaniejsz warstw w narodzie polskim. Wyróni u nich powag, przywizanie do ziemi ojczystej i tradycji oraz wielk religijno. Wyspiaski mówi, e chop jest gotowy do walki, nie chce by bierny, lecz czynnie bra udzia w yciu politycznym. Poeta dzieli chopów na modych, którym zarzuca zmaterializowanie i brak patriotyzmu, oraz na chopów starych, którzy pragn za pomoc walki odzyska niepodlego. Wyspiaski udowodni, e nie mogo doj do sojuszu pomidzy dwoma warstwami spoecznymi - inteligencj i chopami. Chopi garnli si do inteligencji i pragnli, aby im przewodzia, wyczuwali jednak, e panowie traktowali ich z góry, jak ubogich krewnych. Midzy inteligencj a chopstwem panowaa wielka przepa.ycie sobie, a my sobie”
Pierwsz wielk epick powie ukazujc caoksztat ycia wsi polskiej stworzy Stanisaw Reymont w swojej najwikszej powieci “Chopi”. Bohaterem utworu s wanie chopi, zbiorowo wiejska, ycie potnej i najliczniejszej warstwy narodu. Reymont ukaza antagonizm pomidzy bogatymi chopami a biedot wiejsk, dzieje komorników i proletariatu wiejskiego oraz rozwarstwienie wród mieszkaców wsi Lipce. Wtek Jagustynki i Wtek Kuby wykorzysta autor do ukazania wyzysku kuackiego oraz niedoli komorników i parobków. Z powieci dowiadujemy si, e reguy i zwyczaje ycia towarzyskiego ksztatowane byy przez podzia klasowy oraz antagonizmy. Miejsce w kociele zajmowane byo w zalenoci od pozycji spoecznej. Biedak wiejski sta w czasie mszy w. z dala od otarza. Pozycja spoeczna przesdzaa take o wizi towarzyskiej, o zaproszeniach na luby czy chrzciny. W czasie procesji dostrzeg Reymont rys podziau klasowego na wsi. W pierwszym tomie pt. “Jesie” zdoby si na pene ukazanie wyzysku kapitalistycznego, w obrazie stosunków midzy Boryn a Kub, który ciko pracujc zarabia zaledwie na chleb. Chcc zdoby pienidze na inne wydatki chwyci si kusownictwa. Zosta postrzelony i umar na skutek gangrenny. Aby mier jego uczyni typowym wydarzeniem obrazujcym dol proletariatu umiejscowi mier w momencie wielkiego wesela Macieja Boryny. Z innych rozdziaów dowiadujemy si o przeciwiestwach pomidzy interesami bogaczy i biedoty. Reymont zaprzeczy tutaj jednolitoci wsi. Nie byo bowiem nic, co mogoby czy np.: Boryn z Kub. Z poszczególnych czci “Chopów” dowiadujemy si wiele o straszliwych warunkach yciowych wacicieli karowatych gospodarstw oraz biedoty. Oni to wanie przymierali godem (Agata, Bylica…). Maestwo wród chopów traktowane byo niekiedy jak transakcja handlowa (za sze morgów ziemi kupi Stary Boryna Jagusi Paczesiówn). Podtytuy utworu bdce nazwami pór roku dowodz o tym, e wan rol w yciu chopów odgrywaa przyroda. Ona wanie wpywaa na ich charaktery i nastroje. Reymont odtworzy doskonale psychik chopów. Podkreli ich przywizanie do ziemi i tradycji, specyficzn moralno, religijno, pracowito, nieufno wobec ziemian i brak solidarnoci. Gównym motywem ycia chopów bya walka o byt. W Lipcach moemy wyróni: bogaczy, yjcych dostatnie, chopów redniorolnych i godujcych. Wszyscy chopi walczyli o ziemi z dziedzicem oraz z Niemcami, ale nie wszyscy wynieli z niej jednakowe korzyci.
Problem walki z krzywd spoeczn podejmowa równie w swoich utworach Stefan eromski. Ukazywa w nich: pikno ziemi ojczystej, sprzecznoci panujce w ustroju kapitalistycznym. Protestowa przeciw krzywdzie i wyzyskowi. Wczesne opowiadania eromskiego stanowi najwybitniejsze osignicia realizmu w literaturze polskiej koca XIX wieku. Autor pokaza w nich wyzysk proletariatu przez buruazj i jego przyczyny. eromski ukazuje konflikty pomidzy ziemiastwem a bezradn biedot wiejsk (“Zmierzch”). Bezradni chopi byli zdani na bezlitosny wyzysk, szczególnie tam, gdzie trudno byo o prac.
W swojej najsynniejszej powieci “Ludzie bezdomni” pisarz ukazuje ycie rónych grup spoecznych. W utworze poznajemy warunki pracy robotników polskich (fabryka cygar, stalownia). Ludzie ci pracowali w niezmiernie trudnych warunkach. Brak byo opieki lekarskiej i troski o robotników ze strony kapitalistów. Warunki pracy byy okropne. Brak mechanizacji, brak warunków higienicznych. Ludzie mieszkali w mierdzcych i wilgotnych suterenach luba na poddaszach. Ulice miay otwarte rynsztoki, peno na nich byo bota i gnijcych odpadów. W jednej izbie mieszkao kilka osób. Nikt nie opiekowa si dziemi, które wychowyway si na ulicy. Nie byo dla nich obków ani przedszkoli. Proletariat Zagbia mieszka w ciemnych budach, przed którymi znajdoway si kaue pomyj. Poziom kultury proletariatu by niski. Ludzie z tej warstwy myleli tylko o prymitywnych potrzebach yciowych. Mczyni mieli wygld zmczonych a kobiety byy sposzone i smutne. eromski mówi, i wród robotników rozwijaa si jednak wiadomo spoeczno - polityczna.
Utwory wymienionych pisarzy s arliwym protestem przeciw ukadom, systemom, instytucjom, konwencjom skazujcym czowieka na klsk. S woaniem w obronie czowieka. Tak wic literatura polska XIX i pocztku XX wieku czsto podejmowaa problem niesprawiedliwoci spoecznej. Czsto schodzia na samo dno ycia spoecznego i ukazywaa wstrzsajce obrazy ndzy i upadku moralnego. Chopi to warstwa wyzyskiwana i krzywdzona od zarania dziejów. W swej niedoli zawsze byli zdani na wasne siy. Nikt nie wskazywa im drogi wyjcia, nikogo nie interesowa ich los. Duo uwagi zaczto powica chopom dopiero w XIX i na pocztku XX wieku. Na wsi dokonywa si przeom. Wie i chop zyskiwaa coraz wiksze znaczenie. Wzrastaa wiadomo chopska i poczucie godnoci osobistej. Chopi byli warstw solidarn, siln i zwart dlatego te mogli odegra donios rol w walce o niepodlego Polski. Si chopsk nigdy jednak nie wykorzystano w zrywach powstaczych i to by gówny bd szlachty. Uprzedzenia stanowe nie pozwoliy na zjednoczenie si w walce o wolno Polski. Moe wówczas okres niewoli byby krótszy. Dawna patriarchalna spoeczno chopów odesza w przeszo, miejsce jej pocza zajmowa generacja chopów wiadomych wspóuczestników i wspótwórców dziejów narodu.
Choroby RP szlacheckiej oraz proces moralnego odradzania się narodu w literaturze XVII i XVIII w.
ycie szlachcica na wsi jako temat poezji - to symptomy nowych czasów. Poezja redniowieczna i redniowieczne pismiennictwo gloryfikoway czyn witego i czyn rycerza. Tak przedstawia si te ówczesny system wartoci i hierarchia wanoci: suba boa i suba rycerska. Od poowy wieku XV wszystko to zaczyna si w sposób zasadniczy zmienia. Najpierw w ekonomice, potem w polityce i kulturze. Filozofia teocentryczna przestaa by dominujc, nastpio wiksze zainteresowanie czowiekiem, jego moliwociami. Rycerz przeksztaci si w ziemianina. Ziemianin sta si nowym czowiekiem, najpierw uprawia tylko nowy zawód, rycho jednak ziemiastwo stao si now wartoci: spoeczn, ideow, kulturow, wreszcie moraln. Ziemianie stopniowo przeksztacali si w szlacht, zyskujc lawinowo kolejne przywileje. Literatura szlachecka XVI wieku towarzyszy tym wszystkim przemianom, jest ich swiadectwem, obrazem.
Poruszali take te problemy, które przyczyniay si do zego stanu pastwa, osabienia wadzy królewskiej, upadku moralnoci i zaniku dobrych obyczajów.
Ksidz Piotr Skarga Kazania "sze chorób RP": (1) chciwo (2) kótnie i niezgody (3) niereligijno (4) osabienie wadzy królewskiej (5) niesprawiedliwe prawo (6) "jawne zoci"
UJEDNOLICENIE PRAW, SEJM
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Ksiega II O prawach za to samo..., bez praw nie moe by prawdiwej wolnoci
Jan Chryzostom Pasek Pamitniki - spory, zrywanie sejmów
Wacaw Potocki Nierzdem Polska stoi - utwór wymierzony przeciwko baaganowi prawnemu, mnogo i nieciso praw
Stanisaw Leszczyski Gos wolny wolno ubezpieczjcy Konieczni utworzenia silnej armii
Stanisaw Staszic Przestrogi dla Polski Zniesienie wolnej elekcji, tron dziedziczny, sejm jednoizbowy, prawa dla mieszczan, sejm - wadza ust. i wyk.
Hugo Kotaj Anonima listów kilka Zniesienie wolnej elekcji, tron dziedziczny, sejm podzielony na dwie izby: mieszczask i szlacheck, sejm - wadza ust., rada ministrów - wyk.
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posa wprowadza nowatorskie pogldy ( Podkomorzy, ona, syn )
Ignacy Krasicki Bajka Do króla - monolog, uyta ironia - Jest to niby nagana skierowana do króla, "zarzuca" królowi, e jest szlachcicem, zbyt mody, agodny, uczony, dobry.
LIBERUM VETO
Stanisaw Staszic Przestrogi dla Polski zniesienie liberum veto
Hugo Kotaj Anonima listów kilka zniesienie liberum veto
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posa Patrioci: "Dom zawsze powinien ustpowa krajowi",zniesienie liberum veto
Powrót posa Konserwat ( Starosta Gadulski ): liberum veto - zarabia na nim, uparty
WZMOCNIENIE WADZY
Piotr Skarga Kazania sejmowe Ojczyzna jako matka i topos okrtu, osabienie wadzy
DUCHOWIESTWO
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Ksiga IV O Kociele - odzielenie pastwa od wpywów Kocioa
Mikoaj Rej Krótka rozprawa midzy 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - chciwo, zaniedbywanie obowizków duszpasterskich, bogaty tryb ycia.
Wacaw Potocki Czuj! Stary pies szczeka - krytyka duchowiestwa
Ignacy Krasicki Monachomachia - wojna mnichów midzy zakonami dominikanów i karmelitów, zwanione strony godzi alkohol, omiesza stosunki panujce wród duchowiestwa - pijastwo, kótliwo, lenistwo.
ARMIA, WOJNA
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej - Ksiga III O wojnie
Stanisaw Leszczyski Gos wolny wolno ubezpieczjcy utworzenia silnej armii
Stanisaw Staszic Przestrogi dla Polski staa armia (100tys.)
Hugo Kotaj Anonima listów kilka staa armia (60tys.)
Stanisaw Staszic Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego sprawa wojska
EDUKACJA
Stanisaw Staszic Uwagi nad yciem Jana Zamoyskiego edukacja
Andrzej Frycz Modrzewski O poprawie Rzeczypospolitej Ksiga I O obyczjach rola rodziców w wychowaniu dzieci - przygotowanie do ycia, Ksiga V O szkole - reforma szkolnictwa, dopuszczenie wszystkich m. do nauki
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posa Konserw (Starosta Gadulski): chwali si nieuctwem
Adam Naruszewicz w satyrze Chudy literat oskara stan szlachecki o nieuctwo, zacofanie i niech do ksig.
Wychowanie i nauczanie modego szlachcica wymia Ignacy Krasicki w Mikoaja Dowiadczyskiego przypadkach, ukaza zagraniczne wyjazdy modziey szlacheckiej i
obali mit wyszoci tego stanu nad innymi.
UYWANIE YCIA, PRYWATA
Mikoaj Rej Krótka rozprawa midzy 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - hazard, zbytki, prywata, rozrzutno, obojtno wobec ojczyzny i urzdów
Jan Kochanowski Mio szale, kiedy czas po temu - carpe diem, nie martwi o przyszo
Jan Kochanowski Odprawa posów greckich Troja jest alegori Polski, zginie, jeli bdzie dominowa prywata . Iketaon - symbol przekupstwa i stronniczoci
Wacaw Potocki Zbytki polskie - ubolewa nad wadami szlachty polskiej mylcej o bogactwach, wygodach, o klejnotach. Synny jest pocztek utworu:
O czyme Polska mysli i we dnie, i w nocy? eby sze zaprzgano koni do karocy...
Wacaw Potocki Czuj! Stary pies szczeka - obojetno, kradn, prywata
WIE
Mikoaj Rej Krótka rozprawa midzy 3 osobami, Panem, Wójtem a plebanem - ksidz....
Szymon Szymonowic ecy ( Oluchna, Pietrucha i Starosta ) Antysielanka, sielanka realistyczna, ludzie s zmczeni wykonywan prac
Stanisaw Staszic Przestrogi dla Polski domaga si poprawy doli chopa
Hugo Kotaj Anonima listów kilka domaga si poprawy doli chopa, wolno osoby rolnika, wprowadzenie umowy o ewentualnej zamianie czynszu na paszczyzn
Hugo Kotaj Do St. Maachowskiego Program reform, postuluje przeciwko trudnej sytuacji chopa paszczynianego
MIESZCZANIE
Stanisaw Staszic Przestrogi dla Polski prawo nabywania ziemi przez mieszczan
Hugo Kotaj Anonima listów kilka prawo nabywania ziemi przez mieszczan
POWICENIE DLA OJCZYZNY
Jan Kochanowski fraszka Na sokalskie mogiy- umrze za ojczyzn to najbardziej szczytna mier
Jan Kochanowski Pie o spustoszeniu Podola (Pie V) skarga i lamt po klsce Polaków poniesionej podczas napadu Tatarów na Podole - zrabowana ziemia, uprowadzeni ludzie
Apeluje do szlachty, aby zmienia sposób mylenia, apeluje eby byli w stanie powici si dla ojczyzny skujmy talerze...
Pie XII - A jeli komu droga otwarta do nieba, Tym, co su ojczynie!
Piotr Skarga Kazania sejmowe Ojczyzna jako matka i topos okrtu, brak mioci do ojczyzny
Wacaw Potocki Pospolite ruszenie - utwór jest scenk satyryczn, która przedstawia jak to szlachta zrywa si do walki z nieprzyjacielem.
Franciszek Karpiski ale sarmaty - liryka patriotyczna, ubolewa nad stanem kraju
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posa Szlach. sfrancuziaa: ( Szarmancki, Starocina) - brak zainteres. losami kraju, interes. ich modne stroje, konie zabawy, yj bogato. Ona le zna jzyk polski, nalad. boh. romantycznych
WCZENIEJSZE ZWYCISTWA
Wacaw Potocki Transakcja wojny chocimskiej - w epopeji przedstawione s przykady mstwa i ofiarnej sóby ojczynie, przypomniane s wczeniejsze zwycistwa, mio do Boga i Polski
Pogldy szlachty staropolskiej dotyczce polityki zagranicznej dowodz ich konserwatyzmu, a wynikaj z pogldów ograniczonej czci szlachty, e Polska jest saba i zacofana. Krytykowanie postaw szlachty sarmackiej przez twórców owiecenia szczególnie w "Powrocie posaa" mona uzna za gos w dyskusji nad przyszym ksztatem pastwa. Jest to gos opowiadajcy si za reformami i postpem. Wszyscy pisarze tworzyli z myl o kraju, jego dobrobycie i sile. Ich teksty miay due znaczenie w walce o reformy i przywrócenie prawodnoci w pastwie, a take byy bodcem do tworzenia po utracie niepodlegoci.
Próby ratowania pastwa tylko pozornie nic nie day, pozwoliy na przeycie wielu dziesitków lat po zaborach, po których kultura polska nie zgina. Przykadem utworu napisanego po trzecim rozbiorze moe by smutna elegia Franciszka Karpiskiego pod tytuem ale sarmaty:
Ojczyzno moja, na kocu upada!
Zamona kiedy i w saw, i w si!
Ta, co od morza do morza wadaa,
Kawaka ziemi nie ma na mogi!
Czas niepokoju duchowego, głodu, idealizmu, œwiętoœci i sensu. Podejmij próbę porównania naszego końca stulecia z ubiegłym - esej.
Zbliajcy si koniec stulecia, dla wielu oznaczajcy lki, przepowiednie czy obawy, oywia dyskusje na temat przyszoci bytu ludzi na Ziemi. Myl, e tak wielkie nasilenie tego zjawiska zarówno pod koniec XIX wieku, jak i teraz wynika z gwatownych zmian poprzedzajcych narodzenie nowego wieku.
Druga poowa XIX w. to przecie wzrost liczby ludnoci, ogromny postp techniczny - kolej, parowce, elektryczno, telefon, rozwój kapitalizmu, przemysu, miast. Tumy ludzi pracuj masowo w fabrykach, ubrani s w jednakowe fabryczne ubrania, korzystaj z taniej, masowej informacji, a osignicia naukowe udowadniaj zwyko, nie wyjtkowo czowieka. Zatopienie wród tumu przynosi poczucie niepewnoci i przecitnoci. W tej sytuacji mode pokolenie odczuwao zagroenie indywidualnoci jednostki ludzkiej.
Natomiast XX w. przynosi nam najwiksze “choroby ludzkoci” - nazizm i komunizm - narodzone w Niemczech, co nam - Polakom - szczególnie powinno da sporo do mylenia. Do nieszcz naszego stulecia naley doda liczne rewolucje o przebiegu tak krwawym, e trudno porównywa je z wydarzeniami z przeszoci. Mimo byskotliwych odkry naukowych i sukcesów techniki, wiek XX to stulecie cierpienia i zagady. Dlatego pozostawi po sobie gigantyczny cmentarz. Ujcie tragedii ludzkiej w statystyki nie nastraja optymizmem. Liczne bilanse wykazuj, e 187 milionów zabitych, zamordowanych lub zagodzonych przewysza wszystkie tego typu straty, jakie poniosa ludzko od pocztku istnienia. To przeraajca liczba. Jest nad czym si zastanawia, egnajc nasze stulecie.
Wanie taki wiatopogld sprzyja narodzeniu si dekadentyzmu. Bo jake tu by optymist, kiedy si idzie w nieznane. Postpujcy rozwój gospodarczy sprzyja hegemoni potnych i silnych pastw. Samo si wrcz nasuwa porównanie do filozofii Nietzchego, który to wanie gosi kult ycia, siy, tyzny biologicznej, teori nadczowieka - jednostki silnej, powoanej do rzdzenia, nalecej do "rasy panów", winnej tworzy "pastwo nadludzi".
Serce wyku musz, serce hartowne,
mne, serce dumne, silne.
Leopold Staff sonet Kowal
Czy w wiecie polityki midzynarodowej takim “nadpastwem” - wielkim imperium - nie s Stany Zjednoczone. Przecie ta koncepcja bya wykorzystana przez Hitlera, dla stworzenia podstaw faszyzmu !
Powszechny dzisiaj materializm i konsumcjonizm sprzyja wykorzystywaniu ludzi do cikiej pracy. W dobie rozwinitego kapitalizmu ycie zwykego czowieka czsto jest “pasmem cierpie". Tak wanie odpowiadaa na pytanie: “Czym jest ycie?” pesymistyczna koncepcja stworzona przez Artura Schopenhauera. Ten filozof nawouje do postawy czowieka, który tak jak dzi jest bierny, saby i zbuntowany przeciwko mieszczaskiemu, pustemu bytowi. Czowiek cae ycie dba o podtrzymanie swojej egzystencji, a wszelkie jego dziaania kocz si... mierci. Jedynym sposobem, wedug tego filozofa, jest nirwana i kontemplacja sztuki, jako jedynej wartoci. Z ca pewnoci równie i teraz mona w ten sposób zbudowa swoje szczcie.
Warto równie zwróci uwag na wielki rozwój wszelkich organizacji pomocy humanitarnej. Wysyane transporty z ywnoci do ubogich, zagodzonych krajów Afryki, leków do pastw objtych wojn, czy Wielka Orkiestra witecznej Pomocy nie s w stanie zupenie zniwelowa za, które obecnie otula ca kul ziemsk. W podobnej sytuacji by Sienkiewiczowski bohater “Ludzi bezdomnych” - dr Judym. Ten czowiek te chce walczy ze zem, ludzk krzywd, niesprawiedliwoci, o szczcie dla innych, rezygnujc z dóbr osobistych. Toczy walk wewntrzn o to, by utrzyma swoje wasne przekonania.
Sdz, e nadal aktualne s sposoby przeciwstawienia si rzeczywistoci ukazane w wierszu “Koniec wieku XIX” Kazimierza Przerwy Tetmajera. W dalszym cigu mona si zdecydowa na przeklestwo, ironi, wzgard, rozpacz, walk, rezygnacj.
Walka? Ale czy mrówka wrzucona na szyny
moe walczy z pocigiem nadchodzcym w pdzie ?
Dlaczego podmiot neguje te postawy? Walka sabego czowieka z otaczajcym go wiatem jest z góry skazana na niepowodzenie! Tak wiec czowiek yjcy na przeomie wieków XIX i XX jest zagubiony, bezradny, przeczuwa nadchodzc zagad, ale nie potrafi w aden sposób si jej przeciwstawi.
Jaka jest przeciw wóczni zego twoja tarcza,
czowiecze z koca wieku ?
Gow zwiesi niemy.
Tetmajer w utworze “Nie wierz w nic” reprezentuje ju skrajny pesymizm, negacj wszystkiego, nihilizm.
Nie wierz w nic, nie pragn niczego na wiecie
Wstrt mam do wszystkich czynów, drwi z wszelkich zapaów...
Zniszczeniu ulegy wszystkie ideay, marzenia, programy. ycie bez jakichkolwiek perspektyw, bez moliwoci urzeczywistnienia swoich de jest yciem bezsensownym.
Pomimo tych wszystkich podobiestw midzy opisywanymi schykami epok s take powane rónice. Czy wiat nie pogry si jeszcze bardziej przez te sto lat. Dzisiaj stoimy przed grob skae atomowych, zasoby naturalne sukcesywnie kocz si - lasy s wycinane, wgiel, ropa, gaz masowo wydobywane. Populacja Ziemi w zastraszajcym tempie ronie. To wszystko nie zachca do wstpienia w XX wiek, w który powoli wchodzimy. Z pewnoci bdzie wiekiem przemian - szczególnie ludzkiej wiadomoci . Przyczyni si do tego nowa metoda dialogu midzyludzkiego, dokonywana rodkami elektronicznymi, których rozwój ju teraz obserwujemy. Chc wierzy, e w tej przemianie nie zatrac si ksztatowane przez wieki podziay kulturowe pastw i regionów.
Ale jak si ma wiara, Bóg do przedstawionych powyej problemów. Z tego co widz, ludzie zaczynaj si odwraca od Kocioa. Zabiegani za pienidzmi, przepracowani szukaj innych, atwiejszych rozwiza swych problemów ni pomoc Chrystusa. Std ten rozwój rónych sekt, problemy alkoholizmu oraz narkomanii. Tutaj wyranie wida zbieno z poezj poprzedniej epoki. Jan Kasprowicz równie przesta ufa Bogu. Twierdzi, e czowiek nie moe odpowiada za zo, które, tak jak wszystko, pochodzi od Stwórcy. Wynika to z przekonania o kryzysie wszelkich wartoci- zarówno moralnych, etycznych, jak i religijnych - o nadchodzcym zmierzchu cywilizacji. Póniej - w wierszu “wity Boe, wity Mocny” - dochodzi do wniosku, i Bóg nie jest w stanie - wbrew dotychczasowym ludzkim nadziejom - przeciwstawi si dziaaniu Zego, wic jedyn rzecz jak moe zrobi jest “przebaganie szatana”.
Od szeregu lat obserwuje si wielkie przemiany w Kociele. Gdybym mia wskaza, która posta naszego koca wieku stanowi duchowy pomost czcy nas z nastpn epok kultury i cywilizacji, wskazabym na Jana Pawa II. Jego wielki projekt ewangelizacji zdeformowanego w XX w. wiata, nauczanie realizowane midzy innymi poprzez liczne pielgrzymki po obszarze Kocioa powszechnego wybiega swoj rang i si w wiek przyszy. Kilkadziesit lat temu Andre Malraux napisa, e wiek XXI bdzie wiekiem religijnym albo nie bdzie go wcale. Ten czas nadchodzi...
Czowiek sam musi okreli, co w yciu jest najwaniejsze. wiat jakich wartoci - wanych dla ciebie - odnajdujesz w utworach literackich ?
Literatura od swych zacztków staa si ródem ideaów, postaw i wzorców osobowych. W utworach powstaych po utracie przez Polsk niepodlegoci mona odnale wiele wartoci, które naley ceni, gdy prezentuj idee godne naladownictwa. Zarówno w twórczoci romantycznej , pozytywistycznej, jak i modopolskiej znajdujemy wzorce postpowania. Dla modego pokolenia czstsze obcowanie z tak literatur byoby szans na stworzenie lepszego systemu wartoci. Romantyzm w literaturze obfitowa w godne naladowania postawy i idee. Je George Byron w swej powieci poetyckiej " Giaur " ukazuje tytuowego bohatera jako posta kierujca si w swym yciu sercem oraz emocjami. Jako indywidualista chce zemci si na sprawcy mierci swej ukochanej Leili. Mimo tego, e postpuje le, to w imi zasady: " cel uwica rodki " zostaje zrehabilitowany. Byronizm zaowocowa take nawizaniami w literaturze polskiego romantyzmu. Stao si tak w przypadku " Konrada Wallenroda " Adama Mickiewicza. Powstaa tym samym nowa postawa wallenrodyzm. Idea, która wymaga uycia nieetycznych metod dla osignicia zamierzonego celu. " Macie bowiem, e s dwa sposoby walki... Trzeba by lisem i lwem" - to motto utworu, zaczerpnite z "Ksicia " Machiavellego. Postpowanie Wallenroda byo z punktu widzenia redniowiecznego rycerstwa amoralne. Konrad jednak to bohater tragiczny - musi wybra midzy ojczyzn, a rodzin, zwycistwem a honorem. Jest te postaci niezwyk, owian tajemnic i groz. Tytuowy bohater tej powieci poetyckiej kieruje si jednak mioci do ojczyzny jako wartoci nadrzdn i przede wszystkim dlatego jest postaci godn naladowania. Dla Pustelnika - Gustawa z " Dziadów "cz. IV Adama Mickiewicza najwaniejsza za bya mio; nieszczliwe uczucie, które popycha go do mierci samobójczej. Gówn przyczyn tych zych i tragicznych odczu bya nierówno majtkowa, bowiem kobieta wybraa bogatego:" Jak Ciebie olepio zoto. I honorów wiecca baka wewntrz pusta." Mio u bohatera to uczucie, które powoduje obd, samotno. Nie ma jednak nic zego w kierowaniu si ni w yciu jako wartoci nadrzdn; wrcz przeciwnie - czowiek zdolny do tak gbokich uczu musi by bardzo wraliwym i czuym. Gustaw jednak, z nieszczliwego kochanka, przemienia si w gorcego patriot, czowieka mimo wszystko wci bardzo wartociowego duchowo, w posta , która ma poprowadzi swoj kochan ojczyzn do niepodlegoci. W ten sposób rodzi si zupenie nowy bohater romantyczny- Konrad z III cz. " Dziadów ".
Peen wiadomoci swych wartoci by wybitn jednostk, wyrastajc ponad innych. Jego wyobcowanie i skócenie ze wiatem mona zaobserwowa w " Wielkiej Improwizacji ", gdzie na wpó przytomny, obkany, a jednoczenie niezwyky Konrad wystpuje w swym wspaniaym monologu przeciwko wszystkim witoci, przeciw Bogu, wierze i wszystkim wartociom. Zmaga si zatem bohater nie tylko z samym sob. Buntuje si, a jego postaw okrela literatura jako bunt prometejski . podobnie jak mityczny Prometeusz da ludziom ogie, stajc tym samym przeciw bogom Olimpu, tak Konrad postanawia wznie bunt przeciw Bogu w imi ludzkoci. Mimo jednak poczucia ogromnej wartoci i drzemicych w nim moliwoci, jest bohater bezsilny. Nic nie moe zrobi dla ludzi, rzdzi nim uczucie, które w wiecie realnym okazuje si niewystarczajce do objcia "rzdu dusz ". Postawa prometeizmu przeplata si w III cz. " Dziadów " z mesjanizmem, który jest tu reprezentowany przez ksidza Piotra. Idea ta mówi o szczególnej roli Polski w dziejach wiata. Wanie w " Widzeniu ks. Piotra " padaj sowa : " Polska Chrystusem narodów " , które okrelaj istot polskiego mesjanizmu. Ksidz Piotr to bohater rónicy si od Konrada przede wszystkim w kwestii wiary. Konrad stawia siebie wyej ni wszelkie witoci, ni Boga. Drugi z bohaterów natomiast upokarza si przed Stwórc: " Panie ! Czyme ja jestem przed Twoim obliczem ? Prochem i niczem." Bohater wie, e bez Boga nic nie zdziaa , ani w kwestiach osobistych , ani w sprawie ratowania ojczyzny. Jego godna pochway pokora owocuje fantastycznym i profetycznym widzeniem, które moe zawdzicza jedynie Stwórcy. Ksidz Piotr obserwuje obraz niedoli modziey polskiej, gnbionej przez cara. Mka narodu zostaje ukazana na wzór mki Chrystusa, która ma zakoczy si zmartwychwstaniem Polski. Jest to zapowied przyszej wolnoci ojczyzny. Zdarzali si jednak w literaturze XIX wieku bohaterowie, których postpowanie nie moe zosta pochwalone, a mimo to postacie te zapisay si na kartach dzie pimiennictwa jako niepowtarzalne i wybitne. Dziao si tak dlatego, e przechodzili w czasie trwania akcji utworu metamorfoz, ewolucj. Byo tak w przypadku Jacka Soplicy - bohatera " Pana Tadeusza " Adama Mickiewicza. Jego modo to okres zawadiacki i beztroski. Hulaszczy tryb ycia, odmowa Horeszki w sprawie przyszoci Jacka i ukochanej Ewy doprowadziy do upadku moralnego Soplicy. Po uzyskaniu opinii zdrajcy postanawia wyjecha do Rzymu i zosta emisariuszem politycznym pod przybranym nazwiskiem Ksidza Robaka. Z postaci skóconej ze wiatem zmienia si w gorcego patriot, bohatera bdcego czci ogromnego przedsiwzicia. Jego burzliwa przeszo zostaje mu wybaczona, a sam Jacek zrehabilitowany. Podobn dynamik mona zaobserwowa u Kordiana - tytuowej postaci z dramatu Juliana Sowackiego. W czasie trwania akcji utworu bohater zmienia si z modziutkiego i wraliwego chopca, który nie potrafi si odnale w wiecie, w dojrzaego i odwanego bojownika o wolno swego ukochanego kraju. Mimo wszystko jednak zakorzeniona w modym wieku saba psychika bierze gor nad nowymi yciowymi ideami Kordiana. Od tej chwili bohater skazany jest na klsk jako jednostka osamotniona. Godna uwagi jest take ch poznawania ycia i praw w nim rzdzcych ukazana w utworze. Jeszcze niedojrzay mody czowiek podróuje po Europie w poszukiwaniu celu i sensu ycia. Caa ta eskapada jednak doprowadza tylko do utraty zudze, okazuje si bowiem, e zasady moralne, które do tej pory wyznawa, nie istniej. Kordian zatem to bohater godny podziwu, gdy w trakcie akcji utworu zmienia si w czowieka miujcego ojczyzn i pragncego o ni walczy: " Polska Winkelridem narodów. "- mówi. Kolejnymi postaciami , które kieruj si w yciu trosk o innych, s osoby dramatu " Nie- boska komedia " Zygmunta Krasickiego. Najwaniejsza w yciu tych ludzi jest walka w obronie swej klasy spoecznej. Hrabia Henryk chociaby to przywódca arystokracji, poeta, który marzy o uznaniu go za geniusza. Faktycznie jest poet faszywym. Ponosi równie klsk jako m i ojciec. Dopenieniem tragizmu jego ycia jest przegrana arystokracji bronicej si w okopach witej Trójcy. Pojawia si w tym utworze take inny bohater, przywódca obozu rewolucjonistów - Pankracy. Jego grupa spoeczna, mimo chci walki w obronie swych praw, nie przedstawia adnego programu zawierajcego postulaty dotyczce przyszoci, nie ma adnych ideaów, prócz chci zemsty. Hrabia i Pankracy reprezentuj dwie skrajne sprzeczne postawy. Obaj jednak ponosz klsk, co doprowadza ich do tragicznego koca.
W taki sposób prezentuj si bohaterowie romantyczni. Najwaniejsza w ich yciu jest sfera duchowa - mio do kobiety , ojczyzny, klasy spoecznej. Wikszo jednak z nich jawi si jako postacie tragiczne. Kolejna epoka literacka- pozytywizm - wysuwa do analizy psychologicznej troch innych bohaterów. Generalizujc, najwaniejsz jest dla nich praca. Zerwanie z tradycj romantyczn nie nastpio jednak tak szybko. Stanisaw Wokulski i Andrzej Kmicic choby wci jeszcze posiadaj wiele cech romantycznych. Typowe zaoenia pozytywistyczne prezentuj bohaterowie powieci Elizy Orzeszkowej " Nad Niemnem ". Dziel si na tych, którzy pracuj i w ten sposób wspomagaj gospodark kraju, oraz tych, którzy yj z pracy innych- pasoytów mogcych nic poytecznego dla ojczyzny uczyni. Do pierwszej kategorii nale Bohaterowicze, którzy bardzo ciko pracuj. Uprawiaj ziemi , hoduj zwierzta. Ich cikie ycie jednak napawa ich radoci i zadowoleniem. Zacianek, mimo trudnoci i przeciwnoci losu, optymistycznie patrzy na wiat, cakowicie speniajc si na polu pracy. Jest ona dla Bohaterowiczów motorem ycia, jego celem i sensem. Podobnie jest w przypadku Benedykta Karczyskiego i jego siostry Marty. Oboje od urodzenia niemal zaznajomili si z prac, mimo szlacheckiego pochodzenia. Benadykt dba o swe grunty niczym o wasne dziecko, tak te je traktuje. Marta nie zawsze mylaa w tych kategoriach. Baa si cikiej pracy, lecz ycie waciwie zmusio j do zmiany wiatopogldu. Zajmujc si domem brata i jego dziemi cakowicie si odnalaza. Drug grup bohaterów " Nad Niemnem " - ludzi yjcych z pracy innych reprezentuje Emilia Karczyska, ona Benedykta. Dla niej najwaniejsze w yciu s marzenia o wiatowych rozkoszach, romantycznych kochankach. Nie pomaga mowi w prowadzeniu gospodarstwa, nie wspiera go nawet duchowo. Przez to staje si bohaterk negatywn, wrcz komiczn. Do ludzi jej pokroju naley, take Teofil Róyc - morfinista, którego " czyni to jeszcze bardziej intrygujcym i ciekawszym". Mczyzna trwoni cay majtek na zabaw i bujne ycie towarzyskie. Do najlepszych z punktu widzenia zaoe pozytywistycznych, nale w tym utworze jednak Justyna Orzelska i Witold Karczyski. Bohaterka to osoba, któr nudzi ycie szlachcianki i denerwuje myl o pasoytnictwie na cudzej pracy. Postanawia zatem wyj za Jana Bohaterowicza i zacz pomaga jego caej rodzinie w uprawie roli. Swe ideay i marzenia stawia ponad zdaniem i opini reszty rodziny. Chce by po prostu szczliwa, cho wie, e to szczcie pocignie za sob wiele wyrzecze. Witold Karczyski natomiast jest powieciowym przedstawicielem pozytywistycznego postulatu " pracy u podstaw ". Naucza najnisze warstwy spoeczne, opowiada im o nowinkach agrononicznych. Jest modym czowiekiem, który rozumie chopów, jest nimi zafascynowany i postanawia im pomóc. Kolejn wielk pozytywistyczn jest " Lalka " Bolesawa Prusa, ukazujca waciwie trzy typy bohaterów, którzy yj zgodnie z tym, co dla nich najlepsze, najwaniejsze. I tak gówny bohater - Stanisaw Wokulski- czowiek o cechach zarówno romantycznych, jak i pozytywistycznych, kieruje si w yciu w zasadzie jedynie ogromnym uczuciem, jakim darzy Izabel ck. Czowiekiem interesu bowiem zostaje te z powodu mioci. Chce by bogaty, gdy wie, e tylko w ten sposób moe j zdoby. Podporzdkowanie caej egzystencji jedynej osobie moe doprowadzi do rychej tragedii. Tak byo i w tym przypadku. Wokulski próbuje popeni samobójstwo. Wielka romantyczna mio bya dla niego motorem wszelkich dziaa. Oprócz tego warto wspomnie o filantropijnej dziaalnoci Stacha. Kierujc si ogromn wraliwoci i litoci wspomaga najuboszych, najbardziej uciskanych i potrzebujcych. Innym idealist, czowiekiem o wielu cechach romantycznych, jest w " Lalce " Ignacy Rzecki. Na jego losy zoya si przeszo duego narodu, który utraci niepodlego. By bojownikiem o wolno Polski, który przedstawiany jest w utworze jako dziwak, marzyciel i niepoprawny optymista. Bohater to czowiek wyobcowany, samotny, yjcy jedynie myl o dawnych czasach, gdy wraz z przyjacielem, Augustem Katzem, walczyo niepodlego kraju. Kieruje si w yciu Rzecki wielkim sercem, dobroci i marzeniami o wolnej ojczynie. Kolejnym, najmodszym idealist jest w powieci Julian Ochocki. Bohater to naukowiec, dla którego najwaniejszy w jego egzystencji jest postp cywilizacji, który okrela jako: " Cel wyszy ponad wszystkie, do jakich kiedykolwiek rwa si duch ludzki." Ochocki to typowy pozytywistyczny bohater scjentyczny, wyksztacony przez zaoenia epoki z uwagi na zwikszenie roli nauki w drugiej poowie XIX wieku w Polsce. Henryk Sienkiewicz w tym czasie ukazuje na kartach " Potopu " inny typ bohatera. Jest nim Andrzej Kmicic, posta podobnie pod wzgldem psychologicznym do romantycznego Jacka Soplicy. Pocztkowo mczyzna prowadzi typowo hulaszczy tryb ycia, co skania go do zbratania si niewiadomie ze zdrajc narodowym Radziwiem. Gdy jednak stoi na skraju przepaci moralnej w Kmicicu nastpuje przeom. Od tej pory bdzie dokonywa wielu bohaterskich czynów, wiernie suc ojczynie. Zacznie szlachetnie stara si odzyska dobre imi, zwaszcza u ukochanej Oleki. W kocu dochodzi do rehabilitacji Andrzeja. Król Jan Kazimierz nadaje mu tytu starosty, a sprawy serca kocz si lubem bohatera. Kmicic odznacza si dynamik literack. Zmienia si wewntrznie w czasie rozwijania si akcji utwory. Ma to bezporedni zwizek z pozytywistycznym ewolucjonizmem. Wiek XIX w literaturze polskiej wysun wielu bohaterów godnych naladownictwa. Warte uwagi jednak jest take pimiennictwo europejskie. W swej powieci " Ojciec Gariot" Honoriusz Balzac w sposób bardzo przejmujcy i tragiczny ukazuje topos mioci ojcowskiej. Tytuowego bohatera obdarzy los dwiema córkami - Anastazj i Delfin. Wydawa mnóstwo pienidzy , stajc si niemal ndzarzem, by dobrze wyksztaci i wyda za m swe ukochane pociechy. Córki jednak szybko o ojcu zapominaj. W tak czuym i wraliwym czowieku coraz czciej pojawia si pogld e: " Pienidz to ycie, pienidz moe wszystko ". W przypywie goryczy, spowodowanej kótni córek, Gariot stwierdza, e nie jest ju ojcem. Dopiero tu przed mierci bohater uwiadamia sobie, e Anastazja i Delfina nie kochaj go. Nagle zupenie zmienia o nich zdanie: " Trzeba umiera, aby si dowiedzie, co to dzieci (...). Dajesz im ycie, one daj im mier." Dla ojca Gariot najwaniejsze w jego tragicznym yciu byy córki. To napaway go radoci, to one stay si jedynym celem i sensem jego smutnej egzystencji. Tak jak romantyzm i pozytywizm okrelone typy bohaterów, tak modernizm nie uksztatowa jednolitego obrazu czowieka epoki. Dekadentyzm chociaby ukazuje ludzi bez adnego celu ycia, ludzi o skrajnie pesymistycznym podejciu do wiata. Nie jest to zapewne postawa godna zainteresowania spoecznego. Do bohaterów wartych naladowania w Modej Polsce naley, ze wzgldu na wiat wartoci moralnych, tytuowa posta opowiadania Stefana eromskiego " Doktor Piotr ". Ukazana jest tu jednostka dokonujca trudnego wyboru. Dowiedziawszy si o nieuczciwoci ojca, który okrada robotników, by zdoby fundusze dla syna, Piotr postanawia zawszelk cen zwróci pienidze. Zasady moralno -etyczne s zatem dla niego najwaniejsze, stawia je nawet wyej ni kontakty z ojcem. eromski w swej twórczoci ukaza mnóstwo typów bohaterów. Do najpikniejszych wewntrznie naley Tomasz Judym- doktor z powieci " Ludzie bezdomni ", czowiek, który podejmuje walk z otaczajcym go zem i niesprawiedliwoci spoeczn. Temu celowi powica cae swoje ycie, caego siebie. Dlatego szybko traci moliwo zrobienia kariery, odrzuca mio Joasi Podborskiej, rezygnuje ze stabilizacji yciowej. Wybiera sub szlachetnej idei leczenia ubogich. Udaje mu si ocali wiat swych wartoci i pozostaje wierny sobie. Kolejnym bohaterem modopolskim, który okrela najwaniejsz rzecz swego ycia jest Maciej Baryka - " pierwszy gospodarz we wsi" Lipcu z powieci Wadysawa Stanisawa Reymonta " Chopi ". Mimo tego, e jest osob wyrachowan i bezwzgldn, odznacza si pracowitoci i ogromn mioci do ziemi oraz gospodarki. Na jego niekorzy przemawia jednak fakt, e zafascynowanie erotyczne mod dziewczyn, Jagn, przesania mu cay wiat, nawet rodzin i ukochane grunta. Dopiero tu przed mierci zmienia si, dojrzewa do wanych, rodzinnych decyzji. Literatura doby romantyzmu, pozytywizmu i Modej Polski przyniosa postawy wielu bohaterów godnych naladownictwa, prezentujcych idee i wartoci , które winny wpywa na ycie emocjonalne modych ludzi koca XX wieku. Postaci reprezentujce polski romantyzm s mi bardzo bliskie, zwaszcza Gustaw z IV czci " Dziadów ". Bohater kieruje si w yciu ogromn mioci do kobiety, nieszczliwym uczuciem, które popycha go do samobójstwa. Wierz, e nadwraliwo moe doprowadzi czowieka do tragedii. Nie uwaam tego za nic zego. By dobrym, kochajcym i wielkodusznym to wspaniaa zaleta, a kocha kogo ponad wszystko, znaczy mie zdolno do czego wicej ni jedynie zwykych uczu. wiat wartoci romantyków by bardzo bogaty duchowo, a oni wraliwi i pikni wewntrznie, obdarzeni najlepszymi cechami. Z bohaterów pozytywistycznych ceni najbardziej Justyn Orzelsk i Stanisawa Wokulskiego. Bohaterka " Nad Niemnem " jest mi bardzo bliska z powodu sprzeniewierzenia si caej rodzinie i zwizaniu si z ukochanym z niszej warstwy spoecznej. Potrafia wzi swe ycie i swój wiat w swoje rce. Bya to decyzja yciowa, z któr musieli si upora wszyscy najblisi Orzelskiej. Ceni j za to , e zawsze potrafia by sob, nie wstydzia si mówi o swych uczuciach i nie umia y bezproduktywnie. Wokulski jednak to bohater mi najbliszy. Wiem, co znaczy podporzdkowa cae swoje ycie jednej osobie. Mio staje si motorem wszelkich dziaa. Kade sowo, kada decyzja, kady krok jest efektem ogromu uczucia, jakim zostaje obdarzona ukochana osoba. Do najlepszych moralnie bohaterów nale postaci wykreowane przez Stefana eromskiego- Doktor Piotr oraz Tomasz Judym, suebnicy idei i wielkich etycznie wartoci. Jak wida, po ponad stu latach, wzorce literackie romantyzmu, pozytywizmu i modernizmu, by poszukiwa celu i sensu ycia, jego motoru, systemu wartoci i idei przydatnych w yciu pokolenia przeomu wieków. Jest bowiem mnóstwo wzorów postpowania w utworach XIX wieku i warto skorzysta z zalet i wad bohaterów literackich, a take uczy si na ich bdach.
Czym jest dla Ciebie literatura - życiową przygodą, Ÿródłem życiowych refleksji, czy sposobem poszukiwania prawdy o œwiecie?
Spotkaem si kiedy z porównaniem wynalazku Gutenberga do odkrycia nowej i nieznanej galaktyki. W jiego wyniku powstaje nowy wszechwiat, który pozna moe nawet zwyky czowiek pod warunkiem, e “zakupi wejciówk”, to jest posiada umiejtno czytania i pisania. Obawiam si, e ja w prawdzie wejciówk posiadam, lecz nie czsto korzystam z moliwoci poznania tych wiatów. Dlatego te odpowied na pytanie, czym jest dla mnie literatura, jest dla mnie do trudna. Mógbym wprawdzie obudnie napisa o wartociach jakie niesie dla mnie osobicie czytanie ksiek.Pozwol sobie jednak na szczero i odpowiem uczciwie, e literatura nie odgrywa wikszej roli w moim yciu. Czytam niewiele i jak wikszo uczniów nie przepadam za ksikami z kanonu lektur szkolnych. Najchtniej sigam po ksiki z “innej póki” i szczerze mówic szukajc pozycji posuguj si kryteriami takimi jak: wartka akcja, pasjonujcy temat, jasna i prosta poetyka. Z reguy s to pozycje polecane przez moich przyjació. Z tego co napisaem wynika, e dla mnie literatura jest zarówno yciow przygod oraz ródem refleksji. Trzeci trzon tematu, czyli literatura jako sposób poszukiwania prawdy o wiecie nie do koca jest dla mnie jasny. Nie chciaem bowiem szuka gotowych prawd podanych mi przez teki. Prawdy moe nauczy mnie, moim zdaniem ycie, kontakty z ludmi, wiat realny.
