Podstawowa terminologia - pojęcia ustroju i państwa

Ustrój polityczny - struktura organizacyjna, kompetencje i wzajemne zależności organów państwa. Geneza terminu ustrój - myśl polityczna Arystotelesa (ustrój jako „ujęcie w pewien porządek władz w ogóle a przede wszystkim naczelnej z nich, tj. rządu").

Pojęcia pokrewne

System polityczny

• ujęcie instytucjonalne (ogół instytucji służących podejmowaniu decyzji politycznych -możliwość utożsamiania w tym wypadku systemu z ustrojem politycznym)

• ujęcie relacjonalne (ogół zależności, jakie powstają w toku walki o władzę i jej utrzymanie)

- ujęcie funkcjonalne (system jako struktura integrująca wspólnotę polityczną)

Reżim polityczny - to zbiór formalnych i nieformalnych zasad i mechanizmów regulujących funkcjonowanie centrum władzy politycznej oraz sposób jego powiązania ze społeczeństwem (Ryszard Herbut).

Klasyfikacja reżimów politycznych:

1) demokratyczne

• parlamentarno-gabinetowe (parlamentaryzm) np. Polska, cechy : władza rządu pochodzi od parlamentu, rząd-gabinet jest odpowiedzialny przed parlamentem, układ sił w parlamencie ma wpływ na kształt rządu, głowa państwa pełni zwykle funkcje reprezentacyjne zazwyczaj nie ma większego wpływu na funkcjonowanie państwa, nie ma ścisłej separacji pomiędzy władzą wykonawczą a ustawodawczą (posłowie mogą być ministrami), dualistyczna egzekutywa tzn. osobno prezydent i premier

• prezydenckie (prezydencjalizm) np. Stany Zjednoczone cechy: organizacyjna i funkcjonalna separacja władz wykonawczej i ustawodawczej ( w odrębnych wyborach powoływana jest władza wykonawcza i ustawodawcza), zakaz łaczenia funkcji parlamentarzysty i członka rządu, monopolistyczna egzekutywa ( władza wykonawcza) tzn. głowa państwa-prezydent jest jednocześnie szefem rządu, nie ma funkcji premiera, prezydent nie jest politycznie odpowiedzialny przed parlamentem.

• semiprezydenckie- półprezydencki (semiprezydencjalizm) np. Francja cechy: mieszanka dwóch poprzednich systemów, przeważnie bezpośredni tryb wyboru prezydenta przez naródw wyborach powszechnych, możliwość powoływania premiera przez prezydenta oraz ministrów na wniosek premiera, dualizm egzekutywy - osobno prezydent i premier w ramach władzy wykonawczej, możliwość rozwiązania parlamentu przez prezydenta po spełnieniu wymogów konstytucyjnych

• parlamentarno- komitetowy- np. Szwajcaria cechy: parlament pełni wiodącą rolę, rząd jest traktowany jako komitet parlamentarny podporządkowany parlamentowi, wyniki wyborów w sposób zasadniczy nie wpływają na kształt rządu - rady federalnej na czele prezydent

2. niedemokratyczne

• totalitarne np. Korea Północna cechy: władza nie pochodzi z wyborów, ingeruje we wszelakie sfery życia społecznego i sferę prywatną jednostki, władza wymaga zaangażowanego poparcia od społeczeństwa i jednostek, monopartyjny system - jest jedna partia polityczna, aparat partyjny i aparat władzy są tożsame, monopol władzy państwowej na informację

• autorytarne np. NRD cechy: niedemokratyczny charakter, władza stara się wprowadzać pozory demokracji np. wybory o charakterze dekoracyjnym - nie dopuszcza się do nich opozycji, pozorna opozycja ( opozycja wobec rządu tylko z nazwy), możliwość występowania wielu partii politycznych, ale podporządkowanych władzy - pozorny pluralizm, władza nie ingeruje w prywatne życie obywatela, nie wymaga zaangażowanego poparcia

Państwo - Pojęcie i nazwa państwa

1. Greckie polis - państwo-miasto dysponujące własnym ustrojem w starożytnej Grecji

2. Rzymskie civitas - gmina pełnoprawnych obywateli oraz państwo obywateli rzymskich

3. Rzymskie res publica - wspólnota wszystkich obywateli

4. Średniowieczne terra - dominacja czynnika terytorialnego w pojmowaniu państwa

e) Włoskie stato (Machiavelli)

f) Polskie państwo (pan, panowanie), rosyjskie gosudarstwo (gosudar - pan)

Państwo wg. definicji Georga Jedlinka - Państwo jest podmiotem złożonym z trzech elementów: terytorium, ludności, władzy

Cechy państwa

a) Państwo to organizacja polityczna (władza jako element państwa a jednocześnie podstawowa kategoria politologiczna)

b) Państwo to organizacja przymusowa (zalegalizowany przymus immanentną cechą władzy państwowej; rodzaje przymusu państwowego: fizyczny, ekonomiczny, psychologiczny)

c) Państwo to organizacja terytorialna. Posiadanie terytorium to cecha państwa. Trójelementowość terytorium: obszar lądowy, morze terytorialne, przestrzeń powietrzna. Terytorium to składnik świadomości narodowej. Pojęcie integralności czyli nienaruszalności terytorialnej

d) Państwo to organizacja suwerenna . Suwerenność - niezależność władzy państwowej od czynników zew. i wew. Zdolność do regulowania całokształtu spraw państwowych przez władzę państwową:

Ewolucja suwerenności i współczesne ograniczenia suwerenności państwowej. Monarcha jako najdawniejszy suweren. Z czasem pojawiają się parlamenty. Władza dzieli się suwerennością władzy z parlamentem. W oświeceniu XVII -XVIII w pojawia się termin suwerenności ludu. Tu suwerenem jest naród

Geneza i ewolucja państwa

Starożytne poglądy na genezę państwa

Państwo według Arystotelesa - państwo jako podmiot powstały na drodze naturalnego rozwoju, syntezy mniejszych wspólnot rodzinnych w osady, które łączyły się tworząc wspólnotę miasta- państwa

Podział zadań w państwie według Arystotelesa. Czynniki władcze: czynnik obradujący, czynnik rządzący,

czynnik sądzący.

Klasyfikacja ustrojów państwowych według Arystotelesa

1) Ustroje „dobre"

a) monarchia

b) arystokracja - władza szlachetnie urodzonych

c) politeja - rządy klasy średniej

2) Ustroje „złe"

a) tyrania - zły odpowiednik monarchii. Dba tylko o własne dobro, nie licząc się z dobrem ogóły

b) oligarchia - zły odpowiednik arystokracji, rządy najbogatszych, którzy dbają o swoje dobro

c) demokracja - rządy najbiedniejszych

Doktryny średniowieczne

1)Doktryny teologiczne - akcentują boskie pochodzenie państwa i władzy państwowej

a) Poglądy na państwo św. Augustyna (civitas dei- państwo Boże - dobre, civitas terrena - państwo ziemskie - złe)

b) Poglądy św. Tomasza z Akwinu

2) Doktryna patriarchalna - Państwo to podmiot powstały w procesie łączenia rodów w plemiona, plemion w większe całości aż do utworzenia państwa, przy zachowaniu zasady patriarchalnej władzy opiekuńczej

Status monarchy jako patriarchy swego narodu. Monarchia absolutna jako ustrój wzorcowy

3)Doktryna patrymonialna - cechy: Własność ziemi (Patrimonium) jako źródło władzy, Państwo ujmowane jako dziedziczna własność dynastii panującej

Doktryny nowożytne

1. Doktryna umowy społecznej - XVII w (Grocjusz, John Lock, Russo) - społeczeństwo na drodze metaforycznej umowy przekazuje władzę jednostce. Jednostka - król pełni władzę z nadania społeczeństwa

2. Doktryna podboju - zakłada, że państwo tworzy się na drodze podboju

Powstanie państwa w doktrynie prawa międzynarodowego (Lech Antonowicz)

1. zjednoczenie dwóch lub więcej państw np. Zjednoczone Emiraty Arabskie, Niemcy

2. rozpad państwa na dwa lub więcej państw np. ZSRR, Jugosławia, Czechosłowacja

3. secesja części terytorium państwa - wyodrębnienie się części państwa i powstanie nowego np. Timor wschodni wyodrębniony z Indonezji

4. uzyskanie przez terytorium zależne niepodległości np. dekolonizacja

Historyczny rozwój państwa z pkt. widzenia ustrojowego

Państwo antyczne i ich cechy ustrojowe

1. Despotie wschodnie - wielkie monarchie teokratyczne - oddające Boska cześć władcy np. Mezopotamia, Egipt, Indie, Chiny później imperia perskie i macedońskie. Cechy : powstawały z łączenia się mniejszych organizmów państwowych, gospodarka eksploatacyjna (wykorzystywanie ludności, niewolników jako taniej siły roboczej), względy gospodarcze (melioracja) wymuszają powstanie scentralizowanego aparatu państwowego, nieograniczona władza monarchy, stagnacja gospodarcza (wyłącznie nawadnianie pól)

2. Starożytna Grecja . Rozwój cywilizacji Greckiej

• kultura minojska (ok. 3500 - 1600 r p.n.e) - rozwinęła się na Krecie

• kultura mykeńska (ok. 1600 - 1200 r p.n.e) - rozwija się w całej Grecji. Liczne ośrodki

• „wieki ciemne” (ok. 1200 - 750 r p.n.e) - ciemne - niewiele wiadomo o tym okresie

• Grecja archaiczna (ok. 750 - 479 r p.n.e - zakończenie wojen perskich )

• Grecja klasyczna (479 -336 r p.n.e- zakończenie podporządkowania politycznego Grecji przez Aleksandra Macedońskiego)

3. Państwa miasta Grecji - twory niewielkie terytorialnie. ekspansja Greków - zakładanie kolonii

Polis - nowa forma państwowości i wspólnoty politycznej. Przekonanie o boskim pochodzeniu władzy (Zeus nadał władzę ludowi) Przekonanie że bogowie troszczą się o całą społeczność nie tylko o władcę (inaczej niż w despotiach wschodnich) Stopniowy zanik monarchii.

