1 DOKTRYNA SUWERENNOŚCI CIAŁA ZBIOROWEGO (LUDU LUB NARODU) I JEJ USTROJOWE KONSEKWENCJE. Zrodziła się u schyłku średniowiecza, jej celem nie było upodmiotowienie społeczeństwa tylko uzasadnienie niezależności państwowej od potęg uniwersalistycznych funkcjonujących w Europie. Chodzi o ochronę państw mniejszych przed roszczeniami potęg funkcjonujących w danym miejscu i czasie. W ostatnich latach zasada ta uległa zdewaluowaniu. Pierwszy wyłom nastąpił w Anglii. W wyniku rewolucji, która m.in. ograniczyła władzę królewską suwerena w stosunkach wewn. Cel jakim było ograniczenie władzy królewskiej osiągnięto tam na drodze rozszerzenia podmiotu suwerenności na organ złożony. Wyraziło się to w postaci kompromisowej formuły „król w parlamencie” parlamencie. W ten sposób podmiotem suwerenności stał się organ złożony w postaci króla i parlamentu. Drugim celem tej zasady było umocnienie pozycji władzy centralnej, co w warunkach rodzących się państw narodowych było niezwykle ważne. W Polsce to nie nastąpiło i doprowadziło do upadku państwa, do rozbiorów, czyli osłabienia wewnętrznego. Do suwerenności zalicza się samowładność, czyli samodzielność w regulowaniu stosunków wewn. i całowładność czyli pełną władzę w stosunkach wewn. W stosunkach zewnętrznych atrybuty władzy suwerennej służą do teraz, w stosunkach wewnętrznych atrybuty te dają władzę władzy - absolutnemu monarsze. Mógł on stanowić prawo, stosować prawo oraz sądzić. Król musiał powoływać urzędników w pełni mu podporządkowanych, on określał ich kompetencje, mógł ich zmieniać, mógł przejąć sprawę urzędnika i zadecydować sam, mógł ich powoływać i odwoływać, posiadał warunki dla realizacji władzy. Atrybut władzy suwerennej został przeniesiony na ciało zbiorowe w postaci króla i parlamentu (Anglia). W Wielkiej Brytanii suwerenem jest król i parlament. Cechy decyzji suwerena mają tylko te akty, które są dziełem wspólnym parlamentu i króla np. ustawodawstwo, wszędzie indziej jest działem narodu nie suwerena. Doktryny rewolucyjne i rewolucje przeniosły suwerenność z organu złożonego na ciało zbiorowe - lud, naród. Suwerenem większości państw (poza Wielką Brytanią) jest zbiorowość zwana ludem bądź narodem. Władza suwerena należy do ludu. Władzę suwerenną przypisuje się podmiotowi, który, na co dzień nie jest w stanie realizować jej. W istocie rzeczy tworzy się pewną fikcję o sporych konsekwencjach politycznych. Ingerencja suwerena w systemie sprawowania władzy jest możliwa, ale rzadka np. rewolucje. Jeśli suweren nie może spełniać atrybutów władzy suwerennej (czyli nie może rządzić), wobec tego musi to być jakaś inna suwerenność. Jeśli konstytucja deklaruje suwerenność ludu lub narodu to taka konstytucja musi przyznać suwerenowi przynajmniej jedno prawo: prawo wybierania i powoływania organów państwowych. Początkowo prawo do odnosiło się wyłącznie do Parlamentu. W miarę upływu czasu ten krąg organów uległ poszerzaniu. W większości krajów kształtował się samorząd terytorialny, który pochodził z wyborów powszechnych. W niektórych państwach ukształtowała się zasada powoływania głowy państwa w wyborach powszechnych (Stany Zjednoczone). Gdzie indziej, mechanizm wyborczy komponuje się w sposób pośredni przy wyborze szefa rządu. W Wielkiej Brytanii szef partii, która uzyskała większość staje na czele rządu. W RFN w latach 70-tych partie polityczne wobec zbliżających się wyborów dokonują wyboru kandydata na stanowisko kanclerza, czyli szefa rządu. Głosując na określoną partię wie się z góry, kto zostanie szefem rządu. Proces wyboru pogłębia proces wpływu suwerena na ukształtowanie polityki państwa. Kampania wyborcza stwarza suwerenowi możliwość na dokonanie opcji o charakterze personalnym, społeczeństwo szuka nowych twarzy, co z punktu widzenia higieny społecznej jest niezwykle ważne. W strukturach demokratycznych społeczeństwo ma możliwość wpływu na władzę. Drugą konsekwencją zasady suwerenności jest prawo podejmowania bezpośrednich decyzji przez władzę. Chodzi o pewne instytucje demokracji bezpośredniej, które współistnieją z zasadą demokracji przedstawicielskiej - mają one charakter zróżnicowany. FORMY WŁADCZOŚCI: Najłagodniejszą formą jest inicjatywa ludowa, co oznacza, że określona liczba obywateli ma prawo zgłosić projekt ustawy, jeśli on skierowany jest do parlamentu to parlament najczęściej go odrzuca. Jeżeli projekt musi zostać poddany pod referendum to musi ono być zarządzone i los projektu zależy od wyniku referendum. W niektórych stanach amerykańskich jest tak, że jeśli parlament uchwali projekt to nie zarządza się referendum. Natomiast musi ono być zarządzone, jeśli parlament nie uchwali projektu. Weto ludowe- prawnie określona liczba obywateli może zgłosić sprzeciw przeciwko ustawie i wówczas musi być zarządzone referendum. Referendum- może mieć dość szeroki charakter, bo może dotyczyć nie tylko aktów ale różnego rodzaju decyzji. Wyróżnia się 2 rodzaje referendum: - r e f e r e n d u m o b l i g a t o r y j n e - zachodzi, gdy istnieje jedna procedura podjęcia decyzji i ta procedurą jest referendum. Są kraje, gdzie zmiana konstytucji wymaga weryfikacji w drodze referendum. Występuje ono bardzo rzadko, władza go nie lubi, gdyż władza lubi swobodę. - r e f e r e n d u m f a k u l t a t y w n e - jest najczęstsze. Istnieją co najmniej 2 procedury podjęcia decyzji: w drodze referendum oraz podjęcie decyzji przez parlament. Określony organ, gdy stwierdzi, że musi podjąć decyzję, decyduje którą procedurę podjąć i na podstawie tego podejmuje te decyzje. Referendum daje wynik wiążący o ile prawo to przewiduje. Trzecią konsekwencją suwerenności jest prawo do reprezentacji. I pogląd: jest to uprawnione oczekiwanie ze strony społeczeństwa, że to władza, która zostanie wyłoniona w wyborach będzie działała zgodnie z wolą wyborców. Jest to koncepcja nierealistyczna, zrodziła się w Niemczech, została przyjęta w Rosji, Związku Radzieckim. Miała ona jedną zaletę: suweren ujawnia tylko to co chciało społeczeństwo. II pogląd: koncepcja reprezentacji interesów - osoby powołane przez suwerena mają obowiązek reprezentować interesy - koncepcja ulubiona przez polityków. III pogląd: przedmiotem reprezentacji są opinie, oparte jest to na założeniu, że istnieje wolność wyrażania opinii i że system ten jest bardzo elastyczny. Najczęściej suweren odzwierciedla opinie zasugerowane (przykłady koncentracji prasy: prasa sugeruje opcje partii). Większość opowiada się za systemem rządów opinii. Jedyną opinią, która wywoła skutek są wybory. Jeśli opinie przedkładają się na akt głosowania to jego wynik pod warunkiem, że wybory mają charakter demokratyczny. W głównej mierze dotyczy to parlamentu, organów samorządu terytorialnego oraz prezydenta. A więc prawne zasady suwerenności narodu polegają na tym że: - zapewnia ona suwerenowi prawo do współdecydowania z organami państwa w procesie zarządzania przed referendum; - determinuje obowiązek prawny przedstawicieli do powoływania się w swoim działaniu na dobro i interesy wszystkich obywateli, czy całego narodu; - jest punktem oparcia dla innych demokratycznych zasad i rozwiązań ustrojowych. 2.DEMOKRACJA BEZPOŚREDNIA I PRZEDSTAWICIELSKA. W konstytucji czytamy, że władza zwierzchnia należy do narodu, naród sprawuje władzę przez swych przedstawicieli lub bezpośrednio. Demokracja bezpośrednia to sposób sprawowania władzy, w którym decyzje podejmowane są bezpośrednio przez ogół wyborców, bez pośrednictwa jakichkolwiek organów państwowych. Państwowe formy demokracji bezpośredniej to: zgromadzenie wyborców wywodzące się z demokracji ateńskiej, referendum czyli głosowanie wyborców za lub przeciw w określonej sprawie, inicjatywa ludowa czyli prawo wniesienia do parlamentu projektu ustawy, weto ludowe czyli prawo określonej grupy wyborców do poddania pod referendum określonej sprawy która budzi ich sprzeciw. 3.INSTYTUCJE DEMOKRACJI BEZPOŚREDNIEJ W PAŃSTWACH UNII EUROPEJSKIEJ W Szwajcarii na niższych szczeblach realnie współistnieją instytucje demokracji bezpośredniej z demokracją przedstawicielską. Zakres udziału suwerena w bezpośrednim podejmowaniu decyzji na wyższych szczeblach organizacji państwowej jest ograniczony i na podstawie wyłączności zasady demokracji bezpośredniej organizacja ta nie mogłaby zadowalająco funkcjonować. W pozostałych państwach udział suwerena w realizacji zadań władzy państwowej jest ograniczony do sporadycznych przypadków lub w ogóle nie jest konstytucyjnie przewidziany. Poza Szwajcarią na szczeblu Konfederacji występuje obligatoryjne referendum w sprawie uchwalania lub zmiany Konstytucji, w innych państwach referendum ma charakter fakultatywny 4. KLASYFIKACJA REFERENDUM I ZAKRES JEGO STOSOWANIA Referendum- może mieć dość szeroki charakter, bo może dotyczyć nie tylko aktów ale różnego rodzaju decyzji. Wyróżnia się 2 rodzaje referendum: - r e f e r e n d u m o b l i g a t o r y j n e - zachodzi, gdy istnieje jedna procedura podjęcia decyzji i ta procedurą jest referendum. Są kraje, gdzie zmiana konstytucji wymaga weryfikacji w drodze referendum. Występuje ono bardzo rzadko, władza go nie lubi, gdyż władza lubi swobodę. - r e f e r e n d u m f a k u l t a t y w n e - jest najczęstsze. Istnieją co najmniej 2 procedury podjęcia decyzji: w drodze referendum oraz podjęcie decyzji przez parlament. Określony organ, gdy stwierdzi, że musi podjąć decyzję, decyduje którą procedurę podjąć i na podstawie tego podejmuje te decyzje. Referendum daje wynik wiążący o ile prawo to przewiduje. 5. ZASADA PLURALIZMU POLITYCZNEGO Zasada ta oznacza działalność partii w oparciu o kryterium ich wielkości i równości, a także o ich demokratyczny charakter. Jądrem tej zasady jest swoboda tworzenia i działania partii politycznych, która stanowi jedną z wolności politycznych obywateli. Zasada ta polega na uznaniu wielości partii, równości partii, określeniu demokratycznej roli partii politycznej, wyklucza istnienie jednej partii. Partie tworzą się w sposób administracyjny rejestrowany oraz ewidencjonowany. Równość polega na nakazie jednolitego traktowania partii przez prawo. Zasada ta została przyjęta w Polsce w 1989r w wyniku przeprowadzonej nowelizacji Konstytucji z 1952r. W okresie PRL nie tworzono partii politycznych, nie dopuszczano do powstania partii, które nie akceptowały socjalizmu. W Polsce TK jest wyposażony w prawo stwierdzania zgodności celów lub działalności partii politycznych z ustawą zasadniczą. Konstytucja zapewnia partiom wolność ich tworzenia i działania, wprowadza wymóg dobrowolności zrzeszania się obywateli, precyzuje cel działania partii. Wprowadza też zakaz istnienia partii, które w swych programach odwołują się do totalitarnych metod działania, do nienawiści rasowej i narodowościowej. 