Przyznaje jednak, e przeczytaem ksik, która zawiera wszystkie elementy tematu. Bya i jest dla mnie yciow przygod, poniewa nigdy do tej pory nie spotkaem si z tego typu faktem. Bya take z tego wzgldu, e odkrya przede mn informacje, które traktowaem do tej pory tylko jak suchy fragment historii, która trzeba wyku i zda. Jednoczenie dostarczya mi refleksje nad natur czowieka i koniecznoci, które z tej natury wynika. I myl te, e dostarczya czstkowej prawd o wiecie. T ksik jest “Nastpny do Raju” Marka Haski.
Urodziem si w 1980 roku. Nale do pokolenia, które uczeni socjologowie nazywaj “pokoleniem X”. Wedug ich bada dzie wczorajszy dla moich rówieników jest histori do której nie przywizuje wagi.
Marek Hasko otworzy przede mn “wrota pieka”, czasy splugawione, zdesperowane, okrutne i szare. Rzeczywisto wczesnego PRL-u lat 50-tych - 70-tych nie widziaa do tej porty jakie byy realia tamtych czasów: apatia, brudna rzeczywisto, ubóstwo codziennej egzystencji, niemoliwo odnalezienia wasnego szczcia w yciu. Wszystko to podporzdkowane prawom socrealizmu, ocenzurowane, poddane dyktaturze kamstwa. Jest w tej ksice scena koczca ksik. Ci zmczeni, zdesperowani ludzie walczcy na co dzie z fataln gospodark, próbujcy z dnia na dzie wypenia swoje obowizki subowe (prowadzenie ciarówki, praca w bazie transportowej) jad na wito 1-wszego Maja do miasta. S to ludzie zrozpaczeni i cyniczni, zawiedzeni, sfrustrowani i brutalni. Wiedz jaka jest rzeczywisto, ale kiedy jeden z nich zostaje zmuszony do wygoszenia przemówienia, mówi sloganem i banaem. I Zabawa i Warszawiak zgubili si w tym wszystkim, wtedy te mówi kamstwo:
“Ale po co oni maj wiedzie? Widziae ich twarze?
Te gupie ryje? Có, mamy powiedzie im prawd o nas?
e nam le? e si nienawidzimy? e przeklinamy i siebie,
i ich, i ziemi, i lasy, i wszystko, co nam tylko
przyjdzie na myl? Po co? Co my ich obchodzimy?
To wszystko musi zosta z nami. A te nieszczliwe
mrówki musz przecie w co wierzy...”
Z tej ksiki dowiedziaem si jaki na prawd jest stalinizm. Nie wiedziaem, e tak mona upodli, zdegradowa czowieka w jego wasnym, rzekomo wasnym kraju. W tej ksice odkryem co jeszcze - ludzi. Takich których my nazywamy prostymi ludmi i nie zastanawiamy si bliej nad ich uczuciami, pragnieniami, marzeniami. Bohaterami Haski to ludzie prawdziwi. yj gwatownie, mocno, ostro. Czasami bywaj wrogami dla siebie samych. Wydaje si, e ta cika, wyczerpujca praca, bezsens, egzystencja niszczy w nich wszystkie uczucia. A jednak maj swoje marzenia, swoje pragnienia. A jednak potrafi si zdoby na czuo, mio, uczucie, przyja. S tam sceny drastyczne: mier kumpli, kopulowanie z kobiet, ale jest i próba ocalenia wiary, nadziei i mioci. Ta ksika nauczya mnie wic ostronoci w ocenianiu innych ludzi i tolerancji wobec innych. Ju nigdy nie uyje okrelenia prosty czowiek w znaczeniu prymitywny, gupi czy naiwny. To jest chyba najcenniejsza prawda yciowa, która pynie z tej lektury.
Przeczytanie tej ksiki spowodowao, e chciaem pozna yciorys Marka Haski i dowiedziaem si z niego, e nie by wiele starszy od nas, kiedy publikowa swoje utwory. y niebezpiecznie, zbyt krótko jak na swoje moliwoci. auj, ale jestem pewien, e nie potrafi bym tak odwanie wbrew czasom dawa wiadectwo prawdzie.
W miar jak pisz t prace, ze zdumieniem widz, e wbrew mao optymistycznemu pocztkowi literatura znaczy dla mnie wicej ni sdziem. Przypomniaem sobie jeszcze inna ksik, która staa si dla mnie “wejciem do nowej galaktyki". “Czas ycia i czas mierci” Ericha Marii Remarquea W naszej narodowej wiadomoci Niemiec równa si wróg. To okrelenie jest niemal fundamentem naszej podwiadomoci, a II wojna wiatowa i jej okruciestwa utrwaliy te przekonania. Nawet w nas modych. Nie pamitamy, e “weg” pochodzi od sowa der weg - droga. Nic wic dziwnego, e wojna widziana oczyma zwykego czowieka Graebera, Niemca, wermachtowca bya dla mnie odkryciem, bo to wojna widziana oczyma wroga. Jest to historia kocowych dni wojny, dni rozpaczy i przeraenia. Nie poczuwam satysfakcji na myl, e dowiadczyli tego Niemcy. Wikszo z nich nic nie rozumiao z tego co si wydarzyo. Pani Losse, jedna z drugoplanowych bohaterek, która utracia dzieci, mówi tak:
“Dlaczego oni to robi? Ty chyba musisz wiedzie,
przecie jeste onierzem. Bo jeeli ty moesz
poj to nie jeste lepszy od tych, co to zrobili.”
Bohaterowie tej ksiki to zwykli ludzie poarci przez machin wojenn. Zdolni take do wielkich czynów, gbokich uczu, a nawet do odruchów sprawiedliwoci. Ludzie podobni nam samych. W pewnym momencie zapomniaem, e czytam o naszych odwiecznych wrogach, utosamiem si z Graeberem i to przekonao mnie, e literatura ma jednak wielk moc. Moe wic gdybym wicej zna takich ksiek inaczej patrzybym na wiat. Nie mog obieca nawet sobie samemu, e zostan molem ksikowym, ale z pewnoci postaram si zmieni swoje zdanie na temat koniecznoci czytania ksiek.
Na przykadzie tych dwóch pozycji lekturowych mog w tej chwili jednoznacznie stwierdzi, e literatura jest zarówno yciow przygod, ródem yciowych refleksji, jak i sposobem poszukiwania prawdy o wiecie
Czytanie umoliwia spotkanie z prawd. Do których sporód twoich lektur mógby odnie te sowa? Uzasadnij odpowied.
Na przestrzeni wieków rozwiny si róne gatunki literackie. Ich twórcy czerpali natchnienie z otaczajcej rzeczywistoci, a przedmiotem ich zainteresowania najczciej by czowiek. Opisywali wydarzenia z jego ycia. Analizowali przyczyny i nastpstwa jego dziaania. Stendhal, powieciopisarz francuski, powiedzia: “Powie jest zwierciadem przechadzajcym si po gocicach”. Myl, e twierdzenie to mona odnie do caej literatury, która jest przecie ródem wiedzy o czowieku i otaczajcym go wiecie. Myl tutaj o prawdzie historycznej, prawdzie moralnej i prawdzie obyczajowej.
Literatura staroytnoci jest bogatym ródem wiedzy o realiach tamtych czasów. “Iliada” Homera przyblia nam wierzenia staroytnych Greków. Poznajemy dziki jej lekturze wydarzenia wojny trojaskiej. Homer stworzy “Iliad” na kanwie mitu o jabku niezgody i dotyczy ona wydarze zwizanych z wojn trojask. Ksigi “Iliady” wypenia tematyka batalistyczna. Moemy zaznajomi si z formami walki, strategi bitew, uzbrojeniem i ubiorem wojsk staroytnej Grecji.
Epok antyku poznajemy nie tylko dziki ówczesnym twórcom. Wiele setek lat póniej powstay zbiory mitów, których lektura daje nam moliwo poznania wartoci cenionych w czasach staroytnych. Dziki “Mitologii” Jana Parandowskiego zaznajamiamy si z postawami, które bye tematami twórców staroytnych. S to midzy innymi: mio macierzyska (mit o bogini Rei), mio siostrzana (mit o rodzie Labdakidów), walka o wadz (mit o królu Midasie), powicenie si jednostki ( mit o Prometeuszu).
ródem wiedzy o minionych epokach s równie powieci historyczne, literatura pamitnikarska i kroniki. Jedn z najsynniejszych kronik polskich jest dzieo Galla Anonima. Kronika ta powstaa w latach 1112-1116 na dworze króla Bolesawa Krzywoustego. Celem autora byo przedstawienie ycia Bolesawa Krzywoustego. Jednake tre utworu obejmuje dzieje pastwa polskiego i jego wadców od czasów legendarnych (np. wadza króla Popiela) po czasy wspóczesne autorowi.
W dobie owiecenia powstay z kolei “Pamitniki” Jana Chryzostoma Paska. Tre ich przyblia nam obraz Polski XVII wieku. “Pamitniki” Paska s ciekawym ródem historycznym. Pasek opisujc gównie siebie podaje informacje o typowym polskim szlachcicu. Kreuje wartoci, którym hodowano w epoce owiecenia.
Waciwie na przestrzeni caej literatury odnale moemy przykady wyznawanych wówczas postaw moralnych. ledzc karty takich utworów jak “Antygona” Sofoklesa czy te “Odprawa posów greckich” Jana Kochanowskiego dowiadujemy si jakie racje polityczne wyznawano odpowiednio w antyku i renesansie.
Prawd o czowieku przedstawia moim zdaniem Joseph Conrad w swej powieci “Lord Jim”. Bohater utworu jest czowiekiem, który przeywa wzloty i upadki. Ma on soje marzenia, które stara si realizowa. Wyznaje pewne zasady, którym za wszelk cen chce pozosta wierny. Wreszcie ma swoje saboci, lki i zwtpienia. Bywa szczliwy, ale te dowiadcza upokorze. Spotyka go wiele stresujcych sytuacji bd te odnosi zwycistwa. Jim jest postaci niejednolit i skomplikowan. Czyni go to bardziej ludzkim. Sdz, e wykreowanie go jedynie na bohatera bd te jedynie na otra byoby nieprawdziwe. Taki portret jest bliszy czytelnikowi, który moe w nim odnale czstk siebie. Kady przecie dowiadcza rónych sytuacji.
Ca palet informacji o danej epoce stanowi powieci obyczajowe. Dziki ich lekturze mamy okazj poznania wspóczesnej im rzeczywistoci. Wród lektur dostarczajcych nam takiej wanie wiedzy gówne miejsce zajmuje wedug mnie “Lalka” Bolesawa Prusa. Akcja tej powieci rozgrywa si w latach 1878-1879 w Warszawie i o Warszawie tamtych lat dostarcza nam szczegóowych informacji. Jest to swoisty przewodnik po stolicy. Znajdujemy na kartach “Lalki” wierne opisy parków, ulic, kocioów, sklepów i budynków mieszkalnych. Zagldamy do salonów, gdzie moemy obserwowa umeblowanie i wyposaenie wntrz zgodne z panujc wówczas mod. Wreszcie dostarczy nam Prus wiedzy o modzie jaka królowaa wtedy w ubiorach kobiecych, mskich i dziecicych. “Lalka” zawiera cae mnóstwo opisów obyczajów i rozrywek. Jest to take przekrój rodowisk zamieszkujcych stolic koca XIX wieku.
Jak Bolesaw Prus ycie w miecie tak Wadysaw Stanisaw Reymont przedstawi realistycznie ycie na wsi polskiej . W swojej powieci “Chopi” przedstawi wie polsk w ramach jednego roku. ycie gromady wiejskiej wsi Lipce zwizane byo cile z rytmem ycia przyrody. To pory roku wyznaczay odpowiedni czas na ork, siew, zbiory, odpoczynek i prac. Wiedzy o tym dostarczy nam autor “Chopów” ukazuj prac , ycie codzienne, obyczaje, obrzdy i kultur mieszkaców wsi. Nie pomin te tematów zwizanych z mentalnoci chopów, którzy podporzdkowuj si obowizujcemu w gromadzie kodeksowi moralnemu. ledzc tre powieci zaznajamiamy si z tem historycznym , ekonomicznym i spoecznym ycia na wsi. Poznajemy te hierarchi spoeczestwa wiejskiego. Mamy moliwo przypatrzenia si jak yj bogacze i ndzarze wiejscy.
Reasumujc powysze przychylam si do tezy, e czytanie literatury umoliwia spotkanie z prawd. Przedstawione przeze mnie niniejszej pracy utwory dostarczaj moim zdaniem prawdziwej wiedzy o czowieku, jego yciu, moralnoci i przemianach spoecznych zachodzcych w epokach, w których y.
Czytajc te inne lektury moemy wzbogaci nasz wiedz o realiach ycia, religii, obyczajach, tradycji, rozrywkach, wydarzeniach w odlegych i bliszych nam epokach historyczno-literackich. W zasadzie kady utwór stanowi tak skadnic informacji, z której mona czerpa wiedz o czowieku i wiecie, Dziea, które podaam jako przykady na poparcie postawionej w temacie pracy tezy nie s jedynymi, które mona by tutaj przytoczy.
Danton - wielki aktor czy dobry czowiek?
Georges- Jacques Danton urodzi si 29 padziernika 1759 r, w Arcis-sur-Aube: sto pidziesit kilometrów od Parya. Wychowany zosta w wielodzietnej rodzinie, co na ówczesne czasy nie byo nietypowe. Ojciec jego przey czterdzieci lat, co w odrónieniu od dni dzisiejszych byo redni wieku, w rodzinach buruazyjnych. W dziecistwie mody Danton by osob do "niepozorn" z wygldu, natomiast ze strony charakteru by okrelany jako dzikus. Instytucje szkolne nie byy dla niego najlepszym miejscem do przebywania, nauczycielkom sprawia problemy, lecz wszyscy zgodnie podkrelali jego wielkie serce. To wanie to wielkie serce, to cecha o, której wspomina si jeszcze w póniejszych okresach ycia Dantona. Jako mczyzna by pokanej budowy, atletyczne ksztaty, mocny gos i wielka ruchliwo dodaway mu mskoci. Jeszcze twarz. Twarz tego czowieka bya niejednokrotnie tematem do szyderstw. Ju w dziecistwie, jego oblicze otoczone byo legendami, usprawiedliwiajcymi wszystkie deformacje. Do caego portretu zewntrznego Dantona, naley doda jeszcze: rubaszno manier, umiejtno posugiwanie si ludowym jzykiem oraz gust do brutalnego sownictwa. To wanie te cechy pomogy mu w docieraniu do "ludu nieowieconego". Tak zachowujcy si czowiek z pewnoci nie budziby dzi specjalnego zaufania. Jeeli powie si jeszcze, i w Dantonie nie byo adnej skonnoci do starannej, prowincjonalnej elegancji, jego obraz momentalnie blednie w porównaniu chociaby z Robesspierre'em. Jego obraz "duchowy" równie, nie zawsze by ukazywany pochlebnie. Danton, sw osob wywiera na ludziach potny wpyw, co byo zapewne rezultatem ywioowoci. Pomagao mu to w zdobywaniu przyjació, którzy niestety nie zawsze byli odpowiedni. Robesspierre nazywa ich, wrcz "szelmami".
Nie mylmy jednak o Dantonie jako, o potworze pozbawionym uczu. Osobowo jego, jest pena dualizmu. W odniesieniu do ludzi mu przyjaznych by wzorem godnym naladowania. Z jednej strony jest niechlujny, z drugiej natomiast strony swój dwór w Arcis urzdzi z wielkim przepychem. Najciekawsze jest jednak to, i ze swoim okrutnym wizerunkiem by kochankiem (prawdopodobnie) jedenastu tysicy dziewic! Niestety nie móg si poszczyci trwaymi zwizkami, które byy ogólnie przyjte wród ludzi z elity.
Robesspierre bardzo czsto zarzuca brak wychowania. Moe i susznie, gdy sposób zachowania si Dantona w niektórych sytuacjach, by rzeczywicie nie adekwatny. Swoim zachowaniem, Danton (w czasach dzisiejszych) uzyska by miano "pozera". Jest to do nieadne, okrelenie na czowieka, robicego co na pokaz. Jako przykad mog posuy jego wasne sowa: "Lud bdzie czci moj gow, tak, moj cit gow". Danton zdawa sobie spraw, e ma gro zwolenników, takimi sowami pobudza wszystkich. Móg nawet imponowa, swym beztroskim zachowaniem. W gruncie rzeczy, takie zachowanie miao zapewni popularno, czyli to, czego tak bardzo poda. Ch zdobycia rozgosu, sprawia, i zyska sobie miano hipokryty. Waciwie to obuda i udawanie (dzi mona by to okreli aktorstwem), byy obecne we wszystkich krgach francuskich. Danton sam oskara swoich przeciwników o hipokryzje. Sam równie pada ofiar takich oskare. Najwaniejsze jest jednak to, byli to równie ludzie mu zaprzyjanieni. Na przykad wierny przyjaciel Dantona, Garat mówi: "Ukazywa si jako barbarzyca po to, aby zachowa ca swoj popularno...". W zwizku z tymi krytykami, poddane zostay w wtpliwo jego intencje rewolucyjne. W tym miejscu krytycy si myl, gdy mimo korupcji, któr praktykowa, by szczerze oddany rewolucji i sta po jej stronie.
Wracajc do dualizmu w osobowoci Dantona, godne uwagi jest, i czsto po okresach szau, wielkiej grozy i energicznych postaw, Danton "zamiera". Wówczas jego przyjaciele, tumaczyli takie zachowania lenistwem. Czsto popada w depresje, spowodowane wyczerpaniem, które miao swoje podoe w rewolucji. Zwykle grony, agodnia, wówczas mówi o sobie w samych superlatywach (jak zawsze). Fakt, e nie by na przykad mciwy, ale za mocno to akcentowa. Mówi o sobie otwarcie, moe nawet za bardzo. Pewnie, wanie dlatego, wszystkie jego odchylenia, w drug stron, byy naganiane przez jego wrogów.
Danton jest przykadem czowieka, który w dzisiejszych czasach nie miaby moliwoci przetrwania ( nie mówic ju o bogatym yciu ). Otó ten popularny czowiek, nie posiada wyksztacenie, takiego, jakim mogli si poszczyci inny moni, tamtej epoki. Nie przejmowa si tym specjalnie. Braki w swojej wiedzy, umiejtnie uzupenia elokwencj, oraz impetem. Mimo swojego stosunku do wyksztacenia, by osob inteligentn i wielce pojtn, co z pewnoci dziaao na jego korzy.
Uwaam, e Danton jest, w gruncie rzeczy, aktorem i to dobrym. Znakomicie potrafi si wczu w sytuacj dla niego dogodn. Jego zdolnoci na tym polu byy szerokie, na co dowodem jest rzesza zwolenników. Mimo caego aktorstwa, nie zatraci swojego czowieczestwa, co nie czsto zdarza si wród ludzi na co dzie odgrywajcych inne role, lub przybierajcych inne twarze. Z reguy z aktorstwem wie si cakowita faszywo, a jednak Danton nie podda si temu. Jako dowód mona przywoa jego zachowanie w stosunku do przujació.
Dezintegracja osobowoci w wiecie form i stereotypów.
1.
Stereotypy istniej od pocztku ludzkoci. Uogólniajc zachowania ludzkie, nie zastanawiamy si, czy jestesmy sprawiedliwi, czy nie wyrzdzamy przypadkiem komu krzywdy. Co sprzyja powstawaniu stereotypów:
- kategoryzacja
- niesprawdzenie informacji, przyjmowanie usyszanych opinii
- lk przed nieznanym
- ch przynalenoci do jakiej grupy, przejmowanie jej pogldów, utosamianie si z ni
wiat stereotypów powoduje, e przyjmujemy róne formy. W dzisiejszych czasach wty, niebaczny, rozdwojony w sobie czowiek yje w teatrze. Stojc w garderobie ma do wyboru wiele masek. Któr z nich zaoy i wejdzie na scen?
Postpujca dezintegracja osobowoci jest niczym innym jak przybieraniem innej maski, przechodzeniem w kolejn form.
Czy wreszczie my stwarzamy form, czy ona nas stwarza? Wydaje si nam, e to my konstruujemy - zudzenie, w równej mierze jestmy konstruaowani jak bohaterowie.
Problem dezintegracji osobowoci podnosz pisarze wspóczeni: Bruno Schulz, Witek Gombrowicz Ferdydurke, Tadek Róewicz Kartoteka, Sawomir Mroek Tango.
2.
Obnaenie przez twórców funkcjonujcych w spoeczestwie stereotypów
Stereotyp wobec narodu niemieckiego (Kartoteka Róewicza).
W pokoju bohatera pojawia si moda Niemka. Nie czuje on do niej nienawici, ale wydaje mu si, e powinien poinformowa dziewczyn o tym, jak to ich ojcowie polowali w lesie na siebie nawzajem. Kiedy rozlegaj si sowa niemieckiej komendy ptrzestraszony bohater staje na boaczno pod cian. Wskazuje to cige postrzeganie Niemców jako hitlkerowców i zbrodniarzy wojennych.
Stereotypy okrelonych warstw spoecznych.
Anachroniczny wiat ziemiaski w Ferdydurke, specyficzny dla polskiej tradycji. Ja i tak pan, ty i tak cham Mitus nie moe si zbrata z parobkiem. Granicy midzy ziemiastwem i chopami nie moe przekroczy adna ze stron.
Cecha charakterystyczna dla ziemiastwa - kult jedzenia (podobiestwa do Pana Tadeusz Mickiewicza i do Przedwionia eromskiego)
Stereotypy dotyczce ziemiastwa
Straszni mieszkanie w strasznych mieszkaniach.
Zwracanie uwagi na charakterystyczne umeblowanie mieszka i zachowanie si
Stereotyp inteligenta
Wymianie inteligencji w Tangu S. Mroka (Stomil i Eleonora) Zburzyli konwencje, ale stali si zbyt przeintelektualizowani, s sztuczni w swych zachowaniach, zafascynowani prymitywn si, marginesem spoecznym.
Antytradycjonizm.
Anarchizm.
Pozorna rewolucyjno.
Nonkonformizm.
Pusty, pozbawiony idei intelektualizm.
ycie dla nich to mia wegetacja.
Sztuka - eksperymentem.
Rezygnacja z odpowiedzialnoci za ksztat wiata.
Brak odpowiedzialnoci za wasn rodzin, spoeczestwo.
Belfer - uczniak (Ferdydurke). Model szkoy jako instytucji nie zmieni si, najtrudniej jest si wyzwoli z gby szkolnej, indywidualno czowieka w szkole zostaje zatracona.
Temat ten podejmuje take Róewicz w Kartotece (scena egzaminu dojrzaoci). Autor pokazuje bezsensowno ucznia sie w szkole, gdzie naley wku ogromn ilo encyklopedycznych informacji, do niczego niepotrzebnych. Czy matura ma by egzaminem dojrzaoci, czy zaliczeniem Encyklopedi Powszechnej (PWN, w czterech tomach) jako lektury obowizkowej ?
Wymianie stereotypów zachowa spoecznych
Wychowanie modego czowieka.
Ferdydurke Gombrowicza: Modziakowie tworz w swoim odczuciu model rodziny nowoczesnej, odrzucaj konserwatyzm, starowiecko, uwaaj si za bardzo liberalnych, tolerancyjnych, dochodzi do rozlunienia wizów rodzinnych i zatracenia uczu.
Tango S. Mroka: Eleonora i Stomil wprowadzqaj nowoczesno, Stomil eksperymentuje, a Eleonora jest wyznawczyni tych zasad. Cechuje ich cakowita utrata wartoci i totalny liberalizm. Dochodzi do typowego dla kadej rodziny konfliktu pokole. Wydawaoby si, e jest to stereotypem, ale czy na pewno? Z reguy rodzice to konserwatyci, a dzieci buntuj si, chcc wprowadzenia czego nowego. Mroek ukazuje sytuacj odwrotn. Dzieci d do przywrócenia dawnego systemu wartoci.
Odwrócony model mioci
Rodzicielskiej (Modziakowie, Stomil i Eleonora).
Rodzice nie interesuj si dziemi, nie przekazuj im adnych wartoci.
Pomidzy kobiet, a mczyzn
Ferdydurke: mio Józia do Nowoczesnej. Pimko i Kopyrda w sypialni Ali. Porwanie Zosi - panny z dobrego domu - typowy motyw.
Nowoczesne maestwo Stomila i Eleonory
Stomil eksperymentuje by nie dostrzega zdrad ony.
Motyw lubu w Tangu
Aby przywróci wiat do porzdku Artur decyduje si na lub, gdy jest to tradycja przynoszca szczliwy koniec zwanionym stronom. Do lubu nie dochodzi, ponioewa Artur uwiadamia sobie, iz sama forma nie zmieni wiata. Zaprzeczenie funkcjonujcego dotychczas stereotypu.
Stereotyp czowieka silnego, który rozpycha si okciami, chamstwem próbuje zdoby wiat.
Eden: Kto jest silny, ten moe wszystko, moe robic co mu si podoba (Tango Mroka).
Dom rodzinny jako ruina
I. Dom rodzinny zawsze kojarzy nam si z miejscem, gdzie spdzilimy nasze dziecistwo, gdzie wpajano nam dobre obyczaje, ksztatowano w nas wartoci, na których musimy bazowa w dorosym yciu. Dom jest miejscem, w którym panuj okrelone zasady, do których musimy si stosowa. Taki obraz domu bardzo czsto wystpuje w literaturze, jednak moemy równie zauway utwory ukazujce nam wizj domu rodzinnego, która nie zgadza si z naszym wyobraeniem, poniewa w utworach tych dom nie wypenia przeznaczonego mu zadania, nie dostarcza adnych wartoci.
Do takich utworów moemy zaliczy np.: “Moralno pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej, nastpnie wiersz Juliana Tuwima “Mieszkacy”, powie Witolda Gombrowicza “Ferdydurke” oraz dramat Sawomira Mroka “Tango”.
II. Dom rodzinny jako ruina nie dostarczajca adnych wartoci.
1. Wymienione utwory pokazuj zakamanie domu rodzinnego , na przykad w “Moralnoci pani Dulskiej” zauwaamy kotustwo i obud, która dotyczy zarówno sfery moralnej jak i obyczajowej, czyli tak zwan dulszczyzn. Bohaterk dramatu jest pani Dulska, która jest osob dwulicow , która dba o pozory, o to, co powiedz inni ludzie, krytykuje innych, mimo, e sama zasuguje na krytyk. Mówi, e: ”na to mamy cztery ciany i sufit, aby brudy swoje pra w domu i aby nikt o nich nie wiedzia.”
2. W dramacie zauwaamy równie skpstwo, pogo za wartociami materialnymi. Dulska jest osob, która oszczdza na wszystkim, nawet na ubraniach (w domu nosi rzeczy zuyte, a lepsze ubiera wycznie w obecnoci goci ).
Równie w wierszu Tuwima “Mieszkacy” troska o dobra materialne jest podstawowym elementem ycia mieszkaców. Boj si oni, e utrac swój majtek:
“ I znowu sprawdz kieszonki, kwitki,
Spodnie na tykach zacerowane,
Wasno wielebn, wite nabytki,
Swoje, wyczne, zapracowane.”
Tuwim pokazuje równie bezmylno i ciasnot umysow mieszkaców, ich brak wyksztacenia:
“ A patrzc - widz wszystko oddzielnie:
e dom... e Stasiek... e ko... e drzewo...”.
3.W powieci “Ferdydurke” autor przedstawi rodzin Modziaków, w której rodzice d do nowoczesnoci w wychowaniu swej córki. Nowoczesno ta polega na pozwalaniu jej na wszystko, na braku jakiejkolwiek karnoci, na braku autorytetu rodziców. Rodzice chc odej od starowieckiego modelu wychowania dziecka, s liberalni i tolerancyjni (zachcaj córk aby miaa nielubne dziecko).
Podobn sytuacj zauwaamy w “Tangu”, gdzie mamy zbuntowanych rodziców, którzy nie ustalaj adnych norm. Ich brak staje si tu norm: Artur posya babci na katafalk, Stomil jest rozleniwiony, nie zwraca uwagi na romans Elonory z Edkiem, poniewa jest to dla niego wygodne, w domu panuje totalny baagan, niechlujstwo, zupena anarchia: “I cocie stworzyli? Ten burdel, gdzie nic nie funkcjonuje, bo wszystko dozwolone, gdzie nie ma ani zasad ani wykrocze ? ”.
Okazuje si, e nie prowadzi to do niczego dobrego. W “Ferdydurke” dochodzi do zatracenia wszelkich wizi midzy rodzicami a córk, rodzina przestaje by ostoj, ródem wartoci.
Forma, któr chcieli przyj rodzice, jest niedopracowana. Pastwo Modziakowie nie wytrzymuj, gdy bohater “babrze si w kompocie”, a ju cakowity upadek formy nastpuje, gdy odkrywaj dwóch kochanków córki: starego i modego.
Okazuje si wic, e stara forma jest niemoliwa do odrzucenia.
W “Tangu” Artur buntuje si przeciw temu rozpreniu, chce powrotu starych zasad, starej formy, lub w ogóle jakiej formy. ycie bez norm jest dla niego nie do zniesienia. Dramat koczy si przejciem wadzy przez Edka, z czego wynika, e przemoc, wadza jest najlepsz ide, najlepszym sposobem na opanowanie sytuacji. Czowiek musi mie jakie ograniczenia, jakie zakazy, a szczególnie w okresie który spdza w domu rodzinnym. Tam zasady ustalaj rodzice, a czowiek uczy si do nich stosowa.
4. ycie ludzkie powinno by ju od najmodszych lat urozmaicane. To powoduje, e jestemy ciekawi wiata, chtni do wejcia w dorose ycie, nie boimy si go. W wierszu “Mieszkacy” autor pokazuje monotoni ycia, trzymanie si schematów yciowych. Tuwim ukazuje typowy dzie przecitnego mieszczanina, jego myli, styl ycia i sposób postrzegania wiata. Jest to dzie taki sam jak kady inny: szary, monotonny, nieciekawy:
“Od rana bekot. Bekoc, bredz,
e deszcz, e drogo, e to, e tamto,
Troch pochodz, troch posiedz,
I wszystko widmo, i wszystko fantom”.
III. Podsumowujc naley stwierdzi, e w omawianych utworach dom rodzinny nie jest ostoj dostarczajc wartoci, uczc dobrych obyczajów. Jest to dom peen obudy i zakamania, którego mieszkacy albo dbaj wycznie o dobra materialne i panicznie boj si skandalu, albo s zbyt nowoczeni i liberalni, co nie wpywa dobrze na wychowanie modych ludzi.
Emigracja, tragizm losu emigracyjnego w literaturze romantyzmu i współczesnoœci
Mio do ojczyzny, tsknota za krajem lat dziecinnych, obok patriotyzmu i przyjani, to wartoci opiewane we wszystkich epokach literackich. Poeci i pisarze stawiali swój dom rodzinny na pierwszym miejscu, tote ukazywali jego pikno, tradycj i kultur w mistrzowski sposób. Niestety wielu mistrzów pióra musiao wspomina swoj ojczyzn z daleka, lecz pozytywnym skutkiem tej rozki s liryki, hymny, bdce dowodem mioci do ojczystej ziemi polskiej.
R O M A N T Y Z M
Najsilniej potrzeba wznoszenia si na piedestay swojego kraju uwidocznia si w romantyzmie. W Polsce kierunek ten rozwija si w szczególnie trudnych warunkach. Kraj znajdowa si pod zaborami. Mimo wysików czynionych w celu odzyskania niepodlegoci, jego przyszo nie zapowiadaa si zbyt optymistycznie. Wielu Polaków przebywao po upadku powstania listopadowego na emigracji, wielu odbywao kary zesania. Elita polskiej inteligencji - Chopin, Mickiewicz, Sowacki, Norwid i inni - wikszo swojego ycia zmuszeni byli spdzi poza granicami Polski. Niektórzy uchodcy ju nie powrócili na kamienne ono ojczyzny. Okolicznoci te sprawiy, e temat emigracji by tematem szeroko rozpowszechnionym wród bezdomnych.
Adam Mickiewicz
Jednym z pierwszych jego utworów w którym pokaza on sylwetk Polaka-tuacza, s Sonety Krymskie powstae w wyniku podróy na Krym. Przeycia wywoane piknem przyrody s tylko pretekstem do wyzna podmiotu lirycznego, drczonego przez wspomnienia utraconego kraju. Pielgrzym w utworach Adama Mickiewicza to niemal bohater byronowski: jest samotny, wraliwy, wyizolowany ze spoecznoci ludzkiej, peen niepokoju i nostalgii. Dodatkowo jego nastrój jest pogbiony przez poczucie wielkoci natury i znikomoci czowieka.
Kolejny utwór czy si z nastpnym etapem podróy wieszcza. By to Pary. Wielka Emigracja nawet tysice kilometrów od polskiej ziemi wioda spory polityczne midzy sob. Adam Mickiewicz chcc doprowadzi rodaków do kompromisu, napisa Ksigi pielgrzymstwa polskiego, gdzie zawar nastpujc myl: pielgrzymowanie Polaków nie jest zwyk emigracj ani tuaczk po Europie. Polscy uchodcy powinni gosi ide mioci do ojczyzny, wolnoci i gotowoci powicenia. Poeta aby dobitniej przekaza zaoenia swego dziea posuguje si przypowieci o chorej matce i lekarzach kóccych si o metod leczenia. Lecz nie terapia tu pomoga, ale mio jej syna. Mickiewicz twierdzi, e tak samo jest z Polsk - tylko prawdziwe uczucie powinno j otacza, nie wanie i spory. Przywoanie do pamici ojczyzny, wymawianie jej imienia wród emigrantów, mogo by znaczcym bodcem do ustabilizowania konfliktów midzy nimi. Aby nie zatracili oni nadziei, aby nie zgas w nich pomie wiary w zwycistwo. Mickiewicz opisa swoje wspomnienia z kraju lat dziecinnych, poruszy sercem i dusz wspópielgrzymów.
Gosem emigranta, gosem penym nostalgii Mickiewicz w Panu Tadeuszu woa:
Litwo! Ojczyzno moja!
Ty jeste jak zdrowie. Ile ci trzeba
ceni, ten tylko si dowie,
Kto ci straci. Dzi pikno
tw w caej ozdobie
Widz i opisuj, bo tskni po tobie...
Przywoanie obrazów szlacheckiego dworku, ukazanie staropolskich tradycji i zachwyt nad piknem przyrody wskazuje na wielk mio do ojczyzny. Adam Mickiewicz piszcy o domu rodzinnym to wygnaniec na paryskim bruku, szukajcy ucieczki przed nkajc go samotnoci i wyobcowaniem, jakie nios mu i jemu podobnym tuaczom cikie czasy.
Juliusz Sowacki
Podobnie jak Mickiewicz, i on próbowa odnale ojczyzn poprzez sw twórczo. Jego nostalgia w sposób prosty a zarazem wielce wymowny wyraona zostaa w hymnie Smutno mi Boe. Inspiracj do napisania tego liryku byy prawdopodobnie lecce bociany, które wieszcz widzia pync na Daleki Wschód. Obserwacja pikna przyrody wywouje smutne refleksje nad wasnym nieszczliwym losem. Rejs statkiem, a tym samym uzmysowienie sobie, e statek ten nie pynie do kraju, budzi w Sowackim potrzeb zwierze. Otwiera on sw dusz przed Bogiem, poniewa tylko on jest w stanie zrozumie cay bezmiar tsknoty za domem. Poeta oddaje uczucie osamotnienia i aosnej determinacji w sowach:
em by jak pielgrzym, co si
w drodze trudzi
Przy blaskach gromu
e nie wiem, gdzie si w mogi poo
Smutno mi, Boe
Szybujce bociany bolenie przypominaj mu ojczyzn, rodzc now fal nostalgii, alu, e to nie on jest ptakiem leccym do kraju. Wyjtkow atmosfer, wiersz ten zawdzicza swej prostocie wyzna czowieka liczcego si z niemonoci powrotu do rodzinnego kraju.
Temat ojczyzny Sowacki porusza take w Pamitniku Zofii Bobrówny:
Niechaj mnie Zoka o wiersze nie prosi,
Bo kiedy Zoka do ojczyzny wróci,
To kady kwiatek powie wiersze Zosi,
Kada jej gwiazdka piosenk zanuci.
Cyprian Kamil Norwid
W tonacji zupenie odmiennej napisany jest wiersz Norwida Moja piosnka (II). Jest to równie jeden z najbardziej oddziaywujcych na nasz wyobrani liryków tuaczy. Utwór mówi o alu czowieka, który wiele cierpia i dozna w yciu wielu bolesnych zawodów. W trzech pierwszych strofach dominuje motyw tsknoty za krajem ojczystym, tsknoty do prawoci i prostoty polskiego ludu. Norwid wspomina peen pokory gest rodaków podnoszcych z ziemi najmniejsz okruszyn chleba, otaczanie trosk bocianiego gniazda i przyjazne ukony które s - jak odwieczne Chrystusa wyznanie: Bd pochwalony.
W S P Ó C Z E S N O
Ukazywanie si w literaturze pielgrzyma szukajcego swej ojczyzny nie zakoczyo si nawet wtedy, gdy Polska odzyskaa niepodlego. Temat ten ze zdwojon si powróci wraz z nastaniem nowego kataklizmu dziejowego - II wojny wiatowej. Najazd wroga na Polsk, osamotnienie kraju wród innych pastw europejskich, 6-cio letnia gehenna wojenna sprawia, e znów znaleli si onierze walczcy na wszystkich frontach (pod Monte Cassino, pod Tobrukiem, w bitwie o Angli). Cenzura, represje, niemono swobodnego wyraania myli, spowodoway, e wielu poetów i pisarzy opucio zniewolony kraj. Na uchodstwie znaleli si m.in. Julian Tuwim, Jan Lecho, Kazimierz Wierzyski, Czesaw Miosz, Gustaw Herling-Grudziski, Witold Gombrowicz. Niektórzy z nich wrócili, dla niektórych ojczyzna zostaa tylko wspomnieniem. Dla wikszoci emigrantów oparciem sta si Pary, lecz nawet ta zastpcza ojczyzna poniosa klsk.Wtedy poeci tacy jak Lecho, Tuwim, przebyli szlak wygnaczej wdrówki przez Hiszpani, Portugali, Brazyli, a do Nowego Jorku.
Jan Lecho
y on w Ameryce bez nadziei na powrót do kraju. Jedyn jego ucieczk byo pisanie Dzienników, w których dzieli si refleksjami m.in. o sytuacji w kraju, o yciu na emigracji, o swojej samotnoci, np:
...samotno rozdzierajca - ta gboka, na któr nie ma rady na tej ziemi wygnania...
Stany Zjednoczone byy dla Lechonia w pewnym sensie przymusowym miejscem odosobnienia.Schroni si on tu wskutek nastpstw wojennych, by on jednak gotowy zawsze suy ojczynie.
Typowo emigracyjnym lirykiem jest wiersz Przypowie. Poeta pisze o onierzu, który zostawi lady swojej stopy na wszystkich nieodstpnych drogach Europy. Z wiersza wywnioskowa mona, e jest to wypowied kogo, kto zdecydowa si pozosta na obczynie, ale take kogo, kto próbuje wytumaczy sw decyzj i pooenie w jakim si znalaz. Podmiot liryczny mona w tym przypadku utosamia z samym poet Janem Lechoniem.
Julian Tuwim
W tamtych trudnych dla poetów czasach powsta wiersz Juliana Tuwima Kwiaty polskie. Poeta kieruje w nim swoje krytyczne uwagi szczególnie pod adresem wadzy, jednak mówi take o poezji i ojczynie:
piewam dwusowy hymn prostaczy,
Jakby to by poemat cay:
e Wisa pynie...Wisa pynie...
Matko i wierszu, i ojczyzno,
Umiowani trój-jedynie!
Zbigniew Herbert
Pan Cogito - powrót Utwór podejmujcy tematyk masowej emigracji Polaków na Zachód w latach 70-tych i 80- tych. Mimo lepszego ycia na emigracji, podmiot liryczny decyduje si na powrót do rodzinnego kraju z pen wiadomoci tego, e zastanie zniszczon ojczyzn, w której nie bdzie móg prowadzi ycia takiego jak na obczynie. Pojawia si pytanie wic po co wraca: - do wody dziecistwa
- do spltanych korzeni
- do ucisku pamici
- do rki twarzy
spalonych na rusztach czasu
Wartoci zwizane z ojczyzn s dla niego cenniejsze ni wygoda w obcym kraju.
Kazimierz Wierzyski
Wierzyski nie pogodzony z now Polsk stan u progu lat powojennych wobec trudnego wyboru. Zdecydowa si jednak pozosta na emigracji, która teraz penia ju inn funkcj i miaa inne uzasadnienie ni w latach wojny. Poezja jego jest dokumentem przemyle wspóczesnego czowieka wywoanych przez nostalgi, przez al za opuszczon ojczyzn. Wiele jego utworów o tematyce emigracyjnej zostao napisanych w Paryu (Korzec maku, Tkanka ziemi, Kufer na plecach czy Sen marca). Byy to arcydziea liryki osobistej, przekazujce wane treci przemyle i emocji charakterystycznych dla wychodstwa polskiego po drugiej wojnie wiatowej.
Pojawia si utwór Rozmowa z ksidzem. W swojej twórczoci neguje sens wysików zmierzajcych do ulepszenia ludzkiej egzystencji, a take sens samej egzystencji w Rozmowie z ksidzem: ycie? Nie mówmy o tym. Wiadomo - opowiadanie idioty.
Genez takiego stosunku do historii jest gest obronny czowieka, który od niej przyj najcisze ciosy. W utworze tym przemawia do nas czowiek który dwiga z rozpacz i mozoem swój kufer na plecach, kufer gorzkiego emigracyjnego losu.
Tragizm tego poety, który wybra los emigranta, polega na tym, e nie umia i nie chcia przesta by poet Polaków i spraw polskich.
Czesaw Miosz
Pod koniec 1945 roku Miosz wstpi do suby dyplomatycznej i pracowa w placówkach w Stanach Zjednoczonych i Francji. W roku 1951 odmówi powrotu do kraju. Postanowi zerwa z nim i przyj status emigranta. Motywy swego postanowienia wyjania jego tom esejów Zniewolony umys napisany przez niego w Paryu. Opisujc zjawiska, procesy zachodzce w psychice charakteryzowanych ludzi, opiera si czciowo na wasnych dowiadczeniach. Miosz, mimo swego pobytu na emigracji stara si nie by obojtnym na wydarzenia w kraju.
Zainspirowany wasnymi dowiadczeniami z ycia jako emigrant oraz utartymi prawdami o wiecie pisze Dolin Isy. Jest to powie o rodzinnym dworze na Litwie, o tradycjach, o zwyczajach ludowych. Bya ona powrotem do lat dziecinnych, do wczesnej modoci i do przyrody. Bohaterem powieci zosta chopiec dorastajcy wród pikna natury w pocztkach XX wieku. Apoteozowanie kraju lat dziecinnych wraca tu echem z Pana Tadeusza.
Swoje wewntrzne doznania zwizane z losem emigranta uj w napisanej we Francji Katedrze Sandwiczów przedstawiajc awanturnicze przygody polskich marynarzy, którzy zeszli z pokadu i pozostali za granic.
Na przytoczonych utworach zarówno z epoki romantycznej jak i wspóczesnoci, widoczny jest cisy zwizek treci ujtej w tyche utworach a sytuacji panujcej w kraju, sytuacji politycznej. Poezja ta tworzona bya przez ludzi którzy osobicie doznali wszelkich cierpie moralnych zwizanych z losem emigranta. Moemy wic traktowa t poezj jako wyjtkowo wany dokument w dziejach literatury polskiej ze wzgldu na cisy jego zwizek z dziejami historycznymi naszego kraju zarówno w epoce romantyzmu jak i wspóczesnoci. Emigracja polska najcisze chwile ma ju dawno za sob. Dzi, jeeli mówi si o uchodcach, to ju nie z przyczyn politycznych czy z powodu represji, lecz z wasnego, nieprzymuszonego wyboru.
Krzysiek K.
Nastroje koca XIX w. i pocztku XX w. , szukanie celu i sensu ycia.
Zagubienie i kryzys wartoci w literaturze Modej Polski i wspóczesnej, w czym szuka si ucieczki i lekarstwa.
I N T R O
Kady czowiek niezalenie od tego, w jakiej epoce y, jakie mia pogldy, wierzenia, zapatrywania zawsze zastanawia si po co on waciwie yje. Jaki jest cel jego egzystencji na wiecie? Jak powinien y, eby y waciwie? Poeci, pisarze nale do tej grupy ludzi, któr powysze problemy szczególnie frapuj. Staraj si znale odpowied na te pytania.. Wic jak poszczególne epoki, ich reprezentanci i bohaterowie literaccy zapatrywali si na te kwestie?
Kochanowski we fraszkach przedstawia ycie jako art, zabaw. Wolter ma pogldy zblione do póniejszych pozytywistów, ucieczk znajduje w oddaniu si pracy Pracujemy nie rozumiejc, to jedyny sposób aby uczyni nasze ycie znonym. Trzeba uprawia swój ogródek. Mickiewicz w Pieni filaretów nawouje Hej, uywajmy ywota! Wszak yjem tylko raz, ale ten sam poeta, dwadziecia lat póniej tak to wspomina polay si zy (...) na moj modo górn i durn. Faust, Kordian to postacie bez poczucia sensu ycia, szukajce szczcia.
M O D A P O L S K A
Druga poowa XIXw, to wzrost liczby ludnoci, ogromny postp techniczny - kolej, parowce, elektryczno, telefon, rozwój kapitalizmu, przemysu, miast. W tej sytuacji mode pokolenie poczuo zagroenie indywidualnoci jednostki ludzkiej. Tumy ludzi pracuj masowo w fabrykach, poubierane w jednakowe fabryczne ubrania, korzystaj z taniej, masowej informacji, a osignicia naukowe udowadniaj zwyko, nie cudowno czowieka. Zatopienie wród tumu przynosi poczucie niepewnoci i przecitnoci. Przy tym zblia si koniec stulecia, a to zawsze oznacza lki, przepowiednie, obawy,... I w tej atmosferze rodzi si wanie dekadentyzm. Oznacza pesymistyczn, indywidualistyczn postaw czowieka, poczucie biernoci, saboci, bunt przeciwko mieszczastwu.
Filozofi koca XIX wieku zdominoway trzy koncepcje filozoficzne, które jak si póniej okazao, miay ogromny wpyw na sposób mylenia ludzi, literatur. Pierwsza koncepcja stworzona przez Artura Schopenhauera. Jest to filozofia skrajnie pesymistyczna. Odpowiedzi na pytanie "Czym jest ycie ?" uczony odpowiada "pasmem cierpie", Czowiek pragnie szczcia, dy do niego i... nigdy go nie osiga. Czowiek cae ycie dba o podtrzymanie swojej egzystencji, a wszelkie jego dziaania kocz si... mierci. Sposobem na ycie, wedug tego filozofa, jest nirwana i kontemplacja sztuki ( jako jedynej wartoci ).
Jako nastpn koncepcj wymieni pogldy Nietzchego, zupenie odmienne od omawianych wczeniej. Gosi kult ycia, siy, tyzny biologicznej, teori nadczowieka. Jest to jednostka silna, powoana do rzdzenia, naleca do "rasy panów", winnej tworzy "pastwo nadludzi".