• polis arystokratyczna

• polis oligarchiczna

• tyrania

• demokracja

• podboje Filipa i A. Macedońskiego - spadek politycznego znaczenia starożytnej Grecji

• wcielenie do imperium rzymskiego 27 r p.n.e

d)) Starożytny Rzym

• królestwo -753-509 r p.n.e -Romulus początek podbojów okolicznych obszarów. 7 królów rzymskich, ostatni Tarkwiniusz Pyszny

• republika 44 r zabójstwo Cezara Rzym walczy na kilku frontach

• cesarstwo (pryncypat i dominat)

Państwo średniowieczne - system feudalny

1. Monarchia patrymonialna

2. Monarchia stanowa

3. Feudalne republiki miejskie

Państwo nowożytne

1. Rewolucja angielska w XVII w. i narodziny idei państwa liberalnego Poszanowanie równości i wolności obywateli

2. Monarchia absolutna - jedność i niepodzielność władzy królewskiej, wyłączność tworzenia prawa przez monarchę i kierowanie państwem, religijne uzasadnienie absolutyzmu -Francja XVII w

3. Absolutyzm oświecony - reformy społeczne, m.in. upowszechnienie oświaty, znoszenie tortur, procesów za czary

W kierunku współczesnego państwa

Rewolucja francuska (1789) Narodziny państwa konstytucyjnego

• ochrona praw i wolności obywateli

• kształtowanie się instytucji liberalno-demokratycznych

• pluralizm - dużo stronnictw, państwo prawa, umocnienie parlamentaryzmu

• stopniowe wprowadzanie praw wyborczych

• zasada suwerenności ludu

WSPÓŁCZESNE PAŃSTWO

Formy państwa

I Kryterium formy rządów - reprezentanta najwyższej władzy

1) monarchia; głową państwa jest monarcha pełniący swoją funkcje dożywotnio

Monarchie typologia

a) Kryterium zakres władzy monarchy

• monarchie konstytucyjne - kompetencje monarchy ogranicza konstytucja, która określa relacje miedzy organami państwa - współcześnie: Dania, Hiszpania, Norwegia , Szwecja

• monarchia absolutna - nieograniczona władza monarchy, który pełni funkcje ustawodawcze, wykonawcze, i sądownicze np. Arabia Saudyjska, Katar , Oman

W niektórych monarchiach to konstytucja nadaje monarsze władzę absolutną np. Maroka, Butan

b) kryterium sposobu wyboru władcy ( wyłanianie monarchy

• monarchia dziedziczna - większość współczesnych monarchii

• monarchia elekcyjna - monarcha wybierany przez gremium np. Watykan, Malezja, Kambodża

2) republika: głowa państwa, przeważnie prezydent jest wybierana na określona kadencje

II kryterium podziału terytorialnego

a) złożone - składa się z części posiadających cechy państwowości (konstytucja, własne organy)

• unie personalne - polsko-litweska po 1386 r

• unie realne - polsko-litewska po 1569 r

• federacje np. Niemcy (landy), USA (stany), Szwajcaria (kantony)

3. unitarne - jednostki administracyjno-terytorialne zorganizowane w sposób identyczny, brak części składowych o cechach państwowości

• scentralizowane

• zdecentralizowane (silny samorząd terytorialny, jego organy formowane niezależnie od władzy centralnej)

FUNKCJE PAŃSTWA

Kryterium zasięg terytorialny

• funkcje zewnętrzne - związane z działalnością międzynarodową państwa

• funkcje wewnętrzne - związane z całokształtem spraw wewnątrzpaństwowych

Kryterium dziedzin działalności

• dbałość o porządek i bezpieczeństwo wewnętrzne państwa

• utrzymywanie stosunków z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi

• wpływanie na procesy ekonomiczne poprzez określoną politykę gospodarczą (funkcja organizacyjno-gospodarcza)

• działanie w celu zapewnienia obywatelom podstawowych potrzeb (funkcja socjalna)

Kryterium celów działania

• zapewnienie przystosowania się państwa do zmiennych uwarunkowań cywilizacyjnych (funkcja adaptacyjna)

• wpływanie na zachodzące procesy społeczne (funkcja regulacyjna)

• inicjowanie nowych procesów społecznych (funkcja innowacyjna)

ORGANY WSPÓŁCZESNEGO PAŃSTWA

Organ państwa - to osoba lub grupa osób, które wg. obowiązującego prawa podejmują działalność uznawana za działalność państwową - działają w imieniu państwa

Podział organów państwowych

• kryterium liczby osób tworzących organ: jednoosobowe, kolegialne

• kryterium zakresu kompetencji: o kompetencjach ogólnych, o kompetencjach szczegółowych

• kryterium zakresu przestrzennego: centralne, terenowe

• kryterium sposobu powoływania: wybory, nominacje, dziedziczenie

• kryterium rodzaju działalności: prawodawcze, sądowe, administracyjne, kontrolne

Organy

Głowa państwa

1. monarcha (król, cesarz, sułtan, emir, Książe)

2. prezydent - w republikach, urząd kadencyjny. Sposoby wyboru: powszechne bezpośrednie, powszechne pośrednie (USA), wybór przez parlament

3. kolegialna głowa państwa np. Rada Państwa w PRL, Rada Federacja w Szwajcarii, Prezydium Republiki w Bośni i Hercegowinie

Parlament

W trójpodziale parlament jest organem ustawodawczym, bez uprzywilejowanej pozycji (wyjątek Szwajcaria)

Dziejowa ewolucja parlamentów: wzrost znaczenia parlamentu, początki - rady królewskie, zgromadzeni stanowe

Dwuizbowość parlamentu jako cecha ustrojowa większości współczesnych państw : izba pierwsza niższa, izba druga wyższa

Struktura i organizacja wewnętrzna parlamentu: organy kierownicze - marszałek, komisje, frakcje polityczne

Funkcje parlamentu

• Funkcja ustrojodawcza

• Funkcja ustawodawcza

• Funkcja kreacyjna (obsada urzedów

• Funkcja kontrolna

Rząd jako najważniejszy organ administracyjny

Skład: szef rządu i jego zastępcy, ministrowie resortowi, ministrowie bez teki.

Sposoby formowani rządu: Parlamentarny ( w systemie parlamentarno-gabinetowym) i pozaparlamentarny (w systemie prezydenckim)

Główne zadania rządu: kierowanie całym aparatem administracyjnym, wykonywanie parlamentarnych aktów prawnych, prowadzenie polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa

Sądownictwo

Władza sądownicza obejmuje sądy i trybunały jest niezależna i niezawisła, autonomiczna wobec organów prawodawczych i wykonawczych.

Organy państwa w stosunkach międzynarodowych

1. Organy wewnętrzne: głowa państwa, rząd, szef rządu, minister spraw zagranicznych

2. Organy zewnętrzne: stałe misje dyplomatyczne, ambasady, urządy konsularne

DEMOKRACJA

Demokracja - z greckiego demos (lud) kratos (władza) - władza ludu

Podobieństwa demokracji antycznej i współczesnej

1. władza ludu

2. wspólne zasady (wg M. Prelota), takie jak

- zasada wolności (swoboda wyrażania opinii przez obywateli)

• zasada równości (zakładająca równą wagę wszystkich opinii)

• zasada większości (przyjmowanie stanowiska, które popiera większość obywateli)

Główne różnice pomiędzy demokracją antyczną a współczesną

1. podmiot władzy

- w demokracji ateńskiej: wolni obywatele, mężczyźni,

- w demokracji współczesnej: obywatele posiadający prawa publiczne

2. sposób podejmowania decyzji

- bezpośredni charakter demokracji antycznej (podejmowanie decyzji przez wszystkich obywateli),

- współcześnie dominuje pośredni charakteru demokracji (decyzje podejmują przedstawiciele wybrani przez obywateli)

Inspiracje współczesnej demokracji

1. demokracje antyczne

2. ewangelia (ideał równości wszystkich ludzi)

3. polska demokracja szlachecka

4. parlamentaryzm brytyjski

5. myśl renesansu

6. myśl oświecenia

Pierwsze pisane akty o charakterze ustrojowym i konstytucyjnym

• Habeas Corpus Act (Anglia, 1679) - akt zakazujący aresztowani obywatela

• Bill of Rights (Anglia, 1889) - akt ograniczający władzę królewska po obaleniu Jakuba II

• Deklaracja Praw Wirginii Grorge'a Masona przyjęta przez Zgromadzenie Konstytucyjne (1776)

• konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki (1787)

• konstytucja Francji (1791) - dwa lata po wybuchu rewolucji francuskiej przekształca monarchię w republikę

• konstytucja Polski 3 maja 1791r

Ewolucja demokracji - Główne nurty społeczno-polityczne wobec demokracji w XIX w.

a) lewica wobec demokracji - nurty akceptujące zasady demokracji (socjaldemokracja) i nurty poddające ją krytyce (anarchizm, marksizm)

b) chadecja wobec demokracji - uzasadnienie demokracji poprzez odwołanie do nauki społecznej Kościoła

Ewolucja praw kobiet w demokracji.

Emancypacja kobiet - odchodzenie od tradycyjnego modelu opartego na zmonopolizowaniu praw obywatelskich przez mężczyzn , bierne prawo wyborcze

Rozwój demokracji w okresie międzywojennym.

a) technicyzacja polityki: polityka staje się profesją, zawodem, już nie jest tylko dla wybranych

• pojawianie się zawodowych polityków - nowej „klasy politycznej", „elity władzy"

• kształtowanie się grup nacisku (lobbyzm)

2. ugruntowanie podziału na rządzących i opozycję

3. kryzys demokracji w latach trzydziestych - dominacja rządów autorytarnych, totalitarnych

4. umacnianie się demokracji po II wojnie światowej

WSPÓŁCZESNA DEMOKRACJA

zasady ustrojowe

1) Zasada suwerenności ludu (narodu) - suwerenność - niezależność - najwyższa władza narodu objawiająca się podejmowaniem decyzji
Sposoby realizacji : demokracja bezpośrednia , demokracja przedstawicielska (pośrednia)

Demokracja bezpośrednia i niektóre jej formy : akt wyborczy (udział w wyborach) referendum (głosowanie ludowe), inicjatywa ludowa ( możliwość wdrożenia postępowania ustawodawczego przez określona prawnie liczbę obywateli - 100 tys. w Polsce , 1 mln. w UE) ,weto ludowe ( możliwość wystąpienia przeciw danej ustawie przez określona prawnie liczbę obywateli

1. Akt wyborczy - bezpośredni udział obywatela w wyborach

1. systemy wyborcze: proporcjonalne (mandaty dzielone są proporcjonalnie do osiągniętych rezultatów), większościowe ( mandat otrzymują kandydaci którzy otrzymali najwyższą liczbę głosów w okręgu)

2. Prawo wyborcze w sensie przedmiotowym (zespół norm regulujących tryb wyłaniania organów przedstawicielskich) i podmiotowym (prawo obywatela do uczestnictwa w wyborze przedstawicieli)

Główne zasady prawa wyborczego

• Powszechność - prawo do wybierania i bycia wybieranym do ciał przedstawicielskich przysługujące wszystkim obywatelom państwa po osiągnięciu określonego prawnie wieku. Ograniczenia powszechności prawa wyborczego w aspekcie historycznym (cenzusy płciowy, rasowy, majątkowy, wykształcenia)