6. PRZEDSTAWICIELSKA FORMA SPRAWOWANIA WŁADZY W okresie absolutyzmu nastąpiło przeniesienie przymiotów władzy suwerennej na organ państwowy, którym był monarcha absolutny. Od tego czasu atrybuty władzy służą temu monarsze. Później następowały liczne modyfikacje. Podłoże głoszące iż tylko taka jest władza legalna, która pochodzi od narodu i tylko suwerenny naród posiada władzę, której nie może na co dzień efektywnie wykonywać. Tak zrodziła się koncepcja systemu rządów przedstawicielskich. Na początku stawiano na równi bezpośrednie i pośrednie formy działania, ale gdy ideę zaczęto przekształcać w praktyczne rozwiązania prawnoustrojowe, przewagę uzyskała przedstawicielska forma sprawowania władzy. Wg M. Sobolweskiego oderwanie podmiotu suwerenności od funkcji wykonywania władzy pozwalało ukryć faktyczną władzę wąskich elit politycznych za zewnętrzną fasadą zasady suwerenności ludu. Przedstawicielska forma sprawowania władzy polega m.in. na prawie obywateli do udziału w desygnacji reprezentantów uprawnionych do podejmowania decyzji w imieniu suwerennej zbiorowości oraz na stworzeniu możliwości kontroli politycznej nad działalnością reprezentantów w organach przedstawicielskich. 8. PODSTAWOWE ZASADY PRAWA WYBORCZEGO Wybór prezydenta w głosowaniu powszechnym powoduje, że znika możliwość politycznego przetargu. Nie jest możliwe porozumienie partyjne. Z wyborów powszechnych wychodzą inne osobowości niż z wyborów parlamentarnych. Musza to być osobowości, które posiadają określoną zdolność wyborczą. Jest to główna przesłanka państw, w związku z czym coraz więcej ich decyduje się na wybory prezydenta przez wybory powszechne. Czynniki o charakterze koniunkturalnym: państwo potrzebuje osobowości, która personifikowałaby to państwo - symbol suwerenności. W państwach o utrwalonej demokratyczności potrzeby takie istnieją. Wybory powszechne odbywały się na określonych zasadach. Współcześnie mówi się o 4-przymiotnikowym prawie wyborczym: powszechność prawa wyborczego- wyjątkiem od tej zasady jest ubezwłasnowolnienie, pozbawienie praw publicznych. Ostatnie lata charakteryzują się spadkiem udziału w wyborach (w Rumunii były czasy, gdzie w wyborach brało udział 99,99 wyborców); zasada równości aktu głosowania- rodzi konsekwencję materialną (głos 1 obywatela posiada jednolitą wartość) i konsekwencję formalną (każdy wyborca posiada jeden głos w wyborach do danego szczebla tzn. równą liczbę głosów). Konsekwencja materialna jest względną równością, gdyż z niej wynika relacja między wielkością okręgu i liczbą mandatów do obsadzenia. Przeciwdziałaniem tego jest zasada normy przedstawicielskiej, która mówi o tym, na jaką liczbę mieszkańców przypada 1 mandat. W większości krajów z tego zrezygnowano. zasada bezpośredniości wyborów- głosować można osobiście bezpośrednio na reprezentanta, wybory są jednostopniowe. Ograniczenia doznaje zasada bezpośredniości, gdyż zdarza się, że w krajach można głosować listownie. zasada tajności aktu głosowania- nie tajności wyborów. Nie wolno ujawniać w jaki sposób wyborca głosował, nie powinien robić tego sam zainteresowany w dniu głosowania, nie wolno ujawniać tego osobom zewnętrznym. Zakaz ten obwarowany jest sankcją karną. Można spotkać się z 5-przymiotnikowym prawem wyborczym: dodaje się do tego zasadę proporcjonalności prawa wyborczego, która jest zasadą podziału mandatów. Należy do innej kategorii zasad. Nie występuje ona w tych systemach, które stosują inny system podziału mandatów np. większościowy. 9.INSTYTUCJONALIZACJA PARTII POLITYCZNYCH Partia polityczna to zorganizowana grupa ludzi, dobrowolnie zrzeszona, dążąca do zdobycia lub utrzymania władzy publicznej. Pierwsze próby prawnej instytucjonalizacji partii politycznych sięgają końca XIX w. Były to przepisy o charakterze karnym i administracyjnym, które ograniczały działalność masowych już wówczas partii politycznych, głównie robotniczych. Robotniczych 1913r. po raz pierwszy unormowano działanie frakcji w parlamencie francuskim. Jednakże do II woj. św. regulacje te były rozproszone, nie istniało szczególne ustawodawstwo regulujące działalność partii politycznych. Stan ten zmienia się gdy w 1949r. konstytucja RFN zamieszcza przepisy poświęcone partiom politycznym. Tak też czynią inne ustawy zasadnicze, kreowane później. Współcześnie ustawy regulujące status prawny partii politycznych zawierają postanowienia odnoszące się do: zawiązywania partii politycznych, finansów, delegalizacji i likwidacji. W Polsce pierwszą ustawą o partiach politycznych była ustawa z 28 lipca 1990r. Obecnie obowiązuje ustawa z 9 maja 1997r. 10 ROLA PARTII POLITYCZNYCH W PROCESIE WYBORCZYM Po II wojnie św. pojawił się nowy przymiotnik, który pojawił się też w polskiej ordynacji wyborczej do Senatu - WOLNE WYBORY. Zasada ta oznacza, że są to wybory konkurencyjne, czyli wybory, w których toczy się walka polityczna o miejsca w parlamencie między różnymi partiami i wybory, w których prawo zgłaszania kandydatów mają także grupy wyborcze. Prawo wyborcze określa, jaka grupa wyborców może zgłosić kandydaturę na posła i dzięki temu listy wyborcze są otwarte. Stosunkowo duży krąg ludzi ma wpływ na kształtowanie list wyborczych, co jest ważne dlatego, że kiedy było cenzusowe prawo wyborcze, to określony wynik wyborców osiągało się przy pomocy zakreślania kręgu uprawnionych do głosowania. Są systemy, w których decyzja o miejscu na liście kandydatów, należy do ogniw partii, w niektórych państwach decydują o tym ogniwa lokalne partii, ale przywódca partii zatwierdza kandydaturę. W większości państw decydują o tym ogniwa lokalne. Obecnie wyrazem dezintegracji klasycznej teorii reprezentacji na skutek odgrywanej roli przez partie jest to że: - do parlamentu wybiera się kandydatów rekomendowanych najczęściej przez partie, - większość deputowanych łączy więzy z partiami, - partie są tym podmiotem, bez którego nie może dziś funkcjonować demokracja przedstawicielska. W myśl konstytucji funkcja partii polega na wpływaniu metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa. W Polsce funkcja partii nakierowana jest na politykę państwa, podczas gdy w kilku innych krajach funkcja ta odnosi się najogólniej mówiąc do woli politycznej narodu. 11. SELEKCJA I TRYB ZGŁASZANIA KANDYDATÓW NA REPREZENTANTÓW Współcześnie we wszystkich państwach partie zmonopolizowały proces reprezentacji w drodze wyborów. Kandydaci spoza partii mają niewielką szansę. Mieli oni szanse w II poł. XIX w. i w XX w. - był to okres cenzusów i okres masowych przekupstw. Wtedy to powstał termin „kiełbasa wyborcza”, który dziś oznacza obietnice wyborcze. Kandydaci pozapartyjni mają szanse jedynie w jednomandatowych okręgach wyborczych. Partie wyłaniają kandydatów. Dawniej były kluby skupiające pewien krąg osób wpływowych, które były nieliczne, ale każdy z nich reprezentował silne wpływy w elektoracie. Oni sami uznawali, że będą czy nie będą kandydować. Partie te zanikły współcześnie. Dziś kandydaci zgłaszani są przez lokalne władze partyjne bądź przez centralne władze partyjne. Wokół nominacji toczy się ostra walka polityczna. Najczęściej funkcjonuje system polegający na tym, że kandydatów wysuwają organizacje terytorialne lub lokalne. Ci kandydaci ostatecznie są selekcjonowani i zatwierdzani przez władze centralne. W Wielkiej Brytanii odbywa się to przez władze lokalne, ale wszyscy kandydaci są akceptowani przez lidera partii, Drugim systemem jest system amerykański, który wprowadza instytucję prawyborów: otwartych i zamkniętych. Prawybory zamknięte: przedstawia się kandydatów i członkowie partii głosują, kto uzyska najlepsze wyniki jest kandydatem. Prawybory otwarte: każdy bierze udział, toczy się kampania wyborcza. W łonie partii toczy się walka. Kto uzyska najlepsze wyniki jest kandydatem. Jeśli w prawyborach kandydat przegra wówczas nie ma szans. W wyborach parlamentarnych partia szuka kandydata i jeżeli wybierze kiepskiego to wówczas przegra. 12. PODSTAWOWE POSTACI SYSTEMÓW WYBORCZYCH Wyróżniamy 2 podstawowe systemy wyborcze: większościowy i proporcjonalny. System większościowy- jest w pewnych wariantach b. prosty. Może się łączyć z wielomandatowymi jak i jednomandatowymi okręgami wyborczymi. Najskuteczniejszy jest z jednomandatowym okręgiem. Wybranym zostaje kandydat, który uzyskał większą ilość głosów, niezależnie ile ich zdobył. Jest to system zabójczy dla małych partii. System dwupartyjny- dotyczy dwóch największych partii. zarzuca mu się małą reprezentatywność - gdy partia wygrana po zliczeniu głosów ma głosów mniej niż przeciwnicy, bo zdobyli więcej mandatów. System większościowy mieszany - tzw. System większości bezwzględnej, (ale tylko w I turze, gdyż w II turze obsadza się mandat większości względnej). W I turze kandydat na prezydenta musi zebrać 50% + 1 ważnie oddany głos, a w II turze przechodzi 2 kandydatów, którzy mają największe ilości głosów - ten kto uzyska największa ilość głosów zostaje prezydentem (Polska). System ten stosuje też V Republika Francuska. Mandaty nieobsadzone w I turze przechodzą do II tury i ci co uzyskali min. 12% głosów przechodzą i między nimi toczy się walka, obowiązuje wtedy większość względna. Polskie wybory senackie: system większości względnej. System proporcjonalny- wiąże się z okręgami wielomandatowymi, nie może funkcjonować w okręgach 1-mandatowych. Wyróżnia się 2 postaci proporcjonalnego podziału mandatów. Kryterium stanowi terytorialny zasięg obliczania głosów, więc wyróżnia się podział mandatów w skali całego państwa i podział w okręgach wyborczych. Zasadniczą kwestię stanowi wielkość okręgów wyborczych i system podziału mandatów. Wielkość okręgów wyborczych daje lub osłabia szansę ugrupowań najsłabszych. Okręgi małe od 3-5,6 dają szansę najsilniejszym, a okręgi duże od 7-15,16 mandatów dają szansę na zdobycie mandatów ugrupowaniom słabym o niewielkim zasięgu. Możliwe to jest w państwach, w których ordynację wyborczą ustala się na najbliższe wybory. 