Ta koncepcja zostaa wykorzystana póniej przez Hitlera, dla stworzenia podstaw faszyzmu.
Kazimierz Przerwa Tetmajer w wierszu Koniec wieku XIX na pocztku kadej zwrotki stawia pytania stanowice propozycj przyjcia okrelonej postawy wobec otaczajcej rzeczywistoci. Mona wic, w kocu XIX wieku, zdecydowa si na : przeklestwo, ironi, wzgard, rozpacz, walk, rezygnacj, byt przyszy lub uycie.
Walka? Ale czy mrówka wrzucona na szyny
moe walczy z pocigiem nadchodzcym w pdzie ?
W odpowiedzi na konkretne propozycj padaj retoryczne pytania bdce negacj tych postaw. Podmiot neguje zarówno postawy romantyczne, jak i pozytywistyczne.
Walka sabego czowieka z otaczajcym go wiatem jest z góry skazana na niepowodzenie. Tak wiec czowiek yjcy na przeomie wieków XIX i XX jest zagubiony, bezradny, przeczuwa nadchodzc zagad, ale nie potrafi w aden sposób si jej przeciwstawi.
Jaka jest przeciw wóczni zego twoja tarcza,
czowiecze z koca wieku ?
Gow zwiesi niemy.
Utwór Tetmajera Nie wierz w nic reprezentuje ju skrajny pesymizm, negacj wszystkiego, nihilizm.
Nie wierz w nic, nie pragn niczego na wiecie
Wstrt mam do wszystkich czynów, drwi z wszelkich zapaów...
Zniszczeniu ulegy wszystkie ideay, marzenia, programy. ycie bez jakichkolwiek perspektyw, bez moliwoci urzeczywistnienia swoich de jest yciem bezsensownym. Jedyne pragnienie podmiotu to Nirwana.
Temat Nirwany kontynuuje poeta w Hymnie do Nirwany. ycie jawi si podmiotowi jako cig nieskoczonych cierpie, wic zwraca si za pomoc epifory do Nirwany, bagajc j o uwolnienie go od nieznonego brzemienia ludzkiej egzystencji.
Niedostrzeganie sensu ycia zawar take poeta w wierszu Anio Paski. ycie ludzkie jest tylko smutnym, pozbawionym celu przemijaniem, bkaniem si po zimnym, nieprzyjaznym wiecie, wszelka egzystencja nie ma sensu, jest tylko trudnym do zniesienia cierpieniem.
Podmiot liryczny w wierszu Dies Irae Jana Kasprowicza wystpuje w imieniu caej ludzkoci, usiuje dociec, czy czowiek moe odpowiada za zo, które zostao stworzone, jak wszystko, przez Boga ? Obrazy koca wiata zawarte w hymnie s charakterystyczne dla katastrofizmu, zjawiska wynikajcego z przekonania o kryzysie wszelkich wartoci, o nadchodzcym zmierzchu cywilizacji. Wszechogarniajcy kryzys dotyczy równie wartoci moralnych, etycznych, religijnych, wyraa si midzy innymi podwaeniem wiary w Boga.
Ten temat porusza poeta dalej w utworze wity Boe, wity Mocny. Dochodzi do wniosku, i Bóg nie jest w stanie - wbrew dotychczasowym ludzkim nadziejom - przeciwstawi si dziaaniu Zego, wic jedyn rzecz jak moe zrobi jest przebaganie szatana.
Lecz zupenie przeciwny charakter ma póniejszy utwór Kasprowicza Moja pie wieczorna, gdzie poeta dochodzi do wniosku, e zo jest rezultatem sprzeniewierzenia si czowieka Bogu.
Chrzecijask interpretacj istoty Boga stanowi take Hymn witym Franciszka z Asyu.
Leopold Staff sonet Kowal. Nawizanie do Nietschego. Metafora kowala to czowiek pracujcy nad samym sob, nad ksztatowaniem wasnego charakteru.
Serce wyku musz, serce hartowne,
mne, serce dumne, silne.
Natomiast wiersz póniejszy, podobnie jak w przypadku Kasprowicza, ma ju inne zabarwienie. Mowa teraz o Sonecie szalonym. Poeta zapowiada zdecydowane rozstanie si z nastrojami smutku i melancholii, odrzucenie postawy pesymistycznej. Podmiot chce wie ycie pene beztroskiej radoci, wrcz programowego szalestwa.
Judym, bohater Ludzi bezdomnych (eromskiego) szukajc celu w yciu, postanawia zosta lekarzem - spoecznikiem walczcym o ulepszenie rzeczywistoci, chce walczy ze zem na wiecie, ludzk krzywd, niesprawiedliwoci, o szczcie dla innych, rezygnujc ze szczcia osobistego. Toczy walk wewntrzn o to, by utrzyma swoje wasne przekonania.
D W U D Z I E S T O L E C I E M I D Z Y W O J E N N E
Czowiek sta si panem wiata, sign do najgbszych tajemnic natury (teoria wzgldnoci Einsteina, energia promieniotwórcza, zasada niepewnoci Heisenberga), zrewolucjonizowa i ulepszy swoje ycie (samochody, samoloty). Lecz z drugiej strony poczu si niepewny wobec materii i kosmosu, poczu si samotny, uzaleniony od osigni cywilizacji, poczu lk przed wszechwiatem i przyszoci.
Freudyzm Wedug Freuda psychika ludzka skada si z trzech warstw: Ego (ja) to warstwa powierzchowna, kierowana rozumn myl. Id (ono) to zbiór popdów i poda, które tkwi w czowieku, cho on sobie tego nie uwiadamia. Superego (nadja) to strefa z zakodowanymi normami kulturalnymi, tradycyjnymi i religijnymi. Midzy Id a Superego tworzy si napicie, które powoduje wiele stresów, a nawet chorób psychicznych.
Egzystencjalizm - Heidegger, Sartre, Camus - uznali za pewnik egzystencj czowieka. To, e czowiek istnieje, to fakt, lecz wolny i zawieszony w kosmosie, przeywa lki egzystencjalne, jest skazany na wolno. Cige poczucie zagroe, trwoga, samotno sprawiaj, e ycie ludzkie staje si absurdem, e kady czowiek egzystuje oddzielnie i nigdy nie pozna prawdy o drugim czowieku.
Katastrofizm to tendencja goszca rychy upadek i zagad kultury i cywilizacji.
Taki pogld, modny w dwudziestoleciu, nie by nowym wymysem, ju poprzednie epoki konstruoway podobne wizje.
Wpyw filozofii egzystencjalizmu widoczny jest w Procesie Kafki. Rodzimy si skazani na ycie i mier bez adnych wyjanie. Podporzdkowani jestemy ogólnie ustalonym prawom. Wyrok - mier spada na nas bez zapowiedzi, nie wiadomo jak, kiedy i dlaczego.
Iwaszkiewicz w utworze Szczcie odpowiada na pytanie czym jest szczcie ? Dla Iwaszkiewicza szczcie to cicha chwila, w której tworzy, w której jako artysta przetwarza poetycko wiat.
Julian Tuwim ***(ycie) Jest to krótki, pogodny wiersz, podmiot wyraa rado z samego faktu istnienia, z ycia. Rado ta wynika z poczucia wasnej siy, potgi oraz jednoci z natur, uczucia, e wiat naley do niego, a on do wiata.
W S P Ó C Z E S N O
W czasie wojny, nie tylko w agrach i lagrach, ludzie mieli tylko jeden cel: przey, na drugim planie niejako, byy marzenia o zachowaniu godnoci, o ludzkim yciu. Prawie zawsze te dwa pragnienia wzajemnie si znosiy, byy niemoliwe do pogodzenia. Czas wojny Baczyski tak: charakteryzuje: Nie ma litoci, Nie ma sumienia, Nie ma mioci - takie byy konsekwencje wojny.
Nakowska w Medalionach przytacza szereg przykadów podeptania moralnoci, zbeszczeszczenia ludzkiej godnoci. Form pomocy staje si zabicie rannej kobiety. Winiarki zmuszone s do kanibalizmu. Ludzie chc w jakikolwiek sposób zachowa swoj godno, tak prób jest odpiewanie hymnu po hebrajsku (przez Greczynki), czy jak akt chci decydowania o wasnym yciu, wykonany przez mod dziewczyn w jednym z opowiada Borowskiego.
W obozach niesamowite pragnienie przeycia pociga za sob walk o poywienie. Pragnienie zaspokojenia godu staje si przewodni ide czowieka zlagrowanego, czy zagrowanego (Inny wiat Herlinga - Grudziskiego, Jeden dzie Iwana Denisowicza Aleksandra Soenicyna.).
Utwory takie jak Zdy przed panem Bogiem Hanny Krall, Rozmowy z katem Moczarskiego, czy Pamitnik z powstania Biaoszewskiego poruszaj problem walki bez nadziei na zwycistwo. ydzi w getcie, jak i powstacy warszawscy w dojrzaej fazie zrywu wyzwoleczego walczyli ju nie dla zwycistwa militarnego, ale dla zwycistwa moralnego. Bo jak mona inaczej wytumaczy masowe samobójstwa tych ydów, którzy byli osaczeni, dajmy na to, w poncej kamienicy i którzy wracali tam, poniewa woleli spon ywcem ni odda si w rce faszystów? Jak mona wytumaczy kontynuacj walki przy wyranej druzgoccej przewadze wroga?
Albert Camus w Dumie przekazuje myl, e sens ycia mona znale w konsekwencji dziaania, pomocy innym, e zo nie jest w stanie zniszczy wartoci wewntrznych czowieka.
Róewicz w wierszu Ocalony pokazuje czowieka, który wyszed ywy z dowiadczenia wojennego, ale spustoszenie dosigno dewaluacji jego systemu wartoci. Podmiot szuka kogo, kto stworzy, ukae mu nowy system wartoci, stworzy od nowa jego wiat.
Non-stop-shows Zatracenie dawnych wartoci, zagubienie, poczucie otoczenia przez chaos
Bez, (Wyganicie absolutu...) Czowiek wspóczesny straci wiar, Bóg nie jest ju mu potrzebny, zapomina si o nim. Konsekwencje odejcia od Boga: marnieje religia, sztuka, poezja, jzyk, zdolno przeywania i wyraania uczu. Teksty poetyckie utraciy zdolno nazywania uczu, stanów.
Miosz Ars Poetica Poezja odzwierciedla zoono natury ludzkiej i uwiadamiajc mu to, ukazuje e jest to wartoci jego czowieczestwa.
Traktat moralny Wezwanie do kreowania wasnego ycia, do aktywnoci - yjesz tu teraz Hic et nunc masz jedno ycie i jeden punkt, co zdysz zrobi, to zostanie, choby kto inne móg mie zdanie.
Nie jeste jednak tak bezwolny, a choby by jak kamie polny, lawina bieg od niego zmienia, po jakich toczy si kamieniach... Moesz wic wpy na bieg lawiny.
Odbudowa systemu wartoci po wojnie Zbyt wielemy widzieli zbrodni, bymy si dobra wyrzec mogli.
Herbert Przesanie pana Cogito Jest to kanon zasad, do którego kady powinien si dostosowa, mimo e konsekwencjami mog by wygnanie, banicja czy mier. Podmiot postuluje konsekwencj w dziaaniu, postaw wyprostowan, zwalczanie w sobie obojtnoci, sprzeciw przeciwko krzywdzie, wystrzeganie si oschoci serca. Jest to zbiór praw pozwalajcych zachowa godno i szacunek wobec samego siebie.
Twórczo ksidza Jana Twardowskiego naley do poezji o tematyce religijnej propagujcej model wiary franciszkaskiej, radosnej, bliskiej czowiekowi. Poeta przyjmuje dogmaty wiary bez surowoci nakazów i zakazów, bez lku, goszc e ma ona by pomoc i oparciem czowieka.
Bóg u ksidza Twardowskiego to Bóg z ludzk twarz, Boe, po stokro wity, mocny i... umiechnity (Suplikacje), przyjaciel, rozumiejcy i kochajcy czowieka, bliski mu, opiekun, nie sdzia.
Wiara - to rado ycia i umiech, ródo szczcia i umiejtno kochania wiata z prostot i szczeroci, zwierz swój sekret, e ja, ksidz, wierz Panu Bogu jak dziecko (Wyjanienie), Wierzy, to znaczy nawet si nie pyta, jak dugo mamy i po ciemku (Jakby go nie byo).
wiat - to wielkie dzieo Boga, które czowiek winien kocha i umie si z nim cieszy i z nim wspóistnie. Jego poezj cechuje afirmacja wiata, zachwyt nad cudem ziemi.
Czowiek - to ukochane dziecko Boga, bywa uomny i grzeszny, jest przywizany do swego wiata i jest to naturalne.
Fascynacja, czy poczucie obcoci ? Czowiek wspóczesny wobec dzie literatury staropolskiej.
Polacy na przestrzeni dziejów zawsze i w kadych okolicznociach przywizywali ogromne znaczenie do historii. Bya ona dla nas niczym matka-opiekunka, u której szukalimy pokrzepienia w chwilach trwogi, rzadziej mdroci w momentach przeomowych dla naszego kraju, zarówno na arenie midzynarodowej jak i w sprawach wewntrznych. Jednym z najistotniejszych elementów naszych dziejów jest literatura. Pisarstwo, jako czynnik kulturotwórczy, jest wiadectwem naszej przynalenoci do europejskiego krgu cywilizacyjnego, a naszym znakiem identyfikacyjnym. To wszystko sprowadza si do twierdzenia, e literatura jest najistotniejszym elementem duchowego ycia kadego narodu, a my - Polacy nie stanowimy wyjtku. Naszym obowizkiem jest poznanie najwaniejszych dzie literatury i czerpania z niej tego wszystkiego, co najwspanialsze, co moe upikszy nasze ycie i dopomóc w zrozumieniu otaczajcego nas wiata. Dlatego te powinnimy by otwarci na uniwersalne, ponadczasowe walory sztuki, take tej z najdawniejszych okresów historyczno-literackich. Literatura staropolska, a wic ta obejmujca swoim zakresem pierwsze dziea pisane w naszym ojczystym jzyku, a do tych z koca XVIII wieku, jest dla modych odbiorców szczególnie fascynujca, gdy z jednej strony przypomina najwietniejsze lata pastwa - zoty wiek kultury polskiej, a z drugiej opisuje chwile tragicznego, acz w peni zasuonego, upadku. To wszystko ukazane jest na tle barwnych epok i niezwykych ludzi tamtych czasów.
Czowiek wspóczesny poznajc dziea literackie z dawnych epok wietnoci i upadku naszego pastwa, staje przed najwspanialsz ksig ksig narodu i tylko od jego inwencji i pragnie zaley, czy stanie si ona ródem wspaniaych dozna natury estetycznej z elementami dydaktyczno-umoralniajcymi, czy te pozostanie nieznan, przesonit zapomnieniem histori bez znaczenia dla losów ojczyzny, nas samych i przyszych pokole. Pragnienie poznania, czym bylimy, przezwycia poczucie obcoci i staje si fascynujc przygod dla nas wszystkich. "Szczliwy naród, który ma poet" - parafrazujc t zot myl pragn powiedzie, e szczliwym moe uwaa si naród, który jest wiadomy swej przeszoci, posiada wasn kultur i literatur. Jestem dumny, e jako Polak mog uczy si ojczystej mowy na przykadach zabytków pimiennictwa z okresu staropolskiego i czerpa z tej skarbnicy mdroci.
Niezwykle fascynujce dla wspóczesnego czytelnika jest to, jak ogromn wiedz o wiecie i czowieku posiadali nasi przodkowie. Na przestrzeni wieków powsta pewien wzorzec "czowieka poczciwego", który obowizuje do dnia dzisiejszego. Ju wtedy najwiksz mdroci czowieka bya umiejtno nazywania dobra dobrem, a za zem. W jednym z najdawniejszych zabytków literatury polskiej - religijnej pieni "Bogurodzica" czowiek zwraca si do Boga, za porednictwem Matki Boej o "zbony pobyt, a po ywocie rajski przebyt". W ten sposób zostao wyraone pragnienie ycia uczciwego, spokojnego, bez koniecznoci wojowania, w zgodzie z chrzecijaskimi zasadami moralnymi. W redniowieczu ludzkie czyny, w wikszym lub mniejszym stopniu, determinowane byy pragnieniem ycia wiecznego, a wic wiara stanowia zasadniczy element wiadomoci. Ówczesny wizerunek Boga róni si od tego, który funkcjonuje w naszych mylach. By to surowy Pan, któremu winno si suy jak wasal swemu seniorowi. Ascez, czsto posunit do samozniszczenia, traktowano jako najmilsz Bogu ofiar i pokut. Byo to typowo redniowieczne pojmowanie wiary. Pogldy te przez wieki przeszy ewolucj a do dzisiejszej formy, jednak przeomowa zmiana dokonaa si w renesansie. Moemy to zaobserwowa na przykadzie twórczoci Jana z Czarnolasu, w szczególnoci w pieniach. Jest to oblicze Boga kochajcego i opiekujcego si czowiekiem, który zawierza Stwórcy wszystkie swoje troski. Midzy istot ludzk a Bogiem panuje harmonia. Takie spojrzenie zawdziczamy ideom humanizmu, nawrotowi do kultury antyku, pragnieniu poznania i zgbienia istoty ludzkiej. Mikoaj Rej, jeden z najwikszych twórców tamtego okresu, pisa o czowieku poczciwym, ukazujc tak posta istniejc w harmonii z otoczeniem, przyrod, a take pogodzonego z samym sob. Taka koncepcja czowieka i jego miejsca w wiecie odpowiada take mnie, bo cho mino tyle czasu, dobro, sprawiedliwo i prawda nadal pozostaj nadrzdnymi wartociami ksztatujcymi wiat.
Z kart literatury staropolskiej poznaj take postawy naszych przodków wobec spraw ojczyzny. Nadrzdn cech wyróniajc rycerza, szlachcica, czy wreszcie ziemianina, jest patriotyzm, pojmowany jako szczególne umiowanie Polski z gotowoci do najwikszych powice. Pisali o tym Kochanowski i Rej, ale take wybitni twórcy innych epok, m.in. Wacaw Potocki, Ignacy Krasicki, Julian Ursyn Niemcewicz. Oni z zapaem godnym sprawy pisali o potrzebie naprawy Rzeczypospolitej, krytykowali konserwatywnie nastawion cz spoeczestwa, ukazywali waciwe dla tamtego okresu postawy obywatelskie. Geneza polskiego owiecenia zwizana jest z ruchem reform, który inspirowany przez filozofów i twórców, mia oddali groce nam niebezpieczestwo. Próba si nie powioda. Polska popada w niewol w 1795 roku, na wiele dziesitków lat znikna z map Europy. Z tamtego okresu pozostaa jednak ogromna spucizna literacka. Z niej pyn nauki dla przyszych pokole, jakie skutki powoduje anarchia i samowola w pastwie. Dla mnie szczególnie interesujca jest wnikliwa ocena spoeczestwa. Naley doceni odwag biskupa Krasickiego za ostry atak na stan duchowny. Uczyni to w wykwintnej formie utworu literackiego, lecz pomimo tego krytyka bya bardzo celna. Spowodowao to oburzenie w szeregach duchowiestwa. W klimacie owieceniowego niepokoju narodzio si najwspanialsze wiadectwo polityczno-spoecznej rozwagi - Konstytucja 3 maja. Przynosia ona unowoczenienie organizacji pastwowej, polityczny awans mieszczastwa i opiek dla chopów.
Owieceniowi twórcy literatury, którzy jednoczenie bardzo czsto angaowali si w sprawy spoeczne, imponuj mi umiejtnoci obiektywnej oceny wasnych czasów. Maj wiadomo bdów i pomyek waciwych epoce i ludziom. Wznosz si ponad wszelkie podziay i interes partykularny grupy, aby jednoczy podzielony naród i ratowa ojczyzn. Jak wielka jest mdro i roztropno ludzi z "Kunicy Kotajowskiej", oceni moemy my - wspoczeni odbiorcy tamtych wydarze przez histori i literatur, obserwujc "spoeczestwo cywilizowane koca XX wieku".
Na pytanie postawione w temacie pracy pragn odpowiedzie jednoznacznie, e jako czytelnik literatury staropolskiej jestem ni zafascynowany. Poczucie obcoci powodowane wiadomoci rónic czasowych i jzykowych mija, gdy pojmuj, e mentalno czowieka na przestrzeni wieków zmienia si bardzo niewiele.
Literatura najdawniejsza, redniowieczna, to przede wszystkim skarbnica wiadomoci historycznych. Z niej dowiadujemy si o pocztkach i ksztatowaniu si naszego pastwa. Pimiennictwo z epoki renesansu to ródo dozna estetycznych. Poznaem pierwsze utwory napisane w jzyku ojczystym, podziwiaem artyzm pieni i utworów aobnych Kochanowskiego. Barokowe koncepty poetyczne bawiy mnie, a twórcy czasów owiecenia uczyli mnie odpowiedzialnoci i patriotyzmu. Dlatego te literatur staropolsk uwaam za szczególnie mi blisk i mam nadziej, e naucz si czerpa z niej to, co najlepsze i najcenniejsze.
Jak napisać interpretację wierszy?
1. Przeczyta uwanie wiersz, najlepiej kilka razy.
2. Nie wpadaj w panik, nawet jeli nic nie “zrozumiae”. To tylko pustki w gowie. Spokój i systematyczne podejcie do “wspópracy” z tekstem moe Ci uratowa.
3. Zacznij od tytuu. Zwró uwag czy poeta w ogóle zada sobie trud nazwania swojego wiersza. Jeli nie, i to przemilczenie jest znaczce, co moe i powinno si wyoni w procesie interpretacji. Jeli tak: jaki charakter ma tytu wiersza:
- czy jest oznajmieniem?
- czy jest pytaniem (zaproszenie do dialogu)?
- czy wraca np. refrenem w wierszu ?
4. Przyjrzyj si kadej linijce wiersza z osobna, wrcz kademu wyrazowi. Pozwól sobie na skojarzenia, cho nie maj by cakiem dowolne. Zajmujesz si przecie interpretacj wiersza, zatem i skojarzenia powinny podporzdkowa si konkretnym kontekstom, które wpisane s w utwór, np.
- z czym powiesz imiona i nazwy wasne (z Mitologi, z Bibli, z histori Polski, wiata, histori literatury)?
- jak przetumaczysz na wasny jzyk wyrazy, czy zdania, które nie s dla Ciebie zrozumiae?
- jak wyjanisz na wasny uytek metafory, w ogóle tropy stylistyczne w wierszu?
- jakie sformuowania poety s dla Ciebie zaskakujce; podobaj Ci si lub ra?
Skojarzenia w formie lunych myli, niekoniecznie gotowych zda pracy, zapisz, eby móc je wykorzysta w komponowaniu wypracowania maturalnego.
5. Nie przypadkiem wiersz przybra pod piórem poety konkretn form. Tej formy nie da si przeoczy. Obejrzyj wzrokiem cay wiersz przeled jego ukad graficzny: Co widzisz?
- czy wystpuje podzia na strofy?
- ile jest sylab w wersie?
- czy potrafisz nazwa stopy metryczne? (np. trochej, daktyl, itd.)
- jakie i czy w ogóle wystpuj rymy?
Musisz dysponowa wiedz w zakresie poetyki, któr zacze nabywa w szkole podstawowej. Jeli nie pamitasz dobrze jakie s rodzaje rymów, jakie mamy tropy stylistyczne, poszukaj w Sowniku Terminów Literackich lub popro nauczyciela polonist o wskazanie przystpnej lektury z zakresu poetyki na poziomie szkoy redniej.
6. wiat przedstawiony wiersza jest sum zrobionych przez Ciebie dotychczas kroków. Utwór mówi do Ciebie, bo kto (lub co) zazwyczaj w nim mówi. Skup si teraz na elementy wiata przedstawionego:
- podmiot liryczny: osoba czy osoby?; ukryte w alegorycznym obrazie czy narzucajcy si od razu?
- czy “co” si w wierszu dzieje? Jeli tak, to gdzie? Co to za miejsce. Moe da si na podstawie kilku sów poety namalowa obraz tego miejsca. Jakich uy by mona barw, a moe to miejsce jest bezbarwne?
- masz do czynienia z wydarzeniem, dialogiem, statycznym obrazem-opisem?
- uderza Ci harmonia, ad czy przeciwnie chaos, nie uporzdkowanie wiata przedstawionego?
Zapytaj o uczucia, które budzi w Tobie wiersz, co waniejsze, o rodki jakimi poeta wywoa te uczucia i refleksje w Tobie.
7. Z drobnych elementów odbudowae na swój sposób (czyli zinterpretowae) wiat przedstawiony wiersza. Trzeba teraz wytumaczy sens tego wiata, czyli sens utworu. A ten narzuci si sam, skoro ju tak daleko zaszede. Odczytanie sensu wiersza jest spraw indywidualn ale nabierze charakteru uniwersalnego jeli zdoasz:
- umiejscowi wiersz w kontekcie caej twórczoci poety, któr znasz,
- odwoa si do tradycji literackiej, w któr utwór si wpisuje (prd literacki, gatunek),
- wydoby zwizek sensu wiersza z tzw. sytuacj egzystencjaln czowieka (np. na jakie podstawowe pytania czowieka utwór odpowiada, lub czym niepokoi, lub do jakich sfer ycia ludzkiego nawizuje).
Jan Pawe II “Bywa nie raz, e stajemy w obliczu prawd, dla których brakuje sów” - sowa Jana Pawa II-ego czy literatura XX w. potwierdzaj t myl. Przykady literatury wojny i okupacji.
Czsto, yjc w swoim wasnym wiecie, nie zdajemy sobie sprawy z okruciestwa jakie panuje w otaczajcym nas wiecie. Czsto równie nie uwiadamiamy sobie równie, e jest ono obecne w ludzkim yciu od samego pocztku. Nasila si ono szczególnie w okresach wojen, których w XX w. Dowiadczylimy a dwie. By to równie czas, w którym oprócz zwierzcych instynktów ujawniay si w czowieku równie cechy heroiczne spotykane w, “normalnych” czasach. Wszystko to powoduje, e dowiadujc si o ludzkich wyczynach (zarówno pozytywnych jak i negatywnych) skonni jestemy im zaprzecza, niedowierza lub ignorowa je. Poniej postaram si przedstawi postawy heroiczne, jak równie zachowania pene okruciestwa, nie tylko te niezwyka, ale i te najzwyklejsze, wymagajce jednak duego powicenia. Zacznijmy od postaw pozytywnych i heroicznych.
Na samym pocztku przytocz posta moe mao znan, która jednak wykazaa si du odwag i powieceniem. Mam tu na myli Michaa Klepfisza, jednego z bohaterów “Zdy przed Panem Bogiem,” Hanny Krall. Jest on uczestnikiem powstania w getcie, który zasania wasnym ciaem karabin maszynowy umoliwiajc towarzyszom bezpieczne przejcie. Bohater ten powici swoje ycie wierzc, e dziki temu przewaga walczcych ydów moe si zwikszy. Jest to postawa wysoce heroiczna, jednake beznadziejnie desperacka.
Kolejn postaci jest bohaterka tego samego utworu, a mianowicie Pola Lifszyc, która na pierwszym miejscu stawiaa wizy rodzinne. Uciekszy z obozu powtórnie do niego wraca dowiedziawszy si, e matka ma pojecha do krematorium. Bohaterka z wasnej woli docza do niej wiadomie wybierajc mier. Jest to przykad bezgranicznej mioci do matki silniejszej od naturalnej chci ycia.
Do postaw pozytywnych moemy zaliczy równie sdziego Romnickiego z utworu Andrzeja Szczypiorskiego pt.”Pocztek”. By on adwokatem, który w znaczny sposób pomaga ydom. Nie pozostawa on bierny na otaczajce go zo. Poda adres Jerzemu Fichtelbaumowi, gdzie ma on umieci swoj córk Joasi. Zdawa sobie, e nie moe zaniecha walki o wolno.
Inn postaci tego samego utworu jest Adam Korda - doktor filozofii. Pochodzi z biednej rodziny, do wszystkiego doszed sam. Uczestniczy on w akcji uwolnienia Irmy z rk gestapo. Naraa si z potrzeby, ryzykujc ycie, bo tak nakazuje mu przyzwoito. Postpowa zgodnie z wyznawanymi zasadami moralnymi, inspirowany wizami emocjonalnymi. By wierny ideaom, jakimi s przyja i mio.
Nastpnym bohaterem, o którym warto tu wspomnie jest Kostylew z “Innego wiata” Gustawa Herlinga-Grudzinskiego. Jest on przykadem czowieka, który do koca nie podda si systemowi totalitarnemu. Broni si przed utrat czowieczestwa, pomagajc innym, a potem skazuje si na dobrowolne mczestwo, wsuwajc co trzy dni rk w ogie. “Nigdy ju nie bd dla nich pracowa” mówi narratorowi. Wyznaczony Koym oblewa si wrztkiem i umiera w straszliwych mczarniach. Robi to aby zachowa godno i szacunek dla siebie samego.
Przejdmy teraz do postaci Gustawa Herlinga-Grudziskiego, który dowiedziawszy si, e wadze obozu nie chc go wypuci na wolno w zwizku z amnesti podejmuje godówk. Protestuje w ten sposób przeciw amaniu jego praw wiedzc zarazem, e moe zosta zabity lub umrze z godu. Przez tak postaw i upór uzyskuje wolno i nie traci szacunku do samego siebie. Warto podkreli, e sprzeciwianie si wadzom obozu przez czowieka zagrowanego byo aktem heroizmu i dowodem, e nawet w tak trudnych warunkach moliwe jest zachowanie ludzkich uczu.
Przyjrzelimy si postaw pozytywnym i heroicznym. Przejdmy teraz do przejawów okruciestwa. I tu od razu nasuwa nam si cykl opowiada “Medaliony Zofii Nakowskiej. Tematem tu jest technika ludobójstwa, mechanizmy mordowania czowieka, które po ponad czterdziestu latach od wojny wydaj si fantazj trudn do przyjcia dla normalnego umysu. Czytelnika ogarnia groza, przeraenie i niedowierzanie. Opowiadanie pt. “Profesor Spanner” budzi pytanie: czy lekarz móg by zdolny do czego podobnego? Wyrabianie myda z tuszczu ludzkiego, przeróbka skóry - czy nie jest to wytwór zwyrodniaej fantazji? Groz faktu pomnaa beznamitna relacja bohatera pracujcego w tej “fabryce” jako pomocnik. Mówi on dumnie: “Niemcy potrafi zrobi co z niczego”. Opowiadanie “Dno” - to wstrzs dla psychiki czowieka. Kobiety staj si z godu kanibalkami, zjadaj zwoki swoich koleanek. “Niektórym bio jeszcze serce” brzmi drobna, straszliwa uwaga. ”Przy torze kolejowym” - opowiadanie to z kolei ukazuje “akt dobrodziejstwa”. Kobieta, która ucieka z transportu i ley ranna przy torach, budzi lk otoczenia. Ludzie by moe pomogliby jej, lecz si boj. Pewien mody czowiek zdobywa si na odwag i zabija j, by zakoczy jej mki. Czy strzay, które do niej odda, byy zbrodni czy dobrodziejstwem? “Czowiek jest mocny” to historia winia , który pracowa wyadunku trupów. By mocny, mia odporno psychiczn i dobrze pracowa. Zaama si, gdy w ród transportu ujrza swoj rodzinne. Lecz i wtedy Niemcy nie pozwolili mu umrze: “Czowiek jest mocny - przyda si jeszcze do pracy”. Ostatnie z opowiada pt. “Doroli i dzieci w Owicimiu” poraa bestialstwem Niemców wobec dzieci. Wizja maych dzieci, które wspinaj si na palcach, by przej egzamin - nie zmieci si pod porzeczk wyznaczajc “doroso” i zdolno do pracy, bo to oznacza ycie. Tragiczna jest take wymowa zakoczenia, gdy profesor z Pragi pyta dzieci bawice si w “co” - “W co si bawicie”? “W palenie ydów” brzmi odpowied.
Take epizody z “Innego wiata” s wstrzsajce, szokuj nawet mao wraliwego czowieka. Przykad rzeczy straszliwej to nocne owy i historia Marusi... owy “na kobiety” i gwaty nie mieszcz si w wyobrani. Fakt, e w potrzebie choby odrobiny ludzkiego uczucia Marusia niewolniczo oddaje si Kowalowi, a ten by nie zrazi do siebie kolegów “oddaje” j im jak “rzecz” do uytkowania. Podobnie historia “generalskiej doczki”, któr zmuszono godem do tego by zrezygnowaa z cnotliwoci. Odstpiwszy od swych zasad raz - dziewczynie stao si obojtne: z kim, kiedy i gdzie - byle zdoby jedzenie. Szybko stracia urod i jasno mylenia. Podobnie tragiczny jest przypadek Pamfiowa, bezgranicznie pogronego w mioci do syna, który wyrzeka si go by nie by “rodzinn przestpczy” - lecz sam potem trafia do obozu. Poraa i napawa wstrtem równie wszechogarniajca sia donosu - w przypadku Grudziskiego donosi na niego najlepszy przyjaciel - Machapetian.
“Rozmowy z katem” - to nastpna wstrzsajca, wrcz niewiarygodna relacja autora Kazimierza Moczarskiego, który przebywa przez pewien czas w jednej celi z legendarnym katem ydów, likwidatorem warszawskiego getta - Jurgenem Stroopem. Szokuje nas charakterystyka Stroopa - systematycznego, skrupulatnego mordercy - faszysty, a zarazem przykadnego ojca rodziny. By on nieczuy na cierpienia ludzi, a zarazem wzrusza si na wspomnienie swojej pierwszej mioci. Faszyzm uksztatowa jego psychik - ksika prezentuje mechanizmy kierujce dziaaczami SS. Martyrologia ydów to obraz poncego getta, opis metod palenia domów, wysadzanie Wielkiej Synagogi - w caej swojej plastycznoci brzmi jak apokaliptyczna wizja zagady wiata.
Przedstawione powyej przykady, jak sdz, stanowi reprezentatywny zbiór postaw, które obrazuj nam do czego zdolny jest czowiek w chwili zagroenia. Zachowania takie nie s charakterystyczne tylko dla minionych czasów. Coraz czciej spotykamy si z nimi w codziennym yciu. Myl, e najlepszym przykadem tego bdzie obecna sytuacja w Jugosawii i ogrom okruciestwa jakiego jestemy wiadkami. Stojc u progu XXI w. wydawa by si mogo, e dowiadczenia minionych czasów powinny nas czego nauczy. Niestety “bywa nie raz, e stajemy w obliczu prawd dla których brakuje nam sów” (Jan Pawe II).
“Jeœli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejszą dla siebie”
- postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.
I Wiek XX - czasem gwatownych przemian spoeczno-politycznych wpywajcych na ksztatowanie si wiatopogldu, kanonów postpowania i wartoci.
1.
- Europa na przeomie wieków:
a) nastroje katastroficzne zwizane z fin de siecle,
b) dynamika sytuacji spoeczno-politycznej,
niepewno jutra zwizana ze wzrostem nastrojów penych wrogoci i niechci,
bezrobocie, kryzysy gospodarcze, spadek wartoci pienidza,
konflikty klasowe majce swoje podoe w wyzysku najbiedniejszych warstw spoeczestwa,
c) nastroje niepodlegociowe oraz narodowowyzwolecze,
I wojna wiatowa -> Polska jako suwerenne pastwo pod wieloletnim nieistnieniem, - Ludzko wobec zawieruchy wojennej
a) obrona zagroonej ojczyzny - przykady mstwa oraz powicenia dla sprawy,
b) ycie w okupowanym kraju - filozofia pracy i przetrwania
“Patriotyczne jest le pracowa bo pracodawc jest Niemiec.”
c) wyksztacenie okrelonej postawy moralnej sposobem na przetrwanie pieka obozowej rzeczywistoci,
- Budowa nowej, powojennej rzeczywistoci, kreowanie nowego sposobu ycia oraz podstaw moralnych
dziea literackie zawierajce moralne pouczenia i dylematy
literatura skarbnic wartoci,
2.
- Poszukiwanie nowej drogi w sposobie zaistnienia w spoeczestwie, próba odnalezienia wartoci, które mogyby sta si podstaw egzystencji i dziaania,
- Powicenie jako miernik wartoci czowieka,
- Rezygancja z egoizmu, narcyzmu, pragnienie zaspokojenia wasnych potrzeb na rzecz umiowania czowieka, filantropii i bezinteresownoci
3. HEROIZM MORALNY jako przykad poszukiwania waciwej drogi w otaczajcej rzeczywistoci.
a) polegajcy na bohaterstwie, mstwie i miaoci w wyznawaniu prawd i wartoci moralnych,
b) napotykajcy na przeszkody wynikajce ze schematów mylowych, popularnych kanonów zachowa lub okolicznoci,
c) budzcy zaniepokojenie, podziw lub wrogo,
d) bdcy poszukiwaniem sensu ycia i granicy pomidzy dobrem a zem.
II. “Jeli masz dwie drogi do wyboru wybieraj zawsze trudniejsz dla siebie” - postulat heroizmu moralnego w literaturze XX wieku.
1. Twórczo eromskiego niosca posannictwo duchowe propaguje modopolski model zachowa
ofiarno w walce o wyzwolenie narodu poczona ze sprzeciwem wobec nierównoci i krzywdy spoecznej,
heroiczny bunt czowieka wobec rzeczywistoci,
próba odbudowy, na rónych paszczyznach, niepodlegego szczcia ojczyzny,
a) walka o wyzwolenie ojczyzny wbrew zaborcy, prowokacjom oraz wewntrznemu rozamowi w spoeczestwie,
pragnienie bycia do koca wiernym ojczynie i rodakom,
- Ofiarno i determinacja Szymona Winrycha z opowiadania “Rozdziobi nas ...”,
- Krytyka rezygnacji i lojalizmu - posta ksicia Odrowa w “Wiernej rzece”,
b) walka z zakamaniem, wyzyskiem i uciskiem spoecznym mimo braku oparcia i poparcia w najbliszym otoczeniu,
c) próby zdemaskowania rónych objawów podoci i marazmu spoecznego.
- Doktor Piotr walczcy o dobro ogóu, prawda i uczciwo kosztem szczcia osobistego; jego sprzeciw wobec egoizmu klas posiadajcych wyniszczajcych lud (równie “sowo o bandosie”)
d) próba walki z chorobami, fizycznym i duchowym skalaniem czowieka,
- P. Stanisawa Bozowska (boh. “Siaczki”) wierzca w ideay, pragnca krzewi dobro i wiedz za wszelk cen,
- Doktor Judym z “Ludzi bezdomnych” stawiajcy dobro ogóu ponad wszystko,
2. II-ga wojna wiatowa okresem próby oraz trudnych yciowych przeszkód
- próba ocalenia czowieczestwa jako jedynej wartoci, o któr warto walczy, dla której warto si powica
“Aby wypeni ludzkie serca wystarczy walka prowadzca ku szczytom.” A. Camus “mit Syzyfa”
a) poprzez ocalenie wartoci narodowych
- Greczynki piewajce hymn narodowy, czerpice z niego si i nadziej (“Wiza” - Z. Nakowska)
“To nie bya sia fizyczna
To bya sia tsknoty i pragnienia”
b) ocalanie czowieczestwa za cen istnienia
- “Przy torze kolejowym” Z. Nakowska -> ukazanie postawy jednostek; - mczyzna odbierajcy ycie rannej kobiecie -> dziaanie uznane za najwyszy akt aski i woli
- kobieta zbierajca martwe niemowlta i dziewczyna decydujca si na mier - mimo i jej ocalenie w obozie bdzie bardzo prawdopodobnym - bohaterki opowiadania “U nas w Auschwitzu” Borowskiego ratujce godno poprzez wybranie sposobu mierci, stanowienia samemu o sobie.
“W tym wiecie mona zachowa czowieczestwo za cen istnienia”
- Natalia Lwowna - “Inny wiat” Grudziskiego
ponawiane próby samobójcze aby zakoczy koszmar obozowego ycia,
“Ostatecznie naley si tylko do samego siebie - przynajmniej w wyborze rodzaju i czasu mierci”
- Hanna Krall - “Zdy przed Panem Bogiem”: powstacy zmuszeni do “dokonania wyboru midzy yciem a mierci” bdc “ostatni szans zachowania godnoci”
lekarka podajca dzieciom trucizn (oczekujca na rozstrzelanie); samopalenie (siedzenie na murach getta); kobieta majca moliwo ocalenia dziki “numerkowi”, wybierajca mier przy boku matki
pragnienie godnej mierci, “mnej mierci” w “Pocztku” A. Szczypiorskiego: Hemo i jego ojciec - Jerzy Fichtenblaum
c) ocalenie czowieczestwa poprzez mio do drugiego czowieka, niesienie pomocy, lito i wspóczucie,
- “Dzieci i doroli w Owicimiu” Z. Nakowskiej - lekarz ratujcy maych chopców, ryzykujcy utrat zdrowia a nawet ycia,
- “Czowiek jest mocny” - postawa chopa, który bezinteresownie udziela pomocy zbiegemu ydowi,
- “godno czowieka naprawd ley w jego uczuciu” T. Borowski “Poegnanie z Mari” - uczucie, mio, podtrzymujce przy yciu gównego bohatera, stanowice jedyny cel i sens,
- poczucie solidarnoci; wizi, udzielanie sobie wzajemnej pomocy, która pomoga przetrwa: “Jeden dzie ...” - A. Soenicyna
“Przecie ten ssiad kady twój ks liczy, choby cakiem nie mia sumienia, zamiesz si, dasz”
- “Zdy przed Panem Bogiem” - H. Krall
mio, bdca sposobem na przetrwanie
“Otó by z kim, to bya w getcie jedyna moliwo ycia”
- pomoc w ocalaniu ludzi z powoania (siostra Weronika), obowizku (sdzia Romnicki), z ludzkiego odruchu (Filipek), z przyjani (Paweek) i mioci (Jerzy Fichtenblaum): bohaterowie “Pocztku” A. Szczypiorskiego
- Dr Rieux - powicajcy swój czas, zdolnoci i siy dla ratowania “zadumionych”
- Rambert - rezygnujcy z ucieczki, nie chce by “samym tylko szczliwym”
- ojciec Panelaux - czynicy dobro w imi suby czowiekowi oraz Tarrou i Grand : bohaterowie “Dumy” A. Camusa udowadniajcy swoj postaw, i prawdziwe szczcie oraz peni czowieczestwa zdobywa si poprzez pomoc najbardziej potrzebujcym
“Trzeba tylko i naprzód w ciemnociach, troch na olep, próbowa czyni dobrze.”
d) próba ratowania czowieczestwa poprzez mczestwo i wyrzeczenia:
- Dwojra Zielona pragnca przetrwa za wszelk cen, znoszca najwiksze cierpienia “aby da wiadectwo prawdzie” - Z. Nakowska
- “aby w miejsce pokonanej litoci rozdmucha w stygncym popiele swojego ycia wysoki pomie z ostatniej iskierki czowieczestwa”
postawa Michaa Aleksiejewicza Kostylewa w “Innym wiecie” - G. Herlinga Grudziskiego, którego sposobem na uratowanie czowieka w sobie byo dobrowolne mczestwo,
- godówka Polaków z “Innego wiata” - G.H.Grudz., bdca wyrzeczeniem graniczcym z bohaterstwem, jako próba wzmocnienia wewntrznej siy wypywajcej z odwagi, mstwa i wytrzymaoci
3. Poezja XX-go wieku jako ore w walce ze stereotypami i stagnacj
A. Nawoujca do aktywnego ksztacenia swojego ycia, odwagi i wytrwaoci w wyznawaniu swoich pogldów i obrony ideaów
“Nie jeste jednak tak bezwolny
A choby by jak kamie polny
Lawina bieg od tego zmienia
moesz, wic wpy na bieg lawiny” Cz. Miosz
- “Przesanie pana Cogito”; nakaz:
a) bycia wiernym do mierci,
b) sprzeciwu wobec przemocy; ponienia, mimo ograniczonych moliwoci a nawet bezsilnoci,
c) pogardy dla zdrajców, katów i tchórzy
- “Pan Cogito o postawie wyprostowanej”
krytyka biernoci: pogodzenia z rzeczywistoci; postawa pana Cogito przykadem pragnienia zachowania wasnej tosamoci, nawet za cen ycia,
- “Pan Cogito - powrót”
realizacja marzenia jakim jest powrót do rodzinnego kraju mimo grocych konsekwencji
- “Potga smaku” - odmowa, niezgoda i upór wypywajce z poczucia estetyki,
- “Traktat moralny” Cz. Miosza - konieczno wypenienia ycia celem i wartoci; karygodne staje si uginanie przed innymi ludmi prowadzce do zmiany punktu widzenia, pogldów lub zasad; wezwanie do aktywnoci i kreowania swojego ycia,
- “Campo di Fiori” - poeta podejmuje walk ze znieczulic, aby nie powtórzyy si nigdy akty okruciestwa
“Kiedy na nowym Campo di Fiori bunt wznieci sawa poety”
- “Przedmowa do tomu Ocalenie” - poeta zauwaa konieczno nadania sensu ycia i poezji poprzez postawienie przed sob wyszego celu
- “w. Szymon Supnik” - St. Grochowiaka; ukazuje poet czerpicego si w buncie przeciwko zakamaniu, hipokryzji i sztucznoci
“Powoa mnie Pan na bunt”
B. Postulat hodowania wartociom moralnym mimo pewnych stereotypów, ciasnoty umysowej, przeciwnociom losu. Honor i poczucie wasnej wartoci
- “Dlaczego klasycy” - Zb. Herbert; krytyka wspóczesnych i ich tchórzostwa w przyznawaniu si do poraki, saboci; poeta zarzucajcy mao i zapomnienie wielkich sów,
- “Przesanie pana Cogito” - nakaz postawy wyprostowanej, silnego krgosupa moralnego, krytyka dumy, samouwielbienia, zarozumiaoci, egoizmu, wygodnictwa i oschoci
- “Pan Cogito o postawie wyprostowanej” - poeta ukazujcy gównego bohatera jako jedynej ostoi wartoci moralnych w zagroonym miecie, który sam skazuje si na unicestwienie bdc tym, czym jest
III. “Czowiek nosi w sobie wikszego od siebie” - A. Saint-Exupery
- literatura XX-go wieku dowodem na odwieczne pragnienie czowieka stanowienia o sobie oraz otaczajcej rzeczywistoci, nawet kosztem niewyobraalnych wyrzecze:
- próba uratowania wasnej tosamoci poprzez walk, uczucie, powicenie,
- zdolno do powicenia szczcia osobistego, zdrowia i ycia dla wytyczonego celu,
- próba zrozumienia, podziw dla jednostek, których postpowanie staje si przykadem dla innych,
- krytyka ucieczki przed dokonaniem wyboru lub wyboru drogi atwiejszej i bezpieczniejszej,
- walka ze sabociami, przeciwnociami, wrogiem tkwicym w czowieku lub przybierajcym materialne ksztaty jako nierozerwalny element ycia kadego z ludzi.
Literatura reagująca na wydarzenia; sztuka na usługach; utylitaryzm pewnych epok.