• Równość prawa wyborczego oznaczająca jednakową liczbę głosów (zwykle jeden) przysługujących każdemu wyborcy. Jest to równość w sensie formalnym. W sensie materialnym - oznacza równa liczbę wyborców przypadającą na mandat przedstawicielski ( idealna równość w znaczeniu materialnym jest nieosiągalna) Ograniczenia równości prawa wyborczego w przekroju historycznym: system pluralny (niektórzy wyborcy dysponowali większą liczbą głosów), system kurialny (podział wyborców na tzw. kurie o różnej liczebności, lecz każda obsadza tyle samo mandatów) . Współczesne ograniczenia równości prawa wyborczego w wyniku specyficznego układu sił w okręgach wyborczych

• Bezpośredniość - osobiste głosowanie obywatela na określonych kandydatów

• Tajność - możliwość głosowania w warunkach zapewniających nieujawnienie treści głosu wyborcy

Sposoby podziału mandatów wyborczych

1. Większościowy system wyborczy - mandat otrzymują kandydaci, którzy otrzymali największą liczbę głosów

• system większości względnej - do otrzymania mandatu wystarczy zwykle większość głosów

• system większości bezwzględnej - do otrzymania mandatu wymagana jest większość bezwzględna tj. ponad połowa oddanych głosów , co może wymagać przeprowadzenia drugiej tury z udziałem dwóch kandydatów z największą liczbą głosów

Proporcjonalny system wyborczy - mandaty dzielone proporcjonalnie do otrzymanych wyników Klauzule wyborcze (próg wyborczy) - określony odsetek głosów , który partia musi zdobyć aby wziąć udział w podziale mandatów.

System d'Hondta jako najpopularniejszy sposób przeliczania głosów

dzielenie głosów	Partia A	Partia B	Partia C	Partia D
przez 1	75.000 I	40.000 II	30.000 IV	15.000
2	37.500 III	20.000	15.000	7.500
3	25.000 V	13.333	10.000	5.000
4	18.750	10.000	7.500	3.750

2) Referendum - głosowanie ludowe. Typy referendów przy uwzględnieniu różnych kryteriów

1. Okres przeprowadzenia referendum : przedparlamentarne ( przed decyzją parlamentu) , poparlamentarne ( po decyzji parlamentu), pozaparlamentarne

2. Znaczenie referendum : konsultatywne ( niewiążące), rozstrzygające (wiążące)

3. Przedmiot referendum : konstytucyjne ( społeczeństwo nad projektem konstytucji), ustawodawcze (społeczeństwo głosuje nad projektem ustawy)

3. Inicjatywa ludowa jako możliwość wdrożenia postępowania ustawodawczego przez określoną prawnie liczbę obywateli

4. Weto ludowe jako możliwość wystąpienia przeciw danej ustawie przez określoną prawnie liczbę obywateli

Demokracja pośrednia (przedstawicielska) - forma sprawowania władzy za pośrednictwem przedstawicieli wyłonionych w wyborach, jak również udział we władzy przy pomocy zinstytucjonalizowanych form reprezentacji, jak np. partie polityczne czy grupy nacisku

2) Zasada podziału i równowagi władz

a) Monteskiusz i Lock - ojcowie zasady trójpodziału władzy. Typowa zasada państwa demokratycznego. Wyodrębnienie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej

b)Zasada jednolitości (koncentracji) władzy - przeciwieństwo zasady podziału . Jedna osoba , jeden organ pełni władzę : ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą

Istota zasady podziału (trójpodziału) i równowagi władz rozumiana jest jako:

• wyodrębnienie trzech ról państwa, tzn. ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej

• realizacja każdej z powyższych funkcji przez inny organ państwa i wzajemna kontrola władz

Paradoks szwajcarski - ustrój demokratyczny pomimo dominacji jednej z władz (ustawodawczej)

3). Zasada konstytucjonalizmu - Różnorodność pojmowania pojęcia konstytucji

1. Historyczne pojmowanie konstytucji (np. jako prawa fundamentalne państwa, ustawy sejmowe w Polsce szlacheckiej, faktyczny ustrój państwa, etc.)

2. Konstytucja (szerokie ujęcie) to całokształt prawa konstytucyjnego obejmującego zarówno normy pisane wynikające z różnych aktów prawnych i nie posiadające szczególnej mocy prawnej, jak również normy niepisane, jak np. zwyczaje, konwenanse czy precedensy sądowe

3. Konstytucja to akt prawny określający zasady organizacji państwa oraz relacje pomiędzy władzą a obywatelami, uchwalony przez demokratycznie wybrany parlament lub celowo wybraną konstytuantę.

Szczególne cechy konstytucji

• Szczególna moc prawna - zajmuje najwyższe miejsce wśród źródeł prawa, inne akty muszą być zgodne z jej zapisami

• Szczególna treść - konstytucja reguluje kwestie podstawowe dla państwa i społeczeństwa określa przede wszystkim podmiot władzy państwowej, formy jego działalności, fundamentalne reguły ustroju społeczno-gospodarczego, pozycję prawną jednostki w społeczeństwie,

• szczególna forma -posiada zwykle bardzo podniosłą formę, szczególnie widoczna w preambule

• szczególny tryb uchwalania - zwykle przez parlament, konstytuantę, społeczeństwo w referendum próg większości 2/3 głosów

Funkcje konstytucji

• prawna - konstytucja jako podstawa systemu prawa w państwie

• integracyjna - konstytucja jako rezultat szerokiego konsensu społecznego

• organizatorska - konstytucja stanowi statut organizacyjny państwa

• programowa- konstytucja wskazuje kierunki rozwoju państwa

• wychowawcza - konstytucja zawiera określony system wartości i przekonań politycznych

Rodzaje konstytucji - różne kryteria podziału

• Kryterium Formy : pisane, niepisane (Wielka Brytania)

• Kryterium Treści: pełne, niepełne („małe”) rok 19919, 1947, 1992 po ponownym wydaniu

• Kryterium Procedura powstawania: oktrojowana (nadana, narzucona), uchwalona

• Kryterium Sposób zmiany: elastyczna ( łatwo można zmienić , nie potrzebuje ustawy), sztywna (próg wyższy)

• Kryterium Okres obowiązywania: stała ( na czas nieokreślony), czasowa ( np. Sudan na 10 lat)

4). Zasada praworządności

a) Rządy prawa Prawo w znaczeniu przedmiotowym - uporządkowany formalnie i treściowo zbiór norm postępowania zabezpieczonych przymusem państwowym

i podmiotowym - uprawnienie jednostki do określonych zachowań, czynności

b) Państwo prawne - państwo konstytucyjne, państwo praworządne, w którym relacje między organami oraz między organami a obywatelami określają normy prawne. Rola konstytucji, ustaw. Prawa człowieka jako granica działań państwa.

c) Państwo prerogatywne - państwo w którym władza wyklucza możliwość nakładania na siebie ograniczających je reguł prawnych (przeciwieństwo państwa prawnego)

Główne prawne gwarancje rządów prawa

1. ustrojowe gwarancje: podział władz, legalna opozycja, niezbywalność wolności obywatelskich, niezawisłość sądów

2. legislacyjne gwarancje: ustalona hierarchia aktów prawnych, nadrzędność konstytucji, wyodrębnienie kompetencji prawotwórczych

3. proceduralne gwarancje: wieloinstancyjność rozstrzygania spraw, zasada odpowiedzialności indywidualnej, domniemanie niewinności oskarżonego, prawa oskarżonego w procesie karnym - zwłaszcza do obrony, badanie zgodności decyzji administracyjnych z prawem

Status prawny jednostki w państwie.

Obywatelstwo - to przynależność prawna jednostki do państwa

Sposoby nabywania obywatelstwa: urodzenie - (ius soli bądź ius sanguinis), naturalizacja (wg. przepisów prawa), małżeństwo, opcja ( imigrant - po pełnoletniości wybór)

Pierwszeństwo obywatela przed państwem jako reguła państwa demokratycznego

f) Cechy państwa prawa (zabezpieczenie wolności, prawa zasadnicze,
ograniczenie wolności tylko zgodnie z regułami prawa, równość wobec
prawa, zniesienie podziałów stanowych, pewność prawa, postępowanie
zgodnie z przepisami, nadrzędność ustaw, sądowa ochrona prawna,
ochrona przed samowolnym uwięzieniem, zakaz wprowadzania ustaw
działających wstecz, podział władz)

5.Zasada pluralizmu - Plura wiele

Pluralizm - różnorodność - podstawowa cecha państwa demokratycznego. Duża liczba sil politycznych, ekonomicznych, społecznych, które biorą udział w życiu społecznym państwa

Monizm - przeciwieństwo pluralizmu - kierowanie wszelkimi sferami życia społecznego przez jeden centralny ośrodek w państwie

Rodzaje pluralizmu

• pluralizm społeczny - oznacza dowolna liczbę konkurujących ze sobą sił społecznych np. organizacji użyteczności publicznej

• pluralizm ekonomiczny - istnienie dowolnej liczby konkurujących podmiotów gospodarczych oraz istnienie mechanizmów rynkowych

• pluralizm ideowy - istnienie dużej liczby konkurujących ze sobą idei

• pluralizm polityczny - zakłada istnienie rozmaitych sil politycznych rywalizujących w ramach określonych reguł. np. partie polityczne, związki zawodowe, lobbyści

Podstawowe cechy pluralizmu politycznego

• wolna gra (rywalizacja) sił politycznych

• prawo do prezentowania własnych poglądów przez przedstawicieli różnych sil politycznych ( w granicach obowiązującego prawa)

Partie polityczne jako element ustroju politycznego państwa

Partia - pars (łać) - część , partire (łać) - dzielić

Partia - różne znaczenia terminu

1. W Rzymie partia była rozumiana, jako grono zwolenników określonego wodza, dowódcy. ( Cezara, partia Antoniusza) Później jako grupa ludzi rządząca państwem

2. Partia polityczna - przykładowe określenia: Kongres, Zgromadzenie, Stronnictwo, Unia, Front, Falanga, Sojusz, Liga, Zjednoczenie, Stronnictwo, Ruch, Organizacja, Związek, Stowarzyszenie, Federacja, Akcja, Koalicja

Przykładowe def. partii politycznych

1. Grunt politologiczny

• Partia polityczna - zorganizowana dla celów taktycznych zbiorowość ludzi o jednakowych interesach lub jednakowym światopoglądzie dążących do realizacji tych celów czy zasad światopoglądu przy pomocy działalności politycznej (van Cakker)

• Partia polityczna - organizacja społeczna opierająca się na wolnym werbunku członków w celu zdobycia władzy dla jej kierownictwa, a przez to także w celu zapewnienia aktywnym członkom różnych możliwości służących do realizacji celów rzeczowych lub osiągnięcia przywilejów osobistych (Weber)

• Partia polityczna - grupa polityczna , która jest obecna w procesie wyborczym i zdolna wysunąć poprzez wybory kandydatów na stanowiska publiczne (Satori)

• Partia polityczna - dobrowolna organizacja która uczestniczy w procesie wyborczym , czyli bezpośrednio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych (Herbut)

2. definicje prawne

• Partie polityczne - zrzeszenia obywateli , które zamierzają stale lub przez dłuższy czas wpływać na polityczne kształtowanie woli, na szczeblu federacji lub poszczególnego kraju związkowego (niemiecka ustawa o partiach)

• partia polityczna - związek wpisany do rejestru partii prowadzonego przez Ministerstwo Sprawiedliwości (fińska ustawa o partiach politycznych)

• def. partii z polskiej Ustawy o partiach politycznych z 27 czerwca 1997 - partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod określoną nazwą stawiająca sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki państwa lub sprawowanie władzy publicznej.