13. PROPORCJONALNY SYSTEM WYBORCZY-JEGO ZALETY I WADY System proporcjonalny stwarza dużą możliwość manipulacji wyborczych, daje możliwość zabezpieczenia interesu. Bardzo często tworzy się tzw. lista ogólnopaństwowa, polegająca na tym, że wybiera się do wspólnej puli mandatów w parlamencie określoną liczbę mandatów i poleca się obsadzanie ich z list ogólnopaństwowych. Z mandatów nieobsadzonych tworzy się listę ogólnopaństwową i dzieli się je w skali całego kraju między poszczególne ugrupowania. Systemy podziału mandatów mogą działać na korzyść ugrupowań większych, mimo iż formalnie są podziałami proporcjonalnymi: - system d'Hondta- sprzyja ugrupowaniom najsilniejszym, w szczególności, jeśli I partia jest silna, a inne są słabe. Polega na tym, że liczbę oddanych w okręgu wyborczym głosów na każdą z list dzieli się kolejno przez 1,2,3 itd. aż do uzyskania tylu ilorazów, które odpowiadają liczbie mandatów przypadających na okręg. Ilorazy te szereguje się poczynając od największego. Następnie między te ilorazy tak uszeregowanych list, które przekroczyły klauzulę zaporową, rozdziela się mandaty. Partia najsilniejsza uzyska najwięcej mandatów, partia słabsza mniej. - system Saint Legue- jest stosowany w państwach skandynawskich. Jest to pewna odmiana systemu d'Hondta. Są 3 warianty. W wariancie I dzieli się przez liczby nieparzyste 1,3,5,7 itd., w wariancie II dzieli się przez 1,3; 1,5; 1,7; a potem przez 3,5,7, III wariant polega na utworzeniu bazy i bazą tą jest wynik. System ten był kiedyś stosowany w Polsce w wyborach samorządowych. - system dzielnika wyborczego- polega na tym, że głosy dzielimy przez 5 (liczbę mandatów) i uzyskujemy dzielnik wyborczy. System ten promuje partie słabsze. 14. WIĘKSZOŚCIOWY SYSTEM WYBORCZY - JEGO ZALETY I WADY System ten preferuje partie o tzw. dłużej zdolności koalicyjnej, tzn. partie o słabo sprecyzowanym programie. W oparciu o wynik wyborów w I turze następuje porozumienie międzypartyjne odnośnie kumulacji głosów na określonych kandydatów. Tracą na tym partie pozbawione zdolności koalicyjnej, a więc partie słabe. Do zalet jednomandatowych okręgów wyborczych zalicza się silne związanie posła z okręgiem, w którym uzyskał mandat. System repartycji mandatów rodzi 2 konsekwencje mianowicie ogranicza w składzie ciał przedstawicielskich liczbę przedstawicieli partii o słabszych wpływach wśród wyborców oraz zdarzają się przypadki, że bezwzględna większość mandatów w organie przedstawicielskim uzyskują przedstawiciele partii, która w skali całego kraju uzyskała mniej głosów niż jej główna przeciwniczka. 15. MIESZANY SYSTEM WYBORCZY Jest to system, który współcześnie ma wyraźną tendencję do upowszechniania się, jest to droga odejścia od systemu proporcjonalnego. Wśród państw europejskich nie obserwuje się państw, które odchodzą od systemu większościowego do proporcjonalnego. Jednakże istnieją państwa, które odchodzą od systemu proporcjonalnego do mieszanego (Włochy, Niemcy). W Niemczech połowa mandatów jest obsadzona w okręgach wyborczych 1-mandatowych mandatowych systemach większościowych większością względną. II połowa mandatów jest obsadzona na szczeblu krajowym wg systemu proporcjonalnego. Każdy wyborca ma 2 głosy:1 oddaje na listę ogólnokrajową - tak liczony jest wg systemu proporcjonalnego, 2 oddaje w okręgu wyborczym. Głosy drugie są zliczane w kraju i wg systemu d'Hondta dzieli się mandaty. Przy ocenie tego systemu wszyscy są zgodni, że w zasadzie funkcjonuje system proporcjonalności. Są to dwa różne systemy połączone w jednym kraju. 16. KLAUZULA OGRANICZAJĄCA JEJ SKUTKI Zwana też klauzulami zaporowymi, wymyślili ją Niemcy w 1949r. Znaczna liczba państw ją stosuje, dot. to tych państw, które stosują system proporcjonalny. Polega ona na tym, że ustala się procentową normę, której zdobycie jest niezbędne dla udziałów w podziale mandatów. Chodzi o wyeliminowanie partii politycznych o małym zasięgu wpływów (w Polsce 5%). Dla partii, które łączą się w koalicje ustala się wyższy procent (w Polsce 8%). Partie, które nie uzyskują tego procentu przepadają. 17.LISTY OGÓLNOPAŃSTWOWE Głosowanie: na numery list, drukiem urzędowym nie była lista lecz koperta - wyborca przychodził do lokalu z numerem listy i otrzymywał kopertę ostemplowaną do niej wkładał nr listy i wrzucał do urny wyborczej. Takie głosowanie w Polsce jest niemożliwe, bo istnieje instytucja głosu spersonalizowanego. Wniosek o głosowanie spersonalizowane w komisji nie przeszedł ale jako wniosek mniejszości zgłoszono go i na forum sejmu przeszedł. Spersonalizowany głos polega na tym, że wyborca zakreśla na liście kandydata na którego głosuje i ten głos liczy się w liście wyborczej ale także kandydatowi, bo ten zaznaczony głos jest liczony kandydatowi. Wg ilości głosów jest sporządzana lista danej partii dla mandatu. Stało się tak daltego, że były konflikty co do umieszczania osób na liście w określonej kolejności Podział mandatów-listy ogólnopaństwowe- w wielu krajach funkcjonuje lista państwowa (nie jest to 1 lista tylko są to listy zgłaszane przez ugrupowania, z tej listy obsadza się określoną listę mandatów, nie jest to lista zgłaszana przez państwo lecz jest to lista ogólnopaństwowa - wydziela się określoną liczbę mandatów, która rozdziela się - może być określana procentowo. Jest to naruszenie zasady bezpośredniości. Listę ogólnopaństwową wprowadza się, ponieważ parlament jest rozbity i to dzięki tej liście istnieje szansa wzmocnienia rządu. Faktycznie chodzi o to aby swój czołowy aktyw nie narazić na niebezpieczeństwo nieuzyskania mandatu w wyborach. Niepopularny kandydat ma szansę uzyskać mandat z listy ogólnopaństwowej. Jest to narzędzie wyłącznie dla działalności interesów elit. Lista ta została zlikwidowana w ostatnich wyborach. 18. PRAWNO-POLITYCZNE ZNACZENIE WYBORÓW POWSZECHNYCH W początkowym okresie rozwoju sytemu przedstawicielskiego ograniczenia w zakresie powszechności prawa wyborczego były tak daleko idące, że tylko niewielki odsetek dorosłych obywateli brał udział w wyborach. Cenzusowe prawo wyborcze istniało w XIX w., polegało na tym, że określone kategorie osób ze względu na pewne cechy były pozbawione praw wyborczych np. cenzus płci, cenzus majątkowy powodowały, że niewielki odsetek ludzi posiadał prawo wyborcze. W niektórych państwach poniżej 1% obywateli danego państwa posiadała prawo wyborcze. Najpierw toczyła się walka o powszechność prawa wyborczego i to była 1-sza zasada prawa wyborczego, która dziś nie budzi wątpliwości. Zasada powszechności wyborów ograniczana była licznymi wyłączeniami np. cenzus majątkowy, rasy, płci, czy zamieszkania odsuwającymi od aktu wyborczego ludność najuboższą oraz Indian i Murzynów. Dopiero po wojnie secesyjnej rozpoczął się proces demokratyzacji prawa wyborczego. Zniesiono niewolnictwo, nowele wprowadziły stanowisko, iż prawo obywateli Stanów Zjednoczonych nie może być ograniczane z powodu rasy, koloru skóry czy uprzedniego statusu niewolniczego. Kolejne nowele przyznały prawa wyborcze kobietom, obniżono cenzus wieku (w przypadku czynnego prawa wyborczego z 21 na 18 lat). W wielu stanach zasada powszechności była ograniczona poprzez: - wymóg 2-letniego domicylu w tej samej miejscowości, - umiejętność czytania, pisania, znajomości konstytucji, - płacenie w niektórych stanach minimum podatku tzw. „podatku od urny”. Zniosła to poprawka, która uchyliła przepisy stanowych ordynacji wyborczych pozbawiających lub ograniczających prawa wyborcze z powodu niezapłacenia podatku, ale wyłącznie w wyborach do władz federalnych. Podsumowanie wyborów: - wybory spełniają funkcję kreacyjną - powołują do życia skład osobowy organów - f. legitymizacyjną - jest ona silnie eksponowana, ale jednocześnie wątpliwa np. gdy tuż po wyborach przychodzi kryzys. W warunkach wyborów wolnych, demokratycznych jest to wyrazem legitymizmu ze strony społeczeństwa. Jedyną władzą legitymiz. jest władza pochodząca z wyborów. - f. programowo-polityczna - pojawiła się w 1884, któraś z partii sformułowała program polityczny w Wielkiej Brytanii. Programy te tak konstruują aby każdemu coś obiecać, ale robią to tak ogólnikowo aby nie można było chwycić za słowo. Programy ogólnikowe wiążą pod względem politycznym a nie pod względem prawnym - f. higieny społecznej - społeczeństwo powinno mieć możliwość odsunięcia od władzy tych polityków, których się nie lubi. 19. WPŁYW STRUKTUR SPOŁECZNEGO ZORGANIZOWANIA NA FUNKCJONOWANIE WYODRĘBNIONYCH OGNIW APARATU PAŃSTWOWEGO Nieomal do końca XIX w. aktywność polityczna była zastrzeżona dla ograniczonych elit społecznych. Dopiero wkroczenie na arenę polityczną szerokich mas społeczeństwa które nastąpiło dzięki upowszechnieniu oświaty i praw obywatelskich w tym praw wyborczych zrodziło potrzebę powołania do życia struktur organizacyjnych, posiadających w sferze politycznej relacji między posiadającymi podmiotowość polit. Obywatelami a władzą państwową. Oddziaływanie partii politycznych jest dwukierunkowa: zapewniają obywatelom pośredni udział w sprawowaniu władzy państwowej lub jedynie wpływ na jej sprawowanie, a także stanowią narzędzie oddziaływania elit politycznych poszczególnych partii na kształtowanie opinii tej części społeczeństwa, która znajduje się w sferze oddziaływania tej partii politycznej. Do konstytutywnych cech partii polit. należy dążenie do zdobycia władzy lub udział w jej sprawowaniu. Składniki funkcji wyborczej partii: - selekcja kandydatów na wybierane stanowiska ; - formowanie partyjnego programu wyborczego, 21. ROLA GRUP NACISKU W PROCESIE FUNKCJONOWANIA SYSTEMU POLITYCZNEGO Grupy nacisku to takie organizacje, które dążą do realizacji swoich celów poprzez wpływanie na decyzje polityczne. Grupy interesu same nie dążą do zdobycia władzy jej utrzymania. Celem grup interesu jest takie oddziaływania na decydentów, aby uzyskać decyzje zgodne z ich interesami. Działalności grup interesu nie można utożsamiać z działalnością korupcyjną. Grupy interesu to instytucje nowe w Polsce, ale w innych krajach takich nowości nie stanowią. Początek tych organizacji datujemy na połowę XIX w. W średniowieczu organizacje te funkcjonowały i były obligatoryjne. Liberalizm głosił zakaz przynależności do tych organizacji, zakaz ten był podyktowany tym, iż żadna przynależność nie mogła ograniczyć wolności. W połowie XIX w. liberałowie rezygnują z zakazu, rozwijają się intensywnie. W Stanach Zjednoczonych organizacje działają na szczeblu centralnym i lokalnym. Grupy interesu rozwijają się dobrze tylko w systemie demokratycznym. 