Owiecenie i pozytywizm to dwie epoki, w których dostrzegamy ogromny wpyw literatury i sztuki na czowieka. Wartociowa staa si jedynie sztuka reagujca na wydarzenia - tzw. sztuka na usugach. Przewodnim terminem tych dwóch epok jest utylitaryzm.
Utylitaryzm, inaczej uyteczno, opiera si na zasadzie moralnej, która wymaga, aby wszystkie nasze czynnoci zmierzay do jednego celu: do rozwoju i udoskonalania, a w rezultacie do uszczliwienia najpierw danego spoeczestwa, a nastpnie caej ludzkoci.
I. Owiecenie w Polsce pojawio si w chwili, gdy nasz kraj by zagroony w swoim politycznym istnieniu i podupady kulturalnie. Zatem wszystkie wysiki naszego spoeczestwa skupiay si wokó ratowania niepodlegego bytu pastwowego i narodowej kultury. Naczelnym zadaniem literatury i sztuki byo “uczy, wzrusza i bawi”.
1. Pierwsza faza owiecenia i wpyw dziaalnoci reformatorskiej i kulturalnej na jej charakter:
a) Stanisaw Leszczyski “Gos wolny wolno ubezpieczajcy” (postuluje m.in. konieczno stworzenia silnej armii, reformy sejmu, opiek prawn nad chopstwem).
b) Stanisaw Konarski “O skutecznym rad sposobie” (prowadzi walk z liberum veto, woln elekcj, samowol magnaterii).
“O poprawie wad wymowy” (walka o czysto polszczyzny), zaoenie Collegium Nobillium (przeznaczona dla modziey szlacheckiej).
c) Józef i Andrzej Zauscy - gromadz i udostpniaj uczonym ksigozbiory, umoliwiajc tym samym przysze badania naukowe.
2. Druga faza owiecenia za czasów króla Stanisawa Augusta Poniatowskiego - walka o reformy ustrojowe, o odnow umysow i kulturaln spoeczestwa.
a) rola prasy (“Monitor”, “Zabawy Przyjemne i Poyteczne” w walce z sarmatyzmem, zacofaniem czasów saskich.
b) rola teatru: mia pokazywa wzory zachowania, ksztatowa nowego obywatela. Teatr Narodowy pod dyrekcj Wojciecha Bogusawskiego odegra wybitn rol w walce o reform ustroju Rzeczypospolitej wystawiajc na scenie sztuki o wyranie politycznym obliczu (“Powrót posa”), nawizujce do aktualnych wydarze w kraju (“Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”)
3. Okres Sejmu wielkiego - ogromny wpyw publicystyki na ksztatowanie postaw obywatelskich. Dziaali czonkowie synnej Kunicy Kotajowskiej
a) Hugo Kotaj “Anonima listów kilka”
b) Stanisaw Staszic “Przestrogi dla Polski”
Propagowali reformy spoeczne, polityczne. Szukali sposobu na uzdrowienie Polski.
4. Literatura tego okresu silnie zwizana z yciem narodu, z walk o odnow polityczn, o postp spoeczny i kulturalny (omieszanie wad spoeczestwa, zabobonu, ciemnoty, konserwatyzmu, kosmopolityzmu; bronia godnoci stanów niszych; kryterium wartoci czowieka staje si praca; krytyka próniactwa)
Utwory: liryka patriotyczna Krasickiego “Mikoaja Dowiadczyskiego przypadki”, walka z zacofaniem kulturalnym i zwyrodnieniem spoeczestwa w “Monachomachii” Krasickiego
5. Literatura propagujca okrelony typ bohatera literackiego.
a) pozytywny: wzorowy gospodarz, ojciec rodziny, wzorowy obywatel zaangaowany w reformy pastwa.
b) negatywny: Sarmata, pijak, pieniacz, konserwatysta, chciwy na majtek, niewyksztacony, hulaka, fircyk, modne damy.
Przedstawienie tych postaw w “Powrocie posa” J. U. Niemcewicza.
II. Pozytywizm zaczyna si od upadku powstania styczniowego. Jest to tragedia dla spoeczestwa polskiego. Trwa aoba narodowa. Upadek powstania to moment, do którego nawizuj pozytywici. Silnie dziaa cenzura nie pozwalajca pisa o powstaniu. Klska spowodowaa zmian sposobu patrzenia na walk narodowowyzwolecz. Romantycznego entuzjast zastpi rozsdny, trzewy, rozwany czowiek, który podejmuje si zada moliwych. Poet zastpuje uczony, który chce przekaza okrelone treci. Pisanie jest tak sam prac jak kada inna. Powstaje literatura tendencyjna, utwory byy przemylane. Literatura miaa za zadanie propagowa hasa pozytywistyczne: scjentyzm, prac organiczn, prac u podstaw, emancypacj kobiet, równouprawnienie ydów. Kady mia by uyteczny, czyli poeta mia przyczynia si dla dobra spoeczestwa piszc utwory tendencyjne, poniewa “bez tendencji nie ma dobrego dziea sztuki”.
1. Hasa pozytywistyczne w nowelistyce Elizy Orzeszkowej (“A...B...C...”, ”Tadeusz”, “Dobra pani”) i Marii Konopnickiej (“Miosierdzie Gminy”, “Mendel Gdaski”)
Bohaterami byB dzieci, kobiety, które dzi
Bohaterami byy dzieci, kobiety, które dziki pracy odnajdyway cel w yciu, ydzi nie akceptowani przez spoeczestwo polskie, los ludzi najbiedniejszej klasy spoecznej. Opisy, postaci tendencyjne miay wzbudza wspóczucie czytelnika.
2. Powieci okresu pozytywizmu:
a) “Nad Niemnem” powieci wzorcow. Orzeszkowa staa si autorytetem spoecznym. Pena realizacja hase pozytywistycznych przez bohaterów tej powieci.
b) “Lalka” Bolesawa Prusa powieci o spoeczestwie polskim w XIX w. Krytyczna ocena spoecznoci. Obraz spoecznego rozkadu.
c) “Potop” Henryka Sienkiewicza - powieci historyczn okresu pozytywizmu. Powie, która powstaa ku pokrzepieniu serc Polaków.
3. Programowe wiersze Adama Asnyka “Daremne ale, próny trud...”, “Do modych”; poezja Marii Konopnickiej, która koncentrowaa si na krzywdzie ludzkiej, interesowaa si problemami spoecznymi, politycznymi i narodowymi: “Wolny najmita”, “Na fujarce”, “O Wrzeni”.
Przykady tych dwóch epok pokazuj, e niemoliwe jest wyzwolenie literatury od powinnoci. Jest to literatura na usugach spoecznych, staje si uzaleniona od spraw yciowych. Tylko taka literatura jest wartociowa.
“Artysta powinien przed wykonaniem swego dziea powzi cel jaki spoeczny. Utwór jego powinien mie tendencje, bez tendencji nie ma dobrego dziea sztuki, s tylko mniej lub wicej piknie wyrobione fataaszki.”
Oblicza sarmatyzmu (Potocki - pozytywny, Pasek - negatywny)
Wacaw Potocki naley do nurtu sarmackiego XVII w. W swoich utworach porusza problemy polityczne i spoeczne Polski, krytykuje pewne ówczesne zachowania.
“O tym szlachta, panowie, o tym myl ksia,
cho si co rok w granicach swych ojczyzna zwa
cho na b___g umieraj onierze niepatne,
cho na oczy widz jej peryjod ostatni...” - “Zbytki polskie”
W “Zbytkach polskich” i “Czuj! Stary pies szczeka” Potocki z gorzk ironi mówi o przepychu, w jakim yje szlachta, podczas gdy ojczyzna potrzebuje pomocy. Nikt nie przestrzega praw, nie szanuje konstytucji, wystpki monych uchodz pazem. Potocki ostrzega, e pastwo schyla si ku upadkowi. Apeluje do szlachty, do Polaków by si opamitali i naprawili bdy:
“Porwij si biay orle!
Rad o sobie Lachu!”
W “Wojnie chocimskiej” autor sign do 1621 r. by ukaza bohatersk obron Chocimia i ofiarno patriotyczn polskich onierzy. Utwór ten powsta w obliczu nowego zagroenia tureckiego. Potocki uwaa, e potrzebne jest dzieo mówice o dawnych sukcesach i potdze. Przedstawione przykady mstwa i ofiarnej suby ojczynie, honoru rycerskiego miay stanowi wzór i zacht dla Polaków.
W wierszu “Pospolite ruszenie” czy “Ogród fraszek” (zbiór 1800 utworów) pitnuje wady ustroju politycznego Polski, a wic anarchi, bezprawie, zot wolno, prywat, brak obrony granic, sabo pospolitego ruszenia, zanik ducha rycerskiego. Szlachta gucha jest na sowa dobosza, który chce j zmusi ,do podjcia walki.
Utwory Potockiego dotycz niedomaga Rzeczypospolitej; wiele w nich krytyki, bolesnej zadumy i pesymizmu.
Wacawa Potockiego z pewnoci mona uwaa za gorliwego patriot, który martwi si losami kraju.
Drugim przedstawicielem sarmatyzmu polskiego jest Jan Chryzostom Pasek. Dziki jego “Pamitnikom” moemy pozna ludzi i obyczajowo tamtych czasów. “Pamitniki” mona podzieli na dwie czci: na przygody wojenne oraz na opis ycia i obyczajów szlacheckich. Ju w pierwszej czci jest ukazany negatywny stosunek Polaków onierzy do walki o dobro kraju. Szlachcic walczy dzielnie, ale zapau do walki dostarcza mu ambicja osobista i ch zdobycia upów. Sam Pasek nie kryje si z tym , e przyczyn udziau w wyprawie do Danii bya tylko ciekawo i dza przygód. W opisach wanych wydarze historycznych autor skupia uwag na wasnych przygodach, wyolbrzymiajc niekiedy sw rol wiadka i uczestnika tych wydarze. Pisze o sobie by zwróci na siebie uwag. Paska cechuje zaciankowy patriotyzm. Polsk poczytywa jako naród wybrany. Na inne narody patrzy “z góry”. By raczej szkodliwy dla ojczyzny ni poyteczny. By lekkomylny i nieodpowiedzialny.
Druga cz utworu zawiera szeroki obraz pokojowego ycia ziemiaskiego i obyczajów szlacheckich. Autor myli kategoriami przecitnego szlachcica, tote ucisk i niedol chopa uwaa za naturalny stan rzeczy. Czasami by nawet okrutny i nieludzki dla podwadnych. Uwaa, e tylko szlachta jest godn przedstawicielk narodu. ycie szlachty nacechowane byo trosk o dobrobyt i korzyci materialne. Same zaloty do Anny ckiej przypominay ukady handlowe a nie wyznania miosne.
Religijno ówczesnej szlachty te nie jest ukazana w dobrym wietle. Szlachta przestrzegaa posty i skadaa jamuny, które nie zmieniay jej ycia, i których nie braa sobie do serca. Dalej uwaaa, e jest gór. Pasek nie ba si opisa msz wit, do której suy majc rce zbroczone krwi wrogów. Pasek nie zdawa sobie sprawy, i cechy szlachty, o których on mówi s ze, i e nie godzi si tak postpowa. By dumny i pewny siebie; uwaa si za prawdziwego patriot i wzorcowego obywatela. Jednake w rzeczywistoci byo inaczej. On i caa szlachta bya egoistyczna, cechowa j materializm, zabobonno i krótkowzroczno.
Lud i ludowo jako inspiracja oraz jako temat w literaturze polskiej.
1. RENESANS
a) Jan Kochanowski “Pie witojaska o sobótce”
Kochanowski wykorzystuje tradycyjne wito ludowe - Sobótka - obchodzone najczciej w noc letniego przesilenia (z 23 na 24.VI), podczas którego s palone ognie, dziewczta puszczaj wianki na wod. Autor pochwala te ycie ludzi na wsi, ukazuje w sposób wyidealizowany ycie rolników i pasterzy, pene radoci, harmonii i szczcia. Wspomina o ich pracy oraz o tym, jak odpoczywaj - piewaj, tacz, poluj, owi ryby, suchaj piewu ptaków. Kochanowski uwaa, e ycie na wsi jest lepsze ni ycie dworzanina czy podrónika, poniewa tutaj czowiek “bez wszelakiej lichwy yje”.
b) Szymon Szymonowic “ecy”
W utworze tym Szymonowic pokazuje dzie powszedni pracujcych w polu chopów paszczynianych. Podobnie jak Kochanowski, ukazuje prac wiejskiego ludu na wsi. Jednak dla Szymonowica praca ta jest bardzo cika a los chopów beznadziejny, utwór ten jest protestem przeciw niesprawiedliwoci spoecznej i jest to przykad antysielanki.
2. BAROK I OWIECENIE
W baroku rednia prosta szlachta cenia niemal do przesady swojsko, rodzimo, wartoci ziemiaskiego trybu ycia. Std jednym z wzorów kultury barokowej by wzór ziemiaski, reprezentowany gównie przez Wacawa Potockiego i Jana Chryzostoma Paska. Kultur ziemiask inspirowaa renesansowa tradycja “wsi spokojnej”, cechowa j kult ojczystych pamitek i realiów, niejednokrotnie te zbliaa si do kultury ludu, jego muzyki, pieni, obrzdów, obyczajów, wyobrani, o czym wiadcz m. in. stylizacje ludowe w pewnych utworach literackich.
Jednym z prdów owiecenia by sentymentalizm reprezentowany przez Franciszka Karpiskiego, Jeana Jacquesa Rousseau oraz Franciszka Dionizego Knianina. Sentymentalna twórczo literacka bya oryginalna, rodzima, odznaczaa si prostot, niejednokrotnie wzorowan na utworach ludowych, co wida wyranie w licznych sielankach.
3. ROMANTYZM
a) Adam Mickiewicz “Ballady i romanse”, “Dziadów cz. II”
Mickiewicz dziki utworom pomieszczonym w tomiku “Ballady i romanse” wyksztaci gatunek literacki, zwany ballad romantyczn. W swoich balladach Mickiewicz wykorzystywa swoj znajomo kultury ludowej. Przede wszystkim ukaza obyczaje ludu, jego wierzenia, etyk (kara nastpstwem winy), a take podania ludowe (np. podanie o syrence w balladzie “Rybka”). Bohaterowie tych ballad wierz w siy nadprzyrodzone, wiat fantastyczny traktuj na równi ze wiatem realnym. Narrator w tych balladach utosamia si z ludem, przyjmuje jego sposób widzenia i wartociowania wiata.
Inspiracj utworu II cz. “Dziadów” dla Mickiewicza by obrzd ludowy zwany Dziadami, obchodzony w Dzie Zaduszny przez pospólstwo Wielkiego Królestwa Litewskiego W czasach wspóczesnych Mickiewiczowi uroczysto ta bya nadal obchodzona w wielu pastwach Litwy, Prus i Kurlandii w ustronnych kaplicach, z dala od ludzkich oczu. Istot tej uroczystoci byo udzielenie pomocy duszom zmarych przodków mczcym si w czycu. Uroczystoci tej przewodniczy tzw. Gularz, który by kim w rodzaju kapana i poety w jednej osobie. Wywoywano dusze nieboszczyków, karmiono je przynoszc im tym ulg oraz wysuchiwano ich nauk, ostrzee.
Cay utwór Mickiewicza jest zapisem takiego obrzdu.
4. POZYTYWIZM
Jednym z hase pozytywizmu bya tzw. praca u podstaw spoeczestwa. Bohaterowie powieci pozytywistycznych chc pracowa z ludem, np. w powieci Elizy Orzeszkowej “Nad Niemnem” Justyna Orzelska czuje si najlepiej wród ludu wiejskiego i docza do niego, wychodzc za m za Janka, Andrzejowa Korczyska szyje ubranka dla dzieci wiejskich, Witold doradza chopom w gospodarstwie, uczy ich na przykad jak jest zbudowana maszyna rolnicza itp. Praca u podstaw zauwaalna równie w nowelistyce epoki (np. Joanna Lipska w “ABC”).
5. MODA POLSKA
a) Jan Kasprowicz “W chaupie”, oraz cykl sonetów “Z chaupy”
W utworach tych Kasprowicz ukazuje ndz, tragiczny los rodzin chopskich. Czsto bohaterowie tych utworów umieraj na suchoty.
Inspiracj do napisania utworów ukazujcych polsk wie i trudne warunki egzystencjalne chopów byo dziecistwo Kasprowicza - urodzi si on w Szymborzu pod Inowrocawiem w wielodzietnej rodzinie chopa analfabety. Ubodzy rodzice z wielkim trudem zapewnili mu wyksztacenie. Kasprowicz bardzo czsto w swoich wierszach wraca do lat dziecistwa.
b) Stanisaw Wyspiaski “Wesele”
Inspiracj do napisania tego dramatu byo wesele poety Lucjana Rydla z chopk Jadwig Mikoajczykówn, na którym Wyspiaski by obecny. W utworze tym autor obala arkadyjsk wizj wsi, ukazuje, e zachwyt inteligencji nad yciem wiejskim, nad obrzdami i prac ludu jest powierzchowny. Ukazuje, e wie to nie tylko oaza spokoju, ale równie cika praca a mieszkacy te maj swoje problemy. Inteligenci nie rozumiej wsi, maj zakodowany obraz wsi cichej, spokojnej:
“Tak to czuj, tak to sysz,
I ten spokój, i t cisz (...),
Patrz w ten lud krasny, kolorowy,
Taki rzeki, taki zdrowy,
Choby szorstki, cho surowy.”
c) Wadysaw Stanisaw Reymont “Chopi”
W powieci tej Reymont ukazuje peny obraz wsi polskiej koca XIX w., na który skadaj si problemy jej mieszkaców, ich obyczaje, obrzdy, które podlegaj rytmowi pór roku
d) Stefan eromski “Siaczka”, “Ludzie bezdomni”
W obu tych utworach zauwaamy trosk o losy ludu, prac u jego podstaw. Stanisawa Bozowska - powica swoje ycie dla najbiedniejszych warstw spoeczestwa, pisze “Fizyk dla ludu”, uczy biedne dzieci, sama yje w skrajnej ndzy.
Tomasz Judym - idealista, który stawia na pierwszym miejscu dobro ludzi najbiedniejszych, wierny swoim przekonaniom
6. DWUDZIESTOLECIE MIDZYWOJENNE
a) Bolesaw Lemian “Dusioek”
Utwór ten to tzw. ballada ludowa. Posta Dusioka zostaa zaczerpnita z poda ludowych, bani, wierze o szkaradnym stworzeniu mczcym ludzi. Na ludowo wskazuje równie stylizacja jzykowa. Autor stylizowany na ludowego gawdziarza, bajarza, posuguje si jzykiem gwarowym. Ludowa fabua jest potrzebna do ukazania problemów filozoficznych XX-wiecznego poety.
b) Stefan eromski “Przedwionie”
Bohater powieci, Cezary Baryka chce uwiadomi chopom, e powinni si zbuntowa “przeciwko sobaczemu losowi”. T grup spoeczn eromski przedstawi jako niezdoln do dziaania, o zaciankowym nastawieniu do wiata, skupiajc si tylko na sprawach wasnej wsi. Czas wypenia im cika praca, która doprowadza do zezwierzcenia, do zabicia uczu.
Matura ustna '99
Konflikt tragiczny w “Antygonie” Sofoklesa
Wstp
Antygona to dramat starogrecki; gos w dyskusji o prawie i wadzy, toczcej si w Atenach
Akcja jest oparta na konflikcie tragicznym, z historii rodu Labdakidów, do którego doszo po mierci króla Edypa. Pomidzy synami Edypa - Polinejkesem i Eteoklesem rozgorzaa walka o tron. Eteokles nie chcia odda Polinejkesowi wadzy, cho mieli si ni wymienia co rok. Polinejkes wic ciga obce wojska na Teby (miejsce rozgrywania si akcji), a obaj bracia gin w bratobójczej walce. Wadz obejmuje Kreon (stryj). Akcja tragedii rozpoczyna si w momencie gdy wydaje on zakaz grzebania zwok Polinejkesa, uwaajc go za zdrajc. Zakazowi temu sprzeciwia si Antygona, gdy zwoki zmarych naleao pogrzeba.
A propos, mona doda, e grzebanie zwok byo na tyle wane, e bogowie wypucili nawet Syzyfa z Hadesu, aby ten móg upomnie on, aby pogrzebaa jego zwoki.
Rozwinięcie
Tragizm Antygony to tragizm wyboru, który bez wzgldu na opcj skazany jest na klsk - albo kara Kreona, albo wieczne cierpienia sumienia. Pokazuje to take, e los ludzki uzaleniony jest od Fatum, przeznaczenia z góry wyznaczajcego czowiekowi jego los.
racje Antygony
uznawaa wyszo prawa boskiego nad ustawowym,
ocena postpowania czowieka jest rzecz Bogów, nie czowieka,
czowiek w yciu kierowa si powinien mioci, a nie nienawici (“wspókocha przyszam nie wspónienawidzi")
-obowizkiem krewnych jest pochowanie bliskiego, aby nie cierpia po mierci,
kierowaa si emocjami: mioci do brata, szacunkiem do zmarych,
oceniaa czyn Polinejkesa mniej surowo, w kocu szed po naleny mu tron.
racje Kreona
wyszo prawa ustawowego nad zwyczajowym,
prawo religijne nie moe ogranicza wadzy królewskiej, a pastwo jest wasnoci wadcy (co ujawnia w rozmowie z synem - Haimosem),
zdrajcy nie zasuguj na pochówek, lecz powinni by karani,
kierowa si dobrem pastwa, chcia zniechci ludzi do drogi ladami Polinejkesa,
mia na uwadze niewinne ofiary, które przyniosa wojna wszczta przez Polinejkesa,
musia dba o swój autorytet jako wadca - umacnianie wadzy, traktowa rodzin tak jak innych obywateli stosowa wobec nich te same prawa,
uwaa, e bogowie nie mog sprzyja zdrajcom, gwacicielom prawa.
Antygona popenia samobójstwo - po pochówku brata.
Podsumowanie
Autor nie rozstrzyga jednoznacznie losu postaci, chór jest bezstronny, cho wydaje si, e mimo wszystko przychyla si do racji Antygony. Pomimo tego, e popenia ona samobójstwo, Kreon przegrywa, tracc syna (narzeczonego Antygony), który na wie o jej mierci sam te popenia samobójstwo i on, która na wie o mierci syna, robi to samo. Kreonowi pozostaje samotno, wyrzuty sumienia.
Geneza i cechy tragedii antycznej.
Wstęp - Geneza.
Geneza teatru antycznego wie si z kultem boga Dionizosa, boga wina i urodzaju, a take narodzin i mierci. Dla uczczenia Boga, staroytni wyprawiali dwa razy w roku huczne uroczystoci, które z pocztkowego orgiastycznego charakteru, pod wpywem kultu Apollina (boga poezji, muzyki i sztuk) ulegy zagodzeniu i zrytualizowaniu.
Mae Dionizje - obchodzone na wsi, urzdzane byy na jesieni, poczone byy z winobraniem. Z pieni o zaczepnym, artobliwym charakterze piewanych przez ludzi urzdzajcych procesje, czyli przez tzw. komos, wyksztacia si komedia.
Wielkie Dionizje - obchodzone w miecie w kocu marca i na pocztku kwietnia; masowa degustacja wina. Z pieni na cze Dionizosa - dytyrambu - powstaa tragedia oparta na dialogu koryfeusza (przodownika) z chórem. Nazwa tragedia bierze si z dwóch wyrazów: tragos (kozio) i ode(pie) i znaczy pie kozów. [warto tu chyba doda, e pierwszego dnia Wielkich Dionizji czyniono ofiar z koza]
Rozwój tragedii
Pierwszego aktora wprowadzi Tespis, tworzc przez to dialog aktora z chórem, czyli zacztek akcji, kolejn wan postaci by Frynichos, który wprowadzi do wystpów chóru i dialogu aktora z chórem inne tematy poza zwizanymi z bogiem Dionizosem,
Drugiego aktora wprowadzi Ajschylos, autor Oresteji, od tego momentu zaczto pisa scenariusze do przedstawie - odrbny dla aktorów i odrbny dla chóru. Trzeciego aktora doda Sofokles. Akcj stwarzay dialogi aktorów, a piewy chóru traktowano jako przerywniki.
Do wielkich twórców greckich zaliczy moemy poza Ajschylosem i Sofoklesem take Eurypidesa (Medea, Elektra), za komedie pisa Arystofanes (Ptaki, aby).
Cechy tragedii
Tragedie, najwyej ceniony gatunek oparte byy na konflikcie tragicznym. Bohater musia wybra pomidzy dwiema równorzdnymi, przeciwstawnymi racjami, a kady wybór zblia go do katastrofy, zagady. Kompozycja
- prologos, czyli wstp. Wprowadza w tre utworu
- parodos, pie chóru, opowiada jak doszo do konfliktu
- epojsodion, epizod, zawiera tre utworu wypowiadan przez aktorów,
- stasimon, pie chóru, komentarz. Akcj stanowiy powtarzajce si epojzodiony i stasimony. Epojsodionów byo zwykle pi, w czwartym odbywa si punkt kulminacyjny.
- kommos, w Antygonie lament przedmiertny Antygony
exodos, ostatnia pie chóru - podsumowanie dramatu
Zasady:
trzech jednoci: miejsca (tylko w jednym miejscu), czasu(jeden dzie, a dono do tego aby czas sztuki pokrywa si z czasem rzeczywistym), jednoci (zawenie treci do jednego, gównego wtku).
decorum, czyli odpowiednioci stylów i postaci. Tragedia moga by pisana jedynie stylem wysokim, podniosym, wystpowa w niej mogy “wielkie” postacie - szlachetnie urodzone, za komedia pisana stylem lekkim, artobliwym, nawet rubasznym, a wystpoway w niej osoby o rodowodzie plebejskim.
niezmiennoci charakteru postaci - bohaterowie nie podlegaj transformacjom, nie popadaj w skrajne stany emocjonalne, takiej kreacji suyo noszenie przez cae przedstawienie jednej maski,
nie przedstawiania bezporednio krwawych scen, informowano o nich w dialogu
na scenie mogo by jedynie trzech aktorów.
Kategorie i pojęcia
katharsis - oczyszczenie. Jest pojcie zwizane z terapeutyczn rol tragedii. Oznacza wyzwolenie duszy z win, oczyszczenie ze zych emocji poprzez przeycie litoci i trwogi. Widz ledzc akcj mia przey lito, gdy obserwowa tragedi niewinnego czowieka, za trwog, gdy oglda dramat czowieka, w którym odnajdywa siebie samego.
fatum - przeznaczenie, los. Grecy byli przewiadczeni, e los czowieka jest z góry przeznaczony, a nad jego biegiem czuwaj mojry. Klato i Lachezis przdy ni ycia, cia j za w chwili mierci Atropos.
konflikt tragiczny
Przedstaw cechy eposu antycznego na przykadzie “Iliady” Homera.
Wstp, czyli co to jest Iliada i kim by Homer
Homer y na przeomie IX i VII wieku p.n.e. By najwybitniejszym epikiem helleskim, o którego pochodzenie sprzeczao si siedem miast. Homer by lepcem, wdrownym piewakiem. Jego eposy kryy w formie ustnej, a w VI w p.n.e., zostay spisane na rozkaz tyrana Pizystratesa.
W czasach nowoytnych powstaa “kwestia homerycka”, czyli spór o autorstwo Iliady i Odysei. W XIX wieku trway spory czy dziea te s zbiorami poematów rónych autorów, czy te napisa je jeden poeta. Dzi uwaa si, e autorem obu dzie jest Homer a przemawiaj za tym:
ukazywanie wiata typowo dworskiego,
ogromna dojrzao artystyczna obu dzie,
podobiestwo w zwartoci kompozycyjnej.
“Iliada” dotyczy czterdziestu dni ostatniego, dziesitego roku wojny trojaskiej. Rozpoczyna si od konfliktu Achillesa z Agamemnonem o brank, w wyniku czego Achilles odmówi udziau w wojnie. Utwór zaczyna si inwokacj do muzy Kaliope z prob o poetyckie natchnienie. Skada si z 24 pieni, które kocz si mierci, pogrzebem Hektora.
Cechy eposu i jak to widać w Iliadzie.
Epos - (zwany inaczej epopej), najstarszy, wierszowany gatunek epicki, którego tematem s losy zbiorowoci i jej reprezentatywnych przedstawicieli, zwykle jednostek o cechach heroicznych, ukazane w bardzo wanych momentach dziejowych na tle tradycji, kultury i obyczajów.
Wzorem eposu jest wanie Iliada, skd wzi si wzorzec tego gatunku wykorzystany nastpnie np. u Wergiliusza, w “Eneidzie”.
Gówne cechy eposu:
Akcja rozgrywa si na dwóch paszczyznach, boskiej i ludzkiej. W Iliadzie wida to na przykadach ingerencji boskich w akcj. Cz bogów staje po stronie Troi, cz po stronie Greków. Tocz oni midzy sob bój tak jak ludzie.
Motywacja wszystkich wydarze ma charakter mitologiczny, to znaczy ycie czowieka zdeterminowane jest wol bogów. Na przykad mierzenie losów walki Achillesa z Hektorem, na przykad to, e Grekom miao si nie wie dopóki Achilles nie pogodzi si Agamemnonem,
Pozycja narratora jest wyeksponowana, jest on wszechwiedzcy i wszechobecny; rzadko zabiera gos we wasnym imieniu, na pierwszy plan wysuwa si fabua. Narratora wida w inwokacji, a póniej zabiera nas w miejsca dziania si akcji,
Fabua eposu jest rozlega, zawiera wiele wtków i obejmuje wydarzenia na przestrzeni duszego okresu czasu. Fabua Iliady zawiera wiele wtków, a kada pie jest w zasadzie utworem, który moe by piewany\recytowany oddzielnie.
Wystpuje dua ilo opisów: opis tarczy Achillesa, opis zabicia Hektora i bardzo szczegóowy opis przebicia mu nóg i wleczenia go za wozem,
Podniosy i uroczysty styl, zgodny z zasad decorum obfitujcy w inwokacje, apostrofy oraz inne figury stylistyczne, zwaszcza w tzw. porównania homeryckie np.: Jak nie masz między ludŸmi i lwami przymierza,Jako nigdy wilkowi baran nie dowierza,Lecz w wiecznej żyją wojnie: tak nie masz sposobu,By jaki węzeł zgody połączył nas obu.”
Miar wierszow jest heksametr (12-17 sylab i 6 akcentów w wersie).
Zakończenie, czyli co działo się z eposem.
W kadej epoce historycznej wyksztaciy si odmiany eposu charakterystyczne dla swoich czasów np. Pan Tadeusz.
Popularno eposu skoczya si w XVII wieku, a jego miejsce zaja powie. Pewne waciwoci eposu zachowaa powie przedstawiajca losy caych grup spoecznych, np.: “Nad Niemnem” E. Orzeszkowej - epopeja zacianka, “Chopi” W. Reymonta - epopeja chopska, “Lalka” B. Prusa - epos mieszczaski, “Noce i dnie” M. Dbrowskiej - epos polskiego losu i polskiej inteligencji.
Przedstaw filozoficzne inspiracje poezji Horacego. Kim by Horacy?
Horacy, najsawniejszy poeta liryczny Rzymu, by synem wyzwolonego niewolnika, który posiada pewien majtek i zapewni mu wyksztacenie godne syna senatora: w Rzymie i Atenach. W Atenach przyczy si do spisku na ycie Juliusza Cezara. Po upadku powstania (Brutus przeciw Oktawianowi) jako republikaninowi skonfiskowano mu dobra. Dosta si pod opiek rzymskiego arystokraty Mecenasa (od niego pochodz sowa mecenas i mecenat, oznaczajce opiekuna lub opiek), wolny od trosk materialnych powici si cakowicie twórczoci. Tworzy pieni (carminy, zwane póniej odami), w których wykada swoj filozofi yciow.
Horacjaska filozofia yciowa.
ycie ludzkie wg Horacego zdeterminowane jest wol bogów. Czowiek nie jest panem wasnego losu. W zwizku z takim pojmowaniem losu ludzkiego, Horacy proponuje nastpujc postaw wobec ycia:
y chwil, czasem teraniejszym, carpe diem, jest to haso epikurejczyków. Chcieli oni y bez bólu, uznawali, e nie naley ba si mierci, bo po niej nic nie ma, y naley wród przyjació, z dala od wojen i polityki. Wyznacznikami postpowania miay by umiar i rozum.
Stoicyzm (w odzie Do Wergiliusza Rufusa)
System zalecajcy równowag ducha i wyzbywanie si wszelkich namitnoci, zarówno szczcia, jak i bólu. Daje to czowiekowi przynajmniej zudzenie kierowania swoim yciem.
Zasada zotego rodka (aurea mediocritas)
W wierszu “O co poeta prosi Apollina” mówi, e nie pocigaj go bogactwo, trzody, wino - dobra te zostawia kupcom bardziej ich spragnionym i godnym. Sam woli poprzesta na czym bardziej umiarkowanym, wybiera drog poredni. Waniejsze od bogactw jest zdrowie i spokojna staro “pena pieni”,
W wierszu Exegi monumentum... Horacy przedstawia si jako czowiek wiadom swego talentu. Pokazuje, e poezja jest pomnikiem, który przetrwa wszystkie zawieruchy i uniemiertelni jego saw. Jako pierwszy Rzymianin dorówna mistrzom greckim. Jest to jakby testament Horacego i skrawek jego prywatnej filozofii.
Hiob, syn marnotrawny, miosierny Samarytanin - przedstaw uniwersaln wymow opowieci i przypowieci biblijnych. (dopisa)
Przypowieci wystpuj w Nowym Testamencie, s jedn z form w której Chrystus gosi swe nauki.
Przypowie (parabola, czyli zestawienie obok siebie) jest jednym z czciej spotykanych gatunków literackich w Biblii. Istot przypowieci jest porównanie. Autor tworzy pewien obraz rzeczywistoci której nie naley jednak rozumie dosownie, lecz wymaga ona przejcia od znaczenia dosownego do alegorycznego lub symbolicznego, wymaga ujrzenia poza przedstawionym obrazem ycia codziennego, warstwy ukrytej, np. moralnej. Sporód przypowieci wyrónia si róne typy, jak alegoria, przypowie ewangeliczn, czy te przykad.
Alegoria jest szczególnym rodzajem symbolu majcym zawsze tylko jedno znaczenie, np. O siewcy
Przypowie przykad prezentuje wzorce pewnych postaw moralnych, które winno si naladowa, np. O miosiernym samarytaninie, O faryzeuszu i celniku
Przypowie ewangeliczna to najczciej opowiadanie, jaka historyjka wyjaniajca prawdy religijno-moralne.
Przypowie jest typowym gatunkiem literatury moralistycznej, który pojawia si w literaturze od prastarej bani do wspóczesnej powieci. Przypowie ujta w takiej ponadczasowej perspektywie ma niewiele cech wyróniajcych. Jej istot jest niesamodzielna i schematycznie uksztatowana fabua. Postaci i zdarzenia przedstawione w przypowieci istniej po to by objania prawdy moralne.
Podobnie zbudowane s banie, w których schematycznie ksztatowana fabua suy wykadni moralnej. Ba jednak posiada elementy fantastyczne, za prawda moralna dotyczy jedynie wiata naturalnego, egzystencji ludzkiej.
Przypowieci biblijne stay si bogatym ródem literatury ksztatujcej wzory osobowe. Z przypowieci ewangelicznych przeszy na stae do jzyka takie wyraenia, jak “wdowi grosz”, “panny gupi i panny mdre”, itp.
Motywy biblijne i mitologiczne w poezji polskiej (na wybranych przykadach omów zagadnienie od Kochanowskiego do Miosza).
Scharakteryzuj typowe elementy poetyki redniowiecza (np. alegoria, kontrast, hierarchizacja) w wybranych dzieach literackich (i ewentualnie plastycznych).
(tyle tylko znalazem)
U róde poetyki redniowiecznej ley teocentryczny system estetyki, goszcy prymat wartoci duchowych nad dobrami materialnymi. Waniejsza jest kwestia literacka: temat, idea, problem, ni posta w jakiej jest przedstawiona. Wymagano od literatury zajmowania si doniosymi problemami oraz zgodnoci idei z zasadami moralnoci i z prawd.
Alegoria
Gówna kategoria poetyki redniowiecznej. Jest to obrazowe przedstawienie abstrakcyjnych poj za pomoc umownych i skonwencjonalizowanych motywów (np. paw wyobraa pych). Alegoria odwouje si do wyobrae znanych odbiorcy, obecnych w tradycji kulturowej i religijnej. Jej tre jest jednoznaczna i nie podlega interpretacji (róni to alegori od symbolu).
redniowieczna alegoria ma charakter przede wszystkim dydaktyczny, za pomoc konkretnego obrazu, czsto personifikacji, przedstawiano abstrakcyjne pojcia filozoficzne, religijne, moralne (np. mier w Rozmowie mistrza Polikarpa ze mierci wyobraona jako rozkadajca si kobieta).
Idealizacja
Idealizacja okrelonych elementów struktury dziea literackiego wynikaa z parenetyczno-dydaktycznych zaoe kultury redniowiecza. Twórcom zaleao na pokazywaniu sytuacji wzorcowych. Roland zosta obdarzony zespoem cech które w takim kupieniu w realnym yciu byyby nie osigalne. Bohater redniowiecznego eposu rycerskiego charakteryzuje si nie tylko waciwociami ducha, ale take fizycznymi predyspozycjami wyróniajcymi go z wasali Karola Wielkiego. Jest najmniejszy, najsilniejszy, najsprawniej i najskuteczniej wada broni.
Podobnego skupienia cech dokonali take hagiografowie w ich legendach o witych. Asceta uosabia zespó cech, które byy podana ze wzgldu religijnej moralnoci i wiatopogldu.
Kontrast
Kompozycja redniowiecznego utworu czsto jest oparta na kontraci, szcególnie postaci. Rolandowi przeciwstawiony jest zdrajca Ganelon, w Tristanie i Izoldzie piknej bohaterce przeciwstawione s podstpne knowania jej ciemnowosej imienniczki. Za pomoc kontrastu moe take by ukazana kondycja bohatera i wybrana przez niego droga ycia. Bogaty, dobrze urodzony Aleksy staje si ebrakiem. Niekiedy metoda kontrastu pojawia si jako sposób przekazania tendencji autorskiej. W Skardze umierajcego “13 poniej, miertelnie chory bohater uwiadamia sobie kontrast pomidzy swym grzesznym yciem a wieczn chwaa niemiertelnoci , jak daje Bóg.
Scharakteryzuj redniowieczn hagiografi - przedstaw genez, uka przedstawicieli i ich dziea.
W wieku XIII zakon ebrzcy dominikanów przeniós na grunt polski Zot legend Jakuba de Voraigne, czyli bogaty zbiór ywotów witych. Przepisywano go i dokadano ywoty polskich witych, np. najstarszy ywot witego Stanisawa (zwany te ywotem pierwszym). Pochodzi a z XII wieku. W XIV wieku napisano ywot w. Kingi - ony Bolesawa Wstydliwego. W XV wieku dopisano po polsku Pie o w. Dorocie.
ywot w. Aleksego jest powyej, porusza on tematy charakterystyczne, takie jak: Porzucenie domu rodzinnego, lubowanie czystoci, skrajna asceza, cudowne zdarzenia.
Pie o witej Dorocie realizuje inny, modny w redniowieczu topos: o obronie wiary przez dziewic. Dorota pochodzia z rodu królewskiego, dobrowolnie rozdaa swój majtek i postanowia suy Bogu. Pokocha j ksie Fabrycjusz, poganin, który poprosi o jej rke i wyrzeknicie si wiary. Ksiniczka odmówia za co spotkay j tortury: biczowanie, szarpanie hakami, przypalanie, godówka, itp. Czuwa nad ni Chrystus (nic jej wic nie zniszczyo), a w chwili egzekucji ujrzaa dziecitko w purpurze.
ywot witej Kingi pochodzi z XIV wieku, autorem za jest jej spowiednik, gdy osiada w zakonie Klarysek. Królewna wgierska polubiona Bolesawowi wstydliwemu bya osob szczególnie pobon. Na widok kocioa biega ku niemu, padajc twarz ku ziemi i zanoszc modlitwy. To take wita, która zachowaa czysto cielesn - co roku prosia ma o przesunicie terminu konsumpcji maestwa.
Zanalizuj XV wieczne wiersze wieckie.
Niewiele zachowao si wierszy wieckich. Z tematyki miosnej wyróni mona List miosny aka krakowskiego, w którym autor przesya pozdrowienia i “pokoninie na obedwie kolanie / a dp samej ziemie”, opisuje ogrom uczucia i pozostaje anonimowy. Wiersze te podatne byy na wpywy obce np. wiersz Dawnom zwiedzi cuden strony, w którym modzieniec wyznaje i “suba moja ustawiczna / Twej mioci panno liczna” i przestrzega mia przed oszczercami - jest to motyw czsto pojawiajcy si weuropejskiej literaturze miosnej. Poezja ta bya zreszt poezj gownie piewan (pod oknami panien).
W tematyce obyczajów zachowa si wiersz Przecawa Soty - O zachowaniu si przy stole. Reprezentuje on nurt dworski. Autor stara si przeszczepi na polskie dwory dobre obyczaje i kultur towarzysk, abymy nie uchodzili pod tym wzgldem w oczach Europy za barbarzyców. Utwór ten naley do parenetyki biesiadnej. Cz przesa tego utworu jest aktualna do dzi. A uczy on m.in.:
Nie pcha si za stó i nie siedzie “jak koek”,
Nie okazywa apczywoci, zachannoci,
Mie czyste rce,
Nie przebiera w jedzeniu,
Bra czciej, po mniejszym kawaku, szczególnie zalecano to damom,
Mczyni powinni w pierwszej kolejnoci usugiwa kobietom przy stole, uwaa e kobiety s najwikszym skarbem wiata, “Ja was chwal, panny panie, / I przed wami nic lepszego nie”
Utwór ten skda si ze 115 wersów, rytm jest nieregularny, podobnie jak rymy. Zaczyna si inwokacj, po której nastpuje bogactwo chlebowego stou, poniej autor wyjawia czemu suy stó, po czym pokazuje karykatur zachowania przy stole z punktu widzenia Europejczyka. Wiersz koczy modlitwa proby. Ujawnia w niej autor swe nazwisko i prosi Boga o udzielenie ludziom radoci i mioci.
Kolejnym wanym dzieem jest Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci. Dzieo to ma form dialogu, który toczy si pomidzy mdrcem Polikarpem a mierci. Polikarp prosi Boga o mono ujrzenia mierci. Pewnego dnia po naboestwie proba jego zostaa speniona. Ujrza kobiet w stanie rozkadu, wychudzon, bez nosa, zakrwawion, z kos w rce, przepasan bia chust. Wyjawia mu ona, e bierze ze sob wszystkich, bez wzgldu na stan, za przede wszystkim grzeszników. Nikt nie jest w stanie jej unikn, ale nie naley jej si obawia (chyba e si grzeszy). Po tej opowieci mier odchodzi. Warto wspomnie tu o motywie dance macabre - taca mierci, którego literackim obrazem jest wanie ten utwór.
Z tematyk mierci zwizana jest take Skarga umierajcego (powstaa po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w litaraturze ma charakter testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierajcego, dajce wiadectwo znikomoci dóbr doczesnych, skierowane jest do tych, którzy pozostaj - do ywych. Wane wydaj si równie egzystencjalne to utworu: poczucie samotnoci czowieka, dramatyczny obraz ycia ludzkiego, perspektywa mierci.
W tematyce spoecznej wyróniaj si dwa utwory: “Satyra na leniwych chopów” i “Pie o zabiciu Jdrzeja Tenczyskiego”.
Pie o zabiciu J... napisano w oparciu o wydarzenie autentyczne, majce miejsce w Krakowie 1461 roku. Znany wielmoa, J. Tczyski, odda do naprawy swoj zbroj znanemu patnerzowi Klemensowi. Niezadowolony z wykonanej usugi poturbowa rzemielnika, który w wyniku odniesionych ran podobno zmar. Mieszczanie krakowscy ujli si za patnerzem i pomcili jego mier, cigajc Tczyskiego po caym miecie, wóczc go komi. Anonimowy autor opisuje owo zajcie w Krakowie, bolejc nad mierci Tczyskiego, ale bardziej nad faktem ,e zgin z rk ludzi nie równych jemu stanem. Utwór jest dowodem na rodzcy si konflikt spoeczny pomidzy mieszczastwem i rycerstwem.
Satyra na leniwych chopów jest take dzieem anonimowym. Podmiotem utworu jest pan, szlachcic, który wylewa swoje ale na lenistwo chopów, którzy maj w roku jeden dzie paszczyzny, a robi wszystko, e by go i tak zmarnowa i unikn pracy. Przychodz koo poudnia, uywaj drewnianych narzdzi (bo te szybciej si psuj, wic trzeba je naprawia), do uprawy roli uywaj chorych zwierzt, co i rusz odchodz na bok. Cay swój spryt, przebiego i rozmylno chopi wykorzystywali jedynie do tego aby zaszkodzi panu, nie chcieli bowiem by wyzyskiwani. Utwór ten zarysowuje przed nami kolejny konflikt, który rodzi si pomidzy szlacht a kmieciami.
Przedstaw cechy eposu antycznego na przykadzie “Iliady” Homera.
Wstp, czyli co to jest Iliada i kim by Homer
Homer y na przeomie IX i VII wieku p.n.e. By najwybitniejszym epikiem helleskim, o którego pochodzenie sprzeczao si siedem miast. Homer by lepcem, wdrownym piewakiem. Jego eposy kryy w formie ustnej, a w VI w p.n.e., zostay spisane na rozkaz tyrana Pizystratesa.
W czasach nowoytnych powstaa “kwestia homerycka”, czyli spór o autorstwo Iliady i Odysei. W XIX wieku trway spory czy dziea te s zbiorami poematów rónych autorów, czy te napisa je jeden poeta. Dzi uwaa si, e autorem obu dzie jest Homer a przemawiaj za tym:
ukazywanie wiata typowo dworskiego,
ogromna dojrzao artystyczna obu dzie,
podobiestwo w zwartoci kompozycyjnej.
“Iliada” dotyczy czterdziestu dni ostatniego, dziesitego roku wojny trojaskiej. Rozpoczyna si od konfliktu Achillesa z Agamemnonem o brank, w wyniku czego Achilles odmówi udziau w wojnie. Utwór zaczyna si inwokacj do muzy Kaliope z prob o poetyckie natchnienie. Skada si z 24 pieni, które kocz si mierci, pogrzebem Hektora.
Cechy eposu i jak to widać w Iliadzie.
Epos - (zwany inaczej epopej), najstarszy, wierszowany gatunek epicki, którego tematem s losy zbiorowoci i jej reprezentatywnych przedstawicieli, zwykle jednostek o cechach heroicznych, ukazane w bardzo wanych momentach dziejowych na tle tradycji, kultury i obyczajów.
Wzorem eposu jest wanie Iliada, skd wzi si wzorzec tego gatunku wykorzystany nastpnie np. u Wergiliusza, w “Eneidzie”.