Wybrane typologie partii politycznych

a) według kryterium procesu rozwoju partii

partie kadrowe

- XIX wiek pierwsze partie konserwatywne i liberalne np. brytyjska partia konserwatywna i Partia liberalna, wywodzące się od stronnictw torysów i wigów

- partia notabli (party of notable)

- elitarny charakter partii kadrowych (nie rekrutowały ochotników0, formowane z wąskiego grona osób

-zasada ograniczonego członkostwa

- luźna struktura organizacyjna, niski poziom instytucjonalizacji (często nieformalne, interpersonalne powiązania)

- partie masowe

- dynamiczny rozwój od lat 80 XIX wieku

- upowszechnienie się praw wyborczych powoduje stopniowy zanik partii kadrowych

-wyodrębnienie politycznie określonych grup społecznych (np. klasa robotnicza) uzyskujące tożsamość polityczną, przywiązanie do konkretnych partii

- dążenie do zorganizowania dużych grup społecznych jako cel partii masowych

Spełnienie funkcji integracyjnej i funkcji masowej mobilizacji

-względna stabilność preferencji wyborców przywiązanych silnie do swoich partii

- formuła masowego członkostwa

- ważna rola aparatu partyjnego, model partyjnego awansu

-partie wyborcze

- początki lata 60 XX wieku, szeroki i zróżnicowany elektorat jako adresat apelu wyborczego (nie jedna grupa społeczna)

-Dążenie do przyciągnięcia nowych wyborców , bardziej ofensywne strategie wyborcze, celem podstawowym - sukces wyborczy

-brak trwałego przywiązania wyborcy do jednej partii, skłonność do przerzucania poparcia z jednej partii na drugą, mniejsze znaczenie rozbudowanych struktur lokalnych partii w dobie środków masowego przekazu (massmediów)

-partie kartelu

-szeroka grupa liczących się partii , dążących do przetrwania organizacyjnego

-współzawodnictwa międzypartyjne odbywa się raczej w niewielkiej i ustalonej grupie partii. Nowym partiom trudno wedrzeć się na scenę polityczną. Jeśli się pojawiają to raczej w wyniku rozłamu w istniejących partiach

-Kluczową role odgrywają wyspecjalizowane grupy polityków i menedżerów dysponujących fachową wiedzą, duża waga przykładana jest do wizerunku partii oraz liderów

b)według kryterium stosunku do panującego ustroju

- partie konstytucyjne - partie akceptujące istnienie ustroju, przestrzegające reguł rywalizacji wyborczej

-partie rewolucyjne - (antysystemowe) - partie odrzucające istniejący porządek ustrojowy, dążące do jego obalenia, także nielegalnymi metodami

c)według kryterium funkcjonalnego

-partie reprezentacyjne

-partie integracyjne

d)według kryterium profilu ideowo-programowego

-partie lewicowe

-partie prawicowe

3.Rodziny partii politycznych

1. Partie lewicowe - najważniejsze typy

- partie komunistyczne - opierające się na ideologii marksizmu

- partie socjaldemokratyczne - optujące za aktywna rolą państwa w gospodarce, partie prosystemowe, przeważnie duże liczebnie

- partie ekologiczne (zieloni) - postulaty związane z ochroną środowiska, pacyfizmem, równouprawnieniem

2. Partie chadeckie

- chrześcijańsko-demokratyczne - partie o charakterze centroprawicowym, akcentowanie zasady personalizmu - pierwszeństwo interesu jednostek i małych struktur społecznych nad interesami wielkich grup społecznych. Nakaż solidaryzmu społecznego

3. Partie liberalne

- indywidualistyczna wizja człowieka, który jest kowalem swojego losu (jednostka jest najważniejsza), akcentowanie wartości liberalnych takich jak: wolność jednostki, ochrona własności, swoboda pomnażania majątku (bogacenia się)

4. Partie konserwatywne

- partie prawicowe oparte na ideologii konserwatyzmu , wyrażające sprzeciw wobec niektórych idei oświecenia, opozycyjna wobec postulatów rewolucji mieszczańskich. Antyindywidualizm, nadrzędność interesu zbiorowości, eksponowanie wartości tradycyjnych (religia, rodzina, role społeczne)

5. Partie ultraprawicowe

4. Systemy partyjne - typologia wg kryterium liczby partii

-system jednopartyjny - (monopartyjny) - istnienie jednej legalnej partii, niedemokratyczny charakter systemu , zaprzeczenie pluralizmu

-system dwupartyjny - dominacja dwóch silnych partii na scenie politycznej, zwykle rządy jednej z nich

-system wielopartyjny - oznacza się aktywnościa większej liczby partii na scenie politycznej

PARTIE POLITYCZNE W POLSCE

Podstawa prawna - Ustawa o partiach politycznych z 27 czerwca 1997 roku.

Ewidencje partii politycznych prowadzi Sąd Okręgowy w Warszawie. Poparcie co najmniej 1000 obywateli (nazwiska, adresy, pesele) posiadających zdolność do czynności prawnych warunkiem ustawowym wymaganym przy tworzeniu partii politycznych. Inne warunki wymagane przy rejestracji partii - wskazanie nazwy, siedziby, nazwisk i adresów osób wchodzących w skład organów reprezentujących partię, załączenie statutu partii. demokratyczny tryb wyłaniania kierowniczych organów partii.

Geneza ustroju politycznego III RP

1. Polskie tradycje konstytucyjne

1. Konstytucja 3 Maja 1791 r.

2. Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 r.

3. Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r.

4. Konstytucje Wolnego Miasta Krakowa z lat 1815, 1818 i 1833

5. Mała konstytucja z 1919 r.

6. Konstytucja marcowa z 1921 r.

7. Konstytucja kwietniowa z 1935 r.

h) Mała konstytucja z 1947 r.

i) Konstytucja z 1952 r.

2. Transformacja ustrojowa: od PRL do III RP

1. Rezultaty okrągłego stołu - przywrócenie Senatu, urzędu Prezydenta, pluralizmu politycznego, wprowadzenie gospodarki rynkowej, przywrócenie samorządu terytorialnego, przywrócenie nazwy Rzeczpospolita Polska

2. Rewizje konstytucji w latach 1989-1990 i zmiany ustrojowe

3. Uchwalenie małej konstytucji 1992 r.

4. Prace legislacyjne nad projektem nowej konstytucji

5. Przyjęcie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w 1997 r.

3 Systematyka konstytucji z 1997 r.

• Preambuła.

• I Rzeczypospolita (kluczowe zasady ustrojowe).

• II Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela (usytuowanie jednostki w państwie).

• III Źródła prawa.

• IV Sejm i senat.

• V Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej.

• VI Rada Ministrów i administracja rządowa (dualizm egzekutywy).

• VII Samorząd terytorialny.

• VIII Sądy i trybunały.

• IX Organy kontroli państwowej i ochrony prawa.

• X Finanse publiczne.

• XI Stany nadzwyczajne.

• XII Zmiany konstytucji (tryb zmian konstytucji).

• XIII Przepisy przejściowe i końcowe (określają tryb wejścia w życie konstytucji).

Zasady ustroju politycznego RP w świetle Konstytucji.

• Zasada suwerenności narodu - wiodąca zasada, naród jest suwerenem sprawuje władzę w sposób bezpośredni, a częściej pośredni - przez przedstawicieli.

• Zasada republikańskiej formy państwa - Polska jest republiką, na jej czele stoi prezydent.

• Zasada demokratycznego państwa prawnego - demokratyczne państwo prawne to takie, w którym praw jest najwyższym nakazem.

• Zasada podziału i równowagi władz - charakterystyczna jest dla większości demokratycznych państw (poza Szwajcarią), ideą tej zasady jest wyodrębnienie trzech ról państwa: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej i realizacja tych ról przez inne organy. Realizacja tych ról polega na wzajemnym kontrolowaniu i równoważeniu się tych władz.

• Zasada reprezentacji politycznej (demokracji przedstawicielskiej) - naród jest reprezentowany przez swoich przedstawicieli (w niewielki stopniu pełni władzę w sposób bezpośredni).

Formy demokracji bezpośredniej:

- inicjatywa ludowa,

- referendum

- akt wyborczy.

• Zasada dwuizbowości parlamentu - współczesne państwa Europy mają dwie izby: Sej i Senat.

• Zasada pluralizmu politycznego:

- Wielość i różnorodność sił politycznych

- Art. 11 Konstytucji:

• Wolność tworzenia i działania partii politycznych,

• Dobrowolność zrzeszania się w partiach,

• Cel działania partii: wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.

• Zasada zagwarantowania wolności i praw człowieka i obywatela:

- Art. 5 Konstytucji: „Państwo zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli”.

• Zasada decentralizacji władzy publicznej i zasada samorządu terytorialnego:

- Art. 15 Konstytucji: „Ustrój polityczny Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia decentralizację władzy publicznej:

• Administracja rządowa,

• Samorząd terytorialny.

• Zasada systemu parlamentarno - gabinetowego - określenie wzajemnych relacji głównych organów państwowych (parlament, głowa państwa, rząd).

• Zasada odrębności władzy sądowniczej i niezawisłości sądów (wynika z trójpodziału władz).

• Zasada społecznej gospodarki rynkowej:

- wolność działalności gospodarczej,

- własność prywatna, solidarność partnerów gospodarczych, dialog i współpraca.

Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela.

Ewolucja problematyki praw i wolności człowieka i obywatela.

• Społeczeństwa stanowe.

• Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela 1789 r. (Rewolucja Francuska).

• Prawa człowieka a prawa obywatela (prawa człowieka mają wymiar szerszy , przynależą nie tylko obywatelom polskim, prawa obywatela wiążą się z przynależnością obywatelską).