22. GENEZA OCHRONY PRAW JEDNOSTKI Obecnie funkcjonują różne określenia: wolności i prawa człowieka. Przez cały wiek XIX aż po 70 lata figurowało pojęcie prawa obywatelskie. W konstytucjach istniały różne określenia: wolności i prawa obywateli, prawa człowieka. We francuskiej deklaracji praw istniała nazwa prawa człowieka i obywatela. Istnieją różnice pomiędzy prawami człowieka czyli prawami służącymi każdej jednostce ludzkiej, a prawami obywatelskimi wiążącymi się wyłącznie z obywatelstwem. Coraz więcej praw konstytucyjnie chronionych służy każdemu, każdej jednostce. Powstaje problem, które z tych praw służą wyłącznie obywatelom. Grupa praw politycznych służy wyłącznie obywatelom (w UE obywatele posiadają zarówno czynne jak i bierne prawo wyborcze tak więc nie tylko obywatelom służą prawa polityczne). Przyczyny zmian początkowo miały charakter polityczny: prawo do ingerencji społeczności międzynarodowej w łamane prawa obywatela, kategoria o wydźwięku moralnym funkcjonuje w krajach najbogatszych. 23. HISTORYCZNY PROCES ROZWOJU PRAW JEDNOSTKI. Wyróżnia się 2 drogi rozwoju tych praw. 24.Droga angielska: cechą charakterystyczną średniowiecza było uprzywilejowanie pewnych grup społecznych z tytułu przynależności do jakiejś grupy. Funkcjonowała instytucja przywilejów indywidualnych. System angielski polegał na tym, że też istniał system różnicujący społeczeństwo, funkcjonowały przywileje. Bill o prawach to instytucja funkcjonująca do dziś uchwalona przez parlament, czyli uprzywilejowanie pochodziło od władzy admin. Rozwój praw angielskich: rozciągano pewne prawa na szersze grupy społeczne. W miarę upływu czasu prawa te rozszerzono na wszystkie grupy społeczne. Upowszechniały się prawa jednostki. Głównymi etapami dotyczącymi dokumentów prawnych były: - petycja o prawo (peticion of rights) - habeas Corpus Act - Bill o prawach (Bill of rights) Były to akty o charakterze przywilejów obejmujący szereg osób, miało to chronić obywateli przed arbitralnością władzy. Model ten doprowadził do powszechności praw. 25.II model wiąże się z zasadą suwerenności: tzn. z deklaracją o suwerenności narodu. Cechą charakterystyczną jest powiązanie praw z suwerennością. W tym modelu na I-szy plan wysuwają się prawa o charakterze politycznym, związane z uczestnictwem w funkcjonowaniu spraw publicznych. I aktem w historii 1776 - deklaracja praw Wirginii, deklaracja ta była częścią konstytucji Wirginii, II deklaracją była z 1789 Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, która początkowo była oderwana od tekstu konstytucji. Dwa lata później została uchwalona konstytucja, której częścią stała się ta deklaracja praw. (Polska Konstytucja 3-go Maja była pozbawiona deklaracji praw, nie była też oparta na zasadzie suwerenności narodu). 26. ETAPY ROZWOJU PRAW OBYWATELSKICH Pierwsze katalogi były formułowane przez ludzi wykształconych, materialnie niezależnych. W związku z tym formułowali te I-sze katalogi w oparciu o potrzeby, które oni odczuwali, chcieli aby ten katalog chronił ich przed arbitralnością władzy (np. tajemnica korespondencji - przy czym mnóstwo ludzi nie umiało czytać i pisać). Drugą sferą był udział w zarządzaniu sprawami publicznymi czyli prawa polityczne w tym prawo wyborcze, prawo zrzeszania się. Prawa te początkowo nie służyły szerszym grupom społecznym ale generalnie ograniczały władzę. Z punktu widzenia społecznego, wszyscy podkreślali znaczenie TRIADY: wolność, równość, własność. Ostatnim elementem tego katalogu było przyjęcie zasady „Obie jus ibi remedium” - tam gdzie prawo tam muszą istnieć środki dochodzenia praw, czyli procedury umożliwiające człowiekowi dochodzenie praw i rozbudowa sądownictwa. Katalog pierwotny był skierowany przeciwko państwom, miał chronić jednostkę przed nie opartą na prawie ingerencją państwa. Drugi etap w rozwoju praw wiąże się z tzw. prawami socjalnymi. Nowe siły społeczne i polityczne opanowały feudalny aparat państwowy i utworzyły własny. Na arenę polityczną weszły szerokie kręgi pracowników najemnych, którzy utworzyli własne organizacje. W wyniku walki, pierwsze reformy pojawiły się w Prusach. Bismarck pod koniec XIX w. aby osłabić wpływy ruchu socjalistycznego postanowiono zrealizować ich postulaty. Wprowadzono ubezpieczenia, skrócono czas pracy, powołano inspekcje pracy. Pod wpływem reform Bismarcka w większości krajów uznano, że obywatel może oczekiwać pewnych pozytywnych działań ze strony państwa. - w Prusach utworzono po raz pierwszy obowiązkową szkołę podstawową w celu szybszego wyszkolenia wojska (robiono to pod wpływem armii), - nie istniał system sanitarny, w związku z czym pojawiały się zarazy. Zaczęto upowszechniać ochronę zdrowia w II poł. XX w. - ingerencja w stosunki pracy zarówno o charakterze międzynarodowym jak i stosunki wewnętrzne. W I etapie państwo miało powstrzymać się od ingerencji. W II etapie państwo ma obowiązek powołać określone instytucje do życia, których celem jest działanie w określonej dziedzinie. Zmienia się charakter i koncepcja państwa. III etap to umiędzynarodowienie praw - po II woj. Św. Etap związany z nieludzkimi doświadczeniami faszyzmu. I dokumentem była Powszechna Deklaracja Praw z 15-12-1948. Ta deklaracja zawierała obszerny katalog praw dotyczących różnych dziedzin. Była dokumentem specyficznym określonym jako pewien standard. Sformułowanie pewnych praw do których państwa narodów zjednoczonych powinny dążyć. Deklaracja ta nie została wdrożona do ratyfikacji, gdyż państwa ratyfikujące musiałyby przestrzegać tego katalogu. Państwa nie były tym zainteresowane, szczególnie państwa zachodnio-europejskie i mocarstwa kolonialne (Wlk. Brytania). Potraktowano ją jako katalog intencjonalny nie wiążący w znaczeniu prawnym. Powstawały dokumenty o charakterze regionalnym: w 1950 Konwencja Rzymska, którą Polska ratyfikowała po 1989r. W latach 60-tych pod egidą ONZ uchwalono cały szereg paktów prawnych m.in.: pakt praw socjalnych, kulturalnych i politycznych i społecznych. Słabą stroną tych paktów był system kontrolny, państwa miały obowiązek składania okresowych raportów rozpatrywanych przez agendy. ANTYNOMIA ZASADY RÓWNOŚCI I WOLNOŚCI Między tymi kategoriami istnieje stan napięcia wg niektórych. Mówi się, że jeśli położymy akcent na wolności jednostki to musimy się pogodzić z nierównością. Jeżeli położymy nacisk na równości, w tym równości szans to musimy się pogodzić z ograniczeniami wolności. Te systemy polityczne państwa, które dały prymat zasadzie wolności jednostki przyczyniły się do postępu społecznego. One stały się motorem postępu. System gospodarki wolnorynkowej okazał się systemem bardziej efektywnym choć prowadzi też do zróżnicowania społecznego. 28. ZASADA DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO art. 2 Konstytucji RP stanowi, iż RP jest demokratycznym państwem prawnym urzeczywistniającym zasad sprawiedliwości społecznej co oznacza, że w państwie pożądanym stanem jest stan, w którym prawo jest przestrzegane. Jako elementy państwa prawnego traktuje się zasadę podziału władz, zwierzchnictwa Konstytucji, niezależności sądów i niezawisłości sędziów, szczególnej roli ustawy jako podstawowego i powszechnego źródła prawa. W pierwotnym zrozumieniu pojęcia państw prawne chodziło o zasadę, że prawo powinno być przestrzegane przez wszystkich jej adresatów, przede wszystkim przez organy państwowe. Oznacza to obowiązek organów władzy państwowej do działania na podstawie prawa i w granicach prawa. Istotnym elementem zasady demokratycznego państwa prawnego są reguł stanowienia prawa. Wyróżnić tu należy: -zakaz działania prawa wstecz- zakaz ten odnoszony jest wyłącznie do przepisów, które pogarszają sytuację adresatów, - nakaz zachowania odpowiedniego okresu dostosowawczego tzw. Vacatio legis, - zasadę ochrony praw nabytych - tylko w wyjątkowych sytuacjach może zaistnieć ingerencja w prawa nabyte np. wojna. - przepisy prawne muszą być formułowane w sposób na tyle jasny, aby adresat bez trudności mógł określić konsekwencje prawne swego postępowania. Generalnie państwo prawne oznacza poszanowanie praw człowieka. Zawiera główne elementy etycznej zawartości prawa tj.: - poszanowanie godności człowieka, - równe traktowanie wszystkich ludzi, - przestrzeganie dobrych obyczajów w obrocie prawnym, - obowiązek wyrównania szkody. 33. MIĘDZYNARODOWA OCHRONA PRAW JEDNOSTKI Wojna uświadomiła społeczności międzynarodowej, że system wewnątrzpaństwowy gwarantowania praw obywatelskich jest niewystarczający, więc: - uchwalono Powszechną Deklarację Praw Człowieka (1948) - wskazówka do prac nad modelem ochrony prawnomiędzynarodowej, - obecnie dwa systemy ochrony - regionalny i powszechny zwany uniwersalnym Polska ratyfikowała umowy reprezentujące oba systemy: - Międzynarodowe Pakty Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1977r.) - protokół umożliwiający skargę indywidualną obywatela (1991r.), - Europejska Konwencja Praw Człowieka (1992r.) Ochrona pozycji obywatela w Polsce. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych wolności 1950r. 26 praw i wolności - unormowane szczegółowo, ściśle określone wyjątki, w tym prawo skargi obywatela przeciwko własnemu państwu od 1956r. Efektem działania były demokratyczne zmiany prawodawstwa, międzynarodowa presja na państwa naruszające konwencję Rada Europy od 1961r. Europejska Karta Społeczna - podniesienie praw socjalnych do rangi praw człowieka - nałożenie na państwa obowiązków podlegających międzynarodowej kontroli. Wprowadzenie możliwości petycji indywidualnego obywatela 1976r. wskazuje na perspektywę doskonalenia uniwersalnego systemu ochrony praw człowieka. 