Gówne cechy eposu:
Akcja rozgrywa si na dwóch paszczyznach, boskiej i ludzkiej. W Iliadzie wida to na przykadach ingerencji boskich w akcj. Cz bogów staje po stronie Troi, cz po stronie Greków. Tocz oni midzy sob bój tak jak ludzie.
Motywacja wszystkich wydarze ma charakter mitologiczny, to znaczy ycie czowieka zdeterminowane jest wol bogów. Na przykad mierzenie losów walki Achillesa z Hektorem, na przykad to, e Grekom miao si nie wie dopóki Achilles nie pogodzi si Agamemnonem,
Pozycja narratora jest wyeksponowana, jest on wszechwiedzcy i wszechobecny; rzadko zabiera gos we wasnym imieniu, na pierwszy plan wysuwa si fabua. Narratora wida w inwokacji, a póniej zabiera nas w miejsca dziania si akcji,
Fabua eposu jest rozlega, zawiera wiele wtków i obejmuje wydarzenia na przestrzeni duszego okresu czasu. Fabua Iliady zawiera wiele wtków, a kada pie jest w zasadzie utworem, który moe by piewany\recytowany oddzielnie.
Wystpuje dua ilo opisów: opis tarczy Achillesa, opis zabicia Hektora i bardzo szczegóowy opis przebicia mu nóg i wleczenia go za wozem,
Podniosy i uroczysty styl, zgodny z zasad decorum obfitujcy w inwokacje, apostrofy oraz inne figury stylistyczne, zwaszcza w tzw. porównania homeryckie np.: Jak nie masz między ludŸmi i lwami przymierza,Jako nigdy wilkowi baran nie dowierza,Lecz w wiecznej żyją wojnie: tak nie masz sposobu,By jaki węzeł zgody połączył nas obu.”
Miar wierszow jest heksametr (12-17 sylab i 6 akcentów w wersie).
Zakończenie, czyli co działo się z eposem.
W kadej epoce historycznej wyksztaciy si odmiany eposu charakterystyczne dla swoich czasów np. Pan Tadeusz.
Popularno eposu skoczya si w XVII wieku, a jego miejsce zaja powie. Pewne waciwoci eposu zachowaa powie przedstawiajca losy caych grup spoecznych, np.: “Nad Niemnem” E. Orzeszkowej - epopeja zacianka, “Chopi” W. Reymonta - epopeja chopska, “Lalka” B. Prusa - epos mieszczaski, “Noce i dnie” M. Dbrowskiej - epos polskiego losu i polskiej inteligencji.
Przedstaw filozoficzne inspiracje poezji Horacego. Kim by Horacy?
Horacy, najsawniejszy poeta liryczny Rzymu, by synem wyzwolonego niewolnika, który posiada pewien majtek i zapewni mu wyksztacenie godne syna senatora: w Rzymie i Atenach. W Atenach przyczy si do spisku na ycie Juliusza Cezara. Po upadku powstania (Brutus przeciw Oktawianowi) jako republikaninowi skonfiskowano mu dobra. Dosta si pod opiek rzymskiego arystokraty Mecenasa (od niego pochodz sowa mecenas i mecenat, oznaczajce opiekuna lub opiek), wolny od trosk materialnych powici si cakowicie twórczoci. Tworzy pieni (carminy, zwane póniej odami), w których wykada swoj filozofi yciow.
Horacjaska filozofia yciowa.
ycie ludzkie wg Horacego zdeterminowane jest wol bogów. Czowiek nie jest panem wasnego losu. W zwizku z takim pojmowaniem losu ludzkiego, Horacy proponuje nastpujc postaw wobec ycia:
y chwil, czasem teraniejszym, carpe diem, jest to haso epikurejczyków. Chcieli oni y bez bólu, uznawali, e nie naley ba si mierci, bo po niej nic nie ma, y naley wród przyjació, z dala od wojen i polityki. Wyznacznikami postpowania miay by umiar i rozum.
Stoicyzm (w odzie Do Wergiliusza Rufusa)
System zalecajcy równowag ducha i wyzbywanie si wszelkich namitnoci, zarówno szczcia, jak i bólu. Daje to czowiekowi przynajmniej zudzenie kierowania swoim yciem.
Zasada zotego rodka (aurea mediocritas)
W wierszu “O co poeta prosi Apollina” mówi, e nie pocigaj go bogactwo, trzody, wino - dobra te zostawia kupcom bardziej ich spragnionym i godnym. Sam woli poprzesta na czym bardziej umiarkowanym, wybiera drog poredni. Waniejsze od bogactw jest zdrowie i spokojna staro “pena pieni”,
W wierszu Exegi monumentum... Horacy przedstawia si jako czowiek wiadom swego talentu. Pokazuje, e poezja jest pomnikiem, który przetrwa wszystkie zawieruchy i uniemiertelni jego saw. Jako pierwszy Rzymianin dorówna mistrzom greckim. Jest to jakby testament Horacego i skrawek jego prywatnej filozofii.
Scharakteryzuj typowe elementy poetyki redniowiecza (np. alegoria, kontrast, hierarchizacja) w wybranych dzieach literackich (i ewentualnie plastycznych).
(tyle tylko znalazem)
U róde poetyki redniowiecznej ley teocentryczny system estetyki, goszcy prymat wartoci duchowych nad dobrami materialnymi. Waniejsza jest kwestia literacka: temat, idea, problem, ni posta w jakiej jest przedstawiona. Wymagano od literatury zajmowania si doniosymi problemami oraz zgodnoci idei z zasadami moralnoci i z prawd.
Alegoria
Gówna kategoria poetyki redniowiecznej. Jest to obrazowe przedstawienie abstrakcyjnych poj za pomoc umownych i skonwencjonalizowanych motywów (np. paw wyobraa pych). Alegoria odwouje si do wyobrae znanych odbiorcy, obecnych w tradycji kulturowej i religijnej. Jej tre jest jednoznaczna i nie podlega interpretacji (róni to alegori od symbolu).
redniowieczna alegoria ma charakter przede wszystkim dydaktyczny, za pomoc konkretnego obrazu, czsto personifikacji, przedstawiano abstrakcyjne pojcia filozoficzne, religijne, moralne (np. mier w Rozmowie mistrza Polikarpa ze mierci wyobraona jako rozkadajca si kobieta).
Idealizacja
Idealizacja okrelonych elementów struktury dziea literackiego wynikaa z parenetyczno-dydaktycznych zaoe kultury redniowiecza. Twórcom zaleao na pokazywaniu sytuacji wzorcowych. Roland zosta obdarzony zespoem cech które w takim kupieniu w realnym yciu byyby nie osigalne. Bohater redniowiecznego eposu rycerskiego charakteryzuje si nie tylko waciwociami ducha, ale take fizycznymi predyspozycjami wyróniajcymi go z wasali Karola Wielkiego. Jest najmniejszy, najsilniejszy, najsprawniej i najskuteczniej wada broni.
Podobnego skupienia cech dokonali take hagiografowie w ich legendach o witych. Asceta uosabia zespó cech, które byy podana ze wzgldu religijnej moralnoci i wiatopogldu.
Kontrast
Kompozycja redniowiecznego utworu czsto jest oparta na kontraci, szcególnie postaci. Rolandowi przeciwstawiony jest zdrajca Ganelon, w Tristanie i Izoldzie piknej bohaterce przeciwstawione s podstpne knowania jej ciemnowosej imienniczki. Za pomoc kontrastu moe take by ukazana kondycja bohatera i wybrana przez niego droga ycia. Bogaty, dobrze urodzony Aleksy staje si ebrakiem. Niekiedy metoda kontrastu pojawia si jako sposób przekazania tendencji autorskiej. W Skardze umierajcego “13 poniej, miertelnie chory bohater uwiadamia sobie kontrast pomidzy swym grzesznym yciem a wieczn chwaa niemiertelnoci , jak daje Bóg.
Zanalizuj XV wieczne wiersze wieckie.
Niewiele zachowao si wierszy wieckich. Z tematyki miosnej wyróni mona List miosny aka krakowskiego, w którym autor przesya pozdrowienia i “pokoninie na obedwie kolanie / a dp samej ziemie”, opisuje ogrom uczucia i pozostaje anonimowy. Wiersze te podatne byy na wpywy obce np. wiersz Dawnom zwiedzi cuden strony, w którym modzieniec wyznaje i “suba moja ustawiczna / Twej mioci panno liczna” i przestrzega mia przed oszczercami - jest to motyw czsto pojawiajcy si weuropejskiej literaturze miosnej. Poezja ta bya zreszt poezj gownie piewan (pod oknami panien).
W tematyce obyczajów zachowa si wiersz Przecawa Soty - O zachowaniu si przy stole. Reprezentuje on nurt dworski. Autor stara si przeszczepi na polskie dwory dobre obyczaje i kultur towarzysk, abymy nie uchodzili pod tym wzgldem w oczach Europy za barbarzyców. Utwór ten naley do parenetyki biesiadnej. Cz przesa tego utworu jest aktualna do dzi. A uczy on m.in.:
Nie pcha si za stó i nie siedzie “jak koek”,
Nie okazywa apczywoci, zachannoci,
Mie czyste rce,
Nie przebiera w jedzeniu,
Bra czciej, po mniejszym kawaku, szczególnie zalecano to damom,
Mczyni powinni w pierwszej kolejnoci usugiwa kobietom przy stole, uwaa e kobiety s najwikszym skarbem wiata, “Ja was chwal, panny panie, / I przed wami nic lepszego nie”
Utwór ten skda si ze 115 wersów, rytm jest nieregularny, podobnie jak rymy. Zaczyna si inwokacj, po której nastpuje bogactwo chlebowego stou, poniej autor wyjawia czemu suy stó, po czym pokazuje karykatur zachowania przy stole z punktu widzenia Europejczyka. Wiersz koczy modlitwa proby. Ujawnia w niej autor swe nazwisko i prosi Boga o udzielenie ludziom radoci i mioci.
Kolejnym wanym dzieem jest Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci. Dzieo to ma form dialogu, który toczy si pomidzy mdrcem Polikarpem a mierci. Polikarp prosi Boga o mono ujrzenia mierci. Pewnego dnia po naboestwie proba jego zostaa speniona. Ujrza kobiet w stanie rozkadu, wychudzon, bez nosa, zakrwawion, z kos w rce, przepasan bia chust. Wyjawia mu ona, e bierze ze sob wszystkich, bez wzgldu na stan, za przede wszystkim grzeszników. Nikt nie jest w stanie jej unikn, ale nie naley jej si obawia (chyba e si grzeszy). Po tej opowieci mier odchodzi. Warto wspomnie tu o motywie dance macabre - taca mierci, którego literackim obrazem jest wanie ten utwór.
Z tematyk mierci zwizana jest take Skarga umierajcego (powstaa po 1424 roku). Utwór ten jako pierwszy w litaraturze ma charakter testamentu poetyckiego. Liryczne wyznanie umierajcego, dajce wiadectwo znikomoci dóbr doczesnych, skierowane jest do tych, którzy pozostaj - do ywych. Wane wydaj si równie egzystencjalne to utworu: poczucie samotnoci czowieka, dramatyczny obraz ycia ludzkiego, perspektywa mierci.
W tematyce spoecznej wyróniaj si dwa utwory: “Satyra na leniwych chopów” i “Pie o zabiciu Jdrzeja Tenczyskiego”.
Pie o zabiciu J... napisano w oparciu o wydarzenie autentyczne, majce miejsce w Krakowie 1461 roku. Znany wielmoa, J. Tczyski, odda do naprawy swoj zbroj znanemu patnerzowi Klemensowi. Niezadowolony z wykonanej usugi poturbowa rzemielnika, który w wyniku odniesionych ran podobno zmar. Mieszczanie krakowscy ujli si za patnerzem i pomcili jego mier, cigajc Tczyskiego po caym miecie, wóczc go komi. Anonimowy autor opisuje owo zajcie w Krakowie, bolejc nad mierci Tczyskiego, ale bardziej nad faktem ,e zgin z rk ludzi nie równych jemu stanem. Utwór jest dowodem na rodzcy si konflikt spoeczny pomidzy mieszczastwem i rycerstwem.
Satyra na leniwych chopów jest take dzieem anonimowym. Podmiotem utworu jest pan, szlachcic, który wylewa swoje ale na lenistwo chopów, którzy maj w roku jeden dzie paszczyzny, a robi wszystko, e by go i tak zmarnowa i unikn pracy. Przychodz koo poudnia, uywaj drewnianych narzdzi (bo te szybciej si psuj, wic trzeba je naprawia), do uprawy roli uywaj chorych zwierzt, co i rusz odchodz na bok. Cay swój spryt, przebiego i rozmylno chopi wykorzystywali jedynie do tego aby zaszkodzi panu, nie chcieli bowiem by wyzyskiwani. Utwór ten zarysowuje przed nami kolejny konflikt, który rodzi si pomidzy szlacht a kmieciami.
Wyjanij znaczenie Teorii Czystej Formy.
Teoria czystej formy jest wytworem rozwoju dramaturgii dwudziestolecia midzywojennego, z nurtu sztuki awangardowej teatru groteski i drwiny.
Jej autorem jest Stanisaw Ignacy Witkiewicz, pseud. Witkacy. By to syn malarza, krytyka artystycznego, prozaika, sam sta si najpierw malarzem, lecz porzuci malarstwo na rzecz twórczoci dramatycznej, prozatorsko-filozoficznej i teoretyczno-estetycznej. Najbogatsza bya jego twórczo dramatyczna (ok. 30 utworów), m.in. Tumor Mózgowicz, Szewcy, Szalona Lokomotywa, W maym dworku. Swoje pogldy na temat estetyki i teatru wyoy w tekstach teoretycznych: Szkice estetyczne, Teatr. Wstp do teorii czystej formy w teatrze. By te autorem dwóch powieci: Poegnanie jesieni i Nienasycenie.
Teori Czystej Formy Witkacy zbudowa na gruncie malarskim, dopiero póniej przeniós j na poezj i teatr. Akcentuje ona kompozycj, gr barw i form przy obojtnym stosunku do tematu i poszczególnych elementów podmiotowych wprowadzonych do utworu. W praktyce teatralnej Czysta Forma prowadzi do charakterystycznych dla marze sennych asocjacji myli, fantazji scenicznych, wieloznacznego sensu teatralnych postaci (mog mówi i robi róne rzeczy na raz, przeistacza si w inne, zmienia role). Wyznacza ona take nadrealistyczny charakter utworu: dialog pozbawiony zostaje sensownych pocze pojciowych, logiki, wzbogacony jest czsto czysto nonsensownym neologizmem, dowcipem, citoci, cho postacie mog wypowiada myli niezgodne z ich dziaaniem. Ogromne znaczenie maj wizje sceniczne Witkacego: barwa, ksztat, ruch sceniczny, dekoracje i kostiumy, nawet chudo bd otyo postaci odgrywaj istotn rol.
Teoria Czystej Formy jest przeciwstawieniem si tradycji, zarówno dramatu naturalistycznemu, jak i symbolicznemu. Witkacemu nie podoba si teatr naladujcy rzeczywisto. Taki teatr okamywa widza wmawiajc mu, e to na co patrzy to prawda, a rodki, jakimi si posuguje, s znane i opatrzone. Take teatr symboliczny operujc spotgowanym nastrojem, symbolem nie jest w stanie wstrzsn widzem ani pozwoli mu przey Tajemnicy Istnienia. Gdy i jego efekty s ju znane, schematyczne. Czysta Forma ma zaskakiwa widza, wprowadza go w wiat uczu metafizycznych, da mu nowy wymiar przeywania. Widz mia ni dziwny sen…
Szczególnie reprezentatywny dla twórczoci dramaturgicznej Witkacego jest utwór Szewcy. Przedstawia on surrealistyczny obraz przyszego spoeczestwa zgodny z przekonaniami pisarza - kocowe sceny Szewców, dramatu o rewolucji, buncie i przewrocie, zapowiadaj totaln niwelacj i mechanizacj spoeczestwa.
Omów najdawniejsze zabytki jzyka polskiego.
Pierwszym dzieem, które powstao po polsku bya Bogurodzica, ale do zabytków jzyka polskiego zalicza si, w kolejnoci chronologicznej, równie:
Bull papiesk z roku 1136 - jest to tekst aciski, w którym znajduje si okoo 400 wyrazów polskich, gównie rzeczowników wasnych, oznaczajcych imiona osób albo nazwy miejscowoci. Z tego wzgldu jest równie zwana zot bull jzyka polskiego.
Ksiga henrykowska z 1270 roku - miaa to by ksiga inwentarzowa zakonu cystersów na lsku, staa si jednak kronik tego zakonu. Opisuje zarówno stan posiadania zakonników, jak i ycie chopów z klasztornych wsi. Skada si z dwóch czci i pisana jest po acinie. W tekst aciski wpisane jest pierwsze polskie zdanie: “Daj a ja pobrusz a ty poczywaj” (daj ja pomiel arna a ty odpocznij).
Bogurodzica z przeomu XII i XIII wieku - jest pierwszym utworem napisanym w jzyku polskim. W redniowieczu powstay dwie zwrotki, pierwsza skierowana do Matki Boskiej, druga do Chrystusa. Pierwotnie przypisywano autorstwo pieni w. Wojciechowi, ale póniej tez t odrzucono.
Bogurodzica powstaa jako pie maryjna, a w czasach panowania Jagiellonów staa si pieni bitewn i swego rodzaju hymnem narodowym; piewao j rycerstwo pod Grunwaldem i Warn, dokumenty wagi pastwowej zaczynay si od jej tekstu.
redniowieczna pie maryjna: w XV wieku traktowana bya przez Jana Dugosza jako carmen patrium, a nowych znacze przyda jej patriotyczny nurt poezji XIX - wiecznej. Wanie Bogurodzica otwieraa piewy historyczne J.U. Niemcewicza, nawiza do niej Sowacki w powstaczym apelu z 1830 roku (Hymn do Bogarodzicy), a take K.K. Baczyski - Modlitwa do Bogarodzicy.
Bogurodzica pena jest archaizmów:
leksykalnych: Bogurodzica, gospodzian(pan), zwolena(wybrana), j(któr), Boyc(Syn Boy),
fonetycznych: sawiena(sawiona) i Krzciciel(Chrzciciel),
fleksyjnych: celownik w funkcji dopeniacza rodzica Bogu i mianownik w funkcji woacza BogurodzicaDziewica,
skadniowe: Bogiem sawiena, dzi sawiona przez Boga
Kazania witokrzyski z przeomu XIII i XIV wieku - zbiór kaza w jzyku polskim z okazji rónych wit kocielnych. Nazwa ich pochodzi od miejsca przechowywania, to znaczy biblioteki klasztornej na witym Krzyu. Powstay prawdopodobnie w Leajsku. W okresie zaborów zostay zrabowane, a odnalaz je dopiero pod koniec XIX wieku historyk literatury, bibliofil Aleksander Bruckner, w bibliotece w Petersburgu. Pocite na kawaki suyy do obklejania boków innych ksiek. Udao si uratowa jedno kazanie w caoci (Na dzie w. Katarzyny) i kilka innych we fragmentach. Kierowane byy one najprawdopodobniej do ludzi wyksztaconych. Pisane s literack na owe czasy polszczyzn, autor odwouje si do Pisma w., ojców kocioa, uywa retoryki, i rodków artystycznych, np. porówna.
Kazania gnienieskie - XIV wiek - nazwa pochodzi od biblioteki Kapitulnej w Gnienie, gdzie je przechowywano. Jest to zbiór liczcy 10 kaza polskich na róne wita kocielne i 103 kazania aciskie. Kazania polskie adresowane byy do ludzi prostych, a wiadczy o tym ich jzyk, np. zwroty bezporednio do suchaczy “dziateczki moje”.
Psaterz Królowej Jadwigi - floriaski - 1400 rok,
Psaterz Puawski (§6.4.1),
Biblia Królowej Zofii,
Rozmylania przemyski i Rozmylania dominikaskie z XVI wieku - S to apokryfy, czyli historie z ycia w. Rodziny, nie znajdujce potwierdzenia w tekstach ewangelicznych.
Do tego dochodzi jeszcze literatura wiecka: Rozmowa mistrza Polikarpa ze mierci, Skarga umierajcego, O zachowaniu si przy stole, Skarga na leniwych chopów. S w paragrafie 13.
Na czym polegaj stae zwizki frazeologiczne? Podaj przykady takich zwizków wywodzcych si z “Biblii”.
Zwizek frazeologiczny to stae, lub bliskie stabilizacji poczenie wyrazowe, którego znaczenie nie wynika ze znaczenia poszczególnych wyrazów wchodzcych w jego skad, np. krci nosem, by niezadowolonym z czego.
Istniej zwizki frazeologiczne w których jeden wyraz ma znaczenie dosowne, ale znaczenie caoci nie stanowi sumy znacze wyrazów, np. koskie zdrowie, czyli doskonae zdrowie.
Mona podzieli je ze wzgldu na stopie zespolenia skadników na:
Zwizki bliskie stabilizacji (czliwe, wymiennoczonowe) np. pokona strach i przeama strach.
Zwizki stae, czyli takie w których nie mona bez zmiany znaczenia zmieni lub pomin adnego wyrazu, ani uy innej jego formy.
Z Biblii przejtych zostao wiele zwrotów, które uzyskay inne znaczenia poza dosownym. Wród nich wymieni mona:
Wiea Babel - baagan, chaos,
Sodoma i Gomora - miejsce rozpusty i grzechu,
Kainowe znami - pitno bratobójstwa,
Od Annasza do Kajfasza - odsyanie z miejsca do miejsca,
Odda co za misk soczewicy - odda co wartociowego za bezcen ( W biblli Ezaw odda pierworództwo),
Wdowi grosz - dar serca,
Salomonowy wyrok,
Przenie si na ono Abrahama.
Motyw matki Polki
Dygresja pocztkowa wcale nie potrzebna. Jak wiadomo dzieci nie bior si z powietrza, kady z nas ma osob, która nas wydaa na wiat. Naturalnym odruchem kadej matki po porodzie (a nawet przed) staje si troska o dobre i wygodne ycie wasnego dziecka. Czasem bywa tak, e sytuacja nie pozwala aby da potomkowi wszystko to, co by si chciao. Do takich przypadków naley z pewnoci wybuch wojny i ycie pod okupacj.
Pisarze liryczni w swojej twórczoci upodobali sobie motyw matki Polki, do którego przypisywali los Polski (matka) i jej obywateli (dzieci). Jednym z pierwszych twórców by Adam Mickiewicz, który w wierszu "Do matki Polki" próbuje wykreowa model wychowania modego Polaka. Matka ma przygotowa syna do boju, do zwycistwa. Syn ma walczy ze wiadomoci, e zginie, bez chway, bez zmartwychwstania. Rodzicielka ju w dziecistwie (jeeli mona to nazwa dziecistwem) przygotowuje potomka na niewol i mier. Katowski obuch i rce skute acuchem przedstawiajace niewolnika maj sta si rzeczywistoci
Zastanawiajc si czy takie wychowanie ma sens trafiamy na wiersz Juliusza Sowackiego "Do matki". W utworze tym spotykamy si ju z wyksztaconym synem. Wychowanie matki odnioso skutek, jej potomek jest zahartowany i przygotowany do boju na mier i ycie.
W czasie drugiej wojny wiatowej Józef Czapski "Na nieludzkiej ziemi" wspomina wiersz romantyczny (m.in. "Do matki Polki") co sygnalizuje powrót do schematu matki Polki ukazanego w romantyzmie.
I tak Tadeusz Borowski w "Koldzie zej" wymaga od matki surowego traktowania syna, aby nie dawaa mu mioci i czuoci. Nastpuje odwrócenie rzeczywistoci. Znów twarde wychowanie ma przygotowa do wojny, ma to go zahartowa i skierowa na odpowiedni tor mylenia, eby nie zasmakowa, bo to mogoby go zgubi.
W "Elegii o chopcu polskim" Krzysztofa Kamila Baczyskiego wojna oddzielia chopca od matki. By to przymus wojny. Edukacja wojenna musi teraz by wykorzystana, trzeba zapomnie o wszystkim, aby przetrwa. Lecz nie do koca udao si wykorzeni ludzkie uczucia. Znak krzya przed mierci wiadczy o tym, e nie da si zatrze czowieczestwa do koca.
Trzeba jednak si zastanowi czy wiksz tragedi jest mier dla umierajacego, czy dla tych których pozostawia on w wiecie ywych. W "Matce powieszonych" Tadeusza Róewicza matka po stracie syna nie ma ju chci do ycia, jest bliska szalestwu. Sytuacja rodzicielki jest beznadziejna, gdy nie moe mie ju dziecka. Otoczenie jest dla niej nieprzychylne. Obojtno rodowiska sprawia, i matka czuje si strasznie samotna. Mamy tu do czynienia z kobiet wiadom swojej tragedii.
W romantyzmie Adam Mickiewicz w IV czci "Dziadów" ukazuje cierpic matk (pani Rolinsonowa), której syn by wiziony przez Rosjan. Matka stara si o widzenie z synem, chocia czuje, e on ju nie yje.
W "Balladzie" Czesawa Miosza spotykamy si z matk, której dziecko zgino podczas wojny. Kobieta ta jest wcieleniem wszystkich matek, których dzieci polegy za ojczyzn, za przedstawiony grób kogo z pokolenia Kolumbów symbolizuje hekatomb caego pokolenia Kolumbów. Matka zastanawia si nad sensem mierci jej syna. Obraz jest smutny, gdy miejsce, w którym przebywa niewiasta jest nijakie, a wszystko co jest wokó jest dynamiczne i barwne. Czas dla tej kobiety zatrzyma si wraz ze mierci syna, wiat biegnie swoim torem a matka wci ma w pamici obraz syna i ból po jego utracie. Matka zastanawia si dlaczego nikt nie pamita, czego dokona jej syn, a niektórzy nawet wykorzystuj jego mier do innych celów.
Na podstawie wybranych tekstów z rónych epok wyka sta obecno skrajnie pesymistycznego nurtu w kulturze europejskiej.
Od zarania swych dziejów niezalenie od tego, w jakiej epoce y, jakie mia pogldy, w co wierzy i do czego dy czowiek zawsze zastanawia si nad tym jaki jest cel jego egzystencji na wiecie. Równolegle z ewolucj fizyczn przebiega rozwój intelektualny rodzaju ludzkiego. Zdobywane dowiadczenie z upywem wieków stawao si coraz bogatsze i odpowiednio wykorzystane doprowadzio czowieka do obecnego szczebla rozwoju. Cudowny wynalazek pisma sprawi, e forma przekazu ustnego zostaa zastpiona pimiennym. Dao to nam moliwo poznania nie tylko ycia codziennego ludzi w rónych epokach, ale take pozwolio dopatrzy si ich problemów emocjonalnych i egzystencjalnych. Bez wzgldu na to jakie prdy filozoficzne i psychologiczne dominoway w konkretnej epoce czowiek zawsze przeywa swoje radoci i troski. Pisarze na-le do tej grupy ludzi, których powysze dylematy interesuj w sposób szczególny. Dlatego te zagbiajc si w tre utworów wielu z nich z atwoci mona dociec prawdy o tym co trapio czowieka i co byo udziaem jego zadowolenia.
W niniejszej pracy postaram si dowie prawdziwoci postawionej w temacie tezy, i skrajnie pesymistyczny nurt jest stale obecny w kulturze europejskiej.
Czym jest waciwie pesymizm? Najprostszym wyjanieniem tej postawy wobec wiata jest zdefiniowanie jej jako polegajcej na przekonaniu, e suma negatywnych zjawisk przewysza wszystkie sytuacje dobre. Czowiek wyznajcy tak ideologi to pesymista. Pesymist mona si urodzi, mona te nim zosta z przekonania, ale bywa, e “rodz si” oni w pewnych sytuacjach, które utwierdzaj ich w przekonaniu o beznadziejnoci i bezsensownoci ycia. Tak byo na przykad w przypadku wielkiego twórcy okresu renesansu Jana Kochanowskiego. Poeta znany by ze swego afirmujcego stosunku do ycia, który propagowa w pieniach. W nawizaniu do filozofii czasów staroytnych uczy jak czerpa rado z kadego dnia, zaleca stoickie przyjmowanie wyroków losu oraz kierowanie si rozumem, co pozwoli miao na zachowanie równowagi pomidzy skrajnymi stanami psychiki ludzkiej. Ponadto zachca do kontemplacji dzie boych bdcych doskonaym piknem i harmoni. Uwaa, e czowiek jest zbyt doskonay, eby popada w pesymizm odbierajcy rado ycia.
Jednake stao si tak, Kochanowski podda w wtpliwo swoj wczeniejsz filozofi ycia. Przey zaamanie wiary w opatrzno i szczcie dla ludzi utalentowanych. W cyklu jego Trenów pojawia si ironiczna pogarda dla ycia. Wyrana jest w nich gorycz czowieka zdruzgotanego wyrokiem losu. atwo zauway bezsilno jednostki wobec Boga i wyroków losu. Poeta neguje w sposób otwarty dotychczas kreowane przez siebie podstawy wyrose z idei humanizmu. Ogrom ojcowskiego bólu przeciwstawia niepojtemu Bogu. Ostatecznie jako chrzecijanin znajduje jedyn recept - pogodzenie si i uwierzenie w celowo Jego dziaa. Daje to spokój i ukojenie, nie leczy jednak udrczonej pamici.
Treny powstay, gdy sielskie ycie Jana z Czarnolasu zostao zakócone w sposób tragiczny pod koniec 1579 roku. Bya to mier 3-letniej Urszulki Kochanowskiej, córki poety. Kompozycja zoona z cyklu 19 trenów podobna jest do kompozycji staroytnego epicedium - utworu powiconego osobie zmarej. Take pod wzgldem treci zbliona do niego. Podobnie wyrane jest wydzielenie czterech zasadniczych elementów tematycznych w utworze. S to: - pochwaa osoby zmarej, opakiwanie, pocieszenie, ukojenie.
Treny s wic odzwierciedleniem zwielokrotnionego dramatu. Jest to dramat ojca, który straci ukochan córeczk i nie rozumie, dlaczego to nastpio. Porównuje j do modej oliwki, która pomykowo “zostaa cita przez nadgorliwego ogrodnika” (I). Dodatkowo ból ojca wzmagaj rzeczy pozostae po Urszulce (VII), wspomnienia, które wci drcz wreszcie pustka po odejciu córeczki, która dom wypeniaa swym “radosnym szczebiotem”. W trenie X jego rozpacz jako ojca osiga apogeum, wic pyta:
“Orszulo moja wdziczna, gdzie mi si podziaa,
W któr stron, w któr si krain udaa.”
Kolejnym dramatem jest dramat chrzecijanina, którego wiara w sprawiedliwo bosk zostaa zachwiana. Prowadzi to do zakwestionowania wszechmocy Boga a nawet w punkcie kulminacyjnym do zakwestionowania Jego istnienia (X). Kochanowski w wtpliwo podda sens caego ycia i dotychczasowych przemyle.
Widoczny jest tu take dramat poety, który ufa, e córka bdzie dziedziczk jego wasnego talentu. Nazywa j ”Saf sowiesk”.
Trudno nie wspomnie o dramacie filozofa, który dowiadczy zaamania renesansowego pogldu na wiat. Wydawao mu si, e posiad stoick mdro tote nie zna bólu, rozpaczy, strachu. W obliczu mierci córki ten pogld si okaza si zudny. Zwracajc si do Mdroci (IX) pisze o sobie:
“Nieszczliwy ja czowiek,
którym lata swoje Na tym strawi,
ebych by ujrza progi twoje!
Terazem nagle ze stopniów ostatnich zrzucony
I midzy insze, jeden z wiela policzony...”
W tym sensie Treny s traktatem filozoficznym, analiz wasnych uczu i pogldów, obrazem kryzysu wiatopogldowego - kryzysu, który niesie zwtpienie w Boga i ad wiata. Dopiero w kocu cyklu powraca spokój:
“ludzkie przygody, ludzkie no - mówi matka poety - zno po czowieczemu co los czowiekowi zgotowa.”
Pesymist mona te by z racji panujcej mody, jak miao to miejsce w przypadku Leopolda Staffa. Twórczo jego przesza wiele przeobrae. Bya te swego czasu odbiciem modnego wówczas dekadentyzmu.
Dekadentyzm jest to prd umysowy, który zaznaczy si w Europie w kocu XIX w. Wyraa si w postawie zniechcenia, rezygnacji, pesymizmu i indywidualizmu. Zasadnicze cechy dekadentyzmu to: niech do spoeczestwa mieszczaskiego, pesymizm, poczucie beznadziejnoci ycia, bierno, przewraliwienie.
Wedug mnie takim ukonem w stron dekadentyzmu by wiersz Staffa zatytuowany “Deszcz jesienny”. Pochodzi on z wydanego w 1903 roku tomiku “Dzie duszny”. Jest to typowy przykad liryki nastrojowo-refleksyjnej. Tytuowy jesienny deszcz wywouje nastrój smutku, którym zdominowany jest cay utwór. W “Deszczu jesiennym” bardzo widoczne s wpywy poetyki impresjonistycznej. Poeta uchwyci ulotno nastroju chwili. Dzwonicy o szyby deszcz wyranie oddziauje na psychik podmiotu lirycznego. Widzi on wokó siebie jedynie ludzkie nieszczcia. Nieszczliwy jest nawet szatan przechadzajcy si po ogrodzie. Powtarzajcy si refren:
“O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki, miarowy, niezmienny
Ddu krople padaj i tuk w me okno...
Jk szklany...pacz szklany...”
daje si czyta w rytm bijcego monotonnie o szyby deszczu. Dzieje si tak za spraw zastosowania wyrazów dwikonaladowczych (onomatopei). Refren podkrela te muzyczno utworu.
Wiersz Leopolda Staffa odczyta mona jako symboliczn wdrówk przez ycie. Podczas tej wdrówki czowiek dowiadcza tragicznych przey, bólu, smutku. Jest to tuaczka bez sensu i celu, nie sposób bowiem podczas niej odnale spokoju i nadziei. Czowiekowi wiecznie towarzyszy lk, smutek, prze-raenie, a kresem wszystkiego jest zawsze grób. Ta wiadomo nie pozwala na rado i spokój ducha.
Refren wiersza wyznacza trzy zasadnicze czci utworu: I wizja - to korowód mar, które id pochodem przez ogród zawodzc i paczc, II wizja - to wspomnienie pogrzebu, niespenionej mioci, tragedii poaru, w którym gin dzieci, wreszcie ludzkiego paczu, III wizja - to obraz paczcego szatana , który przeszed przez ogród i dokona dziea zniszczenia, lecz widzc je, przerazi si swoim czynem i zapaka.
Te trzy samodzielne obrazy s tak skonstruowane, aby wywoa nastrój smutku, rozpaczy, zniechcenia do ycia i typowego dla modopolskiej postawy katastrofizmu. Istotnym elementem wspótworzcym nastrój jest w wierszu Staffa kolor. Poeta eksponuje go ju przez sam wybór tematu - deszcz i por roku - jesie, która z natury rzeczy jest por rónobarwnej szaroci. T tonacj pogbia aura zbliajcego si wieczoru:
“Wieczornych snów mary powiewne, dziewicze
Na próno czekay na soca oblicze...
W dal poszy przez chmurn pustyni piaszczyst,
W dal ciemn, bezkresn, w dal szar i mglist”
Nastrój smutku, przygnbienia potguje jeszcze szereg okrele przymiotnikowych, podkrelajcych koloryt tej smutnej szaroci: “szary”, “chmurny”, “ciemny”, “mglisty”, “sotny”. Nastrój stworzony przez mglisty, deszczowy, jesienny dzie znajduje odbicie w nastrojach i mylach poety. Udziela si i on czytelnikowi. Nasuwa mu smutne, melancholijne myli o prze-mijaniu, staroci i mierci.
Ciekawym zabiegiem artystycznym zastosowanym przez poet jest powizanie instrumentacji goskowej w utworze z naladownictwem dwików otaczajcego wiata. Daje to efekt muzycznoci tekstu, podkrelanej jeszcze bardziej refrenem: “ O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny”. Oddaje on uczucie melancholii, jednostajnoci utworu.
Temu celowi su te liczne, wspominane ju wczeniej onomatopeje (imitujce odgosy i brzmienie rónych zjawisk jzykowych): “deszcz dzwoni”, “pluszcze”, “jak szklany”.
Leopold Staff przeszed ewolucj w zgoa odmiennym ni Kochanowski kierunku. Od skrajnego pesymisty sta si hodujcym pochwale ycia optymist. Pocztkiem takiego nurtu w jego poezji sta si wydany w roku 1908 tomik “Ga kwitnca”, którego wizytówk jest wiersz “Przedpiew”.
Tworzcy wiele lat wczeniej poeta francuski Charles Baudelaire w zupenie podobny sposób patrzy na wiat. Myl tu o utworze zatytuowanym “Padlina” W roku 1857 ukaza si najwaniejszy tom wierszy Baudelaire'a pod tytuem “Kwiaty za”. Jednym z wierszy zawartych w tym tomiku jest wanie “Padlina”. To jeden z najciekawszych i najbardziej rozpowszechnionych wierszy tego poety.
Pocztek utworu to idylliczne wspomnienie letniej przechadzki. Bardzo szybko jednak sielankowy, pogodny nastrój ulega zmianie. Podmiot liryczny zwraca si do swej kochanki, czy pamita, e “u zakrtu leaa plugawa padlina”. Wytrcenie z romantycznego nastroju jest gwatowne i bardzo mocne. W kolejnych strofach nastpuje skrajnie turpistyczny opis rozkadajcego si, gnijcego cierwa, kbicych si wkoo much i psa czyhajcego na moliwo wyszarpania ochapu. Widok ten potguje jeszcze bardziej obraz bkitnego nieba, podkrelajcy kontrast pikna i brzydoty w utworze. Podmiot liryczny zdaje si zachwyca, delektowa tym koszmarnym widowiskiem:
“Z nogami zadartymi lubienej kobiety,
Parujc i siejc trucizny,
Niedbaa i cyniczna otwara sekrety
Brzucha penego zgnilizny”
Ten drastyczny opis jest jedynie wstpem do rozwaa, jakie zaczyna snu podmiot liryczny w dalszej czci utworu. Oto “plugawa padlina” okazaa si by pretekstem do rozmyla nad przemijalnoci ycia ludzkiego, nad nieuchronnoci mierci. mier jest bowiem wszechwadna, dosignie kadego, nawet najpikniejsz, najwiesz istot. Podmiot liryczny zwraca si do kochanki:
“A jednak upodobnisz si do tego cierwa,
Co tchem zaraliwym zieje (...)
Tak bdziesz kiedy, o wdzików królowo (...)
Gdy zejdziesz pod zió yznych urod kwietniow,
By gni wród koci bratnich”
Ta zowroga apostrofa jest wiadectwem przemijalnoci, barokowym niemal obrazem nietrwaoci ludzkiego ycia i urody ciaa. Symbolem przemijania jest ciao. Zastanawia-przy straszliwej naturalistycznej deformacji dokonanej na ciele kobiety zakoczenie wiersza:
“Powiedz, em ja zachowa form i tre bosk
Mojej zbolaej mioci”
Poeta zwraca w tym wierszu uwag, e ycie kadego czowieka jest ju od chwili narodzin naznaczone mierci, e kady z nas skoczy w mogile, e kadego robak bdzie “beztrosko toczy”. Ostatnie sowa wiersza, przed momentem cytowane, s wyrazem przekonania poety, e mierci moe oprze si jedynie poezja, e tylko sztuka jest wieczna, nieprzemijalna, e stanowi “form i tre bosk”. Baudelaire ukazuje w swym wierszu problemu ludzkiej egzystencji posugujc si nowym rodkiem wyrazu - symbolem, który sta si najdoskonalsz form wyrazu. Baudelaire sprzeciwia si wiernemu odzwierciedlaniu rzeczywistoci, czyli sztuce mimetycznej (naladujcej). Padlina w wierszu tym symbolizuje rozkad ciaa, ale i take rozpad wszelkiej formy. Byt przeistacza si w niebyt:
“Forma wiata stawaa si nierzeczywista
Jak szkic co przesta mci”
Jeeli organizm ludzki potraktowa jako swoisty wiat, mikrokosmos, to mier czowieka jest równoznaczna z rozpadem wiata.
Poeta w wierszu tym przekazuje swe refleksje w sposób naturalistyczny. Sposób ten polega na fotograficznej wiernoci opisywanych szczegóów, ukazywaniu zjawisk drastycznych (np. opis rozkadajcego si ciaa).
Poezja przesycona jest problemami ludzkiej egzystencji. Widoczny w niej jest absurd istnienia ludzkiego, któremu towarzyszy lk przed mierci. Poeta kreuje si w tomiku “Kwiaty za” jako “poeta przeklty”. Baudelair przeywa swój prywatny dramat. Odrzucony przez matk, wymiewany i odtrcony przez ludzi a jednoczenie wielki i wyjtkowy. Zosta on skazany przez sd za immoralizm. Jednake jego “Kwiaty za” odniosy zawrotny sukces.
W tej wdrówce po okresach literackich i twórczoci nie sposób pomin okres romantyzmu, gdzie moim zdaniem sporo byo cierpienia, niespenienia i wypywajcego z tych faktów pesymizmu. Szczególnie duo pesymizmu wida w utworach polskich romantyków. Bohaterowie dramatów romantycznych cierpią Konrad Kordian, hrabiego Henryka to postacie wykreowane przez Mickiewicza, Słowackiego i Krasińskiego. Cech wspóln bohaterów: "Dziadów" czci IV i III, "Kordiana" oraz "Nie Boskiej komedii" byo przeobraenie wewntrzne. Nastpowao ono w wyniku niepowodze w yciu osobistym, powodujc zawsze to samo - podjcie walki w imi dobra ogóu lub chociaby jego czci. Jest te jeszcze jedna cecha wspólna dla tych trzech utworów. Wszystkie one powstay w okresie, gdy Polska faktycznie nie istniaa na mapach Europy. Sytuacja w jakiej znalaz si kraj skaniaa do pesymizmu i zniechcenia. Wyroki losu wydaway si niesprawiedliwe i prowokoway do buntu kadego ze wspomnianych bohaterów.
Jako pierwsze powstay "Dziady". Cz IV, napisana w roku 1824, przedstawia dzieje Pustelnika Gustawa. Bohater ten jest typow postaci utworów omawianego okresu. Jego dzieje przedstawione s w formie trzech godzin: mioci, rozpaczy, przestrogi.
W pierwszej godzinie spowiedzi Gustaw jest przedstawiany jako posta nieprzecitna. Wskazuje na to jego wielka mio do wybranki serca. Jest on tak zakochany, e przyrównuje mio do niezniszczalnego acucha, którego nic nie jest w stanie rozerwa.
Na skutek tej mioci ucieka on w wiat marze i buntuje si przeciwko zastanej rzeczywistoci. Z drugiej godziny spowiedzi Gustawa dowiadujemy si o sprzecznoci uczu miotajcych dusz modego kochanka - od uwielbienia ukochanej istoty, a do jej potpienia i zwtpienia w jej uczucia. Silne przeycia wewntrzne doprowadzaj Gustawa do samobójstwa na oczach zdumionego ksidza. Ta scena jest jakby uwieczeniem rozprawy z klasykami. Ksidz bdcy uosobieniem klasyka nie jest w stanie poj tego, e mona si przebi sztyletem, nie czynic sobie adnej rany. A sztyletem tym moe by na przykad mio. W godzinie trzeciej Gustaw przekazuje ludziom przestrog, by pamitali, e ziemia nie jest ani rajem, ani piekem, tylko wanie ziemi i dlatego naley do ziemskich wydarze przykada odpowiedni miar; przestrzega ich równie - na skutek wasnych przey - przed wiar w wielkie uczucia.
"Dziadów" cz III (tzw. drezdeska), napisana po klsce powstania listopadowego, czy si z czci IV poprzez osob bohatera. Przemiana samotnika Gustawa w Konrada walczcego o wolno jest znamienn cech bohatera dramatu romantycznego. Utwór ten mona odczytywa jako wyraz przeomu w wiadomoci Mickiewicza, do którego doszo pod wpywem wydarze politycznych w kraju. Gdy okazao si, e romantyczny bohater nie moe pozostawa obojtny na sprawy wane dla swej ojczyzny, autor tego dramatu okreli nowe miejsce dla swego bohatera. Otó bohater ten mia nadal pozosta jednostk wybitn i nieprzecitn, ale jego nieszczliwa mio miaa go uczyni bojownikiem o wolno narodow. Utwór ten rozpoczyna si prologiem, w którym dokonuje si przemiana bohatera: z Gustawa - owadnitego tragicznym i niespenionym uczuciem mioci, w Konrada - odnajdujcego cel swojego ycia w dziaalnoci na rzecz narodu. Bohater pozostaje nadal jednostk wybitn, zdajc sobie spraw z misji dziejowej przypadej mu w udziale, z wasnej potgi.
Konrad bdc bardzo pewnym siebie i swej mocy da od Boga stworzenia rzdu dusz, który zapewniby Polakom wieczne szczcie i uwolni ich od trosk. Jest on te gotów powici si dla dobra rodaków. Pojawia si wic tu idea prometeizmu. Kulminacyjnym momentem "Dziadów" drezdeskich jest potwierdzenie przeobraenia duchowego gównego bohatera, wyraone przez niego samego w inwokacji. Cho Gustaw-Konrad to posta bardzo wybitna, nie jest wszak pozbawiona wad. Jego pycha popycha go do wyzwania Boga do walki, a nawet do blunierstwa.
W odpowiedzi na mickiewiczowskiego bohatera romantycznego powsta dramat "Kordian", który zosta pomylany przez Juliusza Sowackiego jako trylogia, nigdy jednak nie dokoczona. Utwór ten, podobnie jak "Dziadów" cz III, powsta po upadku powstania listopadowego - w 1833r. Równie jego tem jest mao znane wydarzenie z okresu sprzed powstania - spisek na ycie cara Mikoaja I - oceniany z pozycji czowieka, który yje po upadku tego powstania.