Wolność jednostki.

• Wolność jednostki - uprawnienia, które mają na celu zapewnienie jej sfery prywatności wolnej od ingerencji państwa,

• Wolność wyboru,

• Nieuszkodzenie innym (wszystkim przysługuje ten sam zakres wolności),

• Ograniczenie władzy państwa nad jednostką.

Wolności mają charakter pasywny - jest to prawo do czegoś. Wolność nie jest absolutna. Prawo jest hamulcem samowoli państwa.

Prawa człowieka i obywatela.

• Prawo obywatela - przysługuje obywatelowi danego państwa (kryterium obywatelstwa).

• Prawo człowieka - przysługuje jednostce w danym państwie, niezależnie od jej obywatelstwa.

Prawa jednostki:

• Polityczne,

• Społeczne,

• Ekonomiczne,

• Kulturowe,

• Ekologiczne.

Międzynarodowa ochrona praw jednostki.

• 1948 r. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.

• 1966 r. Pakty Praw.

- Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych.

- Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych.

• 1950 r. Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności podpisana w Rzymie.

Koncepcje określające relację pomiędzy jednostką a państwem.

• Koncepcja uniwersalistyczna

- Nadrzędnym celem jest dobro zbiorowości i państwa (interes jednostki na drugim planie),

- Wola państwa źródłem praw jednostki.

• Koncepcja indywidualistyczna

- Nadrzędność interesów jednostki nad interesem zbiorowości.

- Fakt bycia człowiekiem źródłem praw jednostki.

Wolności i prawa jednostki na gruncie Konstytucji - zasady ogólne (art.30 - 37).

• Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka (art. 30).

• Wolność człowieka (art.31).

- Ograniczenie wolności możliwe tylko na drodze ustawy oraz w sytuacji zagrożenia dla bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, ochrony środowiska i moralności albo wolności praw innych osób.

• Równość wobec prawa (art. 32).

- równość kobiet i mężczyzn (art. 33).

• Nabycie obywatelstwa polskiego (art. 34).

• Prawa mniejszości narodowych i etnicznych (art. 35).

Wolności i prawa jednostki na gruncie Konstytucji

Wolności i prawa osobiste (art. 38 - 56).

• Prawna ochrona życia,

• Zakaz poddawania eksperymentom naukowym bez zgody zainteresowanych,

• Zakaz tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania oraz stosowania kar cielesnych,

• Nietykalność osobista i wolność osobista,

• Prawo do obrony i domniemanie niewinności,

• Prawo do niezależnego i bezstronnego sądu,

• Prawo do prywatności i decydowaniu o sobie,

• Prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami

• Wolność komunikowania się,

• Wolność wyboru miejsca zamieszkania,

• Wolność poruszania się po terytorium RP,

• Wolność sumienia i religii,

• Wolność wyrażania poglądów,

• Prawo do ubiegania się o azyl w Polsce.

Wolności i prawa polityczne (art. 57- 63).

• Wolność organizowania pokojowych zgromadzeń,

• Wolność zrzeszania się,

• Prawo dostępu do służby publicznej,

• Prawo do informacji o działalności władz,

• Prawo do wybierania organów przedstawicielskich,

• Prawo składania petycji skarg i wniosków.

Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne (art. 64 - 76).

• Prawo własności i jej dziedziczenia,

• Wolność wyboru zawodu i miejsca pracy,

• Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,

• Prawo do zabezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia i nauki,

• Nakaz uwzględniania dobra rodziny,

• Nakaz dbałości o bezpieczeństwo ekologiczne,

• Ochrona praw dziecka,

• Wolność twórczości artystycznej i badań naukowych,

• Nakaz ochrony konsumentów.

Środki ochrony wolności i praw (art. 77 - 81).

• Prawo do wynagrodzenia za szkody wyrządzone w wyniku działalności władzy publicznej,

• Prawo do zaskarżania orzeczeń i decyzji wydawanych w pierwszej instancji,

• Prawo powszechnej skargi do Trybunału Konstytucyjnego,

• Prawo składania wniosków do Rzecznika Praw Dziecka.

Podstawowe obowiązki jednostki.

• Wierność Rzeczypospolitej,

• Przestrzeganie prawa

• Ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych w tym podatków,

• Obrona ojczyzny,

• Dbałość o stan środowiska.

Zasady prawa wyborczego.

Organy kreowane w drodze wyborów.

• Parlament:

- Sejm,

- Senat.

• Prezydent RP,

• Organy samorządy terytorialnego:

- Rady gmin,

- Rady powiatów,

- Sejmiki wojewódzkie,

- wójtowie gmin, burmistrzowie i prezydenci miast.

Konstytucyjne zasady prawa wyborczego w Polsce.

• Wybory do Sejmu: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne, proporcjonalne,

• Wybory do Senatu: powszechne, bezpośrednie, tajne,

• Wybory Prezydenta RP: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne,

• Wybory organów stanowiących samorządu terytorialnego: powszechne, bezpośrednie, równe, tajne, proporcjonalne (w gminach powyżej 20 tys. mieszkańców) lub większościowe (w gminach poniżej 20 tys. mieszkańców),

• Wybory wójtów, burmistrzów i prezydentów miast: powszechne, bezpośrednie, równe, tajne, większościowe.

Zasada powszechności.

Ograniczenia zasady powszechności na gruncie Konstytucji (art. 62).

• Wiek:

- czynne prawo wyborcze: ukończone 18 lat najpóźniej w dniu głosowania,

- bierne prawo wyborcze: ukończone 18 lat w wyborach do organów samorządu terytorialnego, 21 lat w wyborach do Sejmu, 30 lat w wyborach do Senatu, 35 lat w wyborach prezydenckich,

• Posiadanie obywatelstwa polskiego,

• Dysponowanie pełnia praw politycznych.

Zasada równości.

• Równość w znaczeniu formalnym: każdy wyborca dysponuje taką samą liczbą głosów (jednym),

• Równość w znaczeniu materialnym: równa siła głosu każdego wyborcy (zbliżona liczba wyborców przypadających na jednego wybranego przedstawiciela).

Zasada bezpośredniości.

• Wyborcy głosują bezpośrednio na kandydatów tzn. ich głos bezpośrednio decyduje o wyniku wyborów (inaczej niż np. w wyborach prezydenckich w USA),

• W wyborach do Sejmu wyborca głosuje na konkretnego kandydata, z konkretnej listy (komitetu wyborczego partii lub koalicji), co oznacza poparcie danej listy i szczególne poparcie dla wskazanego kandydata.

Zasada tajności.

• Zasada odnosząca się do samego aktu głosowania,

• Jej celem jest zapewnienie pełnej swobody wyboru, wolnego od nacisku,

• Komisja wyborcza ma obowiązek stworzyć warunki gwarantujące wyborcy możliwość nieujawnieni treści swego głosu (kabiny do głosowania).

Zasada rozdziału mandatów.

• Zasada proporcjonalności (wyborów proporcjonalnych):

- wybory do Sejmu,

- wybory do organów stanowiących samorządu terytorialnego w gminach powyżej 20 tys. mieszkańców.

• Zasada większościowa (wyborów większościowych)

- wybory do Senatu (większość względna),

- wybory prezydenckie (większość bezwzględna),

- wybory do organów stanowiących samorządu terytorialnego w gminach powyżej 20 tys. mieszkańców (większość względna),

- wybory wójtów, burmistrzów i prezydentów miast (większość bezwzględna).

Większość bezwzględna jest to większość głosujących stanowiących ponad 50 % głosów.

Szczególne zasady odnoszące się do wyborów do sejmu.

• Obliczanie głosów metoda d´Hnadta,

• Klauzula zaporowa:

- 5% dla list partyjnych,

- 8 % dla koalicji wyborczych.

Wygaśnięcie mandatu w trakcie kadencji Parlamentu.

• Odmowa złożenia ślubowania lub uchylenie się od tego obowiązku w okresie 3 miesięcy od wyboru,

• Utrata prawa wybieralności,

• Zrzeczenie się mandatu,

• Śmierć posła lub senatora,

• Złożenie niezgodnego z prawdą oświadczenia na temat współpracy z organami bezpieczeństwa w latach 1944 - 1990,

• Powołanie na stanowisko Prezesa NIK, Prezesa NB, RPO, RPD, członka RPP, członka KRRiT, zatrudnienie w kancelarii Sejmu, Senatu, Prezydenta, administracji rządowej (nie dotyczy członkowstwa w Radzie Ministrów lub stanowiska Sekretarza Stanu).

Ustrój polityczny RP - źródła prawa

Konstytucyjne źródła prawa - uwagi ogólne.

• Rozdział III Konstytucji (źródła prawa art. 87 - 94) - jako główny katalog prawa RP,

• Art. 234 Konstytucji (rozdział XI - Stany nadzwyczajne) - rozporządzenia z mocą ustawy),

• Art. 235 Konstytucji - Zmiana Konstytucji) - ustawa konstytucyjna.

Rodzaje źródeł prawa (art. 87).

Źródła powszechnie obowiązującego prawa (art. 87):

wiążą organy państwowe, funkcjonariuszy aparatu państwowego, obywateli i wszystkie podmioty znajdujące się pod jurysdykcja RP,

• Akty o ogólnym (ogólnokrajowym) zasięgu: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe, rozporządzenia (ogłoszone w Dzienniku Ustaw),

• Akty prawa miejscowego: obowiązujące na obszarze działania organów, które ją ustanowiły tj. organów samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej (ogłaszane w wojewódzkich dziennikach urzędowych),

• Akty prawa o charakterze wewnętrznym: odnoszą się do jednostek organizacyjnych podległych organowi który taki akt wydał np. Uchwały Sejmu, senatu, RM, zarządzenia prezydenta, premiera, ministrów (ogłaszane w Monitorze Polskim).

Konstytucja.

• Konstytucja - „najwyższe prawo Rzeczypospolitej” (art. 8),

• Zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji,

• Tryb zmiany (rozdział XII Konstytucji),

- inicjatywa zmiany Konstytucji (uchwalenie ustawy konstytucyjnej) należy do 1/5 liczby posłów (92), Senatu i Prezydenta,

- ustawa zmieniająca Konstytucję musi być jednobrzmiąco przyjęta przez Sejm i Senat (czyli Sejm nie może odrzucić poprawek Senatu, tak jak przy ustawach zwykłych),

- w Sejmie wymagana jest większość 2/3 (kworum 50 %), w Senacie większość bezwzględna (kworum 50 %),

- możliwość zażądania referendum przez 1/5 posłów, Senat i Prezydenta, gdy zmiany dotyczą rozdziałów I, II, i XII.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe.