36. PRAWNE GWARANCJE PRAW JEDNOSTKI Są one stosunkowo łatwe do urzeczywistnienia, w szczególności jeśli państwo uchwala nową konstytucję gdyż jest to zapisanie tych praw w prawie. Najczęściej było tak, że one się pojawiły na poziomie aktów ustawodawczych lub dokumentów o charakterze międzynarodowym ratyfikowanych przez poszczególne państwa. Następnie weszły one do katalogu praw konstytucyjnych. Ta droga w poszczególnych państwach była zróżnicowana. Im później uchwalano konstytucję, tym szerszy katalog praw w niej zapisanych, natomiast w tych państwach, w których obowiązuje nadal lub stosunkowo długo obowiązywały stare konstytucje najczęściej ten postęp w zakresie ochrony praw znajdował wyraz wyłącznie w ustawach. Nie ma konstytucji, którą by zmieniono tylko w celu poszerzenia praw, zmienia się je przy okazji innych zmian konstytucji. Gwarancje rangi ustawodawczej są często wystarczające. 37. INSTYTUCJONALNE GWARANCJE PRAW JEDNOSTKI - sądy powszechne- były pierwszą gwarancją instytucjonalną. W niektórych państwach do dnia dzisiejszego (Anglia, częściowo USA). Na gruncie europejskim pojawiła się tendencja do tworzenia sądów specjalnych obejmujących swoim orzecznictwem pewne dziedziny wyspecjalizowane np. powszechnie występuje sądownictwo administracyjne jako sądownictwo wyspecjalizowane, które obejmuje swoją kontrolą działalność całej administracji. Innym rodzajem sądów wyspecjalizowanych występujących tylko w niektórych państwach to Sądy Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. W Polsce jako odrębne działy włączone do sądownictwa powszechnego. W niektórych państwach wyspecjalizowane agendy sądownictwa pracy i ubezpieczeń społ. funkcjonują na wyższych poziomach instancyjnych Sądownictwo skarbowe - w Polsce nie istnieje, jest wyłączone z zakresu NSA, to domena postępowania administracyjnego poza NSA. - sądownictwo konstytucyjne- pojawiło się w okresie międzywojennym po raz pierwszy w postaci tego sądownictwa scentralizowanego jakie występuje w Polsce, w postaci innej pojawiło się dużo wcześniej. Po II wojnie św. nastąpił rozwój tego sądownictwa. W europie tylko nieliczne państwa nie posiadają sądownictwa konstytucyjnego. - Rzecznik Praw Obywatelskich (ombudsman) - kontrola parlamentarna - odpowiedzialność konstytucyjna określonych organów - prawno-karna odpowiedzialność międzynarodowa za naruszenie praw jednostki. 38. RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH - Instytucja ta pojawiła się w XIX w. w Szwecji w postaci powołanego przez parlament ombudsmana. Zajmował on się kontrolą działalności administracji była to kontrola legalności działania admin. W zasadzie nie posiadał żadnych szczególnych uprawnień. Jego uprawnienia to prawo kontroli agend admin., raz do roku składał parlamentowi sprawozdanie ze stanu przestrzegania prawa i ze swojej działalności, opisywał w tym sprawozdaniu przypadki naruszenia prawa przez organy administracji, ze wskazaniem osób, które dokonały naruszeń. W związku z tym wszyscy funkcjonariusze obawiali się znalezienia się w księdze ombudsmana. Jego oddziaływanie było wyłącznie moralno-polityczne, ale przy stosunkowo wysokiej kulturze prawnej wystarczające dla zabezpieczenia praw obywatelskich. Kiedy w Niemczech pojawiły się problemy z odbudową armii, pojawiły się obawy, że ta armia nawiąże do tradycji zarówno z okresu cesarstwa jak i czasów hitlerowskich. Żeby złagodzić obawy społeczne powołano Rzecznika Praw Żołnierzy, był to wyspecjalizowany funkcjonariusz, który zajmował się tylko przestrzeganiem prawa przez żołnierzy armii. Dzisiaj on nie istnieje. Nie zdobył autorytetu. Niemcy potraktowali to poważnie i wysłali do Szwecji komisję aby sprawdziła jak funkcjonuje ombudsman, aby wiedzieć jak ewentualnie ukształtować takie stanowisko u siebie. W II poł. Lat 60-tych i z początkiem lat 70-tych pojawiła się moda na Rzeczników Praw Obywatelskich, wynikiem tej mody było powołanie w znacznej liczbie państw takich RPO. Pojawił on się m.in. w Polsce z początkiem lat 80-tych i uzyskał b. wysoki autorytet. Autorytet polskiego RPO jest najwyższym wśród rzeczników. Zakres kompetencji, które służą rzecznikowi i sprawy którymi się zajmuje są istotne. Dobór osób na stanowisko RPO jak dotychczas okazał się dobry i pozycja jego przynajmniej w odbiorze społecznym jest wysoka. Generalnie rzecz ujmując przykład rzecznika niemieckiego wskazuje na pewne specjalizacje, polski rzecznik jest rzecznikiem niewyspecjalizowanym, zajmuje on się całością praw. Pojawiło się nowe zjawisko: - zjawisko powoływania rzeczników terytorialnych, którzy mogą być powoływani na określonym poziomie podziału administracyjnego państwa jednolitego albo w określonej jednostce państwa o strukturze federalnej. - powoływania rzeczników wyspecjalizowanych - instytucja ta rozwija się z dużym oporem, na ogół nie funkcjonują specjalne agendy rzecznika np. ochrony interesu klientów. 41. POSTACI SKARGI KONSTYTUCYJNEJ Skarga konstytucyjna pojawiła się i obecnie występuje w dużej grupie państw: Hiszpania, Niemcy, Polska, Belgia w ograniczonym zakresie, w wielu państwach postkomunistycznych. Wykształciły się 2 modele skargi konstytucyjnej: Skarga na niezgodność aktu z konstytucją- związana z naruszeniem praw obywatela konstytucyjnie chronionych. Skarga na orzeczenie, które narusza prawo konstytucyjnie chronione. Trybunały niechętnie podejmują ten rodzaj skarg, ona otwiera pewną drogę do pieniactwa prasowego. Instytucja ta oparta tutaj na założeniu że prawo zgodne z konstytucję może być zastosowane w taki sposób, że nastąpi naruszenie praw jednostki konstytucyjnie chronionych. Skarga ta najczęściej występuje w postaci: - jednostka ma prawo skargi po wyczerpaniu toku instancji, gdy stwierdzi, że akt prawny w oparciu o który nastąpiło wydanie orzeczenia jest niezgodny z konstytucją, a ściślej mówiąc z prawami przysługującymi tej jednostce na mocy praw. Osoba, której nie służy dane prawo, nie może się skarżyć, że jej prawo zostało naruszone. 42 GENEZA I CECHY KONSTYTUCJI-43. ROZWÓJ KONSTYTUCJONALIZMU EUROPEJSKIEGO Pierwsze konstytucje i współczesne składają się z 2-3 elementów: - zasady suwerenności narodu, - deklaracji praw, - części statutowej (organizacja władz publicznych). Nadal ten układ jest taki w większości pastw. Niektórzy dodają ZASADY TWORZENIA PRAWA (norm powszechnie obowiązujących) oraz REGULACJĘ ZMIAN KONSTYTUCJI. Konstytucja ma najwyższą rangę, posiada najwyższą moc prawną. POWSTANIE KONSTYTUCJI. Bezpośrednim źródłem są źródła pochodzące z kolonii angielskich na wschodnim wybrzeżu Ameryki. Kolonie te miały zróżnicowany status: prywatne i królewskie. Królewskie miały status nadawany przez króla. Ten status był prawem nadrzędnym wobec prawa stanowionego w kolonii. Stąd się wzięła geneza nadrzędności aktu konstytucyjnego. Istniały kolonie, które powstawały w sposób przypadkowy: koloniści wybierali się na określony teren, a lądowali na terenie dziewiczym nie poddanym żadnej władzy, trzeba było utworzyć społeczność. W 1620r. koloniści na statku „May flovers” spisali dokument łączący 4 kolonie utworzone spontanicznie - była to kolonia Connecticet. I formalną konstytucją była Konstytucja Wirginii, w 1776r. konstytucja Ameryki. Źródłem konstytucji są konstytucje narodów anglosaskich. Doktrynalna strona konstytucji była rozbudowana poprzez przedstawicieli doktryny zachodnio-europejskiej głównie francuskiej. Na gruncie amerykańskim nie był znany feudalizm. II konstytucją była konstytucja z 3 maja 1791r. Polska, a III z września 1791 francuska. Konstytucja amerykańska początkowo nie zawierała katalogu praw dlatego że przyjęto iż ochrona praw jednostki należy do ustawodawstwa stanowego, więc na szczeblu federalnym nie istnieje konstytucyjna ochrona praw. W 1788 uchwalono pierwsze 10 poprawek Konstytucji Narodów Zjednoczonych. Konstytucja ta nie została zmieniona do dziś, dołączono tylko 28 poprawek łącznie z tymi 10. Pierwotny tekst jest niezmieniony. Świat przeszedł fale konstytucjonalizacji: - pocz. XIX w. fala wiążąca się z wojnami napoleońskimi. W miarę podboju przez Francję, upadku monarchii, Napoleon nadawał konstytucje wielu krajom m.in. Polsce zafundował Konstytucję Księstwa Warszawskiego. Później nastąpiły rewolucje. Dzięki temu konstytucja zakorzeniła się na gruncie europejskim. Mimo upadku Napoleona, często poszczególne państwa, nie wracały już do tego stanu przedkonstytucyjnego, tylko kontynuowały te rozwiązania typu konstytucyjnego. Wbrew oczekiwaniom, rewolucja Wiosny Ludów nie wniosła tu wiele nowego, raczej umocniła pozycję parlamentu w poszczególnych państwach, aniżeli spowodowała jakąś falę konstytucjonalizacji na gruncie europejskim. - proces dekolonizacji Ameryki Środkowej i Południowej czyli w XIX w. W miarę jak poszczególne państwa wyzwalały się spod panowania kolonialnego, kolonialnego tym regionie nadawały sobie konstytucje, najczęściej wzorowane na konstytucji amerykańskiej. Na gruncie europejskim pojawiła się niewielka fala nowych konstytucji po I wojnie św. Było to związane głównie z powstaniem szeregu państw na gruzach Rosji carskiej i Austro-Węgier. Pojawiła się znaczna liczba nowych państw w Eropie Środkowej i Południowo-Wschodniej, a także Północno-Wschodniej i wszystkie te państwa tworzyły sobie konstytucje, bo to był czas, kiedy państwa bez konstytucji z trudem się obywało (Estonia, Łotwa, Litwa, Polska, Rumunia, Bułgaria, Węgry, Jugosławia, Grecja, Finlandia, Rosja). To była spóźniona fala konstytucjonalizacji w europie. - po II wojnie światowej dekolonizacja państw afrykańskich i azjatyckich. W miarę uzyskiwania niepodległości przez te poszczególne państwa, pojawiły się konstytucje. Właściwie na tej III fali zakończył się proces horyzontalnego upowszechniania konstytucji. Dzisiaj jeszcze nieliczne państwa obywają się bez konstytucji. Zdarzają się też okresy przejściowe, w których państwo jest jej pozbawione. Konstytucja stała się zjawiskiem powszechnym i globalnym i w zasadzie nie ma liczących się państw na świecie, które by nie posiadały konstytucji.