Akt I opowiada o pewnym - pitnastoletnim - chopcu trawionym przez chorob wieku w którym yje - nud, apati, oraz brak poczucia sensu i celu istnienia. Tytuowy bohater jest jednak czowiekiem bardzo wraliwym, ale jednoczenie nie uwiadamia sobie istoty swego ycia. Podobnie jak Gustaw, Kordian popenia samobójstwo, nieco inne s jednak przyczyny tego kroku. Bohatera z utworu Juliusza Sowackiego sprowokowaa nie nieszczliwa mio, ale czczo istnienia. W akcie drugim zatytuowanym "Wdrowiec" poznajemy dzieje Kordiana w yciu ju prawie dorosym - podczas podróy po Europie. Pobyt w James Park-u w Londynie przekonuje go o tym, e ludzie potrafi by mili i uprzejmi, lecz tylko wtedy, gdy si to im opaca. Jednak jeszcze bardziej zostaje on dowiadczony podczas pobytu w Dover, gdzie zakochuje si w modej i piknej Woszce - Wioletcie. Wkrótce przekonuje si on o tym, e kobieta ta zakochaa si nie tyle w nim, ile w jego bogactwie, a wic w tym, co móg jej ofiarowa w formie namacalnej. Kolejnym etapem w yciu modego romantyka jest spotkanie z papieem. Doprowadza to do zapocztkowania procesu przeobraania si tego bohatera, z jednostki zajtej wasnymi sprawami, w gbokiego patriot. Ostateczna przemiana nastpuje podczas monologu wygoszonego na górze Mont-Blanc. Cho przeobraenie wewntrzne nie spowodowao zatracenia poczucia wasnej wyjtkowoci, w przeciwiestwie do bohatera "Dziadów", nie doprowadzio do przyjcia przez Kordiana postawy ulegej wobec losu. Wynika to z odmiennego pogldu autora na spraw miejsca Polski i Polaków wród innych narodów. Sowacki ustami swego bohatera zaproponowa - w miejsce mesjanizmu - a wic przyjcia postawy biernej - utrzymanie walki w imi wolnoci narodowej. Przywoana zostaa posta Winkelrieda, który dla dobra innych przyj ciosy dzid wrogów na wasn pier. W ostatnim - trzecim akcie zatytuowanym "Spisek koronacyjny" Kordian podobnie jak Konrad chce otrzyma rzd dusz, jednak nie z rk Boga, ale od samych ludzi. Jednak równie on ponosi klsk, gdy nie udaje mu si przekona wspóspiskowców do udziau w planowanym zabójstwie cara. Wówczas odzywa si w nim poczucie dumy wasnej oraz pogardy dla innych. Pomimo wielkiej odwagi oraz nie szanowania wasnego ycia, podchoremu nie udaje si osign zaplanowanego celu - pada na progu sypialni cara Mikoaja. Pokonany zostaje przez siy Strachu i Imaginacji, które podsuwaj mu krwawy obraz obrzydliwego w sensie etycznym i niehonorowego czynu, jakim jest skrytobójcze zabicie czowieka. Powicajc ycie w obronie ojczyzny i narodu bohater dramatu romantycznego wieczy swój los.
Nieco innym bohaterem popowstaniowym jest hrabia Henryk - gówna posta napisanej przez Zygmunta Krasiskiego "Nie-Boskiej komedii". Podobnie jak wyej omawiane postacie jest to zakochany mody czowiek, jednak w przeciwiestwie do nich nie jest nieszczliwy. Jest on tu po lubie, co nie jest zgodne z postaw godn bohatera romantycznego dramatu, którego motywem dziaania jest brak szczcia w mioci. Wkrótce jednak M-hrabia Henryk ulega oczarowaniu wywoanemu przez wspomnienie kochanki swojej modoci. Powoduje to jego unieszczliwienie i sprawia, e równie on ma czysto romantyczn potrzeb dziaania. Zarówno Gustaw-Konrad, jak i Kordian byli poetami, co wynikao z przewiadczenia romantyków o przywódczej roli poetów. Krasiski rol poety przyzna Orciowi - synowi hrabiego. Wynikao to z przewiadczenia wieszcza, e poeta nie moe kierowa narodem, poniewa w równym stopniu jest to czowiek doskonay i nieprzecitny, jak saby i niezdolny do udwignicia takiego ciaru. Dlatego te Orcio nie widzi rzeczy widocznych dla zwykych ludzi, natomiast ma moliwo obserwacji zjawisk niesamowitych, pozaziemskich, o czym wiadczy midzy innymi rozmowa z nieyjc ju matk. Poniewa w przeciwiestwie do A. Mickiewicza i J. Sowackiego Zygmunt Krasiski wywodzi si z arystokracji, w "Nie-Boskiej komedii" nie mamy ukazanej walki narodowo wyzwoleczej, jest tam natomiast obraz rewolucji spoecznej, której - pod wpywem wydarze Rewolucji Francuskiej - obawiay si najbogatsze warstwy spoeczestwa. Hrabiemu Henrykowi autor tego dramatu przyzna rol przywódcy obroców starego porzdku. Jest wic hrabia nietypowym bohaterem - nie walczy przecie o spraw narodow, a jedynie o utrzymanie przywilejów monowadczych.
W przeciwiestwie do uprzednio omawianych bohaterów dramatów romantycznych hrabia Henryk jest przywódc warstw bronicych si przed rewolucj. Typowym wydarzeniem w dziejach bohaterów dramatów tego okresu bya ich wewntrzna przemiana. Dla hrabiego Henryka momentem przeomowym staje si przyrzeczenie obrony okopów witej Trójcy. Tym, co go odrónia od Konrada i Kordiana jest fakt, e staje on na czele niewielkiej garstki hrabiów i baronów. Tak samo jednak jak oni hrabia Henryk przyrzeka walczy o dobro sprawy, któr uzna za suszn, a do mierci. da jednak tego samego od ludzi, którymi ma dowodzi. Typowym faktem dramatu romantycznego jest równie to, e dane przyrzeczenie jest przez bohatera dotrzymane. Nie inaczej rzecz si ma z hrabi Henrykiem. Po wyczerpaniu si wszelkich zasobów amunicji, po wdarciu si rewolucjonistów na mury witej Trójcy, oraz po mierci swego syna M skacze w przepa. Jak wic wynika z wyej przytoczonych argumentów w yciu bohatera dramatu romantycznego mona wyróni nastpujce etapy: najczciej nieszczliw mio, przeistoczenie si z kochanka-samotnika w przywódc narodu, klsk w tej nowej roli zakoczon mierci, czasem samobójcz.
Kady z tych utworów, zreszt jak caa epoka romantyzmu w Polsce tonie w mrokach udrczenia, chaosu duchowego i poczuciu beznadziejnoci. Walka, zwykle przegrana i niespenienie to dominujce motywy. Przyczyny ich naley si dopatrywa w nieszczciu zniewolonej ojczyzny, której troski gboko odczuwa cay naród. Tak wic twórcy tamtego okresu byli wyrazicielami odczu caej nacji.
Reasumujc chc raz jeszcze opowiedzie si po stronie stwierdzenia, e w kadej epoce obecny jest nurt pesymizmu. Kraina wiecznej szczliwoci jest utopi i tak dugo jak dugo istniej problemy istnie bd rozczarowania i brak poczucia zadowolenia. Poniewa czowiek jest skomplikowany róne s jego potrzeby i pragnienia. Kady ma inny pogld na ycie i inaczej pojmuje jego sens. Jest to zupenie naturalne i czyni ludzi ciekawymi obiektami obserwacji. Po przeledzeniu losów bohaterów przytoczonych przeze mnie utworów dochodz do wniosku, e czste w literaturze s motywy nieszczcia i tragizmu. Pesymizm przewija si dosownie wszdzie. Mao jest postaci tak naprawd uznajcych swoje ycie za szczliwe. Dowiadczenia yciowe wikszoci bohaterów przynosz im rozczarowania. Czste jest u nich poczucie klski, beznadziejnoci i niespenienia. Ulegaj oni poczuciu zmczenia, rozgoryczenia i zawodu. Takie postawy przyjmuj ludzie w kadym czasie i w kadym miejscu. Nie mona naturalnie generalizowa. Jak ju wczeniej wspomniaam kady czowiek jest indywidualnoci i jego postawa zawsze bdzie subiektywna. Nie mniej jednak prdy filozoficzne, nastroje polityczne, wydarzenia historyczne czy wreszcie zwyczajnie moda maj duy wpyw na przyjmowanie przez ludzi okrelonych postaw, wród których jest miejsce dla pesymistycznej postawy wobec ycia i wiata. O tym czy kto jej ulegnie stanowi wiele indywidualnych czynników.
Ojczyzny romantyków - męczeńska i sentymentalna oraz odpowiadające im typy bohaterów: Konrad i Tadeusz Soplica. Jak je spoić w wspólny obraz?
Bunt, uczucie przeciw wadzy, umiowanie wolnoci w Europie byo piknym, lecz do krótkim prdem. W Polsce trafi na idealny grunt. Romantyzm daje ideologi wspaniale przystajc do potrzeb ludzkich, wytwarza postawy wanie tu i przede wszystkim tu potrzebne. Oczywicie, przyczynia si do tego historyczna sytuacja zaborów, z któr Polacy nie mogli si pogodzi. Jak nigdy postawa spisku i buntu, bohater walczcy o ojczyzn odpowiada polskim duszom. Jak nigdy potrzebna bya wiara w cuda, w haso “mierz siy na zamiary”, pogarda dla realizmu, bo bez nich nie mona by mie nadziei na pokonanie trzech mocarstw. Tym sposobem romantyzm zrós si nierozerwalnie z polsk kultur. Na takim podou “wyrosy” ojczyzny romantyków: mczeska i sentymentalna.
Mczennikiem i prometejskim buntownikiem narodu mona uzna Konrada z III cz. “Dziadów” - winia, poet, który uwiadomi sobie, e prawdziwa wolno to swoboda ducha. Bohater przeobrazi si z romantycznego kochanka - Gustawa - w Konrada, wojownika o wolno. Moliwo i moc tej przemiany uprawomocniaj sowa ducha:
“Ludzie! Kady z was mógby, samotny, wiziony,
Myl i wiar zwala i podwiga tony”
Wspówiniom Konrada przejawia si on jako czowiek szalony, lecz równoczenie wielki indywidualista i przywódca. Owadnity myl powicenia si dla narodu oraz uszczliwienia ludzkoci pragnie zmierzy si z Bogiem. Wyzywajc Stwórc do walki “na serca”, bohater posuwa si do groby blunierstwa: “Krzykn, e Ty nie ojcem wiata, ale...”, ostatnie sowo: “carem” odpowiada jednak diabe, uwalniajc tym samym Konrada od najciszego grzechu.
Mczeski obraz ukazuje opowiadanie Sobolewskiego. Zawiera ono opis aresztowania niewinnych ludzi, torturowanie oskaronych, skazywanie i wywóz na Sybir dzieci, podkrela okruciestwo zaborcy i eksponuje ogrom niezasuonych cierpie narodu polskiego. Mczestwu Polski poeta nadaje sens w perspektywie historycznej w bajce Goreckiego, odwoujcej si do popularnej w czasach porozbiorowych symboliki ziarna, które aby da plon, musi najpierw zosta zakopane w ziemi - czyli umrze. Mora bajki skierowany do zaborcy brzmi:
“Kto z was wiar i wolno znajdzie i zabierze,
Myli Boga oszuka - oszuka sam siebie.”
Ide zemsty na wrogu w swoich piosenkach gosz Jankowski, Feliks oraz Konrad w wampirycznej, nawoujcej do zniszczenia nawet za cen wasnej zagady, pieni. W jej refrenie:
“Tak! Zemsta, zemsta, zemsta na wroga,
Z Bogiem i choby mimo Boga!”
zostay wyraone bezkompromisowo i desperacja walczcych o wolno. Skadajc hod bojownikom o niepodlego, Mickiewicz ma wiadomo, e spoeczestwo polskie nie jest jednolite. Obok prawdziwych patriotów i niewinnie cierpicych ofiar, odnale w nim mona zdrajców ojczyzny.
Improwizacja dla Konrada jest momentem próby, tylko w starciu z Bogiem moe on zbada warto swej mocy: “Dzi poznam czym najwyszy, czylim tylko dumny.” Buntujc si przeciwko prawom Boga, bohater kieruje si mioci do ludzi, pragnie ich uszczliwi, a narodowi polskiemu przywróci wolno, nawet za cen wasnego ycia:
“Ja kocham cay naród! (...)
Nazywam si Milijon bo za milijony
Kocham i cierpi katusze.”
Konrad poniós klsk, gdy tylko we wasnym mniemaniu mia wielk moc. Tak naprawd by zwykym czowiekiem. Pragnienie wolnoci i boskiej zdolnoci kreacji okazuje si niemoliwe do zrealizowania. Bohater nie jest w stanie przekroczy ogranicze wynikajcych z jego ludzkiej natury. Konrad tylko pozornie wzniós si na wyyny ducha. Mimo wszystko walczy za ojczyzn.
Natomiast Tadeusz Soplica jest bohaterem o naturze bardziej sentymentalnej ni mczeskiej. Jest czowiekiem modym i niedojrzaym, mao skomplikowanym wewntrznie. Wychowywany w mioci do ojczyzny jest patriot i demokrat (po zarczynach z Zosi postanawia uwaszczy chopów). W Soplicowie przey swe pierwsze fascynacje i miosne zachwyty. Tadeusz wydaje si by bohaterem, który bardziej nadaje si do “duchowej” walki o naród, który bdzie dobrym mem i ojcem dzieci, które na pewno wychowa w duchu patriotyzmu i mioci do ojczyzny. Tadeusz moe nie by tak odwany czy dzielny jak Konrad, ale umiaby odrzuci osobiste urazy, gdy trzeba zjednoczy si dla dobra ojczyzny. W “Panu Tadeuszu” Mickiewicz pragn stworzy pozbawionym wolnoci Polakom doskona ojczyzn duchow (sentymentaln) poprzez ukazanie panujcych tam zwyczajów, obyczajów, tradycji i patriotyzmu. Poeta przedstawi to zarówno w sowach “Inwokacji”:
“Litwo! Ojczyzno moja! Ty jeste jak zdrowie” jak i w epilogu:
“Dzi dla nas w wiecie nieproszonych goci,
W caej przeszoci i w caej przyszoci
Jedna ju tylko jest kraina taka,
W której jest troch szczcia dla Polaka,
Kraj lat dziecinnych! On zawsze zostanie
wity i czysty, jak pierwsze kochanie...”
Rozgoryczony kótniami toczcymi si w onie polskiej emigracji w Paryu, poeta, odczuwajc siln tsknot za ojczyzn, próbowa zrekonstruowa odchodzcy, idealny wiat dziecistwa, bdcy jedyn duchow ostoj w latach wygnania.
Myl, e dwóch romantycznych ojczyzn: sentymentalnej i mczeskiej nie mona spoi w jeden wspólny obraz. Ich przedstawiciele prezentuj dwa zgoa odmienne charaktery. Jeden jest odwany, pewny siebie, stanowczy i radykalny, a drugi bardziej ostrony, ju nie tak odwany i pewny siebie, ale za to czule i szczerze kochajcy sw wybrank. Sdz, e mczestwa i sentymentalizmu (tak odmiennych, a jednak troch podobnych) nie mona “spoi w jedno ciao”.
Bohater romantyzmu raz jeszcze porzuci dom, ukochan, poszed do boju i zgin. Jego narzeczona, siostra, ona znów przywdziay czarn sukni aoby. Ale nastpcy romantyków postanowili szuka dróg wyjcia w innej, bardziej realnej sferze. Có - romantyk nie okaza si czowiekiem sukcesu. Z pewnoci pocigajcy - ze swoim arem poezji, namitnoci czynu, tajemniczoci, odwag. Niemniej, czy który z nich naprawd co osign?
“Pastwo jako najwysza warto narodowa w widzeniu bohaterów literackich rónych epok”
Pojcie pastwa , jego rola oraz zadania to problemy , które czsto pojawiay si u twórców rónych epok. Mona by przytacza tu wiele przykadów , poniewa nie tylko w prozie ale take w poezji pojawiao si pastwo jako sia cile zwizana z yciem caego narodu. Zaczynajc od antyku , a koczc na wspóczesnoci mona przywoa konkretne przykady , w których wida w jaki sposób kolejne pokolenia ludzi staray si w peni zasuy na miano dobrych i oddanych obywateli. Pastwo jako cile okrelona grupa ludzi kierujcych si wasnymi , nienaruszalnymi prawami oraz ze wszystkimi swoimi cechami byo dla wielu twórców oraz samych bohaterów literackich rzecz niezwykle wan. Czsto kolidowaa z ich wasnymi ideaami oraz celami. Synne sowa J.F.Kennedy`ego :
“Nie pytajcie co kraj moe zrobi dla was , ale co wy moecie zrobi dla kraju” wiadcz o tym , e take wspóczenie problemy pastwa ale i sama jego istota s nieobce innym ludziom , którzy chc co dla niego zrobi.
Ju staroytno i utwór “Antygona” Sofoklesa porusza problemy towarzyszce w owym czasie ludziom kierujcym pastwem. W dramacie tym ukazana jest tragedia gównej bohaterki. Tytuowa Antygona bya siostr Polinejkesa , który zgin jako najedca walczc przeciwko swojemu bratu Eteoklesowi. Eteokles równie zgin lecz jako obroca Teb zosta godnie pogrzebany i poegnany przez samego Kreona. Antygona próbowaa namówi swoj siostr Ismen na to , aby wspólnie pogrzebay ciao Polinejkesa ta jednak nie zgodzia si. Sama , wbrew prawom pastwowym ustanowionym przez Kreona , pogrzebaa brata. Król Teb wiedzia , e nie moe zama praw , które sam ustanowi wyda wic rozkaz zabicia Antygony. Nie wiedzia on jednak , e tym samym skazuje na mier swojego syna Hajmona , zakochanego w Antygonie. W kocu Antygona zostaje ywcem zamurowana , a Hajmon przebija si sztyletem. Samobójstwo popenia take ona Kreona Eurydyka. Tragedia Antygony jest zarazem tragedi samego Kreona , który ustanowi w pastwie takie prawa , których sam nie móg przekroczy. By on wadc bardzo surowym , jednoczenie uznawa wyszo prawa ustawowego , pisanego nad zwyczajowym i boskim. Uwaa , e prawo religijne nie moe ogranicza zakresu wadzy królewskiej. Swoim postpowaniem Kreon próbowa pokaza innym , e w pastwie prawa nie ma miejsca dla zdrajców , którzy nie zasuguj na przyzwoity pochówek. Ale by take czowiekiem wiadomym wartoci jak jest pastwo. Kierowa si jego dobrem , racj stanu , wiedzia e bezprawie bywa przyczyn upadku pastwa. Mia na uwadze niewinne ofiary , które przyniosa wojna rozpoczta za spraw Polinejkesa. Skazujc Antygon na mier nie móg jako wadca pozwoli sobie na okazanie saboci , jednoczenie musia dba i umacnia swój autorytet.
W epoce odrodzenia jednym z bohaterów literackich , który szczególnie silnie docenia warto narodow by Antenor z “Odprawy posów greckich” Jana Kochanowskiego. Swoim patriotyzmem i oddaniem dowiód swej lojalnoci. Antenor by czowiekiem uczciwym , rozsdnym i nieprzekupnym. wiadcz o tym jego wasne sowa : “A mnie i dom mój , i co mam z swych przodków ,
Nie jest przedajno ...”
Wierny swoim ideaom , dba o interes ogóu , a nie swój , do koca obstawa przy swoim patriotycznym przekonaniu. Mia wiadomo , e Aleksander swoim czynem sprowadzi nieszczcia na Troj cyt. :
“Nieche si Aleksander tak drogo nie eni
eby maestwo swoje upadkiem ojczyzny
I krwi nasz mia paci...”
Jego przeciwiestwem by Aleksander. Czowiek zy , samowolny , lubicy hulanki i rozpust , dba tylko o wasne interesy , przedkadajc je nawet ponad dobro pastwa.
Myl , e Antenor w peni doceni warto jak jest pastwo. Tylko on do koca mia na wzgldzie dobro narodu , gdy wszyscy inni odwrócili si od niego.
Bohaterem dla którego pastwo byo take najwysz wartoci by Ulisses. Jest to czowiek , który ma wiadomo , e prywata , dobra osobiste przyczyni si do zguby kraju. wiadcz o tym jego sowa :
“O nierzdne królestwo i zginienia bliskie ,
Gdzie ani prawa wa , ani sprawiedliwo
Ma miejsca , ale wszystko zotem kupi trzeba !”
W twórczoci Jana Kochanowskiego , który by oddanym patriot i obywatelem , mona wyodrbni wiele dzie z motywami patriotycznymi , jednak nie by on w swoich deniach osamotniony.
Pogldy w epoce owiecenia przedstawi midzy innymi Julian Ursyn Niemcewicz w swojej komedii politycznej pt. “Powrót posa”. Sam autor by w owym czasie uczestnikiem obrad Sejmu Czteroletniego obradujcego nad sprawami pastwa polskiego. Sam utwór jest w pewien sposób odzwierciedleniem sytuacji panujcej w czasie obrad.
Tre komedii mówi nam o perypetiach zwizanych z odwiedzinami przez Walerego swojego domu rodzinnego. Podobnie jak autor , Walery by uczestnikiem Sejmu Wielkiego , a zarazem posem stronnictwa postpowego , zwolennikiem reform. Intryga miosna , konkury Walerego i Szarmanckiego do rki panny Teresy s w pewien sposób tem konfliktu obu modeli postaw : patriotycznej i zachowawczej. Starosta i Szarmancki jako przeciwnicy reform zostali kompletnie omieszeni i skompromitowani. Chciwi , wyrachowani , niehonorowi , kótliwi i gupi byli jednoczenie przeciwni sojuszom Rzeczpospolitej :
“Polska nigdy si z nikim czy nie powinna :
Niech ciao siedzi , ale niech nie bdzie czynna :
A jeeli koniecznie o przymierze chodzi ,
Niech si z dalekim czy , co jej nie zaszkodzi.
Z Hiszpani , Portugali , nawet z Ameryk...”
Bohaterami pozytywnymi , dla których pastwo byo najwysz wartoci byli Podkomorzy , Podkomorzyna i Walery. S oni przykadem wzorowej rodziny. Wedug Niemcewicza byli ludmi godnymi do naladowania , u których bogate s tradycje niepodlegociowe. Odrzucaj liberum veto i woln elekcj jako przyczyny upadku Rzeczpospolitej . Julian Ursyn Niemcewicz cile walczy o silne pastwo polskie piórem , czsto omieszajc i krytykujc obozy przeciwne patriotyzmowi.
Romantyzm natomiast to epoka szczególnie bogata w bohaterów i utwory mocno doceniajce warto jak jest pastwo. Dobrym przykadem moe tu by powie Adama Mickiewicza pt. “Konrad Wallenrod”. Tytuowy Konrad by czowiekiem litewskiego pochodzenia , który jako may chopiec zosta porwany przez Krzyaków. Tam u boku Wielkiego Mistrza by wychowywany zgodnie z tradycjami zakonu. Chopiec wyrós na dzielnego czowieka jednak nie zapomnia o krzywdach jakie mu wyrzdzili Krzyacy , postanowi si wic zemci. Nie by w tym osamotniony. W czasie pobytu w zakonie pomaga mu tajemniczy litewski Wajdelota , który podtrzymywa w nim tradycje i pami swojego ojczystego narodu. Jako dorosy czowiek Walter Alf ucieka wraz z Wajdelot na Litw. Tam przebywa na dworze ksicia Kiejstuta oraz bierze za on jego córk Aldon. Jego szczcie nie trwao jednak dugo, poniewa gdy Krzyacy zagraali Litwie Walter postanowi wcieli swój plan w ycie. Mona tu przytoczy cytat :
“...szczcia w domu nie znalaz ,
bo go nie byo w ojczynie.”
Jako giermek jednego hrabiego niemieckiego staje po stronie najedców. W niewyjanionych okolicznociach zabija go i przyjmuje jego nazwisko Konrada Wallenroda. Zwyciajc wojny , turnieje szybko zdobywa uznanie i ufno Krzyaków , po czym w niekrótkim czasie zostaje obwoany Wielkim Mistrzem Krzyackim. Konrad dopiero teraz rozpoczyna zemst doprowadzajc cay zakon do wewntrznej ruiny. Konrad docenia warto pastwa jednak pragnienie zemsty zalepio go do tego stopnia , e zacz postpowa wbrew wizerunkowi i caemu kodeksowi honorowemu rycerza , tak pielgnowanego w epoce redniowiecza.
Walczy z ukrycia , nie stajc twarz w twarz z wrogiem , nie potyka si z nim w otwartej walce. Zawiód zaufanie jakie pokadali w nim poddani mu rycerze. Konrad poprzez z taktyk i prowadzenie wojny , wydaje tym samym wyrok mierci na ludzi , którzy mu zaufali. Nie przestrzega on kodeksu honorowego rycerza , gdy na uwadze mia warto jak jest pastwo. Tego wymaga od niego “maska” , ale czy ta “maska” nie staje si nagle jego wasn twarz ? Zostaje jednak szybko zdemaskowany i popenia samobójstwo. Jest to szczególnie tragiczne , gdy w imi patriotyzmu i zemsty wyrzeka si szczcia rodzinnego , które traci. Potwierdzaj to sowa Wajdeloty :
“Bieda , bieda , jeeli dotd [Alf] nie speni przysigi
Jeli , zrzekszy si szczcia , szczcie Aldony zatruwszy.
Jeli tyle powici i dla niczego powici.”
W “Kordianie” Juliusza Sowackiego take ukazana jest warto pastwa dla tytuowego Kordiana. Jednak zdaje on sobie o tym spraw dopiero u progu swojej wdrówki. Na pocztku caego utworu Juliusz Sowacki przedstawia swoj krytyk co do przywódców powstania listopadowego i tak przywouje posta generaów : Chopickiego i Skrzyneckiego , którym zarzuca brak zdolnoci i umiejtnoci strategicznych , odwagi , energii i zdecydowania , ksiciu Jerzemu Czartoryskiemu przesadn ostrono , za Julianowi Ursynowi Niemcewiczowi odmawia w ogóle prawa do nazywania si poet : “poeta-rycerz-starzec-nic”, natomiast genera Krukowiecki , który podpisa w 1831 akt kapitulacji Warszawy , zostaje nazwany przez Sowackiego zdrajc.
Z kolei poznajemy sam posta Kordiana. Jest on bohaterem romantycznym, zagubionym w sobie , nie mogcym opanowa swoich myli i marze. Jego przyjacielem by stary suga Grzegorz , który w pewien sposób próbowa mu pomóc czsto podnoszc go na duchu. Dopenieniem nieszczliwej biografii chopca jest nieszczliwa mio do Laury , która koczy si prób samobójstwa przez Kordiana.
Podróe Kordiana po Europie s pasmem kolejnych dozna i tak we Woszech przekonuje si , e prawdziwa mio nie istnieje , Wioletta gotowa jest sprzeda swe ciao za zoto. W Rzymie natomiast w czasie audiencji u papiea dowiaduje si , e los Polaków jest mu cakowicie obojtny. Cel swojego ycia Kordian odnajduje dopiero na szczycie Mont Blanc. Odtd postanawia walczy o wolno i niepodlego doceniajc warto jak jest pastwo , walczy nawet za cen swojego ycia. Haso , które wypowiada : “Polska Winkelriedem narodów” stanowi nawizanie do legendarnego szwajcarskiego bohatera , który walczc z Austriakami skierowa na siebie strzay silnie osabiajc obron wroga.
Swój patriotyzm Kordian postanawia przypiecztowa zamachem na cara. Nie udaje mu si to jednak , gdy “na drodze” do sypialni cara staje mu Strach i Imaginacja. Kordian mdleje. wiadczy to o jego niedojrzaoci psychicznej oraz wasnej saboci , której nie umia przezwyciy. Utwór koczy si lecz nie wiadomo co dzieje si z Kordianem. Wiemy tylko , e ma by rozstrzelany przez onierzy rosyjskich. Jego postpowanie oraz to , e próbowa zgadzi cara , ciemic ludu , wiadcz o wartoci jak jest dla niego pastwo.
Pastwo byo od dawien dawna jednym z tematów szczególnie silnie w przedstawianych przez rónych twórców. Bohaterowie ich utworów byli czsto przedstawiani jako patrioci , dcy do polepszenia sytuacji pastwa. Tacy twórcy jak Jan Kochanowski , Juliusz Sowacki czy Adam Mickiewicz jako dobrzy obywatele i patrioci umieli poprzez swoje dziea , a przede wszystkim tworzc wybitne kreacje bohaterów literackich , doceni warto jak jest pastwo.
Myl , e przykady , które przytoczyem wiadcz o tym , e los narodu, jego problemy nie byy adnemu z twórców obojtne , a pojcie pastwa byo przekazywane z pokolenia na pokolenie i godnie przedstawiane.
Pieniądz - siłą deprawującą (“Ojciec Goriot” H. Balzaka)
“Pienidz”. Sowo to towarzyszy ludziom kilka tysicy lat. Papierki z wydrukowanymi liczbami, monety z nominaami - niby nic, ale bardzo wiele. Ludzie mówi, e pienidze nie daj szczcia. Nie mog si z tym zgodzi do koca, poniewa nie spotkaem naprawd szczliwego czowieka, dla którego pienidze nie odgrywayby adnej roli. Ciekawe czy istniej tacy ludzie? ...
Powie Honoriusza Balzaka “Ojciec Goriot” jest utworem, w którym pienidz odgrywa bardzo wan rol. Ma on duy wpyw na ycie bohaterów. Ich poczynania s lub byy skierowane w kierunku zdobywania pienidzy w celu osignicia okrelonych korzyci i przyjemnoci. W powieci Balzaka mamy do czynienia z rónymi ludmi. S przedstawione postacie uczciwe, które zdobywaj swój majtek uczciw prac rk, s te przestpcy, którzy wybrali atwiejsz, ale niebezpieczniejsz drog bogacenia si.
Ojciec Goriot zdoby swój majtek na handlu mk. Cechy jego charakteru pomogy mu wykorzysta panujc wówczas koniunktur. Dziki swojej pracowitoci, sprytowi, przebiegoci w interesach oraz przede wszystkim dziki temu, e by doskonaym fachowcem, dorobi si fortuny, i nawet wtedy nie oszczdza si, dc do kolejnych zysków. Potrafi by oszczdny po zdobyciu majtku. Posiada siln wol i zdrowy rozsdek, gdy nie wydawa bezsensownie swoich pienidzy. Jednak nie by on czowiekiem szczliwym. Po siedmiu latach maestwa straci soj ukochan on. Poprzysig jej by wiernym do koca. Swe uczucia skupi na dwóch córkach, które wrcz ubóstwia i wychowywa jak ksiniczki. Zbytek, którymi je otacza sta si dla niego póniej zgubny. Chcia, jak kady dobry ojciec, aby jego dzieciom byo dobrze. Jego córki powychodziy dobrze za m, za bogatych mczyzn. Jednak ziciowie okazali si bezwzgldni wobec Goriota. Pragnli zagarn tylko jego majtek. Nie pozwolili mu spotyka si z jego najdroszymi osobami. Z reszt same córki nie zabiegay o to zbyt mocno. Goriot, zalepiony mioci do swych pociech, zamieszka w pensjonacie pani Vaquer. Zacz skromniejsze ycie. Z biegiem lat ubiera si i jad niczym ebrak. Nie wzruszyo to jednak jego córek, które opyway w dobrobycie. Odwiedzay go rzadko i tylko wtedy, kiedy potrzeboway pienidzy. Wykorzystyway jego mio, aby ograbi go do koca. Wyrachowane, obojtne i ze, wstydz si ojca, bo jest symbolem ich niskiego pochodzenia. Same pogryy si w skomplikowanym i zepsutym wiecie paryskich ukadów, zakamania i bagna moralnego. Dziki pienidzom, które posiadaj, maj pewn pozycj, któr za wszelk cen chc poprawi. Dotyczy to przede wszystkim modszej córki Goriota - Delfiny, która poprzez swoje maestwo osigna tylko pienidze. Nie trafia do salonów i chce to osign dziki Rastignacowi - modemu studentowi prawa, mieszkajcemu równie w pensjonacie pani Vauqer.
Eugeniusz Rastingnac - przybywa do Parya z prowincji w celu zdobycia wyksztacenia, ukoczenia studiów prawniczych. Pochodzi on ze zuboaej rodziny szlacheckiej, dlatego mieszka u pani Vauqer. Ma on swoje zasady, których stara si trzyma w yciu. Wychowany zosta na czowieka uczciwego, prawego, penego ideaów. W przyszoci chciaby osign majtek i pozycj, dziki którym mógby pomóc swoim rodzicom i rodzestwu. Jednak po kilku miesicach pobytu w Paryu zmienia si. Zaczyna marzy o lepszym yciu, arystokrackich salonach, nci go wiat dobrobytu i zbytku. Postanawia wykorzysta swoje szlacheckie pooenie i skalda wizyt dalekiej kuzynce, wicehrabinie de Beaus'eant. Od niej otrzymuje pierwsze lekcje o paryskim, “wielkim wiecie”. Jest to pocztek zepsucia Rastignaca, upadek jego ideaów. Eugeniusz wpada w pewnego rodzaju trans. Wykorzystuje dobro swojej matki i rodzestwa, którzy przysyaj mu, zdobyte z wielkim trudem, pienidze. Dziki nim dostaje przepustk do “wielkiego wiata”. W Eugeniuszu pozostay jeszcze resztki jego wczeniejszej uczciwoci, wraliwoci. Czuje si winny, e zmusi sw rodzin do wielkich wyrzecze w celu zdobycia dla niego pienidzy. Jednak zaczyna rozumie, e dziki pienidzom, odpowiednim znajomociom, równie faszowi mona osign pozycj i szacunek. Rastingnac stopniowo wnika do paryskiego wiata. Demoralizuje si, jest zalepiony deniem do zdobycia pienidzy i pozycji.
Pienidz rzdzi losem bohaterów “Ojca Goriota”. Okrela on drog yciow Eugeniusza, postpowanie Delfiny i Anastazji, które nie przyszy nawet na pogrzeb swojego ojca. Pienidz jest jedynym miernikiem i jedyn wartoci w stosunkach ludzkich. Jak powiedzia Goriot: “Pienidz to ycie, pienidz moe wszystko”.
Simon
Œwiat obozów koncentracyjnych i łagrów, ratowanie człowieczeństwa w sytuacjach ekstremalnych.
I. Wojna i jej konsekwencje - jako gówne zagroenie dla czowieka
1. Totalitaryzm - okrelenie systemów politycznych, które ingeruj w osobiste ycie czowieka i podporzdkowuj go odgórnym prawom , s oparte o rozbudowany system kontroli, odziaywuj poprzez starch i przemoc.
2. Osobowo czowieka wychowanego w systemie totalitarnym.
A. agry - Stan bezprawia - Inny wiat Grudziskiego - praca jako rodek deprawacji i niszczenia czowieka
B. Czowiek zlagrowany - przyzwyczajony do warunków panujcych w obozie.
3. Literatura agrowa i lagrowa to literatura, która wyrosa z dowiadcze obozowych zarówno po stronie sowieckiej jak i hitlerowskiej.
II. wiat obozów koncentracyjnych i agrów, ratowanie czowieczestwa w sytuacjach ekstremalnych.
1. Ujemny wpyw wojny na psychike ludzk.
A. Medaliony Nakowskiej. W opowiadaniu Przy torze kolejowym czowiek chce pomóc drugiemu zabijajc go bez poczucia zbrodni.
Dno - udawadnia, e w straszliwym godzie czowiek zdolny jest do ludoerstwa
B. Borowski w swoich opowiadaniach ukazuje czowieka zlagrowanego, czyli takiego, którego psychika przystosowaa si do warunków obozowych. Vorarbeiter Tadek - myli o tym jak si dostosowa, jak przetrwa. Nie tylko - w obozie, ale i w powstaczej Warszawie, w codziennoci wojennej, ludzie byli zmuszeni obojetnie na mier, bo nastpowaa cigle.
2. wiat obozów koncentracyjnych i agrów.
A. Tu otwiera si inny, odrbny wiat, do niczego niepodobny, tu panoway inne, odrbne prawa, inne obyczaje, inne nawyki i odruchy: tu trwa martwy za ycia dom, a w nim ycie jak nigdzie i ludzie niezwykli. Inny wiat Grudziskiego, przedstawia wiat agru sowieckiego, w którym czowiek popada w stan tpoty, posuszestwa i ulegoci - po to by przey lub choby unikn bólu czy godu.
Prawa, nawyki i obyczaje funkcjonujce w obozie nie mona przenie do wiata rzeczywistego.
Obozowe zniewolenie - to fizyczne i psychiczne zamanie czowieka.
Warunki w obozie s bardzo trudne: ciasnota, brud, prymitywizm warunków, niedbao o higien, odebrano czowiekowi jego prywatne ycie.
Realia obozu sowieckiego przedstawionego przez Grudziskiego to - selekcja i niszczenie sabszych (selekcja wedug kotów).
mier: obecna wszdzie i stanowica cay proces, od chorób i godu.
Samobójstwo staje si aktem wolnoci.
B. Pojawia si pojcie czowieka zlagrowanego w opowiadaniach Borowskiego Lagry czy nie dla ludzi? - czowiek zlagrowany jest bezsilny wobec cigej mierci i zbrodni.
Jest zobojetniay na ból i rozpacz.
Upady moralnie fizycznie i egoistycznie w obronie wasnego ycia.
Rzeczywisto obozowa okazuje si sum przemocy, a ludzie którzy w niej uczestnicz to mocni i sabi, ci którzy gwat zadaj i ci którzy mu ulegaj.
C. Jeden dzie Iwana Denisowicza Soenicyna.
Opowiadanie jest odtworzeniem jednego dnia obozowego ycia (przebieg dnia ujawia realia obozu).
Prawami obozu s donosicielstwa, kradziee i nikogu tu nie dziwi wieczne wyroki, warunki i polityka wadz obozowych powoduje, e wizei staje si wrogiem winia.
3. Rola pracy w systemie zbrodni.
A. Warunki pracy przedstawione w Innym wiecie.
Praca przy wyrbie drzewa, przy temperaturze -30o -40oC, nieodpowiednie ubrania, winiowie musz dochodzi do miejsca pracy 6-7 km, czas pracy 12h, brak wolnych dni, normy zbyt wysokie nawet dla finskich drwali.
Nie moe nikt si przeama i nie i do pracy, ludzie wzajemnie si pilnowali. Praca prowadzi do upodlenia, do zezwierzcenia, praca zabija, odwrócenie roli pracy, praca nie daje moliwoci rozwoju.
B. Rola pracy w opowiadaniu Jeden dzie Iwana Denisowicza - w pracy ludzie zapewniaja sobie miejsce, które naley szanowa. Tu praca wymaga odpowiedniego podejcia, naley mie dobre ukady z brygadzist: Dobry brygadzista drugie ycie podaruje, przy zym nogi wycigniesz.
4. Próby ratowania czowieczestwa, próby zachowania godnoci w warunkach ekstremalnych.
A. Opowiadanie Dwojra Zielona w Medalionach. Dwojra chciaa przey by opowiedzie co Niemcy wyrabiali.
B. Ratowanie godnoci przedstwaiono w opowiadaniach Borowskiego. Czowiek chce by traktowany jako jednostka.
Kady chce decydowa o swojej mierci, a nie eby decydowli o tym okupanci. Tak jak to byo w przypadku matki, która nie przyznaje si do swojego dziecka, gdy wszystkie matki id od razu do gazu, a ona nie chce i na mier.
C. Inny wiat Grudziskiego. Ratowanie czowieczestwa widoczne u Kostylewa, który walczy o swoj niezaleno o samookaleczenie.
Natalia Lwowna uwaa, i to ona powinna wybra moment mierci próbujc popeni samobójstwo.
Moliw form wyraenia sprzeciwu bya godówka, rezygnacja nawet z tak maej porcji ywnociowej dowodzi heroizmu.
III. Deprawacja czowieka, unicestwienie go, narzucenie racji silniejszego ukazane w literaturze powojennej.
1. Ukazanie zmarnowanego ycia, spatrzonej psychiki w utworach Borowskiego i Nakowskiej.
2. Ukazanie okrutnego, bezprawnego wiata obozów, w których czowiek popada w stan pozornego posuszestwa, po to by przey.
3. Czowiek zlagrowany - jednostka przyzwyczjona do ycia w obozie.
4. Godówki, wybór wsnego momentu mierci - jedynymi rzeczami do zachowania godnoci.
Tragizm powstań narodowych.
W III czci Dziadów Adam Mickiewicz ukazuje sytuacj jaka panuje w kraju przed wybuchem powstania listopadowego. Autor wyraa swój gos w dyskusji na temat przyczyn upadku powstania. Naley zastanowi si, czy autor nie upatruje arystokracji jako warstwy klasowej odpowiedzialnej za klsk powstania. Obraz towarzystwa stolikowego, które nie jest zainteresowane losami pastwa, kultur i tradycjami polskimi. Ich ycie upywa na zabawach, balach wydawanych przez Nowosilcowa, który uwaany jest za najlepszego organizatora bali. Na zasadzie kontrastu przedstawiony jest realny obraz narodu, ukazujcy cierpienia ludu wywoane represjami Nowosilcowa. Zaborca trzyma w areszcie modych ludzi podejrzanych o walk wyzwolecz bez podania aktu oskarenia, bez powiadomienia rodziny. Winiowie s torturowani, katowani fizycznie i psychicznie, s bez prawa do obrony. Przesuchania doprowadzaj do zaniku wartoci patriotycznych, chci walki u winiów. Ci, którzy przetrwaj i nie zami si s wywoeni w kibitkach na Syberi. Widoczna jest solidarno poród winiów, Tomasz proponuje, by wszyscy samotni przejli na siebie winy tych, którzy maj rodziny, aby uchroni niewinnych ludzi przed represjami. Wywoeni winiowie nie poddaj si do koca, zachowuj godno ( chopak cignie cik kul u nogi, inny wizie krzyczy “jeszcze Polska nie zgina” ) - Justyn Pol, który unikn represji, chce si mci za kolegów (“zemsta na Boga i choby mimo Boga” ); - Rolinsonowa, matka Jana, prosi o ask dla syna, który zosta aresztowany. Syn stanowi dla niej wsparcie duchowe i materialne. Walka o niepodlego doprowadza do dramatu rodzinnego.
Juliusz Sowacki w “Kordianie” niejako wytyka przyczyny upadku powstania listopadowego. Autor krytykuje Chopickiego za niezgod na udzia chopców w powstaniu. Skrzyneckiemu zarzuca ze kierowanie powstaniem, ze dowodzenie wojskiem. Krukowiecki ukazany jest jako zdrajca. J.U. Niemcewicz to stary czowiek, nie nadajcy si do udziau w powstaniu. J.Lelewel to mól ksikowy, biografista, Sowacki wytyka mu dwuznaczno wypowiedzi politycznych. Dopatruje si przyczyn klski w zym dowodzeniu i braku udziau caego spoeczestwa w walkach. Kordian jest ogarnity nienawici do cara, chce go zabi za kad cen, chce si powici dla narodu - mier wasna w zamian za wolno innych ludzi.
W “Grobie Agamemnona” Sowacki zarzuca spoeczestwu zgod na ycie w niewoli, brak powicenia i poowiczno w walce. Umiejscawia Polaków midzy onierzami z Cheromei ( symbol tchórzostwa ), a Termopil ( bohaterstwo ). Autor czuje si winny takiej postawy spoeczestwa, gdy sam nie bra udziau w walkach. Wyraa jednak pogard i nienawi do ycia w niewoli (“Nie, pierwej skonam, ni i tam z acuchem”). Wystpuje tu woanie, apel do ludu, by wyzwoli si spod rzdów szlachty; jednoczenie ukazuje dzieje Polski szlacheckiej (“Polsko, lecz ciebie byskotkami udz, pawiem narodów bya i papug, a teraz jeste suebnic cudz”).
E.Orzeszkowa w “Nad Niemnem” - powstanie listopadowe wyraone poprzez pami o uczestnikach, którzy spoczywaj w wspólnej mogile.
Andrzejowa - ona powstaca gboko przeywa mier ma, kultywuje tradycje patriotyczne. Wychowuje syna wedug tych zasad , jakie posiada m, lecz syn ku rozczarowaniu matki wykazuje kosmopolityzm, jest przekonany o swej wyszoci nad innymi. Zygmunt nie interesuje si losami kraju, kieruje si egoizmem, nie widzi sensu w walkach niepodlegociowych.
B.Prus w “Lalce” ukazuje los byego powstaca St.Wokulskiego skazanego za udzia w walkach w powstaniu na zesanie na Syberii. Rzecki, czowiek wychowywany na tradycjach napoleoskich, w duchu patriotycznym yje w cigej nadziei, e Polska kiedy bdzie wolna. Rzecki w modoci bierze udzia w Wionie Ludów. Przed powstaniem dziaa w koach patriotycznych.
W “Chopach” W.Reymonta spoeczno wiejska nie wykazuje zainteresowania powstaniem, wikszo ludnoci uwaa powstanie za zo, poniewa pochania wiele ofiar i naraa wie na straty. Jedynym powstacem jest Kuba, dla którego wolno kraju ma znaczenie.
Stefan eromski w opowiadaniu “Rozdziobi nas kruki, wrony ...” ukazuje sens i znaczenie powstania, nie interesuje go przebieg walki, lecz jej skutek. Szymon Winrych jest wiadomy przegranej walki, mimo tego walczy do koca, przemyca bro , trwa przy swej idei (“teraz, gdy ju wszystko runo na eb w bezdenn jam trwogi, on si jak to mówi zawzi”). eromski upatruje upadek powstania w obojtnoci narodu - chopów oraz w hamowaniu postpu spoecznego przez szlacht (“wszystko przeajdaczone (...) przegrane nie tylko do ostatniej nitki, ale do ostatniego westchnienia”). Powstaniec ginie z rk Moskali. Ciao rozszarpane przez kruki i wrony zostaje zoone wraz ze zwokami konia w jednym miejscu. Chop grabic rzeczy powstaca jest wdziczny Bogu za taki up (“tak bez wiedzy, woli, zemciwszy si za tylowieczne niewolnictwo, za szerzenie ciemnoty, za wyzysk, za hab i za cierpienie ludu, szed ku domowi z odkryt gow i z modlitw na ustach”). Ciao powstaca, zbeszczeszczone, sprofanowane - taki los spotka Szymona Winrycha za udzia w powstaniu.
W “Echach lenych” widzimy symbol powstania pod postaci mogiy, w której le powstacy. Znajduje si tam te ciao Andrzeja Rozuckiego, skazanego na kar mierci przez wasnego wuja, za walk przeciw Rosji. Ludno zachowaa w pamici ludzi i wydarzenia lecz nie oddaje im naleytej czci poprzez ukadanie pieni o ich czynach, powiceniu i patriotymie, w ogóle nie rozmawia o nich, nie przekazuje dzieciom.
Naleaoby si zastanowi nad tragizmem powsta narodowych. Czy wynika on z romantycznych przekona walki za wszelk cen bez wzgldu na skutki, bez udziau caego spoeczestwa. Czy te z pozytywistycznego braku zapau do walki emocjonalnej.
W pozytywimie nastpuje szerokie uwiadomienie, poprzez prace u podstaw, niszych grup spoecznych, pobudzanie w nich patriotyzmu, kultu polskoci. Romantyzm za propaguje rol walki, nawet za cen mierci.
Moe gdyby najpierw nastpia epoka pozytywizmu, a potem romantyzmu, spoeczestwo polskie, bogate w tradycje patriotyczne, byoby w stanie si zjednoczy w walce o wolno.
Bo wanie w braku jednoci naley dopatrywa si klsk powsta.
Twórczo Adama Mickiewicza “chlebem powszednim” dla narodu.
Twórczo Adama Mickiewicza w yciu narodu polskiego.
W klasie ósmej na lekcji jzyka polskiego poznaem utwór wspóczesnego poety Tadeusza Róewicza “Chleb”. Chlebem, “który ywi i zachwyca” Róewicz nazywa poezj Mickiewicza. - Uwaam, e porównanie twórczoci naszego wieszcza do “chleba powszedniego” jest bardzo trafne, wiele mówice i urasta do miana symbolu.