• Zasada pierwszeństwa umów międzynarodowych przed ustawami,

• Obowiązek zgodności umów międzynarodowych z Konstytucją,

• Umowa międzynarodowa wymaga ratyfikacji ze strony Prezydenta za zgodą Parlamentu (2/3 w Sejmie i 2/3 w senacie przy kworum 50%) gdy dotyczy miedzy innymi pokoju, sojuszy, układów politycznych i wojskowych, praw i obowiązków obywateli, znacznego obciążenia finansowego państwa (art. 89).

Akty prawa wspólnotowego, unijnego

• Do aktów prawa wspólnotowego wiążących prawnie zaliczamy:

- Rozporządzenia (ogólny zasięg, bezpośrednie stosowanie, bezpośrednia skuteczność,

- Dyrektywy (adresatami są państwa UE, wiążą w zakresie celu, lecz pozostawiają swobodę co do sposobu realizacji),

- Decyzje (adresatami mogą być państwa, osoby fizyczne i prawne, obowiązuje w całości, tzn. co do celu i sposobu realizacji),

- zasada pierwszeństwa aktów prawa wspólnotowego w przypadku kolizji z ustawami.

Ustawa.

• Akt normatywny o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, uchwalony przez parlament w szczególnym trybie (nie dotyczy więc konkretnych osób czy indywidualnych przypadków),

• Konstytucja wprowadza katalog spraw, które muszą być regulowane w drodze ustawy,

• Delegacja ustawodawcza - wydawane przez parlament upoważnienie skierowane do organów władzy wykonawczej do wydawania wykonawczych aktów prawnych (rozporządzeń)

• Możliwość wnoszenia przez RM projektów ustaw pilnych (art. 123),

• Inicjatywa ustawodawcza przysługuje: posłom (co najmniej 15 - tu art. 29 regulaminu Sejmu), Senatowi (w formie uchwały Senatu), Prezydentowi, Radzie Ministrów, grupie 100 tys. obywateli posiadających prawa wyborcze,

• Sejm rozpatruje projekt w trzech czytaniach,

• Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów (kworum 50 %), chyba że Konstytucja przewiduje inną większość,

• Następnie Senat może przyjąć ustawę, zaproponować poprawki lub odrzucić ustawę (w ciągu 30 dni),

• Sejm może podtrzymać swoje stanowisko wbrew Senatowi większością bezwzględną (kworum 50 %),

• Ustawę podpisuje Prezydent w ciągu 21 dni, jednak może ja zawetować (wówczas Sejm może przełamać weto większością 3/5, lub skierować do Trybunału Konstytucyjnego (jego orzeczenie jest ostateczne).

Rozporządzenie z mocą ustawy - nietypowy akt prawny.

• Art. 234 Konstytucji,

1. Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzeniu, prezydent RP na wniosek RM wydaje rozporządzenia z mocą ustawy (…). Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.

2. Rozporządzenia, o których mowa w ust. 1, mają charakter źródeł powszechnie obowiązującego prawa.

Ważniejsze podstawowe akty prawne.

• Rozporządzenia:

- Akt wykonawczy stanowiący źródło powszechnie obowiązującego prawa,

- organy uprawnione do wydawania rozporządzenia: Prezydent, RM, ministrowie, przewodniczący komitetów powołani w skład RM, KRRiT,

- Uchwały RM (akty prawa wewnętrznego),

- Zarządzenia premiera i ministrów (akt prawa wewnętrznego),

- Akty prawa miejscowego (np. przepisy gminne).

Ustrój polityczny RP - Parlament RP

Sejm i Senat Rozdział IV Konstytucji.

• Art. 95: Władzę ustawodawczą w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sejm i Senat,

• 4 letnia kadencja Sejmu i Senatu, permanentny (nie sesyjny) tryb działania, jawność prac,

• Możliwość skrócenia kadencji parlamentu:

- samorozwiązanie: Sejm może się rozwiązać większością 2/3 ustawowej liczby posłów, rozwiązany zostaje wówczas także Senat,

- skrócenie kadencji parlamentu przez Prezydenta:

• gdy parlament nie uchwali ustawy budżetowej w ciągu 4 miesięcy od otrzymania jej projektu (fakultatywnie),

• gdy nie uda się sformować rządu w trzeciej próbie (obligatoryjnie).

Status prawny posła i senatora.

• Mandat wolny (art. 104),

• Przywilej nietykalności, ochrona przed zatrzymaniem i aresztowaniem (z wyjątkiem ujęcia na gorącym uczynku),

• Immunitet formalny - zakaz poddawania posła odpowiedzialności karnej bez zgody sejmu (większość 2/3 , sam poseł tez może wyrazić zgodę),

• Immunitet materialny - zakaz poddawania posła odpowiedzialności za działalność parlamentarną (wystąpienia sejmowe ich treść, sposób głosowania, zgłaszane wnioski itp.)

• kluby parlamentarne (minimum 15 posłów) i koła parlamentarne ( minimum 3) jako podstawowa forma zrzeszania się posłów,

• Zakaz prowadzenia przez posła działalności gospodarczej z wykorzystaniem mienia państwowego lub komunalnego,

• Obowiązek składania oświadczenia majątkowego corocznie od początku kadencji.

Organy wewnętrzne Sejmu i Senatu:

• Marszałek Sejmu (art. 110),

• Prezydium Sejmu,

• Konwent seniorów,

• Komisje stałe (art. 110),

• Komisje nadzwyczajne (art.. 110),

• Komisje śledcze (art. 111).

Marszałek:

• Reprezentuje Sejm na zewnątrz,

• Zwołuje posiedzenia,

• Przewodniczy obradom,

• Zwołuje Konwent Seniorów,

• Czuwa nad tokiem i terminami prac,

• Nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym,

• Kieruje pracami Prezydium Sejmu

Prezydium:

• Prezydium tworzą Marszałek i wicemarszałkowie,

• Zadania Prezydium sejmu:

- Uchwalanie planu prac Sejmu p zasięgnięciu opinii Konwentu Seniorów,

- Dokonywanie wykładni regulaminu Sejmu,

- Organizowanie współpracy pomiędzy komisjami sejmowymi i koordynowanie ich działalności,

- opiniowanie spraw wniesionych przez Marszałka sejmu.

Konwent seniorów.

• Konwent Seniorów składa się z Marszałka, wicemarszałków oraz przewodniczących (lub wiceprzewodniczących)klubów i kół parlamentarnych,

• Posiedzenia Konwentu Seniorów zwołuje Marszałek Sejmu,

• Główne zadania Konwentu Seniorów:

- opiniowanie projektów planu prac Sejmu,

- opiniowanie projektów porządku dziennego prac Sejmu,

- wnioski co do trybu dyskusji wyboru organów Sejmu.

Komisje.

• Komisje rozpatrują sprawy stanowiące przedmiot prac Sejmu,

• Skład komisji powołuje Sejm,

• Komisja wybiera ze swego grona przewodniczącego i wiceprzewodniczących,

• Rodzaje komisji:

- stałe,

- nadzwyczajne,

- śledcze.

Funkcje Parlamentu.

Funkcja ustawodawcza.

• Funkcja ustawodawcza - stanowienie ustaw tj. aktów prawnych uchwalanych przez Sejm i Senat przy udziale Prezydenta,

• Projekt ustawy kierowany jest na ręce Marszałka,

• Marszałek może poprosić Komisję Ustawodawczą o opinię na temat projektu.

Uznanie projektu za niedopuszczalny wymaga 3/5 głosów komisji,

• Pierwsze czytanie odbywa się na posiedzeniu odpowiedniej komisji, na końcu formułuje swe propozycje (z pewnymi wyjątkami),

• Drugie czytanie odbywa się na forum sejmu.

Obejmuje sprawozdanie komisji, debatę, zgłaszanie poprawek i wniosków. Gdy zgłaszane są nowe poprawki, projekt wraca do komisji, która przygotowuje kolejne sprawozdanie,

• Trzecie czytanie obejmuje:

- Głosowanie wniosku (jeśli takie zgłoszono) o odrzucenie projektu w całości,

- Głosowanie nad zgłoszonymi poprawkami,

- Głosowanie nad projektem w całości.

• Pilne projekty ustaw (art. 123) - RM może uznać wniesiony projekt za plny, co nakłada obowiązek przyspieszenia prac legislacyjnych,

• Projekt ustawy budżetowej - prawo inicjatywy ma wyłącznie RM (projekt najpóźniej do 30 września),

Po jej uchwaleniu Prezydent nie może zastosować prawa weto, lecz może skierować je do Trybunału Konstytucyjnego, który ma 2 miesiące na podjęte decyzje. Jeśli ustawa w ciągu 4 miesięcy od złożenia projektu nie zostanie złożona do podpisu Prezydentowi, Prezydent może w ciągu 14 dni zdecydować o skrócenie kadencji Sejmu, Senatu.

Funkcja kontrolna.

• Funkcję kontrolną realizuje sejm (art.95) bez udziału Senatu,

• Sejm współuczestniczy w tworzeniu rządu i sprawuje kontrolę nad jego działalnością,

• Sejm udziela wotum zaufania nowo powołanemu rządowi po uprzedniej debacie (bezwzględną większością, kworum 50 %),

• Premier może zwrócić się o wotum zaufania nie tylko w związku z formowaniem rządu, ale także w trakcie jego istnienia i funkcjonowania (zwykłą większością, kworum 50 %)

• Sejm rozpatruje sprawozdanie i informacje rządu zwłaszcza sprawozdanie z wykonania budżetu, udziela absolutorium z wykonania budżetu,

• Kontrola w sferze odpowiedzialności konstytucyjnej:

- Konstruktywne wotum nieufności (art. 158) wobec rządu - na wniosek co najmniej 46 posłów uchwalone większością ustawowej liczby posłów musi wskazywać następcę na stanowisku premiera (wniosek złożony może być raz na miesiące),

- Wotum nieufności wobec ministra (art. 159) - na wniosek co najmniej 69 posłów, uchwalone większością ustawowej liczby posłów,

• Zgoda na ratyfikację umów międzynarodowych,

• Kontrola w okresie stanów nadzwyczajnych (możliwość uchylenia rozporządzenia Prezydenta o stanie wojennym lub wyjątkowym),

• Działalność sejmowych komisji śledczych,

• Stawianie pytań i interpelacji poselskich członkom rządu.

Funkcja kreacyjna.

• Kreowanie organów państwowych, obsada określonych stanowisk:

- Wybór przez Sejm sędziów Trybunału Stanu (poza przewodniczącym, którym jest pierwszy Prezes Sądu Najwyższego),

- Wybór przez Sejm sędziów Prezesa NBP,

- Wybór przez Sejm i Senat części członków Krajowej Rady Sadownictwa, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, Rady Polityki Pieniężnej,

- Wybór przez Sejm i Senat Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka, GIODO, Prezesa NIK.