45. CHARAKTERYSTYKA KONSTYTUCJI- TREŚĆ KONSTYTUCJI Cechy konstytucji to: szczególna nazwa, szczególna terść, szczególny sposób uchwalania i zmiany. Ad. 1 Nazwa jest zastrzeżona dla tego aktu trwałego, trwałego pełni regulującego zagadnienia ustrojowe. W Polsce na akty częściowe używa się określenia ustawa konstytucyjna lub mała konstytucja, oznacza, że jest to akt czasowy obowiązujący do czasu uchwalenia nowej konstytucji. Obecną konstytucję poprzedziła mała konstytucja z 1992r Termin konstytucja jest terminem powszechnie przyjętym. W kulturze niemieckiej było inaczej: termin ten nie był używany powszechni, upowszechnił się dopiero współcześnie. Używa się nazwy „ustawa zasadnicza”. Konstytucja złożona z wielu aktów konstytucyjnych występuje jako konstytucja prowizoryczna (np. III Republika) Ad. 2 Zróżnicowanie konstytucji jest dalekoidące. Są konstytucje niezwykle obszerne (Jugosławia 1974r.), zawierające setki artykułów, oraz konstytucje lapidarne (amerykańska liczy 7 art.) liczące po kilka artykułów. Dokumentom szczegółowym zarzuca się to, że muszą być częściej aktualizowane, z kolei tym lapidarnym zarzuca się, że są zbyt ogólne. Większość opowiada się za konstytucją umiarkowanie obszerną. Przedmiotem regulacji konstytucji jest zmienność i duże zróżnicowanie, nie ma prawidłowości co do uchwalenia konstytucji. Powstało pojęcie materii konstytucji, które reguluje jakie kwestie mają być przez konstytucję. Zalicza się do nich: - zasadę suwerenności, - konstytucja określa wolności i prawa jednostki, jej pozycję w państwie i społeczeństwie ; - rozstrzyga kwestie struktury terytorialnej państwa, - określa zasady organizacji i funkcjonowania aparatu państwowego, - określa ustrój społeczno-gospodarczy, a w szczególności pozycję własności, - reguluje tryb ustanawiania i zmiany konstytucji Konstytucja jest jedynym z aktów, który określa procedurę ustanawiania i zmiany. Ad.3 Konstytucja dochodzi do skutku wg procedury bardzo restryktywnej niż ustawy zwykłe. Procedury te mogą ograniczać się do minimum nieznacznie utrudniając zmiany w konstytucji. Konstytucja może zawierać przepisy różnicujące kwestie jej zmiany w zależności od treści. 46. SZCZEGÓLNY TRYBU UCHWALANIA I ZMIANY KONSTYTUCJI Konstytucja dochodzi do skutku wg procedury bardzo restryktywnej niż ustawy zwykłe. Procedury te mogą ograniczać się do minimum nieznacznie utrudniając zmiany w konstytucji. Konstytucja może zawierać przepisy różnicujące kwestie jej zmiany w zależności od treści. PROCEDURY mogą być bardzo zróżnicowane: - parlament po przyjęciu wniosku o zmianę konstytucji podejmuje nad nią prace i po jej utworzeniu rozwiązuje się. Po nowych wyborach jeżeli parlament przyjmie tę konstytucję to jest ona przyjęta, jeżeli nie to upada i procedura zaczyna się od nowa - powoduje to rozciągłość w czasie, - wymóg ratyfikacji w drodze referendum, - parlament większością 2/3 głosów przy połowie obecnych. Niemcy swą konstytucję traktują dość roboczo, zachodzą liczne zmiany - było ich ok. 40. FAKTYCZNA ZMIANA KONSTYTUCJI- polega na ukształtowaniu się polityki nieprzystającej do tekstu lub z nim sprzecznej np. konstytucja jest stara, obowiązuje kilka lat i w międzyczasie następowało przeobrażenie konstytucji. Faktyczna zmiana polega na czynności jednorazowej polegającej na odstąpieniu od brzmienia tekstu konstytucji. Konstytucja może zawierać przepisy łatwiej i trudniej zmienialne. Najczęściej jest tak, że te partie konstytucji, które wyrażają pewne ideowe założenia ustroju, pewną ideologię ustrojową mogą być obejmowane trudniejszą procedurą zmiany, albo z konstytucji może wynika, że nie można dokonywać zmian konstytucji sprzecznych z duchem tych przepisów wyrażających owa ideologię ustrojową. Zazwyczaj jest mało takich przepisów. Wyjątek stanowi konstytucja Rumunii, która zawiera katalog takich przepisów. Polska przyjęła też takie rozwiązania, obowiązkowo referendum. 47. NORMY ZMIENIALNE LUB TRUDNIEJ ZMIENIALNE W KONSTYTUCJONALIZMIE EUROPEJSKIM Przepisy niezmienialne - w 1814 Ludwik XVIII ustanowił kartę, która stanowiła niezmienialność konstytucji. Konstytucja ta przetrwała lat 16, w 1830 została zastąpiona następną kartą w wyniku rewolucji. W 1870-1875 Monarchiczne Zgromadzenia uchwaliło nową konstytucję republikańską. Zdołano zabrać większość republikańską i zmieniono konstytucję, uchwalając poprawkę. Od tego czasu zaczęły karierę przepisy niezmienialne: 1947 konstytucja włoska, ustawa zasadnicza Niemiec, 63 konstytucja turecka. Przepisy te uważa się za dopuszczalne ZRÓŻNICOWANIE PROCEDUR: wszystkie przepisy zawarte w konstytucji są zmienialne, ale aby jej dokonać należy podporządkować się innej procedurze, dot. to rozdziału I i II konstytucji polskiej. W większości konstytucji, jeżeli chroni się w sposób szczególny przepisy przed zmianą to są to zwykle dwa pierwsze rozdziały konstytucji. Jest wyraźna tendencja żeby różnicować procedurę zmiany, odchodzi się od niezmienialności. Pośredniość między niezmienialnością a zróżnicowaniem konstytucji zawiera przepisy, które wykluczają pewien kierunek zmian. PROCEDURY mogą być bardzo zróżnicowane: - parlament po przyjęciu wniosku o zmianę konstytucji podejmuje nad nią prace i po jej utworzeniu rozwiązuje się. Po nowych wyborach jeżeli parlament przyjmie tę konstytucję to jest ona przyjęta, jeżeli nie to upada i procedura zaczyna się od nowa - powoduje to rozciągłość w czasie, - wymóg ratyfikacji w drodze referendum, - parlament większością 2/3 głosów przy połowie obecnych. Niemcy swą konstytucję traktują dość roboczo, zachodzą liczne zmiany - było ich ok. 40. FAKTYCZNA ZMIANA KONSTYTUCJI- polega na ukształtowaniu się polityki nieprzystającej do tekstu lub z nim sprzecznej np. konstytucja jest stara, obowiązuje kilka lat i w międzyczasie następowało przeobrażenie konstytucji. Faktyczna zmiana polega na czynności jednorazowej polegającej na odstąpieniu od brzmienia tekstu konstytucji. Konstytucja może zawierać przepisy łatwiej i trudniej zmienialne. Najczęściej jest tak, że te partie konstytucji, które wyrażają pewne ideowe założenia ustroju, pewną ideologię ustrojową mogą być obejmowane trudniejszą procedurą zmiany, albo z konstytucji może wynika, że nie można dokonywać zmian konstytucji sprzecznych z duchem tych przepisów wyrażających owa ideologię ustrojową. Zazwyczaj jest mało takich przepisów. Wyjątek stanowi konstytucja Rumunii, która zawiera katalog takich przepisów. Polska przyjęła też takie rozwiązania, obowiązkowo referendum. 49. PRZESŁANKI I GWARANCJE NADRZĘDNOŚCI KONTYTUCJI Gwarancje nadrzędności konstytucji w systemie prawa. 1. Gwarancje o charakterze prawnym:, czyli przesłanki, które wskazują na nadrzędność konstytucji. Przesłanki te dzielimy na: a) bezpośrednie: przepis zawarty w konstytucji, który mówi, że konstytucja jest najważniejszym prawem, rzadko konstytucje wskazują, że są aktem nadrzędnym. Nadrzędność wynika z tego, ,że jest ona uchwalana inaczej niż inne ustawy (konstytucja w znaczeniu formalnym). Z przepisów regulujących zmiany wynika wniosek, że jest ona aktem nadrzędnym. Większość z tych przesłanek oparta jest na przesłankach pośrednich. b) pośrednie: konstytucja może postanawiać, że wraz z jej wejściem tracą moc akty sprzeczne z tą konstytucją bądź może postanawiać, że w ciągu np. 2 lat tracą moc akty sprzeczne z tą konstytucją. W systemie organów nie ma takiego organu, który stwierdzi, że ten przepis jest sprzeczny z konstytucją. Innym przepisem świadczącym o nadrzędności konstytucji jest przepis nakładający na RM obowiązek uchwalenia określonych ustaw współdziałających z konstytucją. Powołanie organu, którego zadaniem jest badanie konstytucyjności - wskazuje to, iż organ traktuje konstytucję jako akt ważny. Prof. S. Rozmaryn: akt odsyłający ma zawsze wyższą moc prawną niż akt do którego zostaje odesłany (konstytucja jest aktem odsyłającym i dlatego jest aktem wyższym od ustawy). Ustawa odsyła do szczegółowych regulacji np. do rozporządzeń, dlatego też jest aktem wyższym od rozporządzenia. Jest to też argument wskazujący nadrzędny charakter konstytucji. Istnieją akty zawieszające przepisy konstytucyjne, dot. to sytuacji o szczególnym charakterze (stan wyjątkowy, gdzie następuje zawieszenie określonych praw), wówczas nadrzędność tego aktu nie ma charakteru absolutnego (dot. to stanu wyższej konieczności) W związku z tymi przesłankami powstaje kwestia co z tego wynika, jakie obowiązki: - zakaz stanowienia aktów sprzecznych z konstytucją; - nakaz stanowienia aktów niezbędnych dla realizacji norm konstytucji, ciąży ten nakaz na parlamencie (nie ma organu, który jest w stanie zmusić parlament do ustanowienia normy - nie ma żadnej sankcji), - nakaz tworzenia warunków, co do raz pełniejszej realizacji norm konstytucji (są normy samowykonalne np. kadencja parlamentu trwa 4 lata i przez ten okres norma się wykona, ale jest też katalog norm socjalnych, które powinny być realizowane pełniej w miarę rozwoju norm prawnych. 2. gwarancje o charakterze instytucjonalnym(PYT. 52): wskazanie instytucji, które świadczą o nadrzędności. Chodzi tu o organy o charakterze specjalnym, kontrolę konstytucyjności prawa a także o kontrolę konstyt. stosowania prawa. Wyróżnia się 2 systemy: (PYT. 53) a) system kontroli parlamentarnej - dotyczy kontroli sprawowanej przez każdy organ, który ustanawia normę prawną tzn. ma on obowiązek zbadać czy jej zakres nie narusza konstytucji. Akcentuje się znaczenie kontroli ustawodawstwa, dlatego ważne jest aby te ustawy były zgodne z konstytucją. Sprawa dot. każdego organu. Kontrola ta jest realizowana w 2 formach: albo stosuje się specjalną procedurę polegającą na wyznaczeniu specjalnej komisji, której zadaniem jest badanie zgodności aktu z konstytucją (funkcjonuje w Szwecji taka komisja). Instytucja komisji była też rozpowszechniona w byłych krajach socjalistycznych. W toku procesu ustawodawstwa, komisje powinny badać by akt był zgodny z konstytucją, nie znajduje to odzwierciedlenia w toku debat parlamentarnych. Jeśli nie istnieją inne formy kontroli to każdy akt ustanowiony przez parlament jest zgodny z konstytucją, gdyż nie ma możliwości tego zakwestionowania (mówi się, że parlament dokonał nowej wykładni normy w przypadku gdyby dany akt był sprzeczny). Istnieje możliwość zmiany ale w drodze procedury ustawodawczej, jednak przez jakiś czas akt taki obowiązuje. Nastąpiła rozbudowa kontroli konstytucyjnej, które pozwolą na eliminację norm niezgodnych z konstytucją. (PYT. 54.) b) system kontroli pozaparlamentarnej czyli sądowej: ukształtował się w Stanach Zjedn. na drodze praktyki, tradycji. Na poziomie stanowym tego typu orzeczenie pojawiły się w 1803r. Aktualnie zjawisko to