Adam Mickiewicz z pewnoci by wielkim poet. Aby si o tym przekona wystarczy sign po najwiksze i najbardziej znane dziea tego autora, jakim jest “Pan Tadeusz”. Tre tego utworu docieraa do serc czytelników przez kilka pokole, nieustannie przemawia do uczu ludzkich. Poeta by emigrantem, utwory tworzy na ojczynie i dlatego s przepojone wspomnieniami z lat modzieczych poety, nawizuj do losów Polaków, którym nieobce byy dzieje ojczyzny. Bolesne przeycia zwizane z losem emigrantów opisa w “Inwokacji” i epilogu do “Pana Tadeusza”. J dlatego do dzisiaj sowa: “Litwo! Ojczyzno moja!” odbierane s przez czytelników z wielk czci.
Dla Polaka chleb jest poczuciem dnia powszedniego. Chrzecijaninowi chleb jest symbolem gbokiej wiary, dlatego obdarza go ogromnym szacunkiem. Jest z nim do chwili jego urodzin, przez cae jego ycie ziemskie. Róewicz susznie ten chleb powszedni utosamia z poezj Mickiewicza. Porównuje, z pokarmem gdy jest to pokarm w dziedzinie kultury, pokarm ducha dla kadego Polaka. - Uwaam, e utwór tego wielkiego poety jest potrzebny ludziom, którzy poznali smak mioci, tsknoty, goryczy i bezgranicznej rozpaczy.
Potwierdzeniem tego jest spotkanie z epopej “Pan Tadeusz” starego czowieka latarnika z noweli Henryka Sienkiewicza. Bohater utworu, emigrant zmczony tuaczk po wiecie wreszcie znalaz sw yciow “przysta”. Otrzyma posad latarnika i cieszy si, e staro bdzie mia spokojn. By Polakiem, ojczyzna w jego nikych wspomnieniach zacieraa swe prawdziwe oblicze. J chyba lata sprawiy, e i przesta tskni. Jednak przyszed ten jeden dzie, w którym los sprawi, e otrzyma ksiki, a wród nich epopej pt: “Pan Tadeusz”. Utwór ten obudzi wspomnienia o ojczynie, o przeyciach Skawiskiego i jego dowiadczeniach caego ycia. Starzec czyta : “Litwo! Ojczyzno moja!(...)”. Nasuway mu si obrazy lasów, rzek, pól, rodzinnej wsi. Pod wpywem wielkiego poematu Adama Mickiewicza Skawiski marzy o Polsce. Tym marzeniom towarzyszyy : zy, szlochanie, oznaki bezgranicznej tsknoty do ojczyzny utraconej na zawsze. Lektura “Pana Tadeusza” ,chocia na moment pozwalaa utracjuszom poczu si w rodzinnych stronach i dozna smaku nastali, która w zetkniciu z rzeczywistoci przeradzaa si w rozpacz.
Twierdz, e odegra w yciu narodu polskiego i nadal odgrywa rol “lekarza serc”.
Poezja Mickiewicza krzepia Polaków, dodawaa odwagi w chwilach decydujcych o losie ojczyzny. Bohater “Pana Tadeusza” yd Jankiel swoim wspaniaym koncertem granym na cymbaach, da wyraz patriotycznym uczuciom. Ci co suchali jego muzyki rozpoznali tragiczne obrazy z dziejów zniewolonej Polski i ukazywali sw rado, gdy w dwikach wydawanych przez instrument rozbrzmiewaa nadzieja , e w 1812 r. przyniesie rodakom wolno. Marzenia Polaków o wolnej ojczynie wywoay rado, gdy ujrzeli wkraczajcego na Litw gen. Dbrowskiego i francuskiego wodza, Napoleona. Zniewolona ludno porzucaa domy i podaa za tymi, którzy wierzyli w odzyskanie niepodlegoci dla ojczyzny.
Echa powstania listopadowego z 1831 r. docieray do emigrantów polskich. Poeta pragn bra udzia w walkach o woln ojczyzn. Dotar do Wielkopolski. Jednak nie dane mu byo pozosta w ojczynie. Stworzy utwór opowiadajcy o ofiarnoci dowódcy Reduty - Ordona. Poemat ten ukazujcy zmagania garstki onierzy polskich z przewaajc si Rosjan sta si otuch dla tych , którzy walczyli o niepodlego ojczyzny. Suy pótora wieku tym ,którym wolno ojczyzny bya i jest spraw wit.
W powieci pt: “Syzyfowe prace” Stefana eromskiego ukazane s losy modziey polskiej uczcej si pod zaborem rosyjskim. Rusyfikowani modziecy zatracali sw polsko. Utwory Mickiewicza, które trafiay do ich rk sprawiay, e mogli marzy o wolnej ojczynie i mie swój udzia w walce z zaborcami. Pamitna lekcja jzyka polskiego podczas, której Bernard Zygier recytowa po polsku “Redut Ordona” Adama Mickiewicza pozostaa w pamici uczniów. Sowa tego utworu docieray do serc “sztubaków” jak kule. Ci, którzy zwtpili w wolno ojczyzny, poczuli rozgoryczenie i ból. Pragnli wczy si do walki z rusyfikatorami.
Bardzo czsto i dzisiaj utwory Adama Mickiewicza wpywaj na zmian postpowania ludzi. Ucz mioci do ojczyzny, dbania o ni nawet w czasie pokoju.
“Chleb” bo tak nazywa poezj Adama Mickiewicza wspóczesny poeta Tadeusz Róewicz jest bardzo celny. Ma nieprzemijajc warto, poniewa zawsze istnieniu ludzkiego ycia bd towarzyszyy uczucia : mio, wierno, tsknoty, rozpaczy, wiary i nadziej.
Typy bohaterów romantycznych
Typy bohaterów romantycznych (literatura europejska): - bohater bajroniczny - uosabia romantyczne konflikty moralne i namitnoci; twórca: Jerzy Gordon Byron; typ ten widoczny w "Giaurze"; gówny bohater mci si na mordercy kobiety, któr kocha i póniej drcz go wyrzuty sumienia, chroni si on przed znienawidzonym wiatem do klasztoru; bohater typu bajronicznego to czowiek o nieprzecitnej indywidualnoci, skócony ze wiatem i ze spoeczestwem, w którym przyszo mu y, przeywajcy nieszczliw mio, prowadzc do tragicznych skutków; - bohater werterowski - utosamiany z biern rezygnacj, nostalgi, apatyczn ucieczk w wiat wewntrzny, a do spokojnie zaplanowanych decyzji samobójczych; twórca: Goethe (Cierpienia modego Wertera); bohater werterowski to ten, który nie umia znale sensu ycia, ucieka od wspóczesnoci w wiat marze i wspomnie; - bohater renejski - francuska odmiana choroby wieku; Rousseau, Musset "Spowied dziecicia wieku", Hugo "Ndznicy" - bohater rosyjski - bohater zniechcony do ycia, przygnbiony, nie umiejcy znale celu i sensu ycia - rosyjska odmiana choroby wieku; twórcy: Puszkin "Eugeniusz Oniegin", "Borys Godunow", Micha Lermontow.
Koncepcja bohatera w "Konradzie Wallenrodzie" (na czym polega wielko i tragizm).
Klska powstania dekabrystów uwiadomia poecie potg carskiej Rosji i bdn ideologi szlacheckich rewolucjonistów, którzy potg t pragnli zama w samotnej, bo oderwanej od mas ludowych walce (rewolucjonizm szlachecki). Utwór swój Mickiewicz poprzedzi mottem z woskiego pisarza politycznego, z okresu odrodzenia "Musicie bowiem wiedzie, e s dwa rodzaje walki.. trzeba by lisem.. i lwem". Dziaacze stawali przed problemem natury etycznej: czy walka "lisia" da si pogodzi z obowizujcym normami etyki? Polscy spiskowcy musieli nie tylko dziaa podstpem i kamstwem, ale take zama przysig skadan na wierno carowi, który by koronowanym królem Polski. Konrad jest czowiekiem honoru, jako rycerz redniowieczny ma silnie rozwinite poczucie etyki, dlatego konieczno wejcia na drog "lisa" wywouje w nim ostre rozterki. Wyrazem ich jest uchylanie si od decyzji, zwlekanie, by jak najbardziej oddali moment zamania norm etycznych. Zapomnienia Konrad szuka w alkoholu. Powiciwszy ca swoj modo, szczcie wasne i ukochanej kobiety, Konrad osiga wreszcie cel: Zakon ley dziki niemu w gruzach, Litwa zostaa uratowana. Ale jako czowiek Konrad przegrywa. Po osigniciu celu nie ma ju po co y i dlatego samobójcza jego mier jest jedynym wyjciem. Odebra sobie Wallenrod ycie nie ze strachu przed sdem kapturowym Krzyaków, ale na skutek wiadomoci klski wasnego ycia. Ciar popenionej zdrady nie pozwoli mu ju wróci do normalnego ycia, do czego namawia go Aldona - to jest tragizm Konrada. Przyczyny tragizmu Konrada Wallenroda: - porwany w dziecistwie przez Krzyaków; - konflikt midzy obowizkiem wobec ojczyzny, a mioci do kobiety; - konflikt midzy etyk rycersk, a obranym sposobem walki (szpiegostwo).wallenrodyzm - postawa bohatera, który pod pozorami wiernej suby knuje okrutn zemst na znienawidzonym wrogu, chocia ta zdradliwa metoda walki wywouje u niego gboki konflikt wewntrzny. Bohater tego typu powica szczcie osobiste dla dobra ojczyzny, jest arliwym patriot, ale jednoczenie bohaterem prawdziwie tragicznym.
Koncepcja bohatera III cz. Dziadów, dlaczego ponosi klsk. Co to jest prometeizm?
Gówny bohater "Dziadów" cz. III jest Konrad, typowy bohater romantyczny. Skócony z Bogiem tak jak Prometeusz, czowiek o wybitnej indywidualnoci, penym tragizmu, którego ródem jest nieszczcie jego narodu. Konrad to orze, poeta, wzlatuje na skrzydach poezji by z góry dostrzec przysze losy swojego narodu. Jednak jego wysiki s daremne, gdy czarny kruk (symbol caratu) zasoni skrzydami przyszo, a wzrokiem swym zmci wzrok swój i ora. < Maa Improwizacja. Wyznania osobiste Konrada: - czuje si samotny, gdy przewyszajc moc talentu, nie moe by przez ludzi rozumiany; - gardzi ludmi; - nie wierzy w moliwo wyraenia sowami caej potgi myli i uczu ludzkich; - poezja jego jest doskonaa, absolutna, wic nieosigalna dla ludzi, wic nie oni bd jej sucha, ale suchaczem bdzie Bóg i natura; - Konrad - poeta jest dumny ze swej poezji, pyszni si ni, porównuje si do Boga, stwórcy, a swoj twórczo do dziea Boego, jest mistrzem, kreatorem, czuje si równy Bogu; - t potg i moc czerpie z mioci do narodu, który chce uszczliwi, a take ze swego talentu, geniuszu poetyckiego, jego potga i moc jest co najmniej równa mocy Boga; - da wadzy absolutnej, despotycznej; - poniewa Bóg nie odpowiada, Konrad rzuca obelg: Bóg nie jest mioci, jest tylko mdroci; kolejna obelga to wtpienie w nieomylno Boga i w mio Bo; - bluni Bogu i wzywa Go do walki, bdzie to walka na uczucia; - w ostatniej obeldze stwierdza, e Bóg jest tyranem, carem. Sowa te wypowiada diabe.
Koncepcja patriotyzmu w ujciu romatyków (Mickiewicz, Sowacki, Norwid).
W drugiej poowie XVIII wieku pojawiy si w naszej historii nowe wzorce osobowe uksztatowane przez obywatelsk tradycj owiecenia. Reprezentowali je tacy ludzie, jak Kazimierz Puaski, Tadeusz Kociuszko, Bartosz Gowacki, czy Józef Poniatowski, którzy spraw ojczyzny i jej niepodlegoci traktowali jako warto najwysz. Istota romantycznego patriotyzmu, zakadajcego cakowite powicenie si sprawie narodowej, ksztatowaa si pod wpywem okrelonej sytuacji politycznej. Obca niewola wykluczaa jawno ycia politycznego narodu i uniemoliwiaa realizacj suby obywatelskiej. W poczuciu romantyków ojczyzna bya martwa. Aby j oywi, naleao na nowo ucieleni jej "dusz", wprowadzi j do wntrza ywych, "czujcych" jednostek, czyli uczyni j istotnym elementem jednostkowego ycia prywatnego. Patriotyzm romantyczny polega wic na uczynieniu z idei ojczyzny sprawy osobistej, na utosamieniu interesów narodowych z yciem jednostki. Nowy typ patriotyzmu romantycznego czy si najczciej ze spoecznym radykalizmem i rewolucyjnym sposobem dziaania. W konsekwencji prowadzi do bezkompromisowej walki z zaborc wszelkimi dostpnymi rodkami. Std te w politycznych programach romantyków i w twórczocii literackiej znalaza si apoteoza spisku i rewolucji. Ich za historyczni i literaccy bohaterowie musieli najczciej dokonywa zdecydowanego wyboru midzy np. szczciem osobistym, a narodow sub, midzy walk o niepodlego, prowadzon uchodzcymi jeszcze wówczas za nieetyczne spiskowymi metodami, a postaw chrzecijaskiej pokory i przebaczenia (Konrad Wallenrod, Dziady III, Kordian). Zdolno do patriotycznych postaw, zdecydowanego wyboru na rzecz narodowej zbiorowoci i rewolucyjnych czynów romantycy przypisywali swemu pokoleniu i wszystkim modym duchem. Std obok uwzniolenia spisku i rewolucji typowa bya dla tego prdu równie apoteoza modoci, idealizacja modych szlachetnych bohaterów i ich penego wyrzecze udziau w "zwizkach bratnich".
Typy bohaterów romantycznych (literatura europejska): - bohater bajroniczny - uosabia romantyczne konflikty moralne i namitnoci; twórca: Jerzy Gordon Byron; typ ten widoczny w "Giaurze"; gówny bohater mci si na mordercy kobiety, któr kocha i póniej drcz go wyrzuty sumienia, chroni si on przed znienawidzonym wiatem do klasztoru; bohater typu bajronicznego to czowiek o nieprzecitnej indywidualnoci, skócony ze wiatem i ze spoeczestwem, w którym przyszo mu y, przeywajcy nieszczliw mio, prowadzc do tragicznych skutków; - bohater werterowski - utosamiany z biern rezygnacj, nostalgi, apatyczn ucieczk w wiat wewntrzny, a do spokojnie zaplanowanych decyzji samobójczych; twórca: Goethe (Cierpienia modego Wertera); bohater werterowski to ten, który nie umia znale sensu ycia, ucieka od wspóczesnoci w wiat marze i wspomnie; - bohater renejski - francuska odmiana choroby wieku; Rousseau, Musset "Spowied dziecicia wieku", Hugo "Ndznicy" - bohater rosyjski - bohater zniechcony do ycia, przygnbiony, nie umiejcy znale celu i sensu ycia - rosyjska odmiana choroby wieku; twórcy: Puszkin "Eugeniusz Oniegin", "Borys Godunow", Micha Lermontow.
Koncepcja bohatera w "Konradzie Wallenrodzie" (na czym polega wielko i tragizm).
Klska powstania dekabrystów uwiadomia poecie potg carskiej Rosji i bdn ideologi szlacheckich rewolucjonistów, którzy potg t pragnli zama w samotnej, bo oderwanej od mas ludowych walce (rewolucjonizm szlachecki). Utwór swój Mickiewicz poprzedzi mottem z woskiego pisarza politycznego, z okresu odrodzenia "Musicie bowiem wiedzie, e s dwa rodzaje walki.. trzeba by lisem.. i lwem". Dziaacze stawali przed problemem natury etycznej: czy walka "lisia" da si pogodzi z obowizujcym normami etyki? Polscy spiskowcy musieli nie tylko dziaa podstpem i kamstwem, ale take zama przysig skadan na wierno carowi, który by koronowanym królem Polski. Konrad jest czowiekiem honoru, jako rycerz redniowieczny ma silnie rozwinite poczucie etyki, dlatego konieczno wejcia na drog "lisa" wywouje w nim ostre rozterki. Wyrazem ich jest uchylanie si od decyzji, zwlekanie, by jak najbardziej oddali moment zamania norm etycznych. Zapomnienia Konrad szuka w alkoholu. Powiciwszy ca swoj modo, szczcie wasne i ukochanej kobiety, Konrad osiga wreszcie cel: Zakon ley dziki niemu w gruzach, Litwa zostaa uratowana. Ale jako czowiek Konrad przegrywa. Po osigniciu celu nie ma ju po co y i dlatego samobójcza jego mier jest jedynym wyjciem. Odebra sobie Wallenrod ycie nie ze strachu przed sdem kapturowym Krzyaków, ale na skutek wiadomoci klski wasnego ycia. Ciar popenionej zdrady nie pozwoli mu ju wróci do normalnego ycia, do czego namawia go Aldona - to jest tragizm Konrada. Przyczyny tragizmu Konrada Wallenroda: - porwany w dziecistwie przez Krzyaków; - konflikt midzy obowizkiem wobec ojczyzny, a mioci do kobiety; - konflikt midzy etyk rycersk, a obranym sposobem walki (szpiegostwo).wallenrodyzm - postawa bohatera, który pod pozorami wiernej suby knuje okrutn zemst na znienawidzonym wrogu, chocia ta zdradliwa metoda walki wywouje u niego gboki konflikt wewntrzny. Bohater tego typu powica szczcie osobiste dla dobra ojczyzny, jest arliwym patriot, ale jednoczenie bohaterem prawdziwie tragicznym.
Koncepcja bohatera III cz. Dziadów, dlaczego ponosi klsk. Co to jest prometeizm?
Gówny bohater "Dziadów" cz. III jest Konrad, typowy bohater romantyczny. Skócony z Bogiem tak jak Prometeusz, czowiek o wybitnej indywidualnoci, penym tragizmu, którego ródem jest nieszczcie jego narodu. Konrad to orze, poeta, wzlatuje na skrzydach poezji by z góry dostrzec przysze losy swojego narodu. Jednak jego wysiki s daremne, gdy czarny kruk (symbol caratu) zasoni skrzydami przyszo, a wzrokiem swym zmci wzrok swój i ora. < Maa Improwizacja. Wyznania osobiste Konrada: - czuje si samotny, gdy przewyszajc moc talentu, nie moe by przez ludzi rozumiany; - gardzi ludmi; - nie wierzy w moliwo wyraenia sowami caej potgi myli i uczu ludzkich; - poezja jego jest doskonaa, absolutna, wic nieosigalna dla ludzi, wic nie oni bd jej sucha, ale suchaczem bdzie Bóg i natura; - Konrad - poeta jest dumny ze swej poezji, pyszni si ni, porównuje si do Boga, stwórcy, a swoj twórczo do dziea Boego, jest mistrzem, kreatorem, czuje si równy Bogu; - t potg i moc czerpie z mioci do narodu, który chce uszczliwi, a take ze swego talentu, geniuszu poetyckiego, jego potga i moc jest co najmniej równa mocy Boga; - da wadzy absolutnej, despotycznej; - poniewa Bóg nie odpowiada, Konrad rzuca obelg: Bóg nie jest mioci, jest tylko mdroci; kolejna obelga to wtpienie w nieomylno Boga i w mio Bo; - bluni Bogu i wzywa Go do walki, bdzie to walka na uczucia; - w ostatniej obeldze stwierdza, e Bóg jest tyranem, carem. Sowa te wypowiada diabe.
Koncepcja patriotyzmu w ujciu romatyków (Mickiewicz, Sowacki, Norwid).
W drugiej poowie XVIII wieku pojawiy si w naszej historii nowe wzorce osobowe uksztatowane przez obywatelsk tradycj owiecenia. Reprezentowali je tacy ludzie, jak Kazimierz Puaski, Tadeusz Kociuszko, Bartosz Gowacki, czy Józef Poniatowski, którzy spraw ojczyzny i jej niepodlegoci traktowali jako warto najwysz. Istota romantycznego patriotyzmu, zakadajcego cakowite powicenie si sprawie narodowej, ksztatowaa si pod wpywem okrelonej sytuacji politycznej. Obca niewola wykluczaa jawno ycia politycznego narodu i uniemoliwiaa realizacj suby obywatelskiej. W poczuciu romantyków ojczyzna bya martwa. Aby j oywi, naleao na nowo ucieleni jej "dusz", wprowadzi j do wntrza ywych, "czujcych" jednostek, czyli uczyni j istotnym elementem jednostkowego ycia prywatnego. Patriotyzm romantyczny polega wic na uczynieniu z idei ojczyzny sprawy osobistej, na utosamieniu interesów narodowych z yciem jednostki. Nowy typ patriotyzmu romantycznego czy si najczciej ze spoecznym radykalizmem i rewolucyjnym sposobem dziaania. W konsekwencji prowadzi do bezkompromisowej walki z zaborc wszelkimi dostpnymi rodkami. Std te w politycznych programach romantyków i w twórczocii literackiej znalaza si apoteoza spisku i rewolucji. Ich za historyczni i literaccy bohaterowie musieli najczciej dokonywa zdecydowanego wyboru midzy np. szczciem osobistym, a narodow sub, midzy walk o niepodlego, prowadzon uchodzcymi jeszcze wówczas za nieetyczne spiskowymi metodami, a postaw chrzecijaskiej pokory i przebaczenia (Konrad Wallenrod, Dziady III, Kordian). Zdolno do patriotycznych postaw, zdecydowanego wyboru na rzecz narodowej zbiorowoci i rewolucyjnych czynów romantycy przypisywali swemu pokoleniu i wszystkim modym duchem. Std obok uwzniolenia spisku i rewolucji typowa bya dla tego prdu równie apoteoza modoci, idealizacja modych szlachetnych bohaterów i ich penego wyrzecze udziau w "zwizkach bratnich".
Typy bohaterów romantycznych (literatura europejska): - bohater bajroniczny - uosabia romantyczne konflikty moralne i namitnoci; twórca: Jerzy Gordon Byron; typ ten widoczny w "Giaurze"; gówny bohater mci si na mordercy kobiety, któr kocha i póniej drcz go wyrzuty sumienia, chroni si on przed znienawidzonym wiatem do klasztoru; bohater typu bajronicznego to czowiek o nieprzecitnej indywidualnoci, skócony ze wiatem i ze spoeczestwem, w którym przyszo mu y, przeywajcy nieszczliw mio, prowadzc do tragicznych skutków; - bohater werterowski - utosamiany z biern rezygnacj, nostalgi, apatyczn ucieczk w wiat wewntrzny, a do spokojnie zaplanowanych decyzji samobójczych; twórca: Goethe (Cierpienia modego Wertera); bohater werterowski to ten, który nie umia znale sensu ycia, ucieka od wspóczesnoci w wiat marze i wspomnie; - bohater renejski - francuska odmiana choroby wieku; Rousseau, Musset "Spowied dziecicia wieku", Hugo "Ndznicy" - bohater rosyjski - bohater zniechcony do ycia, przygnbiony, nie umiejcy znale celu i sensu ycia - rosyjska odmiana choroby wieku; twórcy: Puszkin "Eugeniusz Oniegin", "Borys Godunow", Micha Lermontow.
Koncepcja bohatera w "Konradzie Wallenrodzie" (na czym polega wielko i tragizm).
Klska powstania dekabrystów uwiadomia poecie potg carskiej Rosji i bdn ideologi szlacheckich rewolucjonistów, którzy potg t pragnli zama w samotnej, bo oderwanej od mas ludowych walce (rewolucjonizm szlachecki). Utwór swój Mickiewicz poprzedzi mottem z woskiego pisarza politycznego, z okresu odrodzenia "Musicie bowiem wiedzie, e s dwa rodzaje walki.. trzeba by lisem.. i lwem". Dziaacze stawali przed problemem natury etycznej: czy walka "lisia" da si pogodzi z obowizujcym normami etyki? Polscy spiskowcy musieli nie tylko dziaa podstpem i kamstwem, ale take zama przysig skadan na wierno carowi, który by koronowanym królem Polski. Konrad jest czowiekiem honoru, jako rycerz redniowieczny ma silnie rozwinite poczucie etyki, dlatego konieczno wejcia na drog "lisa" wywouje w nim ostre rozterki. Wyrazem ich jest uchylanie si od decyzji, zwlekanie, by jak najbardziej oddali moment zamania norm etycznych. Zapomnienia Konrad szuka w alkoholu. Powiciwszy ca swoj modo, szczcie wasne i ukochanej kobiety, Konrad osiga wreszcie cel: Zakon ley dziki niemu w gruzach, Litwa zostaa uratowana. Ale jako czowiek Konrad przegrywa. Po osigniciu celu nie ma ju po co y i dlatego samobójcza jego mier jest jedynym wyjciem. Odebra sobie Wallenrod ycie nie ze strachu przed sdem kapturowym Krzyaków, ale na skutek wiadomoci klski wasnego ycia. Ciar popenionej zdrady nie pozwoli mu ju wróci do normalnego ycia, do czego namawia go Aldona - to jest tragizm Konrada. Przyczyny tragizmu Konrada Wallenroda: - porwany w dziecistwie przez Krzyaków; - konflikt midzy obowizkiem wobec ojczyzny, a mioci do kobiety; - konflikt midzy etyk rycersk, a obranym sposobem walki (szpiegostwo).wallenrodyzm - postawa bohatera, który pod pozorami wiernej suby knuje okrutn zemst na znienawidzonym wrogu, chocia ta zdradliwa metoda walki wywouje u niego gboki konflikt wewntrzny. Bohater tego typu powica szczcie osobiste dla dobra ojczyzny, jest arliwym patriot, ale jednoczenie bohaterem prawdziwie tragicznym.
Koncepcja bohatera III cz. Dziadów, dlaczego ponosi klsk. Co to jest prometeizm?
Gówny bohater "Dziadów" cz. III jest Konrad, typowy bohater romantyczny. Skócony z Bogiem tak jak Prometeusz, czowiek o wybitnej indywidualnoci, penym tragizmu, którego ródem jest nieszczcie jego narodu. Konrad to orze, poeta, wzlatuje na skrzydach poezji by z góry dostrzec przysze losy swojego narodu. Jednak jego wysiki s daremne, gdy czarny kruk (symbol caratu) zasoni skrzydami przyszo, a wzrokiem swym zmci wzrok swój i ora. < Maa Improwizacja. Wyznania osobiste Konrada: - czuje si samotny, gdy przewyszajc moc talentu, nie moe by przez ludzi rozumiany; - gardzi ludmi; - nie wierzy w moliwo wyraenia sowami caej potgi myli i uczu ludzkich; - poezja jego jest doskonaa, absolutna, wic nieosigalna dla ludzi, wic nie oni bd jej sucha, ale suchaczem bdzie Bóg i natura; - Konrad - poeta jest dumny ze swej poezji, pyszni si ni, porównuje si do Boga, stwórcy, a swoj twórczo do dziea Boego, jest mistrzem, kreatorem, czuje si równy Bogu; - t potg i moc czerpie z mioci do narodu, który chce uszczliwi, a take ze swego talentu, geniuszu poetyckiego, jego potga i moc jest co najmniej równa mocy Boga; - da wadzy absolutnej, despotycznej; - poniewa Bóg nie odpowiada, Konrad rzuca obelg: Bóg nie jest mioci, jest tylko mdroci; kolejna obelga to wtpienie w nieomylno Boga i w mio Bo; - bluni Bogu i wzywa Go do walki, bdzie to walka na uczucia; - w ostatniej obeldze stwierdza, e Bóg jest tyranem, carem. Sowa te wypowiada diabe.
Koncepcja patriotyzmu w ujciu romatyków (Mickiewicz, Sowacki, Norwid).
W drugiej poowie XVIII wieku pojawiy si w naszej historii nowe wzorce osobowe uksztatowane przez obywatelsk tradycj owiecenia. Reprezentowali je tacy ludzie, jak Kazimierz Puaski, Tadeusz Kociuszko, Bartosz Gowacki, czy Józef Poniatowski, którzy spraw ojczyzny i jej niepodlegoci traktowali jako warto najwysz. Istota romantycznego patriotyzmu, zakadajcego cakowite powicenie si sprawie narodowej, ksztatowaa si pod wpywem okrelonej sytuacji politycznej. Obca niewola wykluczaa jawno ycia politycznego narodu i uniemoliwiaa realizacj suby obywatelskiej. W poczuciu romantyków ojczyzna bya martwa. Aby j oywi, naleao na nowo ucieleni jej "dusz", wprowadzi j do wntrza ywych, "czujcych" jednostek, czyli uczyni j istotnym elementem jednostkowego ycia prywatnego. Patriotyzm romantyczny polega wic na uczynieniu z idei ojczyzny sprawy osobistej, na utosamieniu interesów narodowych z yciem jednostki. Nowy typ patriotyzmu romantycznego czy si najczciej ze spoecznym radykalizmem i rewolucyjnym sposobem dziaania. W konsekwencji prowadzi do bezkompromisowej walki z zaborc wszelkimi dostpnymi rodkami. Std te w politycznych programach romantyków i w twórczocii literackiej znalaza si apoteoza spisku i rewolucji. Ich za historyczni i literaccy bohaterowie musieli najczciej dokonywa zdecydowanego wyboru midzy np. szczciem osobistym, a narodow sub, midzy walk o niepodlego, prowadzon uchodzcymi jeszcze wówczas za nieetyczne spiskowymi metodami, a postaw chrzecijaskiej pokory i przebaczenia (Konrad Wallenrod, Dziady III, Kordian). Zdolno do patriotycznych postaw, zdecydowanego wyboru na rzecz narodowej zbiorowoci i rewolucyjnych czynów romantycy przypisywali swemu pokoleniu i wszystkim modym duchem. Std obok uwzniolenia spisku i rewolucji typowa bya dla tego prdu równie apoteoza modoci, idealizacja modych szlachetnych bohaterów i ich penego wyrzecze udziau w "zwizkach bratnich".
Wadza - zaszczyt, zobowizanie, sia niszczca. Do jakich refleksji na ten temat skania ci literatura i film?
Kady czowiek stawia sobie jakie cele w yciu, do czego dy, pragnie co osign, do czego doj. Czsto wród tych poda znajduje si wadza i zwizane z ni zaszczyty. Potrzeba dominacji tkwi w kadym z nas, ale najczciej ogranicza si ona do najbliszego krgu rodziny, przyjació bd te nie ujawnia si wcale. Jeli wadza rozumiana jest jako droga do zaszczytów , jeli zdobywana jest za wszelk cen, a nawet si, wówczas dochodzi do naduycia wadzy. Natomiast z idealn sytuacj mielibymy do czynienia wówczas, gdyby wadza bya traktowana jako powoanie, zobowizanie wobec tej grupy plemiennej, narodowej, czy spoecznej na czele której dany wadca stan.
Z rónego rodzaju naduyciami wadzy spotykamy si w literaturze staroytnej. Kreon antagonista Antygony, tytuowej bohaterki dramatu Sofoklesa zapewne chce traktowa sw wadz jako zobowizanie wobec udrczonego licznymi klskami, a potem wojna narodu tebaskiego. Dlatego tak surowo postanawia ukara Polinejkesa, brata Antygony, uznanego za zdrajc, gdy w walce o tron tebaski sprowadzi do kraju obce wojska. Kara jednak nie dotkna nieyjcego Polinika, lecz przede wszystkim jego siostr Antygon, która postpujc zgodnie ze swym sumieniem i nakazami religii za wszelk cen postanawia pogrzeba brata, wbrew wyranemu nakazowi Kreona. Kreon natomiast nie chcia, aby naród tebaski oskary go o stronniczo wobec Antygony, która bya jego siostrzenic lub posdzi o sabo i ulego wobec modej dziewczyny. Jest to uniwersalny, wci aktualny konflikt midzy jednostk, a wadc. Zbyt rygorystyczne pojmowanie zada i obowizków wadcy doprowadzio Kreona do tragedii. Nie musia by tak bezwzgldny i okrutny wobec Antygony, a aden wadca nie ma prawa tak ogranicza wolnoci jednostki, jak czyni to wadca Teb.
Do naduycia wadzy w imi wasnych, prywatnych interesów doszo te zapewne w staroytnej Troi, gdy król Priam ulegajc zachciankom syna Parysa zdecydowa si zatrzyma porwan przez niego on króla Menelausa Helen. Do problemu tego powraca Jan Kochanowski w “Odprawie posów greckich”. Krytykuje króla Priama, jako wadc nieodpowiedzialnego, chwiejnego, ulegego. Jedna z wypowiedzi chóru ma charakter uniwersalny, ponadczasowy, gdy skierowana jest do kadego wadcy, gdziekolwiek i kiedykolwiek powoanego do tak odpowiedzialnej funkcji. Wadcy powinni zdawa sobie spraw z tego, e ponosz odpowiedzialno za losy narodu, na którego czele stanli. Nie mog wic myle o swoich prywatnych interesach, lecz o szczciu obywateli, których poddano pod ich opiek. Zy nieodpowiedzialny wadca nie powinien czu si bezkarny, bo chocia na ziemi nie ma zwierzchnika, kadego despot i tyrana czeka sd najbardziej sprawiedliwy - sd boy. Dla tego sdziego nie jest wane czy stoi przed nim bogaty pan w zoconych szatach, czy chop w ubogiej siermidze - wyrok zawsze bdzie sprawiedliwy. Kocowy fragment tej wypowiedzi chóru to ostrzeenie, e ze rzdy nieodpowiedzialnych wadców wielokrotnie doprowadziy ju do upadku pastw, czego przykadem jest wanie staroytna Troja.
Moe jednak zdarzy si, e wadca posiadajcy szereg istotnych zalet nie jest waciwie oceniany przez swych poddanych. Z tak wanie sytuacj mamy do czynienia w satyrze Ignacego Krasickiego “Do króla”. Poeta swoje zaszczyty i stanowiska zawdzicza królowi Stanisawowi Augustowi Poniatowskiemu i do czasów rozbiorów nalea do najbliszego otoczenia króla, pochwala jego dziaalno kulturaln, owiatow i sprawowanie mecenatu nad artystami oraz uczonymi. W niektórych krgach magnackich dostrzega jednak nieuzasadnion niech do króla, któremu szlachta nie moga darowa, e przed elekcja by tylko stolnikiem litewskim. Wród magnatów w opozycji znalaz si potny ród Czartoryskich, gdy jego przedstawiciele stronnicy mieli nadziej, e królem zostanie ksie Adam Czartoryski. Poeta omieszy konserwatywn szlacht, a jednoczenie bardzo zrcznie pochwali samego króla, wymieniajc wiele jego istotnych zalet, takich jak polskie i szlacheckie pochodzenie, mody wiek, agodny sposób rzdzenia, sprawowanie opieki nad artystami i uczonymi. Trudno o pochlebniejsz ocen tego monarchy, za którego panowania dokonano trzech rozbiorów Polski, w wyniku czego Polska na wiele lat utracia niepodlego.
Prawdziwym dramatem walki o wadz jest utwór Williama Szekspira “Makbet”. Dla tytuowego bohatera wadza jest najpierw prawdziw pokus, aby w kocu sta si podaniem i prawdziwie szalecz namitnoci. Makbeta poznajemy jako poddanego szkockiego króla Duncana, dzielnego i odwanego, za zasugi obdarzonego tytuem tana Kawdoru. Pierwsza pokusa pojawia si, gdy czarownice przepowiadaj Makbetowi nie tylko te zaszczyty, ale take tron szkocki. Ta dza potguje si, nie chce on ju czeka na spenienie si przepowiedni, lecz postanawia pomóc losowi. Kiedy król Duncan goci w zamku Makbeta, ona usilnie nakania go do dokonania okrutnej zbrodni. Zabójstwo Duncana otwiera Makbetowi drog do szkockiego tronu. Jednak jedna zbrodnia pociga za sob konieczno dokonania nastpnych, ohydnych, bezsensownych i okrutnych zbrodni. Trzeba zamordowa nie tylko króla, ale take jego pokojowców, aby ich obarczy win za mier króla. Jako król Makbet nie morduje ju wasnorcznie, lecz wynajmuje w tym celu morderców. Tak ginie Banko, chocia ofiar mia by take jego syn, któremu udao si uciec, w podobny sposób ginie rodzina Makdufa. Makbet ze sw on rzdz Szkocj wyjtkowo okrutnie i krwawo. Zdobyta w taki okrutny sposób wadza nie daje im satysfakcji, radoci ani szczcia. Pierwsza ugina si pod ciarem zbrodni Lady Makbet, chocia oboje maonków drcz krwawe wizje popenionych zbrodni. Lady Makbet popada w coraz wikszy obd, a w kocu umiera. Okrutnego króla take dosiga w kocu rka sprawiedliwoci, chocia wydawao mu si, e las nigdy nie “dojdzie” do murów jego zamku, ani e nigdy nie stanie do walki z rycerzem nie zrodzonym naturalnie przez kobiet. Jednak obydwie przepowiednie miay si speni, gdy onierze, aby by jak najduej niezauwaeni, posuwali si powoli niosc przed sob gazie drzew, a Makduf by wanie tym czowiekiem, który przyszed na wiat w wyniku cesarskiego cicia. Z jego rki zgodnie z przepowiedni zgin okrutny król Szkocji, dla którego wadza staa si niezwyk namitnoci, dz doprowadzajc do zbrodni.
W podobnie bezwzgldny sposób dy do zdobycia wadzy bohater tytuowy mickiewiczowskiego poematu Konrad Wallenrod. Wadza ta jednak bya mu potrzebna do realizacji szlachetnych planów, zwizanych z losem ojczyzny - Litwy, bezskutecznie zmagajcej si z krzyack potg. Konrad wychowany wród Krzyaków powróci do modoci do ojczyzny, oeni si z córk ksicia Kiejstuta Aldona, ale opuci swój kraj, gdy “szczcia w domu nie znalaz, bo go nie byo w ojczynie”. Postanowi za wszelk cen zdoby wadz, aby korzystajc z niej doprowadzi zakon do zguby. Podobnie jak Makbet musi mordowa i oszukiwa, ale nikt nie traktuje go jak morderc, gdy jego stateczny cel jest szlachetny. Konrad dziki zdobytej wadzy czciowo osign swój cel. Jako mistrz krzyacki doprowadzi do zaamania potgi krzyackiej. Niestety, sam zosta w kocu zdemaskowany. Aby za unikn haniebnej mierci z rki wroga popeni samobójstwo. Tym razem wadza nie bya ani powoaniem, ani namitnoci czy pokus. Bya rodkiem prowadzcym do osignicia szlachetnego celu. Ja wiem, e to przykad kontrowersyjny, ale pokazuje w jaki sposób nawet szlachetny cel kierujcy zdobywaniem wadzy niszczy i degraduje.
W podobnym celu chce zdoby wadz bohater “Dziadów” cz. III Adama Mickiewicza Konrad. W scenie Wielkiej Improwizacji rozpoczyna najpierw dialog z Bogiem, oskara Stwórc o obojtno wobec cierpie polskiego narodu. Jednoczenie w szczytowym momencie improwizacji ogarnia go poczucie wielkiej potgi i siy, a wówczas da od Boga rzdu dusz, gdy twierdzi, e lepiej bdzie panowa nad wiatem ni Bóg. Tak wic wszechpotna wadza nad wiatem potrzebna jest Konradowi po to, aby uczyni swój zniewolony naród szczliwym:
“Ja bym mój naród jak pieœń żywą stworzył
I większe niŸli Ty zrobiłbym dziwo,
Zanuciłbym pieœń szczęœliwą”
Wizerunek cara despoty pojawia si te w wierszu Adama Mickiewicza “Reduta Ordona”. Rosyjski wadca panuje nad poow Europy, gdy kae tysicom ludzi i w bój i gin za pastwo cara, w którym wikszo obywateli cierpi ndz i gód:
“Gdzie jest król, co na rzezie tumy te wyprawia?
Czy dzieli ich odwag, czy pier sam Nadstawia?
Nie, on siedzi o piset mil na swej stolicy ...”
Zdaniem Mickiewicza rzdy rosyjskich carów to rzdy okrutnych despotów - tyranów, którym nawet los wasnego narodu jest zupenie obojtny, tote ten uciemiony naród wielokrotnie wystpowa przeciwko swym wadcom, chocia kady bunt w carskiej Rosji by krwawo tumiony.
Inne uciemione narody take mog zwraca przeciwko uzurpatorom. Wokó takiego wanie wydarzenia rozgrywa si akcja “Kordiana” Juliusza Sowackiego. Wypadki bdce tem wydarze tego dramatu rozegray si w Warszawie w nocy z 24 na 25 maja 1829 roku. Wówczas do stolicy przyby nastpca cara Aleksandra Mikoaja, aby koronowa si na króla Polski. Wtedy niektórzy dziaacze patriotyczni planowali dokonanie zamachu, uwaajc, e jednak kady wadca tyran, despota si zdobywajc wadz nie powinien by pewnym swego jutra.
Rewolucja ukazana w dramacie Krasiskiego jest - wedug poety - wyrazem walki o wadz, jaka rozegraa si pomidzy arystokracj a ludem (demokracj). Zostaa ona przedstawiona jako czynnik niszczcy, rewolucjonici za - jako dni krwi, bezwzgldni i bezmylni burzyciele starego, tradycyjnego adu. Nie maj adnych ideaów, jedynym motorem ich dziaania jest ch krwawego odwetu, mordowania panów za lata ciemienia i ucisku. Rewolucjonici pochodz prawie wycznie z warstw niszych, s brudni, godni, zaniedbani. Cechuje ich brak poczucia humanitaryzmu i ch przejcia jej dawnej pozycji oraz objcia wadzy. Mówic o rewolucji Krasiski przedstawia jej ze, ciemne strony. Mówi, i jest to walka, w której uczestnicz dwie ze strony, i nie ma tu walki dobra ze zem - walczy to zo ze zem. Twierdzi take, i rewolucja jest wielkim faszem, wielkim oszustwem, bowiem goszone ideay s tylko pretekstem do objcia wadzy. Nowa wadza niczym za róni si nie bdzie od tej wieo obalonej. W ten sposób na rewolucji nikt nigdy nie zyska, kada ze stron odniesie porak.
Nieodpowiedzialne rzdy mog doprowadzi nie tylko do klski pastwa, przed czym przestrzega Jan Kochanowski, ale take do katastrofy osobistej samego wadcy. W powieci p.t. “Granica” Zofia Nakowska ukazaa poszczególne szczeble kariery i dochodzenie do stanowiska prezydenta miasta swego bardzo nieodpowiedzialnego bohatera Zenona Ziembiewicza. Zosta on prezydentem, ale stanowisko to zdoby poprzez rezygnacj z wasnych ideaów. Po raz pierwszy “sprzeda” si redaktorowi Czechliskiemu, kiedy rodzice odmówili dalszego finansowania jego studiów w Paryu. Zenon obieca wówczas za pomoc finansow przysya z Parya artykuy “na zamówienie”, czyli o danej wymowie ideologicznej. Kiedy Zenon sam zosta redaktorem “Niwy” równie podporzdkowa si miejscowej elicie, zamieszczajc w gazecie takie artykuy, jakich sobie yczyli. Obejmujc urzd prezydenta Zenon poczyni wiele obietnic, takich jak wybudowanie tanich mieszka dla robotników, pijalni mleka dla dzieci, orodka sportowego. Oczywicie obietnic tych nie dotrzyma, gdy byy one zbyt pochopne. Nie umia potraktowa powierzonej mu wadzy z naleytym szacunkiem, nie myla o innych, a jedynie o sobie. Nie zdoa nawet zapobiec tragedii, gdy w czasie robotniczej manifestacji, wywoanej masowymi zwolnieniami w hucie Hettlera nie wyda kategorycznego zakazu strzelania do tumu. Cakowita klska w yciu zawodowym zbiega si u Zenona z klsk w yciu osobistym, gdy porzucona kochanka wtargna do jego gabinetu, oblewajc jego twarz rcym kwasem. Kiedy skompromitowany cakowicie prezydent dowiedzia si, e nigdy nie odzyska wzroku, popeni samobójstwo.
W konfrontacji z tragicznym losem prezydenta miasta Zenona Ziembiewicz mimo woli przypominaj si sowa przestrogi, skierowane pod adresem nieodpowiedzialnych wadców przez Czesawa Miosza w wierszu napisanym w roku 1950, a uwiecznionym wiele lat póniej na pomniku polegych stoczniowców w Gdasku. Wiersz zaczyna si od nastpujcej przestrogi:
“Który skrzywdzie czowieka prostego
miechem nad krzywd jego wybuchajc...
Nie bd bezpieczny...”
Czesaw Miosz atakuje wszystkie rzdy despotyczne, wszelk tyrani. Wadca, który otacza si gromad pochlebców i baznów, a krzywdzi biednego czowieka, nie moe czu si bezpieczny, chocia ogarnici strachem tchórze bd mu si kania, chwali jego mdro i wybija na jego cze medale, cieszc si jednoczenie, e udao im si przey jeszcze jeden dzie. Zakoczenie wiersza to ostrzeenie skierowane pod adresem wadców tyranów:
“Nie bd bezpieczny. Poeta pamita.
Moesz go zabi, narodzi si nowy.
Spisane bd czyny i rozmowy.
I sznur i ga pod ciarem zgita.”
Wadza, wedug Witkacego, przechodzi w coraz to nowe rce. Kada jej zmiana oznacza inny sposób rzdzenia, lecz nastpcy wcale nie s lepsi od swoich poprzedników, których od wadzy odsunli, myl o uywaniu ycia, a nie o adnych ideach. Brak idei powoduje u nich pustk, jak u Scurvy'ego. Szewcy pragn wadzy, by stworzy nowy wiat i zmieni swoje ycie. Gdy szewcy dochodz do wadzy, zaczynaj z niej korzysta, chodz ubrani i ufryzowani, przestaj pracowa, warsztat szewski zamieniaj na liczny gabinet wadcy i zanikaj u nich pikne ideay równoci, co przewidzia wczeniej prokurator mówic:
“Szewcy maj idee dopóty, dopóki s po drugiej stronie,
gdy tylko dojd do wadzy, nie stan si lepsi ni ci, których
od niej odsunli”
Sprawowanie wadzy nie przynosi Sajetanowi zadowolenia. Stwierdza on, e lepiej mu byo by szewcem, mie swoje idee i marzy o ich realizacji, stwierdza on:
“Skoczyy si rozkoszne czasy idei - co to wicie, mona
byo majonezy re, a bolszewikiem ideowym by, aby si
w ndzy ostatniej tymi ideami na glanc pociesza, e to
niby kim si, w ekskramentaliach gnijc, mimo wszystko
jest. Nowej idei nie wymyli nikt - nowa forma spoecznego
bytu sama si wytamsi...”
Czeladnicy przestraszeni metafizycznymi mylami Sajetana, który zbytnio filozofuje i staje si dla nich zagroeniem, dokonuj na nim egzekucji.
W XX wieku pojawia si w literaturze forma wadzy bezosobowej: nie w postaci króla - tyrana lub opiekuna, ale w postaci zoonego, skomplikowanego systemu, krpujcego lub wrcz zniewalajcego ludzi, oraz jego urzdników. Kim jest Jurgen Stroop? Urzdnikiem w totalitarnym systemie. Mocodawcy uczynili mu zaszczyt, obdarzyli odrobin wadzy, wic stara si zasuy na pochwa, uznanie. Rozumie, e bez nich byby nikim. Prowadzi luksusowe ycie i wypenia rozkazy. mier, cierpienia tysicy ludzi nie s dla niego problemem, on osobicie nie zabija, nie czuje si za to odpowiedzialny.