Zgromadzenie Narodowe.

• Sejm i Senat obraduje wspólnie, działają jako Zgromadzenie Narodowe (art.14),

• Kompetencje:

- Przyjęcie przysięgi nowego Prezydenta RP,

- Wysłuchanie orędzia Prezydenta,

- Uznanie trwałej niezdolności Prezydenta do pełnienia urzędu ze względu na stan zdrowia (większością 2/3 ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego),

- Postawienie Prezydenta przed Trybunałem Stanu na wniosek co najmniej 140 członków ZN (większością 2/3 ustawowej liczby członków Zgromadzenia Narodowego).

Prezydent RP

• Prezydent organ władzy wykonawczej.

• Art. 126 Prezydent RP jest najwyższym przedstawicielem RP gwarantem ciągłości władzy państwowej.

• Prezydent czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa, niepodzielności i nienaruszalności jego terytorium.

Tryb wyboru Prezydenta RP.

• Zasady wyboru określa Konstytucja i Ustawa o wyborze prezydenta z 1990 r.

• Kadencja 5 lat

• Wybory prezydenckie zarządza Marszałek Sejmu 100-5 dni przed upływem kadencji aktualnego Prezydenta (w razie opóźnienia urzędu w ciągu 14 dni).

• Obowiązek parcia kandydatury przez 100 tys. obywateli posiadających prawa wyborcze.

• Urząd obejmuje kandydat, który uzyskał bezwzględną większość głosów (zatem w razie potrzeby organizowana jest druga tura wyborów z udziałem dwóch kandydatów z najwyższym poparciem w pierwszej turze).

Zastępstwo Prezydenta

• Obowiązki Prezydenta może przejąć Marszałek Sejmu w przypadku:

- śmierci Prezydenta,

- zrzeczenia się urzędu,

- stwierdzenia nieważności wyboru (Sąd Najwyższy),

- uznania przez Zgromadzenie Narodowe trwałej niezdolności Prezydenta do sprawowania urzędu,

- złożenia Prezydenta z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu.

Odpowiedzialność Konstytucyjna.

• Prezydent nie ponosi odpowiedzialności politycznej, ponosi natomiast odpowiedzialność konstytucyjną (art.145) - odpowiedzialność prawną za naruszenie Konstytucji lub ustaw (delikt konstytucyjny).

• Wniosek o pociągnięciu Prezydenta do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu stawia Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 ustawowej liczb członków (na wniosek 140 członków ZN).

• Trybunał Stanu może pozbawić Prezydenta urzędu.

Kompetencje Prezydenta jako głowy państwa.

W stosunkach międzynarodowych.

• Ratyfikowanie i wypowiadanie umów międzynarodowych (najważniejsze wymagają zgody Parlamentu).

• Mianowanie i odwoływanie przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych.

• Przyjmowanie listów uwierzytelniających i odwołujących akredytowanych przy Prezydencie przedstawicieli dyplomatycznych innych państwa.

• Prezydent RP w zakresie polityki zagranicznej współdziała z Prezesem Rady Ministrów i właściwym ministrem - art.133.

Kompetencje Prezydenta jako głowy państwa.

• Najwyższy zwierzchnik sił zbrojnych (za pośrednictwem Ministra Obrony Narodowej).

• Mianowanie szefa sztabu Generalnego i dowódców rodzajów sił zbrojnych.

• Rada Bezpieczeństwa Narodowego - organ doradczy.

• Wprowadzanie stanów nadzwyczajnych:

- stan wojenny (w razie napaści lub zewnętrznego zagrożenia państwa lub traktatowego obowiązku wspólnej obrony przeciwko agresji),

- stan wyjątkowy (w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego.

• Prawo łaski (nie dotyczy osób skazanych przez Trybunał Stanu).

• Prawo nadawanie obywatelstwa polskiego.

• Nadawanie orderów i odznaczeń państwowych.

• Prawo zwracania się do Sejmu i senatu z orędziem.

• Prawo mianowania sędziów, nadawania tytułów naukowych.

Kompetencje Prezydenta jako głowy państwa.

• Zarządzanie wyborów parlamentarnych (art.98).

• Zwoływanie pierwszego posiedzenia sejmu i Senatu.

• Prawo skrócenia kadencji sejmu i Senatu w dwóch przewidzianych konstytucyjnie sytuacjach:

• Prawo inicjatywy ustawodawczej.

• Podpisywanie ustaw (21 dni w trybie zwykłym i 7 dni odnośnie ustawy budżetowych i ustaw pilnych).

• Możliwość wetowania ustaw.

• Możliwość kierowania ustaw do trybunału Konstytucyjnego.

• Przedstawienie sejmowi kandydata na prezesa NBP.

Kompetencje prezydenta wobec Rady Ministrów.

• Prawo desygnowania premiera.

• Powoływanie Rady Ministrów na wniosek Premiera (RM musi następnie uzyskać wotum zaufania w sejmie).

• Przyjmowanie dymisji Rady Ministrów.

• Dokonywanie zmian w składzie RM na wniosek Premiera.

• Zwoływanie Rady Gabinetowej (Rada Ministrów obradująca pod przewodnictwem Prezydenta).

Kompetencje prezydenta wobec władzy sądowniczej.

• Powoływanie sędziów na wniosek krajowej rady Sądownictwa.

• Powoływanie Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego i Prezesów Sądu Najwyższego (spośród kandydatów Zgromadzenia Ogólnego Sędziów Sądu Najwyższego).

• Powoływanie Prezesa i wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego (spośród kandydatów Zgromadzenia Ogólnego sędziów trybunału Konstytucyjnego).

• Powoływanie Prezesa i wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego (spośród kandydatów zgromadzenia Ogólnego Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego).

• Powołanie swego przedstawiciela w skład KRS.

Inne ważniejsze kompetencje Prezydenta.

• Możliwość ogłaszania referendum ogólnokrajowego za zgodą Senatu,

• Powoływanie części członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji oraz Rady Polityki Pieniężnej.

• Prawo nadawania statutu Kancelarii prezydenta.

• Prawo powoływania szefa Kancelarii Prezydenta.

Akty prawne Prezydenta.

• Rozporządzenia (akty wykonawcze art..142).

• Zarządzenia (akty prawa wewnętrznego art. 142).

• Postanowienia wydawane w zakresie realizacji pozostałych swoich kompetencji (art.142).

• Rozporządzenia z mocą ustawy (w czasie stanu wojennego, jeśli sejm nie może się zebrać, art. 234).

Rada Ministrów

Uwagi ogólne

• Rada Ministrów (rząd, gabinet) - drugi obok Prezydenta organ władzy wykonawczej (egzekutywy) w RP.

• Koalicyjny charakter rządu w praktyce ustrojowej RP (przeciwieństwem mogą być rządy jednopartyjne lub tzw. rządy fachowców), niekiedy rządy mniejszościowe.

• Rada ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną RP art. 146.

• Zasada kolegialności w podejmowaniu decyzji.

• Możliwość tworzenia organów pomocniczych i opiniodawczych.

Skład Rady Ministrów

• Ustawa z 1997 r. o działach administracji rządowej.

• Na czele rządu stoi Prezes Rady Ministrów (Premier), który kieruje rządem może jednocześnie kierować określonym ministerstwem.

• Skład liczebny rządu określa Prezes Rady Ministrów (Premier).

• Możliwe jest powoływanie wiceprezesów Rady Ministrów (wicepremierów).

• Ministrowie resortowi bez teki (ministrowie zadaniowi).

• Przewodniczący określonych ustawowo komitetów (KIE, KBN).

Tryb powoływania Rady Ministrów

• Prezydent desygnuje Premiera.

• Premier proponuje skład rządu.

• Prezydent powołuje skład rządu w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia nowo wybranego Sejmu lub dymisji poprzedniego rządu.

• Premier w ciągu 14 dni zgłasza program rządu i zwraca się do sejmu o wotum zaufania (bezwzględną większością , kworum 50 %). Udzielenie wotum zaufania kończy proces formowania rządu.

• Jeśli jednak rząd nie uzyska wotum zaufania, wówczas kandydata na premiera przedstawia sam Sejm, który następnie wybiera premiera oraz członków rządu (bezwzględną większością, kworum 50 %) - drugi tryb tworzenia rządu.

• Jeśli jednak także w drugim trybie nie uda się stworzyć rządu, wówczas w ciągu 14 dni Prezydent powołuje ponownie premiera, a na jego wniosek pozostałych członków rządu. Sejm w ciągu kolejnych14 dni powinien udzielić wotum zaufania zwykłą większością - trzeci tryb tworzenia rządu.

• Jeśli w powyższym trybie nie uda się utworzyć rządu, Prezydent skraca kadencję Parlamentu (obligatoryjnie).

Odpowiedzialność polityczna (parlamentarna)

• Konstytucja wprowadza następujące środki odpowiedzialności politycznej rządu;

- Wotum zaufania

• W procesie formowania rządu (bezwzględną większością w Sejmie),

• W każdym innym momencie na wniosek Premiera (zwykłą większością w Sejmie),

- Wotum nieufności

• Wobec rządu: wniosek składa minimum 46 posłów, musi wskazywać następcę dotychczasowego Premiera, wymaga ustawowej liczy posłów,

• Wobec ministra: wniosek składa minimum 69 posłów, wymaga większość ustawowej liczby posłów.

Odpowiedzialność konstytucyjna

• Odpowiedzialność konstytucyjna przed Trybunałem Stanu obejmuje czyny członków rządu, które naruszają Konstytucję lub ustawy, lub czyny przestępcze.

• Odpowiedzialność konstytucyjna ma indywidualny charakter.

• Wniosek zgłasza min. 115 posłów lub Prezydent, rozpatruje go Komisja Odpowiedzialności Konstytucyjnej.

• Postawienie przed Trybunałem Stanu wymaga zgody 3/5 ustawowej liczby posłów.

• Trybunał Stanu wobec członka rządu może orzec:

- utratę czynnego i biernego prawa wyborczego na okres 2-10 lat,

- zakaz zajmowania stanowisk kierowniczych w organach państwowych i organizacjach społecznych na okres 2-10 lat,

- utrata orderów i odznaczeń państwowych.

• Uznanie winy przez Trybunał Stanu oznacza utratę zajmowanego stanowiska.

• Za czyny posiadające znamiona przestępstwa Trybunał Stanu wymierza kary przewidziane w ustawach.

Kompetencje Rady Ministrów

• Zasada ogólna - rada Ministrów prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną państwa.

• Zasada domniemania właściwości rządu (art. 146).