funkcjonuje i na szczeblu stanowym i federalnym, Każdy ma prawo podmieść zarzut, ,że norma jest niezgodna z konstytucją i sąd ma zająć stanowisko. Orzeczenie sądu wywołuje skutki wyłącznie między stronami - norma prawna dalej istnieje w porządku prawnym. Norma ta jest „prawem książkowym” czyli normą niedziałającą, normą honorową (np. dług karciany nie może być dochodzony na drodze sądowej, ale jeżeli dłużnik spłaci to jest jego sprawa, ale przymusić nie można). Ta praktyka zaczęła dochodzić do Europy. Austria 1867r. - kontrola sądu nad zgodnością rozporządzeń z ustawami. Sporadycznie jest stosowana w Europie - sądownictwo konstytucyjne nie przyjęło się w państwach skandynawskich. (PYT. 51, 109) W Europie pojawiły się trybunały konstytucyjne, pojawiły się w Austrii i w Czechosłowacji po II woj. św. Austriacki trybunał został zreformowany w 1929r., a jednocześnie upowszechniony, a trybunał czechosłowacki miał wąski zakres badania konstytucyjności Rusi Podkarpackiej. W 1931r. powstała Konstytucja Republiki Hiszpańskiej. Po wojnie w 1947r. konstytucja włoska proklamowała wejście trybunału konstytucyjnego, który wszedł 9 lat później. W Niemczech powstał w 1951r. jest to trybunał o najpoważniejszym dorobku - orzecznictwo liczy ponad 100 tomów. II fala zaczyna się pod koniec lat 50-tych. Francja: Rada Konstyt. czyli organ o charakterze politycznym podnosiła kontrolę, czy parlament nie przekracza granic konstytucyjnie zabezpieczonych. Wszystkie inne organy mają ściśle określone kompetencje, a konstytucja stwierdziła, że wszystko co nie należy do władzy wykonawczej należy do parlamentu. Dlatego ustanowiono Radę Konstyt., po 1974r. RK stała się Trybunałem Konstyt. mimo, iż nosi nazwę Rady Republiki. - konstytucja cypryjska wprowadziła sądownictwo w 1961; - k. turecka w 1963r, - k. jugosłowiańska w … - k. czechosłowacka w 1968r. W latach 70-tych pojawiła się na płw. Iberyjskim: k. Portugalii, w 1978 k. Hiszpanii Lata 1982 Polska - Sąd Konstytucyjny, który wszedł w 1986r. Po upadku systemu socjalistycznego pojawiło się masowe zapotrzebowanie na sądy konstytucyjne i praktycznie funkcjonują wszędzie. Państwa, które nie przyjęły kontroli sądowej: Oprócz p. skandynawskich tylko nieliczne państwa nie przyjęły k. sądowej. - Szwajcaria przyjęła kontrolą Sądu Najwyższego, - Belgia - Sąd Arbitrażowy, który posiada wąskie uprawnienia - Holandia i Luxemburg - Sądy Najwyższe pełnią te funkcje, ale w zakresie ograniczonym - Portugalia - posiada system mieszany: istnieje system amerykański (kontrola zdecentralizowana) i sądownictwo (kontrola scentralizowana czyli TK) UPRAWNIENIA SĄDU KONSTYTUCYJNEGO: Sądy zajmują się badaniem konstytucyjności norm prawnych, jeżeli nie ma takich uprawnień wówczas nie jest sądem konstyt. - rozstrzyganie sporów konstyt. między organami państwa- jest to uprawnienie martwe w państwach jednolitych, a w federacji duży ciężar sporów, - badanie prawidłowości przeprowadzania wyborów, czy obsady stanowisk - takie uprawnienia posiadają niektóre TK (Austria), - delegalizacja partii politycznych (RFN, Polska) - skarga konstytucyjna otwiera drogę do TK każdemu obywatelowi. Pojawiła się w Austrii, Hiszpanii, RFN. W tej chwili funkcjonuje w nielicznych krajach m.in. w Polsce. Istnieje prawo skargi konstytucyjnej: - model niemiecki: przedmiotem skargi jest norma prawna, która jest niezgodna z prawem konstytucyjnie chronionym, a także niezgodne zastosowanie normy z normą zgodną z konstytucją. Skarga ta obejmuje obie te sytuacje. Rzadko ten model się upowszechnia. - model polski: wolno podjąć zarzut, że określona norma narusza prawo jednostki chronionej konstytucyjnie. Jest to węższy model i w większości państw przyjmuje się ten model skargi. Niemiecki Trybunał określany jest jako organ wymiaru sprawiedliwości, tam gdzie jest węższy model skargi, Trybunał jest organem administracyjnym stosującym procedury sądowe. 56. MATERIALNE POJĘCIE PAŃSTWA PRAWNEGO Materialne rozumienie praworządności jest oparte na założeniu, że zagadnienia praworządności nie można oderwać od treści norm, które mają być stosowane. Praworządność w znaczeniu materialnym obejmuje 3 elementy: prawo o określonej treści, obowiązek działania organów państwa na podstawie prawa oraz zgodnie z prawem. Państwo prawne powinno charakteryzować m.in. takie postulaty jak: zasada równości wobec prawa i równości praw, ochrona praw i wolności obywateli, liberalno-demokratyczne postulaty ustrojowe odnoszące się do treści konstytucji i jej roli w systemie prawa. 57. FORMALNE POJĘCIE PAŃSTWA PRAWNEGO Praworządność w rozumieniu formalnym obejmuje prawo spełniające określone wymagania formalne i obowiązek działania organów państwowych na podstawie prawa i zgodnie z tym prawem. Prawo materialne i formalne łączą 2 elementy wspólne. Aby władczej działalności organów państwowych przypisać znamiona zgodności z zasadą praworządności formalnej muszą być spełnione takie warunki jak: organy państwowe działają w granicach przyznanych im przez państwo kompetencji, organy podejmują decyzje władcze na podstawie uprzednio wydanych przepisów formułujących normy prawa materialnego, organy podejmują decyzje w sposób określony w normach proceduralnych, system prawny zawiera normy wyższego rzędu stanowiące podstawę prawną do uchylenia decyzji niezgodnych z prawem. Należy podkreślić zasadę prawnej równości obywatela i organu państwowego działającego w imieniu państwa. 58. PRAWO DO SĄDU Może być wyrażona w różnej formie. Chodzi tu o: - prawo do otrzymania wyroku w rozsądnym terminie, - prawo do egzekucji wyroku. System musi tak funkcjonować, żeby obywatel, który uzyska wyrok np. korzystny dla siebie, mógł go wyegzekwować. W Polsce prawo do sądu w pierwszym znaczeniu rozumiane jest jako prawo do zwrócenia się o rozstrzygnięcie sprawy, jest ono zabezpieczone, natomiast prawo do uzyskania wyroku w rozsądnym terminie i prawo do egzekucji wyroku są realizowane w b. ograniczonym zakresie. 59, 60, 61. ZASADY OKREŚLAJĄCE STRUKTURĘ APARATU PAŃSTWOWEGO Wyróżnia się: zasadę jedności władzy państwowej zasadę podziału władzy państwowej (zasadę trójpodział władzy) Ad.1 była to pierwsza zasada, swój wyraz znalazła w postaci monarchii absolutnej. Król w swej osobie skupiał pełnię władzy (sądził, wykonywał prawo i stanowił je). Jest to zasada charakterystyczna dla państw niedemokratycznych. Postać jedności władzy może też występować w postaci demokratycznej - wyrażała ją konstytucja z 1973r. jakobińska (Szwajcaria w poprzedniej konstytucji i dziś była bliższa konstytucji jakobińskiej. Ruch komunistyczny przyjął ten model. Jedyna demokratyczna postać zasady jedności władzy to system w Szwajcarii. Ad.2 zasada ta działa dziś, odpowiada na zapotrzebowanie kontroli władzy na szczeblu najwyższym (występuje trójpodział). Zasada ta odgrywała najwyższą rolę w chwili jej narodzin. Konstrukcja tej zasady polega na tym iż organem narodu w zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, a w zakresie wykonawstwa prezydent i ministrowie (art. 2 polskiej konstytucji z 1921), a w zakresie sądownictwa: niezawisłe sądy. Zgodnie z teorią Monteskiusza zasada ta ma służyć wzajemnemu hamowaniu się władz, jest postacią dekoncentracji władzy. Z tego punktu widzenia jest to system pożyteczny. Jest wiele postaci dekoncentracji władzy, istnienie systemów samorządu teryt.. Jednakże wszystkie te postacie są wtórnymi postaciami dekoncentracji. W systemach parlamentarnych najbardziej idzie współpraca parlamentu i rządu, jednakże jest to współpraca pozorna. 62,64,65,66. PAŃSTWO UNITARNE, DECENTRALIZACJA I AUTONOMIA W WYBRANYCH PAŃSTWACH EUROPEJSKICH Struktura terytorialna państwa jest pewną postacią podziału władzy: państwo unitarne zwane jednolitym państwo złożone Ad a) cechami charakterystycznymi jest 1 obywatelstwo, 1 system prawa i jednolita organizacja aparatu państwowego opartego na zasadzie hierarchicznego podporządkowania. - jednolitość systemu prawnego- jest wytwarzany przez centralne organy państwowe (parlament), pozostałe organy mogą stanowić prawo uzupełniające. Jest to system, który obowiązuje na całym terytorium państwa, choć są ustawy dot. tylko niektórych terytoriów, mogą częściom tych terytoriów nadawać określony status zwany autonomią np. Miasto Stołeczne Warszawa ma odrębny status od pozostałych terytoriów. Reżim prawny jest zróżnicowany w stosunku do danego terytorium. Autonomia może funkcjonować w różnych dziedzinach. Taka jednostka autonomiczna tworzy własny system prawny. Istnienie takiej autonomii nie przekreśla zasady, że jest to państwo unitarne, jednolite. Hiszpania jest państwem autonomizowanym. Zakres autonomii poszczególnych jednostek jest zróżnicowany w zależności od posiadanych uprawnień - mimo to Hiszpania uchodzi za państwo jednolite. Administracja jest zbudowana na jednolitych zasadach (gmina, powiat, województwo mają jednolite kompetencje na całym terytorium państwa) Ad b) państwo złożone może występować w postaci: unii, federacji (ST. Zjednoczone) i konfederacji (konfederacja szwajcarska choć faktycznie jest federacją) Federacja od konfederacji różni się: W konfederacji, jeżeli prawo jest stanowione na szczeblu centralnym to obejmuje tylko w częściach składowych, w których parlament przyjmie taką ustawę. Federacja: dwoiste obywatelstwo, dwoisty system aparatu państwowego, dwoisty system prawa. Punktem wyjścia jest podział kompetencji: konstytucja zawiera kompetencje federacji, a niewyliczone kompetencje należą do części składowych czyli quasi państwa z własnym aparatem, konstytucją itd. Części składowe niewiele się różnią od naszych województw, nie ma hierarchicznego podporządkowania. Kompetencje federacji: sprawy zagraniczne, siły zbrojne, sprawy obywatelstwa USA, emigracji i imigracji, sprawy handlu zagranicznego, sprawy celne, sprawy skarbowe związane ze sprawami wspólnymi a także podatki, waluta. Wszystko należy do części składowych czyli parlamentów stanowych np. prawa wyborcze. Federacja: podział odbywa się w sposób absolutny albo coś należy do federacji albo do części składowych. Nie ma możliwości ograniczania uprawnień części składowych- jeżeli oświata należy do części składowych to federacja nie ma w tym zakresie nic do powiedzenia. W częściach składowych czyli w parlamentach