Podobnych funkcjonariuszy spotykamy w obozach koncentracyjnych (kapo, sztubowi), w agrach sowieckich i za biurkami. W skrajnych przypadkach, s to wspówiniowie, którzy za korzyci w postaci kawaka chleba lub chochli zup donosz, bij, maltretuj innych. Czasami powoduje nimi take pragnienie ponienia towarzysza niedoli, pokusa poczucia odrobiny wadzy nad innym czowiekiem (traktowanie kobiet przez urków w “Innym wiecie” Gustawa Herlina-Grudziskiego). Takie same pokusy powoduj urzdnikami systemu totalitarnego ukazanymi w groteskowy sposób w “Mistrzu i Magorzacie” M.Buhakowa, od kierowników teatrów, administratorów domów, urzdników socjalnych, rozdzielajcych wczasy czy bloczki do stoówki, a do cenzorów i milicjantów. Maa wadza - mae korzyci, ale i to si liczy w wiecie wiecznych braków, a na dodatek mona rzdzi innymi, poczu swoj wielko.
Podobnie ukazuj funkcjonariuszy wadzy Tadeusz Konwicki w “Maej apokalipsie” i George Orwell w alegorycznej powieci “Folwark zwierzcy”. Wysokich funkcjonariuszy aparatu wadzy spotykamy w tych utworach rzadko. Pisarze opisuj wiat z pozycji zwykych ludzi, dla których “wadza” jest odlega, wrcz nierzeczywista. Tak jest w powieci Georga Orwella “Rok 1984”, bdcej studium funkcjonowania systemu totalitarnego. Bohater spotyka si z maymi donosicielami, niszymi urzdnikami, wreszcie z milicjantami. Wielkiego brata, rzdzcego krajem, zna tylko z wiszcych wszdzie portretów i wszechobecnych ekranów telewizyjnych. Zastanawia si nawet, czy on w ogóle istnieje. W toku akcji poznaje tylko jednego czonka uprzywilejowanej Partii Wewntrznej, poniewa grupy spoeczne s od siebie izolowane.
W “Maej apokalipsie” Tadeusza Konwickiego take s wszdzie obecne ekrany telewizyjne, a na nich obrady zjazdu partii rzdzcej. Przedstawiciele wadzy ju nawet nie s groni, wszystko si rozmyo, zdegradowao. Brataj si z opozycj i kolejno rozbieraj na trybunie, by dosta si do rzdowej kliniki psychiatrycznej. To ju nie s rzdzcy, wadz sprawuje mityczna partia, a oni to tylko urzdnicy na lepiej opacanych posadach, majcy dostp do klinik rzdowych i lepiej zaopatrzonych sklepów. Waniejsze od ludzi s symbole wadzy, np. portrety, transparenty, hasa. W takim systemie portret wadcy jest utosamiany z nim samym. W “Innym wiecie” Gustaw Herlinga-Grudziskiego czowiek zwany Zabójc Stalina zosta osdzony za strza do portretu jak za zabójstwo. W powieci Marka Haski “Nastpny do raju” Orsaczek take znalaz si w wizieniu, bo zniszczy po pijanemu portret przywódcy narodu.
Dwudziestowieczne sposoby sprawowania wadzy charakteryzuj si wic bezosobowoci. Niscy czy wysocy funkcjonariusze nie czuj si odpowiedzialni za rezultaty swej dziaalnoci, s tylko trybami lub kókami w machinie systemu. Pragn wadzy, bo cz si z ni rónego rodzaju korzyci materialne.
Niektórzy pisarze wspóczeni staraj si rozszyfrowa i opisa metody i sposoby dziaania systemu sprawowania wadzy. Zaj si tym Jerzy Andrzejewski w swych parabolicznych powieciach “Bramy raju” i “Ciemnoci kryj ziemi”. W “Bramach raju” ukaza narodziny ideologii i sposób, w jaki ludzie jej ulegaj. Ide dziecicej krucjaty wymyli hr. Ludwig, a nie mogc liczy na posuch, natchn ni modego, piknego, kochanego przez wszystkich pasterza Jakuba. Za Jakubem id dzieci, które go kochaj. Nie wiara, nie pragnienie odbicia Grobu Chrystusowego s motorem ich dziaania, a prywatne uczucia, namitnoci i dze. Andrzejewski gosi, czysto intencji, bezinteresowno, szczero. Celem realizatorów idei jest wykorzystywanie ludzi, okamywanie ich, a nawet niszczenie. U podoa tego rodzaju dziaa ley pragnienie wadzy. Ludzie za ulegaj ze strachu, bo tak im wygodniej, bo nie chc lub nie umiej si przeciwstawi.
Pragnienie wadzy jest te podoem dziaa Wielkiego Inkwizytora z powieci “Ciemnoci kryj ziemi”. Sprawia mu przyjemno amanie ludzi, manipulowanie ich wiadomoci. Nie wystarcza mu, e ludzie go suchaj, e si go boj, maj mu te lepo wierzy i ulega. Toquemada jest fanatykiem idei, któr sam wymyli, niczego nie da dla siebie, nie czerpie ze sprawowanie wadzy adnych korzyci, poza satysfakcj, e umia cakowicie podporzdkowa sobie ludzi. Drugi bohater powieci, ojciec Diego, ju nie wierzy tak gorco, ale poczu potg swojej wadzy i satysfakcj z tego, i ludzi budzi lk. Wiara w ide nie jest ju mu potrzebna, pragnie rzdzi.
Ludzi yjcych w latach XX wieku nie jest atwo podporzdkowa wadzy innego czowieka, daj si natomiast tumani ideologiom, za którymi te kryj si adni wadzy ludzie. Gdy pochwyc wadz, odrzucaj ide i rzdz w sposób dyktatorski. Mechanizm narodzin dyktatury ukaza Sawomir Mroek w “Tangu”. Artur nie umia skoni rodziny do posuszestwa racjonalnymi argumentami, potrzebowa idei, która daaby mu wadz nad innymi, a e wszystkie ju kiedy istniay, ju si przejady i przeyy, wpad na pomys, e jedyn ide, któr “mona stworzy z niczego” jest wadza, panowanie nad yciem i mierci innych. Sam nie umie zosta dyktatorem, potrzebuje zbrojnego ramienia w postaci Edka. Jest za saby, ma skrupuy, amie go zdrada Ali, dlatego prymitywny Edek zabija go i obejmuje wadz. Mroek pokazuje mechanizmy prowadzce do dyktatury - gdy upady wszystkie tradycyjne wartoci, a ich miejsce zajmuje cywilizacja anarchii, której przedstawiciele nie kryj si ju za adn ideologi, to liczy si ju tylko wadza i korzyci z niej pynce.
Literatura, niestety, niezwykle rzadko dostarcza takich portretów wadców, dla których wadza byaby zaszczytem ale i zobowizaniem i powoaniem, dla których dobro kraju byoby wartoci nadrzdn. Najczciej mówi si o wadcach, którzy niegodni s zaszczytu jaki ich spotka, naduywaj wadzy, a nieraz doprowadzaj do takich kataklizmów w dziejach ludzkoci jakim by faszyzm, hitleryzm i stalinizm.
A jak wyglda ukazanie wadzy w filmie? Bardzo podobnie, wrcz tak samo. W kinematografii wiatowej, jak i w polskiej wystpuje niesamowicie dua ilo filmów podejmujcych ten temat. W Polsce dua ilo filmów o wadzy, a szczególnie o wadzy totalitarnej w postaci tyrana, ukazaa si w czasie komunizmu. wiadomo, e filmy s kontrolowane z tak uwag, kazaa widzom w naszym kraju oglda je bardzo czujnie i wnikliwie analizowa, by móc odpowiedzie sobie, dlaczego pojawia si ten a nie inny temat, sytuacja lub rekwizyt. Jeden z najwikszych reyserów filmowych Andrzej Wajda w ksice “Magia Kina” powiedzia:
“Dzisiaj, gdy patrz na to wszystko z punktu widzenia dojrzaego czowieka, myl, e z radoci zamienibym tych par symboli narodowych - szabl, biaego konia, czerwone maki, jarzbin - na kilka symboli erotycznych z podrcznika Freuda. Ale ja si nie wychowaem na podrczniku Freuda! Sytuacja moja jest beznadziejna. Dowiedziaem si o tym za póno, eby móc to spoytkowa jako wasn si. Dzisiaj nie ma adnego powodu, ebym przemawia w imieniu caego spoeczestwa. I nie wymagam, aby ono traktowao mnie jako swego rzecznika.”
Znakomitym przykadem przedstawienia wadzy w “inny” sposób s dwa filmy Juliusza Machulskiego. Jest to “Seksmisja” i “King size”. Przedstawione jest tam, jak wadza potrafi manipulowa ludmi, wpaja im teorie i wiedz jaka jest dla nich wygodna. W “Seksmisji”, gdzie gówne role zagrali: Jerzy Stuhr, Olgier ukaszewicz i Boena Stryjkówna, ludno, a w tym przypadku kobiety, zostaj przekonane, e znajduj si w jedynej przestrzeni dla nich bezpiecznej, gdy cae powietrze na zewntrz jest skaone i niebezpieczne dla zdrowia. Komedia ta bya bardzo popularna w latach osiemdziesitych. Ludzie chodzili na ten film do kina kilka razy, miejc si nieubaganie, a jednak pod koniec filmu zastanawiajc si i uwiadamiajc sobie to WIELKIE oszustwo. Powodem do gbszego zastanowienia si nad tym filmem jest cytat umieszczony na pocztku filmu:
“jutro to dzi - tyle, e jutro”
Sawomir Mroek `81
Innym filmem pokazujcym jak mona wykorzysta wadz w dobrym celu jest film “Pukownik Kwiatkowski”, zrobiony ju w czasach wolnej Polski przez Kazimierza Kutza. Gówne role grali tam: Marek Kondrat w roli doktora Kwiatkowskiego, Zbigniew Zamachowski wcielony w posta Dudka i Renata Dancewicz, jako Krysia, czyli moda dziewczyna kochajca pana Kwiatkowskiego. Akcja filmu odbywa si w czasach powojennej Polski komunistycznej. Kwiatkowski jest doktorem w wojsku i marzy o odejciu z niego do cywila. Jednak okolicznoci mu na to nie pozwalaj. Postanawia on wzi tygodniowy urlop i pojecha z Dudkiem do Warszawy. Tam poznaje Krysi i postanawia spdzi z ni ten tydzie. Zaprasza j do ekskluzywnej restauracji i tam w sytuacji podbramkowej postanawia poda si za wysokiego rang pukownika. Od tego czasu ludzie zaczynaj mu podlega i czuje on wadze jak ma. Nie chce on jednak wykorzysta j w celach powikszenia swojego majtku. Zbiera grup modych ludzi i wraz z ni jak i z Krysi i z Dudkiem postanawia zrobi co dobrego dla ojczyzny. Jed oni po Polsce, odwiedzajc róne posterunki i uwalniajc w sprytny sposób modych ludzi walczcych z komunizmem. Czuj si wolni i peni wadzy. S wiadomi tego, e ta zabawa dugo nie potrwa, e w kadym momencie moe si skoczy. Po pewnym czasie postanawiaj ju z tym skoczy i eby unikn kary za to oszustwo uciec do Pragi. Jednak im si to nie udaje i zostaj zapani i zamknici w wizieniu. Film ten pokazuje jak wykorzystujc wadz mona zrobi rzeczy nieprawdopodobne. W pewnym momencie sam Kwiatkowski mówi:
“Widzisz co to znaczy mie wadz?
Mona jednym gestem uratowa czowiekowi ycie”
Filmem, który pokazuje co mona zrobi ze swoj wadz jest “Lista Schindlera” Stevena Spielberga. Pozwol sobie na do gbsze wejcie w ten film, w jego tematyk, problematyk i histori. Film ten zosta nakrcony w 1993 roku, duy udzia maj w nim Polacy, którzy midzy innymi wspópracowali z reyserem (Marek Brodzik i Krzysztof Zbieranek), równie wszystkie czarno-biae ujcia zrealizowa Janusz Kamiski. Wystpuj tam ta polscy aktorzy jak na przykad: Magorzata Gebel, Andrzej Seweryn, czy Anna Mucha.
Film ten mówi o zagadzie, o procesie masowej eksterminacji przedstawionym na kanwie autentycznego, cho bardzo niezwykego, przypadku ludzi, którzy zostali uratowani przez niemieckiego przedsibiorcy-spekulanta Oskara Schindlera, waciciela fabryki naczy emaliowanych. Uratowa on ponad tysic dwustu zatrudnionych tam niedoszych ofiar Holocaustu. Pokazany jest ich dramatyczny los rozgrywajcy si w scenerii Krakowa i podkrakowskiego Paszczowa, jednego z wielu obozów pracy w Generalnej Guberni. Zastrzeenie powysze jest potrzebne tylko o tyle, o ile pozwala obroni z natury subiektywn wizj Spielberga przed ewentualnymi zarzutami niecisoci, niezgodnoci z faktami itp. wiat przedstawiony w tym filmie, niczym koszmar ogldany na jawie, nieustannie atakuje psychik widza, emanuje z ekranu wszechogarniajc groz. Wewntrz zamknitej, odrutowanej przestrzeni, z której nie sposób si wyrwa, i w kruchej klepsydrze obozowego czasu, która dla wszystkich winiów zawsze odmierza ostatni godzin, walcz ze sob na naszych oczach: ycie i mier, nadzieja i rozpacz, dobro i zo. Majc do du wadz Oskar Schindler wykorzystuje j, organizujc prac dla duej iloci winiów, co pozwala im unikn okrutnej mierci. Naley sobie zada jednak pytanie: Czy Oskar by osob dobr , czy za? Czy to co robi mona okreli za rzecz pozytywn i godn naladowania? Odpowiedzi s róne. Jedni uwaaj, e uratowa on ludzi i przez to naley go chwali i cieszy si z takiej postawy czowieka, który posiadajc wadz, umia j wykorzysta, natomiast inni s zdania e wykorzysta on w okrutny sposób tani si robocz w swojej fabryce, a tak naprawd, wewntrz w sercu w ogóle mu nie zaleao na yciu biednych ydów. Skomplikowany, bogaty w znaczenia, wieloznaczny portret Schindlera sprawia, e nie tyle dziaa on jako uosobienie dobra, ile dobro dziaa poprzez niego. Wanie pierwiastek dobra okazuje si w tej historii fascynujco tajemniczy. Tym gbiej przemawia do nas finaowa katharsis stanowica we wszystkich dotychczasowych filmach nieodzown czstk Spielbergowskiego porzdku wiata.
Podsumowujc to wszystko co napisaem mona stwierdzi, e wadza ma róne oblicza i jest sprawowana przez rónych ludzi. Bardzo czsto wadza niszczy, korumpuje i degraduje czowieka. Nigdy wadca nie bdzie idealny, a ludzie poddani mu nie bd zadowolenie z jego panowania. Po gbszym zastanowieniu si mona zada sobie pytanie dlaczego tak dua ilo ludzi usilnie dy do jej zdobycia, do jej posiadania? A co gorsze, gotowa jest zapaci kad cen za jej utrzymanie. Nie ma jednoznacznej odpowiedzi - myl, jednak, e smak wadzy jest narkotyczny - czowiek uzalenia si na cae ycie.
Władza ....
Wadza to zdolno zapewnienia porzdku prawnego. Powinna by w rkach ludzi odpowiednio do tego przygotowanych, dbajcych nie tylko o swoje interesy, ale interesy caego spoeczestwa. To prawda, e trudno dogodzi wszystkim, ale jak ju si dostpi tego zaszczytu to powinno postpowa si w miar sprawiedliwie.
Przykadami ludzi niezdolnych do sprawowania wadzy s Kreon z “Antygony” Sofoklesa i Makbet - tytuowy bohater utworu Szekspira.
Pierwszy z nich jest czowiekiem gwatownym, skorym do gniewu, nieustpliwym i penym podejrzliwoci. Nie ma on wyrozumienia i litoci. Dla Kreona wartoci nadrzdn jest rozum, ad spoeczny i pastwo. Kreon wszdzie dopatruje si wrogów, nieustannie odczuwa zagroenie swojego pastwa. Nie interesuj go ludzie, którymi rzdzi, ale sama wadza. W swoich poczynaniach nie uznaje wiary i obowizujcych obyczajów jakie wyznaj jego poddani. Wedug niego godnym potpienia byby ten kto “wyej nad dobro publiczne kad zysk przyjació ”. Uznaje, e wszyscy ludzie s równi wobec prawa. Nie trafiaj do niego adne rady i argumenty. Na prob syna, który stara si nakoni go do zmiany rozkazu mówi : “ A wic w mym wieku mam mdroci szuka i bra nauki u tego mokosa ? ”. Uwaa, e jego rozkaz jest suszny i niepodwaalny. Wydajc zakaz pochowania zwok Polinejkesa chce zaprowadzi porzdek i nauczy od pierwszego dnia swego panowania szacunku dla jego wasnych praw uznawanych przez siebie za waciwe . Jego bezwzgldno i okruciestwo wynika nie z zapalczywoci i gniewu, a tylko z zimnej konsekwencji rozumowania. Suszne, wedug jego mniemania postanowienia obracaj si przeciwko niemu. Za swoje czyny zostaje surowo ukarany utrat najbliszych. Na pewno nie doszoby do tej tragedii gdyby posucha yczliwych mu osób. Nie musiaby oszale z rozpaczy. Kreon dopiero teraz dostrzega swoje bdy.
Drugi z nich - Makbet ma zmienny charakter, pocztkowo jest oddanym wasalem, gotowym powici swoje ycie za króla i ojczyzn. Lecz po wysuchaniu przepowiedni czarownic dotyczcych jego dalszego losu diametralnie zmieni swój stosunek do ycia i wadzy. Naley doda, e duy wpyw na to ma jego ona, pod wpywem której Makbet popenia pierwsz zbrodni, która pozwala mu stan u szczytu wadzy. Pocztkowo zbrodnia dla niego wydaje si czynem zupenie niemoliwym do popenienia. Jednak po jej popenieniu z wzorowego wasala i rycerza króla szkockiego staje si dnym krwi i wadzy tyranem. Drcz go ju tylko koszmary, staje si podejrzliwy i nieufny, boi si, e utraci wadz, z takim trudem zdobyt. Nic ju Makbeta nie powstrzyma przed staczaniem si w dalsze zbrodnie. Makbet do samego koca swojego ycia nie odczuwa winy. Jego kocowe sowa brzmi : “Póki widz tu yjcych - ich bd zabija”. Jest ofiar wasnych pragnie, które gotów jest zrealizowa za wszelk cen.
Dla obu wadców wadza jest czym najwaniejszym, aby j utrzyma powicaj ycia nie tylko podwadnych, ale take swoich najbliszych. Gdy maj j w swoich rkach uznaj si za najwysze istoty. Kreon mia czelno zmienia nawet prawa boskie, które od wielu wieków byy wite dla wszelakiej ludnoci. Istotnym faktem jest, i Makbet prawdopodobnie nie doszed by do wadzy, gdyby nie zdecydowa si na królobójstwo. Kreon natomiast nie musia tego czyni, gdy tron odziedziczy.
Na podstawie tych dwóch postaci moemy wywnioskowa, e kade zo wyrzdzone innym ludziom powraca po pewnym czasie i spada na tego, który je na wiat wyprowadzi. Zabójc, który bez wzgldu na to czy zabija wasnymi rkami, czy poprzez wydanie rozkazu musi spotka zasuona kara.
Nawet po wiekach postacie te i sposób ich przedstawiania jest niezwykle ciekawy. Najciekawsze jest to, e mona zastanawia si, dyskutowa, nawet spiera.
Wojna zabiera szczliw modo i niszczy yciowe plany czowieka.
Jestem z pokolenia ludzi modych, który o wojnie wiedz z lekcji historii, filmów, wspomnie. Zdobyte prze zemnie wiadomoci o latach pogardy i nieszcz Polaków. W czasie II wojny wiatowej, utwierdziy mnie w przekonaniu, e wojna na pewno zabiera szczliw modo i niszczy yciowe plany czowieka.
Przed wybuchem II wojny wiatowej byli tacy, którzy przeczuwali zbliajce si niebezpieczestwo dla ojczyzny i rodaków.
Poeta W. Broniewski w wierszu pt. “Bagnet na bro” ostrzega Polaków przed nadchodzcym kataklizmem. Apeluje do narodu o czuwanie, strzeenie granic ojczyzny. Jego apel brzmi jak rozkaz. Nakazuje, by Polacy byli gotowi, gdy przyjdzie potrzeba, stan do walki. Broniewski jako poeta wyznacza rol dla poezji wojennej. Prosi, aby wiersz by “rowem strzeleckim” a nie “pieni troski”. Apeluje, aby w razie potrzeby poeci gotowi byli stan do walki. Te same intencje przekazuje w swym utworze pt. “Alarm” Antoni Sonimski, który wzywa mieszkaców Warszawy do obrony stolicy. Pragnie zmobilizowa Polaków do walki, wic przywouje zwyciskie bitwy Napoleona. Utwór zawiera prorocz wizj poety. Przepowiednia zicia si, Warszawa lega w gruzach. Bohaterska walka modych ludzi, ich cierpienia uwznoniay stolic. O spontanicznych walkach modych ludzi opowiada utwór - dokument pt. “Kamienie na Szaniec” A. Kamiskiego.
Modziecy: Alek, Rudy, Zoka i wiele innych cieszyli si zasuonymi wakacjami. Ukoczyli szkol, zdobyli matur, snuli plany na przyszo. We wrzeniu wybuch wojny zamkn “drzwi” marzeniom tych ambitnych, modych ludzi. Teraz jednym ich pragnieniem sta si koniec wojny. Nie narzekali na swój los, bo przyja, która ich czya dawaa wadz w przetrwanie. Prowadzili walk zbrojn z Niemcami. Ich gone akcje rozchodziy si echem po kraju. Akcja pod Arsenaem bya najwikszym dowodem przyjani modych. Alek ratujc Rudego zosta ciko ranny. Zmar w tym samym dniu co i Rudy katowany przez Niemców. Powicali swe ycie w imi wolnej ojczyzny. Wojna zabraa im szczliw modo, zniszczya yciowe plany, jednak modziecy w tych niesamowitych czasach potrafili y peni ycia.
O lasach swego pokolenia, yciu modych ludzi w czasie wojny mówi poeta K. K. Baczyski w utworze “Elegia o ...”. Ukazuje bolesn matk, Polk, która opakuje tragicznie zmarego syna. Jej rozpaczliwe wyznania krel obraz przey modych i ich wojenny los. Okrutna wojna odebraa modziecom marzenia, nie pozwalaa ich zrealizowa. Musieli patrze na krew i mier. Oglda wiat zniszcze, poarów, sysze krzyki i jki ludzkie. Wojna uczya modych: nienawici, pragnienia zemsty i panicznego strachu. Pokolenie Kolumbów dokonywao czynów, które je przerastao.
Poeta Zbigniew Herbert w wierszu pt. “Pan od przyrody” faszystów nazywa “obuzami od historii”. Podmiotem lirycznym w utworze jest mody czowiek, ucze, który wspomina swojego nauczyciela. Pedagog ten nauczy go kocha przyrod ojczyst. Zwierzenia ucznia o panie od przyrody s oskareniem faszystów za popenione zbrodnie na narodzie polskim. Ceniony czowiek, profesor zosta zabity. Pozosta w pamici uczniów niemiertelny. Jego podopieczni, którym dane byo przey wojn, w zetkniciu z przyrod w wolnej ojczynie, nieustannie wspominaj swego profesora.
Wojna zabraa szczliw modo i zniszczya yciowe plany czowieka. wiadomo tego nakazuje strzec granic ojczystych i pielgnowa to wszystko co nadaje sens kademu istnieniu.
Znani mi bohaterowie w literaturze XIX i XX wieku
Proces ksztatowania si bohatera wieków XIX i XX ulega cigym zmianom, wynikajcym z zachodzcych na wiecie przemian spoecznych, ustrojowych i politycznych. Z perspektywy losów Polski okres ten by szczególny, wymagajcy wyjtkowego zaangaowania ze strony Polaków w proces utrzymania tosamoci narodowej na paszczynie kulturalnej, która take miaaby w przyszoci wpyn na zwikszenie realnej szansy odzyskania niepodlegoci. Sytuacja ta miaa ogromny wpyw na ksztat ówczesnej twórczoci literackiej, która w róny sposób, na przeomie wieków, staraa si pobudzi Polaków do walki, walki specyficznej, lecz majcej doprowadzi do zamierzonego celu, którym byo zrzucenie pt niewoli. Jakby abstrahujc od omawianego okresu historycznego, mona stwierdzi, e postpowanie kadego bohatera literackiego jest podporzdkowane w duej mierze aktualnej sytuacji, stosownie do ideaów epoki, której jest reprezentantem. W omawianym okresie sens ma wyrónienie bohaterów literatury klasycznej i romantycznej, którzy odegrali znaczc i nieprzypadkow rol w tworzeniu charakterystycznych ideaów, czy te wzorców postpowania, szczególnie odpowiadajcych danej epoce.
Literatura romantyczna bya wyrazem protestu przeciw racjonalizmowi i klasycyzmowi doby Owiecenia, przeciwko obumierajcej kulturze klasycystycznej i narzucaniu wzorów oraz imitatorstwu. By to bunt jednostki przeciwko rzeczywistoci, która nie dawaa si ju racjonalnie wyjani. Bunt przeciwko nadmiernemu kultowi rozumu i podporzdkowaniu przesankom rozumowym caego ludzkiego ycia przerodzi si z czasem w kult uczucia. Przyjta przez romantyków postawa irracjonalna rodzi skonno do analizy psychologicznej i ukazywania uczu nie tylko bohaterów, ale take samego poety. Motywem czcym wszystkich bohaterów romantycznych jest problem walki narodowowyzwoleczej. Romantycznych bohaterów literackich charakteryzowa wybujay indywidualizm - byli oni skóceni ze wiatem, rozdarci wewntrznie. Ten bunt romantyków przygotowaa w pewnym sensie sytuacja polityczna i spoeczna, w jakiej yli. Za manifest romantycznej postawy poety uznajemy ballad "Romantyczno" Adama Mickiewicza. Narratorem w niej jest obserwator spoza tumu z miasteczka. Relacjonuje on i interpretuje wydarzenia, przeciwstawiajc si opinii uczonego Starca ze szkiekiem w oku. Podkrelajc due moliwoci nauki w poznawaniu wiata, wprowadza on jednoczenie nowe kategorie poznawcze: intuicj oraz czucie i wiar, prawdy podwiadomoci, gdy w przekonaniu romantyków zmysy nie daj pewnoci w poznaniu. Poeta, utosamiajc si z narratorem, staje po stronie tych, którzy cierpi i poprzez cierpienie maj kontakt ze zjawiskami tajemniczymi. Postawa wiary w to, co widzi dziewczyna z ludu - Karusia, w si jej uczu, wspóczucie dla niej wskazuj na to, e romantycy poszerzyli wiedz o czowieku, próbujc pozna stany podwiadomoci, intuicji, "szalestwa", które zyskay u nich cakowicie now interpretacj. Odrzucili oni wycznie fizjologiczne uzasadnienie szalestwa jako choroby, a nawet czsto widzieli w chorobach umysowych przejaw geniuszu. Dlatego te ludzie proci traktuj Karusi jako istot wysz, której naley wierzy. Trudno jest mówi o niej jako o bohaterze romantycznym, lecz z pewnoci moemy stwierdzi, e utwór "Romantyczno" wyania pewien charakterystyczny "program", który bdzie mia znaczny wpyw na sposób ksztatowania si typowych bohaterów epoki, a którzy bd w mniejszym lub wikszym stopniu "utosamiali si" z tym programem. Jednym z rodzajów tragicznego bohatera romantycznego jest gówny bohater utworu "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza. Utwór ten ukaza nowe oblicze romantyzmu. Zapocztkowa on polski romantyzm jako literatur, która przejwszy ogólne tendencje europejskiego prdu, jego estetyk, zogniskuje w sobie wielk problematyk bytu narodowego, a w swych arcydzieach signie generalnie najistotniejszych problemów epoki. Autor posuy si tutaj kostiumem historycznym poprzez umieszczenie akcji w XIV wieku. Jednak rzeczywistym bohaterem utworu byo wspóczesne, walczce z caratem, mode pokolenie polskich patriotów. Bohater tej powieci poetyckiej postanawia powici swe ycie dla ojczyzny. By to czowiek o dwoistym yciu - inny w otoczeniu wrogów, których pragnie zniszczy, a inny w gbi serca, odkrywanej tylko najbliszym. Jako typ dziaacza politycznego nie tylko by on odbiciem osobistego pooenia twórcy, ale i wielu innych ówczenie yjcych ludzi. Ukad stosunków historycznych zmusza bohatera do samotnej walki z zakonem krzyackim i do wejcia na drog podstpu i zdrady. Konrada cechuj trzy wielkie uczucia: mio do ojczyzny, nienawi do Krzyaków - wrogów Litwy i mio do Aldony. "Szczcia w domu nie zazna, bo go nie byo w ojczynie" - powicenie si dla idei i osamotnienie jest ródem tragizmu bohatera. Wyborem sposobu dziaania Konrad skazuje si na tragiczny konflikt z samym sob - musi odrzuci ideay, chrzecijanina i rycerza. Dziaanie za pomoc podstpu i zdrady budzi w nim samym wstrt i odraz. Wyranie ukazany jest rozdwik pomidzy wielkoci celu, do którego dy, a nikczemnoci czynu i sposobu jego realizacji. Gbia odczu Konrada jest w utworze celowo wzmocniona. Pozorna sabo jego psychiki jest jedynie podkreleniem elementu, na który autor zwróci szczególn uwag - rónorodne aspekty psychiki bohatera i sposób odbioru przez niego rzeczywistoci. Postawa gównego bohatera tego utworu, który powica si walce o suszn ide, uywajc metod nagannych moralnie zostaje okrelone mianem wallenrodyzmu. Konflikt wewntrzny wyciska pitno na jego psychice. Powica on bez reszty szczcie wasne i ukochanej kobiety, aby ratowa ukochan ojczyzn. Bdc u celu musi popeni samobójstwo - ponoszc jako czowiek, kolejn, wielk klsk. Wybiera mier wiadomy klski swojego ycia, gdy wiadomo zdrady nie pozwolia mu zazna spokoju ani szczcia. Bez trudu mona dostrzec, e ocena i sposób ukazania bohatera ma wyrane, romantyczne odniesienie. Innym typem bohatera charakterystycznego dla tamtej epoki, jest Gustaw - posta z IV czci "Dziadów" Adama Mickiewicza. Jest to romantyczny kochanek przeywajcy nieszczliw mio. W swojej spowiedzi oddaje ca gam rónorodnych przey, od uwielbienia, opuszczenia i wyobcowania, do pogardy i nienawici dla ukochanej, która ulega pokusie bogactwa. Losy swoje dzieli na godziny mioci, rozpaczy i przestrogi. Finaem tego wzburzenia emocjonalnego jest bunt Gustawa przeciwko rzeczywistoci - wini ukochan za zniszczenie prawdziwej mioci i szczcia osobistego. Gustaw posiada typowe cechy bohatera romantycznego - przeywa tragiczn, nieszczliw mio, która w efekcie prowadzi do samobójstwa, buntuje si przeciwko wiatu i niesprawiedliwym stosunkom spoecznym, szydzi z tych, którzy upatruj szczcia w zdobyciu bogactwa. Wiara w idealn mio doprowadzia Gustawa do grzesznej, samobójczej mierci. Cz IV "Dziadów" stanowi realizacj swoistej kary za grzechy. W prologu III czci "Dziadów" Gustaw przeradza si w Konrada. Z cierpicego romantycznego kochanka przemienia si w arliwego, cierpicego za cay naród patriot, wiadczy o tej przemianie napis na cianie celi: "Gustaw umar, narodzi si Konrad". Bohater ten, mimo osamotnienia w poczuciu wasnej wielkoci - jako wybitna indywidualno - obdarzony jest nadludzk wraliwoci i poczuciem ogromnej siy. Poeta ukazuje tutaj problem antagonizmu midzy pokoleniem starym a modym. Modych pokazuje jako ludzi szlachetnych, penych patriotycznego zapau do walki z wrogiem. Z kolei "Salon warszawski" charakteryzuje spoeczestwo starych jako ludzi pogodzonych z niewol, zobojtniaych na sprawy narodu i ojczyzny. Nie interesuje ich martyrologia narodu. Opowieciami o losach mczenników przejmuj si tylko modzi. Konrad staje si u Mickiewicza uosobieniem caego narodu i jego cierpie. Jest to równie genialny poeta, który tworzy pieni "niemiertelne" i jako wielki twórca równa si z Bogiem-Stwórc. W imieniu cierpicego narodu podejmuje samotn walk z Bogiem i domaga si od Niego "rzdu dusz". Wierzy on w to, e si swojego uczucia wyzwoli naród z niewoli. Czuje w sobie moc kreacji wiata, nie waha si mierzy z Bogiem w walce o wadz nad ludmi, którymi chce pokierowa w imi patriotycznych racji. Jednake w swej pysze Konrad posuwa si za daleko i dopuszcza si blunierstwa wobec Boga. Ponosi klsk, bowiem jego bunt i rozpacz okazuj si wystpkiem moralnym. Popada wic w moc szatana. Jego postawa zostaa nazwana prometeizmem, gdy podobnie jak Prometeusz - z mioci do ludzi walczy z samym Bogiem majc na wzgldzie dobro innych i powica si dla nich. Bohater ten jest postaci dynamiczn (Gustaw-Konrad), przeywa skomplikowane stany psychiczne, jest postaci tragiczn i samotn. Tragizm jego wyraony jest przez przeladowanie, cierpienie, klsk próby kontaktu z Bogiem. Konrad przekonany jest o wielkiej roli poety i poezji, gubi go jednak duma, pycha i zarozumiao. Innym typem bohatera jest Ksidz Piotr, który podobnie jak Konrad, chce uratowa naród. Jednak buntowi i pysze Konrada przeciwstawia chrzecijask pokor. Dziki tej postawie i uwielbieniu Boga Ksidz Piotr ma widzenie przyszych losów Polski. Widzi jak Polska cierpi i podobnie jak Chrystus skazana jest na ukrzyowanie, umiera, by potem zmartwychwsta. Cierpienia narodu polskiego doprowadz do odzyskania wolnoci. Ksidz Piotr reprezentuje ide mesjanizmu, którego myl przewodnia brzmiaa: "Polska Mesjaszem narodów". Jest to w miar optymistyczna filozofia dziejów, gdy zakada, e Polska nie tylko odzyska wolno, ale przyniesie j take innym uciemionym narodom. W kocowej czci widzenia poeta powraca do wizji wskrzesiciela narodu, nazywa go namiestnikiem wolnoci na ziemi, powtórnie nazywa go tajemniczym imieniem "czterdzieci i cztery". Polemik z mesjanizmem i prometeizmem stanowi tytuowa posta dramatu "Kordian" Juliusza Sowackiego. Bohaterem jest mody poeta-marzyciel nie majcy okrelonego celu w yciu i nieszczliwie zakochany w Laurze. Dziki rozczarowaniom i dowiadczeniom zdobytym w podróy po Europie przeradza si w dziaacza - spiskowca. Myl przewodni jego dziaania jest haso: "Polska Winkelriedem narodów". Powstao od tego pojcie winkelriedyzmu wedug którego Polska miaa na sobie skupi siy mocarstw umoliwiajc sobie, a take innym krajom ucienionym zrywy niepodlegociowe. Oznacza to take, e naród moe odzyska wolno jedynie poprzez czynn walk, choby stracecz. Majc wielu przeciwników, Kordian postanawia samotnie zabi cara. Nie realizuje jednak tego czynu - pada zemdlony na progu sypialni cara. Bohater Sowackiego ponosi klsk, gdy jest rozdarty moralnie, pozbawiony silnej woli i determinacji, ulega chorej wyobrani i marzeniom. Mimo, e prezentuje czyst intencj i ogromne powicenie, nie moe zwyciy, bo jako spiskowiec wchodzi w kolizj z etyk i tradycj narodow, które nakazuj czci króla i postpowa honorowo. Jest to istot tragizmu Kordiana. Sposób dziaania i mylenia bohatera jest wic typowo romantyczny - kieruje si on rozbudowanym systemem samooceny i motywacji dziaania. Zupenie inn kreacj bohatera romantycznego jest Jacek Soplica - ksidz Robak z "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza. Romantyczny charakter tej postaci ujawnia jego pene przygód ycie. Jest to posta niezwykle dynamiczna. W modoci czowiek o nieokrelonym i zmiennym temperamencie, w afekcie uraonej dumy i mioci popenia zbrodni, za co zostaje obciony mianem zdrajcy. Przeywa przeom moralny, przywdziewa habit i staje si utajonym bojownikiem o wolno - dziaa jako emisariusz - uwiadamia szlacht o koniecznoci podjcia wspólnej walki z zaborc. Ksidz Robak róni si jednak od swoich poprzedników - jest cichy, pokorny, pracuje i powica si dla ojczyzny anonimowo. W cechach osobowych i w swej dziaalnoci jest to nowy typ bohatera romantycznego. Znajdujemy tu posta przecitn, posiadajc zdolno odrodzenia moralnego i podan jako wzorzec moliwy do naladowania. W swej dziaalnoci nie jest osamotniony - poparcia dla goszonych idei poszukuje wród szerokich mas szlacheckich oraz wród prostego ludu. Cechuje go ponadto demokratyzm pogldów.
Z kocem epoki romantyzmu zmienia si osobowo i cechy bohatera literackiego. Nastpuje kryzys indywidualizmu, bohater staje si przecitnym, szarym czowiekiem, niczym nie wyróniajcym si z otaczajcej go zbiorowoci. Literatura przestaje peni, narzucon jej przez romantyzm, posannicz rol w spoeczestwie. Kolejne pokolenie twórców odwrócio si od szczytnych ideaów romantyzmu, od jego hase i nakazów koniecznoci walki z wrogiem. Chcc obudzi naród z marazmu, posuono si nowymi ideaami. Goszono konieczno pracy nad podniesieniem stanu gospodarki, poziomu materialnego i moralnego spoeczestwa, a take nad globalnym podniesieniem poziomu wyksztacenia. Romantycznym ideom przeciwstawiono nowe, pozytywistyczne haso pracy, a zwaszcza "pracy organicznej" i "pracy u podstaw". Nowy typ bohatera prezentuje nam Bolesaw Prus w "Lalce". Postaci t jest Stanisaw Wokulski, który posiada zarówno cechy romantyka, jak i pozytywisty. Jest to posta zoona - osobowo o niemale sprzecznych i wzajemnie wykluczajcych si cechach. Jego mio do Izabeli ckiej jest tragiczna - tu ponosi klsk jako romantyk. Nieszczliwie zakochany przeywa nadzieje i rezygnacje, uniesienia i zwtpienia. Mio jego to pasmo rozczarowa i udrk porównywalnych z przeyciami mickiewiczowskiego Gustawa. W modoci, mimo trudnych warunków, pasjonuje si nauk, któr porzuca dla udziau w powstaniu. W czasie zsyki ujawniaj si w nim cechy pozytywisty - kult wiedzy i pracy. Wokulski staje si autorytetem w dziedzinie nauk przyrodniczych. Jest to typowy przedstawiciel pokolenia, które najpierw zaraone entuzjazmem walki, doznao póniej wszelkich rozczarowa i tragedii zwizanych z klsk powstania. Romantyczne uniesienia modoci zamienia na fascynacj nauk i realizacj kapitalistycznych inicjatyw. Jest to wic reprezentatywny czowiek nowej epoki, rzecznik pogldów z tymi, jakie gosili pozytywici. Na przykadzie postaci Wokulskiego, autor pokazuje klsk ideologii romantycznej. Jedyna moliwa do przyjcia droga to wierno ideaom pozytywistycznym - wiara, e nauka i praca moe zmieni wiat. wiat romantyczny, idealistyczny skazany jest na "zagad" dlatego, i nie by "dostosowany" do ówczesnego spoeczestwa - trzeba bowiem nowego pokolenia, nowej kultury, stworzonej przez pozytywistów dla jego naprawy. W peni pozytywistyczn postaci w "Lalce" jest Julian Ochocki - ubogi arystokrata, wyobcowany ze swojego "rodowiska", oddany cakowicie nauce. Marzy o skonstruowaniu "maszyny latajcej", która mogaby suy nowej, lepszej cywilizacji, tworzcej wiat bez granic. Inny typ bohatera tej epoki prezentuje Eliza Orzeszkowa w powieci "Nad Niemnem". Tak postaci moe by tu Benedykt Korczyski. Jest to równie posta dynamiczna i podobnie jak Wokulski - obdarty ze zudze i ideaów modoci przystosowuje si do nowych realiów ycia, lecz jednoczenie jest heroicznym obroc ziemi, której nie chce odda w rce rosyjskie. Kiedy pozostajcy w dobrych stosunkach z zaciankiem Bohatyrowiczów, po powstaniu procesuje si z nimi "o kady grosz" - jest to powodem zatargów z modym pozytywist - jego synem Witoldem, który próbuje realizowa porzucone przez ojca ideay modoci. W "Nad Niemnem" znalazy odzwierciedlenie istotne problemy epoki - zachowanie ziemi, praca organiczna, kwestia kobieca, owiecenie ludu. Powie jest apoteoz wiernoci wobec ziemi, tradycji i ojczyzny. Bohater jest tutaj wyranie oceniany z punktu widzenia swej przydatnoci dla spoeczestwa - pracy bdcej czynnikiem poczucia uytecznoci czowieka nadajcym yciu sens i warto.
Na przeomie XIX i XX wieku narasta krytyka hase pozytywizmu, nie tylko przez zwolenników zmian w literaturze, ale i przez samych pozytywistów. Atakom podlega nie tylko program, który zawiód pokadane w nim nadzieje, lecz i literatura, która go miaa rozpowszechnia i która przez swój realizm i tendencyjno ograniczaa swobod twórcz pisarzy. Najczciej uywana nazwa nowej epoki to Moda Polska, lecz znana jest i inna - neoromantyzm, podkrelajca zwizek tej epoki z romantyzmem. W literaturze tego okresu widzimy powrót do tendencji idealistycznych, zwikszenia roli indywidualizmu i subiektywizmu, a take tendencje wznowienia wysików prowadzcych do odzyskania niepodlegoci. Typ takiego bohatera przedstawia nam Stefan eromski w "Ludziach bezdomnych". T postaci jest doktor Judym, wywodzcy si z niskich sfer spoecznych, podejmujcy walk o los skrzywdzonych i ponionych. Po latach upokorze i wyrzecze zdobywa zawód, który mu umoliwi niesienie ludziom pomocy - chce on si powici gównie pomocy najuboszym. Niestety napotyka liczne przeszkody - nie poddaje si jednak i próbuje walczy do koca. Postawa jego jest jednak dyskusyjna - stwierdza on, e walka ze spoeczn krzywd i niesprawiedliwoci wymaga najwikszych wyrzecze, wcznie z wyrzeczeniem si wasnego szczcia - zrywa z ukochan kobiet, uzasadniajc swoje postpowanie tym, e nie ma prawa by szczliwym, gdy dookoa jest tyle ludzkiej ndzy. Bohater jest bezdomny - w sensie dosownym i psychicznym. Po zdobyciu wyksztacenia staje si "wyobcowany" ze swojego dawnego rodowiska - miejskiej biedoty. W swojej idei i deniu do jej realizacji jest samotny i niezrozumiay. Sam wybiera bezdomno - stanowi ona bowiem cech ludzi skrzywdzonych lub odczuwajcych krzywd innych i z ni walczcych. Dyskusje moe wywoa take fakt, e program tej walki z niesprawiedliwoci jest do mglisty, mao precyzyjny - jest to raczej program dziaania o charakterze filantropijnym, program jednostek. Postawa Judyma nakazuje najwyszy szacunek, lecz nie uwalnia od oceny jego dziaalnoci jako niecelowej i mao skutecznej. Bohater neoromantyczny gosi kult jednostki - lecz nie wybitnej, ale zdeterminowanej i tragicznej. Zupenie inny typ bohatera wykreowa Stefan eromski w "Przedwioniu", wydanym ju po odzyskaniu niepodlegoci. Postawa bohatera - Cezarego Baryki - jest poczeniem dwóch si: idealizmu spoecznego, pragnienia walki i pracy w imi postpu spoecznego, sprawiedliwoci (protestuje przeciw krzywdzie i ndzy ludzkiej), ale take tsknot do przygód i erotyzmu. Wierzy on w moliwo realizacji utopii "szklanych domów", wielkich prac technicznych pozwalajcych na produkcj taniej energii, jest spoecznikiem - marzycielem, lecz take modym czowiekiem obdarzonym natur gwatown i niezalen. Bohater powraca z Rosji, gdzie widzia i przey rewolucj. Zaoenia jej budz jego podziw, lecz nie godzi si on z gwatami i przemoc, jakie ona za sob niesie. Jest przesycony wiar w potrzeb wyzwolenia inicjatywy i "energii mas", ma nadzieje i wierzy w skuteczno tego wyzwolenia. Po przybyciu do kraju przeywa rozczarowanie - widzi ndz polskiej prowincji, bezmyln wegetacj bogatego ziemiastwa i bezwzgldno nowych polskich wadz. Polska jawi mu si krajem kontrastów. Szuka dla siebie programu, który mógby realizowa, lecz nie znajduje go ani w dziaaniach obozu rzdzcego, ani komunistów. Baryka wybiera bunt (mimo solidarnoci z robotnikami) - jest to bunt indywidualisty i czowieka samotnego.
Postawy prezentowane przez twórców nurtów literackich znalazy odzwierciedlenie take w ich yciu. Zwaszcza za postawa bohatera romantycznego znalaza swoj realizacj w postaciach twórców pokolenia Kolumbów - okresu wojny. Twórczo poetów tamtego okresu jest wyran kontynuacj poezji romantycznej. Dojrzewaa ona take w warunkach zagroenia - staa si orem w walce z przemoc. Twórcy tacy jak Baczyski, Gajcy, Trzebiski byli postawieni przed tragiczn koniecznoci przeciwstawienia si wrogiej rzeczywistoci okupacyjnej. Nie mieli wyboru - walka to ich patriotyczny obowizek. Jednak ich heroizm by cile zwizany z tragizmem pokolenia.
Mona stwierdzi, e kada epoka znajdowaa swoje odzwierciedlenie w literaturze tworzcej nowych bohaterów, niekiedy nawet podajc wzorce do naladowania. Bohater ulega permanentnej ewolucji. Spór literatury klasycznej i romantycznej pociga za sob kreowanie nowych bohaterów, wzorców i wartoci, a tym samym wzbogaca literatur. Literatura XIX i XX wieku jest bardzo bogata i obszerna, a bohaterów tak wielu, e nie sposób przybliy sylwetki ich wszystkich. Jednak przedstawione postacie, wedug mnie, s do wyran syntez rzeczywistych tendencji w danych okresach literackich i do dobrze je charakteryzuj.