• Wykonywanie ustaw - głównym instrumentem rozporządzenia.

• Prawo inicjatyw ustawodawczej (z wyjątkiem projektów zmiany Konstytucji).

• Wyłączne prawo inicjowania ustawy budżetowej, o prowizorium budżetowym, o zmianie budżetu, o zaciąganiu długu publicznego.

• Wyłączne prawo inicjowania ustaw pilnych.

• Składanie Sejmowi sprawozdań (np. z wykonania ustawy budżetowej).

• Koordynacja działań organów administracji państwowej i kontrola nad nimi.

• Prawo Rady Ministrów do uchwalania aktów prawnych poszczególnych ministrów.

• Zapewnienie wewnętrznego i wewnętrznego bezpieczeństwa państwa.

• Nadzór nad samorządem terytorialnym.

Prezes Rady ministrów

• Premier ma wyłączne prawo do występowania do Prezydenta z wnioskiem o zmiany w składzie rządu.

• Premier koordynuje prace rządu.

• Premier ma prawo ustalania szczegółowego zakresu działań ministra w drodze rozporządzenia

• Premier decyduje o liczbie członków rządu.

• Premier przewodniczy obradom rządu.

• Premier powołuje na wniosek ministra sekretarzy i podsekretarzy stanu

• Premier ma prawo zgłaszać Radzie Ministrów wnioski w sprawie uchylenia rozporządzeń i zarządzeń ministrów.

• Premier składa dymisje:

- na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego sejmu,

- gdy rząd nie uzyska wotum zaufania,

- gdy Sejm wyraża rządowi wotum nieufności,

- gdy rezygnuje z pełnienia swej funkcji.

Ministrowie

• Minister jest jednoosobowym organem państwa.

• Ministrowie wydaja rozporządzenia (akty wykonawcze) oraz zarządzenia (akty prawa wewnętrznego).

• Odpowiedzialność polityczna ministrów przed Sejmem (instytucja wotum nieufności).

Administracja rządowa

• Wojewoda - przedstawiciel rządu w województwie (województwo - jednostka rządowo - samorządowa).

• Wojewodę powołuje Premier na wniosek Ministra Spraw Wewnętrznych.

• Wicewojewodowie - powoływani i odwoływani przez Premiera na wniosek wojewody.

• Organy administracji zespolonej oraz niezespolonej.

Samorząd terytorialny

Szczeble samorządu terytorialnego

• Gmina.

• Powiat.

• Województwo (szczeble rządowo - samorządowe).

Gmina

• Organy Gminy:

- Rada Gminy: organ stanowiący, kolegialny, pochodzący z wyborów, kadencja 4 letnia, obraduje na sesjach, na czele przewodniczący,

- Wójt, burmistrz, prezydent miasta: organ wykonawczy, jednoosobowy, pochodzący z wyborów, wybierany większością bezwzględną (zatem w razie potrzeby organizowana jest dryga tura wyborów) jego Oranem pomocniczym jest urząd gminy (miasta).

Powiat

• Powiat wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym, zarówno własne jak i zlecone

• Organy powiatu:

- Rada Powiatu: organ stanowiący, kolegialny, pochodzący z wyborów, kadencja 4 letnia,

- Zarząd Powiatu: wybierany przez Radę Powiatu, na czele stoi Starosta, ponad to w skład wchodzą wicestarosta i członkowie, organem pomocniczym jest starostwo powiatowe.

Województwo

• Główne zadania: określenie strategii rozwoju województwa.

• Realizacja zadań własnych oraz zleconych.

• Organy samorządu województwa:

- Sejmik województwa: (organ stanowiący), kadencja 4 letnia, na czele przewodniczący,

- Zarząd Województwa (organ wykonawczy, 5 osobowy, na czele stoi Marszałek województwa, jego zastępcy i członkowie, wybierani przez Sejmik, organem pomocniczym jest urząd marszałkowski).

Sądy i Trybunały

Władzę sądowniczą w RP pełnia Sądy i Trybunały

Wymiar sprawiedliwości pełnią sądy.

Sędziów powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa (KRS)

Sądy - podział : powszechne, administracyjne, wojskowe

Sąd Najwyższy - kompetencje

• pełni Nadzór nad sądami powszechnymi i wojskowymi w zakresie orzekania

• Zapewnianie prawidłowości i jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej

• Rozpoznawanie kasacji od wyroków wydawanych przez sądy niższej instancji

• Wyjaśnianie przepisów i zagadnień prawnych budzących wątpliwości

Sąd Najwyższy - skład

• Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego (powoływany na 6 letnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów SN)

• Prezesi Sądu Najwyższego (ich liczbę ustala Prezydent na wniosek KRS)

• Sędziowie Sądu Najwyższego (ich liczbę ustala Prezydent na wniosek KRS)

Sądy powszechne

a)Sądy rejonowe

• Tworzone są dla jednej lub kilku gmin jako sądy pierwszej instancji Domniemanie właściwości sądu rejonowego

• Domniemanie właściwości Sądu Rejonowego

Sądy grodzkie jako jednostki organizacyjne w ramach sądów rejonowych o kompetencjach dawnych kolegiów

b)Sądy okręgowe

• Są sądami odwoławczymi od wyroków sądów rejonowych,

• w pierwszej instancji rozpatrują poważniejsze sprawy

c)Sądy apelacyjne

• Obejmują obszar kilku sądów okręgowych

• Są sądami odwoławczymi od orzeczeń sądów okręgowych

5. Kluczowe zasady organizacji i działania sądów

1. Zasada niezawisłości (sądów i sędziów)

2. Zasada instancyjności

3. Zasada jednolitości sądów (taki sam sposób organizacji sądów)

4. Prawo do sądu

5. Zasada jawności

6. Zasada prawa do obrony

h) Zasada domniemania niewinności

i) Zasada nie działania prawa wstecz

Krajowa Rada Sądownictwa

Główna funkcja - rozpatrywanie kandydatur na stanowiska sędziów i przedstawianie ich Prezydentowi w celu powołania

Skład KRS

• 4 posłów wskazanych przez Sejm

• 2 senatorów wskazanych przez Senat

• Minister Sprawiedliwości

• Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego

• Prezes NSA

• Osoba powołana przez Prezydenta

• 15 członków wybranych spośród sędziów Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych

Razem 25 osób

Trybunał Konstytucyjny Cechy szczególne

• Trybunał Konstytucyjny jest organem władzy sądowniczej, lecz nie wymiaru sprawiedliwości (są nimi sądy)

• Szczególny tryb powoływania sędziów Trybunału Konstytucyjnego

• Kadencyjność sędziów Trybunału Konstytucyjnego

• Brak zasady instancyjności postępowania

Zasady wyboru sędziów Trybunału Konstytucyjnego

• Trybunał Konstytucyjny składa się z 15 sędziów wybieranych przez Sejm bezwzględną większością na 9-letnią kadencję, bez możliwości ponownego wyboru. Prawo wskazywania kandydatów mają grupy co najmniej 50 posłów oraz Prezydium Sejmu

• Prezesa i Wiceprezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent z grona sędziów Trybunału Konstytucyjnego spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Trybunału Konstytucyjnego

Zadania Trybunału Konstytucyjnego

• Orzekanie o zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją

• Orzekanie o zgodności ustaw z ratyfikowanymi za zgodą Sejmu umowami międzynarodowymi

• Orzekanie o zgodności innych aktów prawnych z Konstytucją ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami

• Orzekanie o zgodności z Konstytucją celów i działań partii politycznych

• Orzekanie w sprawach skargi konstytucyjnej (art. 79 Konstytucji)

TK uwagi końcowe

• Orzeczenia w Trybunale Konstytucyjnym zapadają większością głosów i są ostateczne

• Na wniosek Prezydenta Trybunał Konstytucyjny może badać zgodność uchwalonych ustaw z Konstytucją przed ich podpisaniem

Trybunał Stanu (art. 198-201 Konstytucji)

Członkowie Trybunału Stanu wybierani są przez Sejm, spoza grona posłów i senatorów, na czas kadencji Parlamentu

Skład Trybunału Stanu

• Przewodniczący (jest nim z urzędu Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego)

• 2 zastępców

• 16 członków

Polowa musi mieć przygotowanie prawnicze

Odpowiedzialność przed TS

Za naruszenie Konstytucji lub ustaw, odpowiedzialność konstytucyjną przed Trybunałem Stanu ponoszą

• Prezydent RP

• Prezes Rady Ministrów

• Członkowie rządu

• Prezes NBP

• Prezes NIK

• Członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji

• Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych

• Posłowie i senatorowie (w oparciu o art. 107 Konstytucji)

TK może orzec

• zakaz piastowania określonych stanowisk lub ich utratę

• utratę praw wyborczych

• kary przewidziane w kodeksie karnym

Organy kontroli państwowej

Najwyższa Izba Kontroli

Prezesa Najwyższej Izby Kontroli powołuje Sejm większością bezwzględną za zgodą Senatu na kadencję 6-letnią, z możliwością jednej reelekcji stoi na czele kolegium NIK. Kandydata na Prezesa Najwyższej Izby Kontroli może wskazać grupa 35 posłów lub Marszałek Sejmu

Zadania Najwyższej Izby Kontroli

• Kontrola działalności administracji rządowej, Narodowego Banku Polskiego, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych (obligatoryjnie)

• Kontrola działalności organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych podmiotów w zakresie, w jakim korzystają ze środków państwowych lub komunalnych (fakultatywnie)

Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik Praw Obywatelskich powoływany jest przez Sejm większością bezwzględną za zgodą Senatu na kadencję 5-letnią. Kandydata na Rzecznika Praw Obywatelskich może wskazać grupa co najmniej 35 posłów lub Marszałek Sejmu

Zgodnie z art. 208 Konstytucji, Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych

Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji

Zgodnie z art. 213 Konstytucji, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji stoi na straży wolności słowa, prawa do informacji oraz interesu publicznego w radiofonii i telewizji

Członkowie Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji powoływani są przez:

• Sejm Senat

• Prezydenta

Konspekt wykładów Zasady ustroju politycznego... strona 31

Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkołę Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone -wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione bez zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów Programu SIN we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczego Herkules firmy PASSA T - Paweł Pietrzyk.

Materiały dydaktyczne stworzone przez Wyższą Szkole Zarządzania i Bankowości w Poznaniu nr Rej. MEN 9/92. Wszelkie prawa zastrzeżone -wykorzystanie poza programem nauczania we WSZiB zabronione beź zgody właściciela wyrażonej na piśmie. Powyższe nie dotyczy studentów Programu SI.\ we WSZiB. Przygotowane w oparciu o know-how programu Zarządczegp Herkules firmy PASSAT-Paweł Pietrzyk.

---