stanowych, każdy stan może mieć odrębne prawo w zależności od kultury prawnej i tradycji - prawo to jest zróżnicowane, jednakże nie hamuje ono rozwoju gospodarczego czy cywilizacyjnego. Istnieją 2 aparaty niezależne od siebie - aparat stanowy; - aparat federalny Istnieje między nimi bariera, gdyż nie istnieje hierarchia podporządkowania. Federacja tworzy własny aparat i stany tworzą własny aparat. Poczta należy do federacji, w związku z tym nakazano obywatelom rejestrację w tych agencjach Federacja nie tworzy własnego aparatu finansowego (dot. podatków), korzysta z aparatu stanowego np. pobierany jest 2x VAT na rzecz federacji i stanów. Federacja uzyskuje prawo nadzoru nad tym aparatem, ale tylko w zakresie kontroli podatków ściągniętych na rzecz federacji. Federacja posiada własną policję, a stany własną. Stany współuczestniczą w tworzeniu aparatu federacji (450 mandatów do reprezentacji, z tego 50 mandatów rozdziela się na poszczególne stany w zależności od liczby ludności) Stany posiadają po 2 senatorów w Senacie. Nie ma dyscypliny partyjnej w przeciwieństwie do nas. Prezydent nie ponosi odpowiedzialności przed kongresem. Zmiana konstytucji federacji jest uchwalana przez kongres po ratyfikacji legislatur stanowych, jeśli nie uzyska zgody to upada NIEMCY- są federacją ale podział kompetencji przedstawia się tak, że federacja (związek) dominuje w zakresie ustawodawstwa, a kraje dominują w zakresie administracji. Administracja związkowa należy do wyjątków. Ustawodawstwo: na mocy konstytucji są wyliczone kompetencje związków i tylko one mogą to wykonywać. Ustawodawstwo konkurencyjne: dziedzina obszerna, kraje mogą regulować te dziedziny dopóki związek nie korzysta ze swych uprawnień. Ustawodawstwo ramowe: związek ustala zasady ustawodawstwa, a kraje regulują szczegóły - kraje nie mogą być pozbawione wpływu na treść ustawodawstwa. Administracja: zasadą jest że zadania federacji i krajów są realizowane za pośrednictwem władz krajowych dot. także sądownictwa. Związek reguluje postępowanie, prawo materialne, dobór na stanowiska sędziowskie, sądy najwyższe, administrację wojskową i lotnictwa, administracja wodna, służba graniczna. Nie ma zasad dot. podziału mandatu, odbywa się to proporcjonalnie - dot. izby pierwszej. Każdy kraj posiada reprezentację w izbie II-giej - są to członkowie delegowani przez rząd krajowy. Pewne dziedziny wymagają zgody Bundestagu Model niemiecki został wprowadzony do UNII Poszczególne kraje członkowskie nie posiadają żadnych praw, prawa te posiada Unia Art. 12 określa kompetencje szczególne Unii: - w zakresie ustanawiania konkurencji niezbędnych do ustanawiania rynku wewnętrznego - wspólna polityka handlowa, unia celna, ochrona zasobów biologicznych mórz, polit. rybołówstwa. - w zakresie zawierania umów międzynarodowych - jeżeli jej zawarcie zostanie w unii przedstawione Nie ma ustawodawstwa ramowego: reszta należy do części składowych. Jeżeli coś jest niezbędne dla interesów Unii, unia może poszerzyć kompetencje. Unia ma charakter rozwojowy, dynamiczny. Unia uchyla ustawę, więc dany zakres może być realizowany przez części składowe. Jest to system elastyczny. Jest to ustawodawstwo bezpośrednie, obowiązuje moc decyzji unijnych. 63 MODELE SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO Niezależność organizacyjną mają również jednostki samorządu terytorialnego. 1.administracja scentralizowana: polega na tym, że decyzje polityczne oraz decyzje typu administracyjnego należą w całości do władz centralnych państwa. Współczesne państwo o tak daleko posuniętej koncentracji nie mogłoby funkcjonować. Z tego względu sprawy o charakterze lokalnym przekazuje się do załatwienia organom miejscowym (dekoncentracja), powoływanym przez władze centralne. 2. administracja zdecentralizowana: mamy z nią do czynienia wówczas, gdy realizacja zadań administracyjnych wymaga współdziałania z określonymi kategoriami obywateli. Podstawową formą decentralizacji są różne postaci samorządu. Samorząd jest to samodzielne i niezależne wykonywanie funkcji administracji publicznej za pomocą organów, których skład osobowy jest powoływany przez obywateli. Dzieli się na zakładowy np. uniwersytecki i korporacyjny np. lekarski. W samorządzie korporacyjnym członkostwo ma charakter przymusowy. Najszerszy samorząd teryt. występuje w państwach anglosaskich, a więc w Wielkiej Brytanii i ST. Zjednoczonych, także w byłych ich dominiach, koloniach a obecnie w samodzielnych państwach (Kanada, Australia, Nowa Zelandia). Jest to samorząd oparty na zupełnie innym założeniu, samorząd anglosaski posiadał uprawnienia pierwotne, które nie zostały zawłaszczone przez wyższe władze centralne. Natomiast samorząd kontynentalny posiada uprawnienia nabyte przez władzę. Władza powiada, że w takim a takim zakresie mogą sami sobie decydować, my rezygnujemy z ingerencji (Francja, Niemcy, Szwajcaria trochę). Modele samorządu: francuski posiada ograniczone kompetencje, niemiecki o nieco szerszych kompetencjach i model anglosaski o najszerszych kompetencjach. 68. STRUKTURA PARLAMENTU Większość parlamentów jest dwuizbowa, jest to tradycja historyczna, gdyż różne grupy społeczne posiadały odrębny status i odrębne uzasadnienie. Dziś jest nieobecny. W federalnej izbie niższej odpowiadała kapitalistyczna izba niższa (pierwsza). Oddawała ona pozycję podstawowych klas politycznych. Ten charakter Izba Wyższa zachowała w Wielkiej Brytanii (anglosaska Izba Lordów i Izba Gmin). Izba gmin stała się izbą pochodzącą z wyborów powszechnych. Francja stanowiła wyjątek, zlikwidowała klasy feudalne, ukształtowała parlament jednoizbowy. W XX w. ten układ społeczny uległ zmianie. Izba II feudalna i izba I demokratyczna. Powstała kwestia czym uzasadnić istnienie izby II. Te uzasadnienia są b. kruche i mamy do czynienia z sytuacją, że istnieją izby II ale gdy dochodzi do zmiany konstytucji, to powstają pytania czy ma dalej być ta izba II. Prawica jest za utrzymaniem izby II, lewica za jej zniesieniem. Powstaje kompromis: ograniczona w swych uprawnieniach izba II. W Norwegii Parlament z posłów wybiera 60 posłów, którzy odgrywają rolę II izby. W większości państw są problemy w jaki sposób i kogo ta izba ma reprezentować. Istnienie Izb II w państwach o strukturze federalnej jest niekwestionowane, natomiast w państwach unitarnych jest to sporne. Zawsze powstaje problem kompetencji izby II. W państwach federalnych izby są zrównane pod względem kompetencji (przy pewnej przewadze izby I gdy chodzi o kompetencje kontrolne). Współcześnie w państwach unitarnych nie zdarzają się przypadku zrównania tych kompetencji. Izba II posiada słabszą pozycję zarówno w zakresie ustawodawstwa jak i przy f. kontrolnej. Gdy izby są zrównane w zakresie ustawodawstwa to istnieją komisje mediacyjne złożone z równej liczby przedstawicieli obu izb. Komisja się zbiera i chce doprowadzić do kompromisu. Gdy jest system przewagi, to izba I przedstawia projekt ustawy, który idzie do izby II, która albo to zatwierdza albo proponuje poprawki i wędruje to do izby I, która albo je zatwierdza albo też proponuje poprawki. Dzieje się tak aż do uchwalenia ustawy. Uzasadnienie izby II: izba ta zwana jest izbą refleksyjną, po decyzji izby I upływa pewien czas zanim podejmie się decyzję ostateczną, wydłuża się czas postępowania i to pozwala na pewne refleksje i na zmianę stanowiska 69. RELACJE MIĘDZY IZBAMI W SYSTEMACH DWUIZBOWYCH Izba druga, jeśli jest równouprawniona w dziedzinie ustawodastwa, może skutecznie hamować poczynania rządu i wpływać korygująco na jego program legislacyjny, ale w ten pośredni sposób nader jest w stanie wymusić jego zmianę. Jest to możliwe jedynie w wypadku słabego oparcia rządu w izbie pierwszej i współdziałania sił opozycyjnych funkcjonujących w obu izabach. 70, 86. POZYCJA PIERWSZEJ IZBY W STRUKTURZE PARLAMENTU. Istotna przewaga izby pierwszej polega nie tylko na tym, że ma ona z reguły szerszą legimatyzację ciała wyborczego, ale przede wszystkim na tym, że na podstawie politycznego składu izby pierwszej jest w większości państw tworzona egzekutywa (wyjątek system prezydencki). Ten fakt powoduje, że znaczenie wyborów i kampanii wyborczej do izby pierwszej jest o wiele poważniejsze, gdyż wyniki wyborów do tej właśnie izby przesądzają o przyszłym składzie i kierunku polityki rządu. Ona też na zasadzie wyłączności sprawuje parlamentarną kontrolę nad jego działalnością. Zmiany polityczne w układzie sił politycznych w izbie pierwszej mogą prowadzić do upadku rządu i powołania nowego, opartego na nowo ukształtowanej większości parlamentarnej. Ponadto skład izby pierwszej jest podstawowym i ewentualnie także korygującym czynnikiem głównych kierunków polityki państwa, ukształtowanych przez wyłoniony przez tę izbę rząd. 71. IZBY DRUGIE- SYSTEMY KSZTAŁTOWANIA SKŁADU IZB DRUGICH Izba druga w państwie złożonym (federalnych) Sposób powoływania jej składu i pozycja w strukturze aparatu federacji wykazują znaczne zróżnicowanie. W większości państw federalnych ujawnia się tendencja zmierzająca do zrównania pozycji obu izb w dziedzinie ustawodastwa. Izba druga w państwie unitarnym Skład większości izb drugich jest powoływany przez ciała elektorskie złożone z wybieranych ciał samorządowych. Tylko w Japonii, w Polsce, we Włoszech (większość) i w Belgii (system mieszany) całość składu izby drugiej lub jej przeważająca część jest powoływana w wyborach powszechnych. Liczba członków izby drugiej z wyjątkiem Wielkiej Brytanii jest niższa aniżeli liczebność izby pierwszej. W większości państw izba druga liczy od ¼ do ½ liczebności izby pierwszej. 72.KADENCJA I TRYB PRACY PARLAMENTU KADENCJA: parlament jest powoływany na okres od 2-6 lat. Najkrótsza kadencja trwa 2 lata i dot. Izby Reprezentantów, a najdłuższa 6 lat. Przewagę stanowią kadencje 4-5 letnie. Większość państw posiada system parlamentarno-gabinegoty, gdzie bazę stanowi izba I. Kadencja 2-letnia jest możliwa w systemach rządów prezydenckich - władza wykonawcza nie jest uzależniona od układu sił w parlamencie. Mechanizm europejski wyklucza kadencje 2-letnią. Wraz z rządem wymienia się część osób aparatu rządowego. Kadencje liczą się: od momentu wyborów do upływu kadencji lub od momentu wyborów do momentu następnych wyborów (Polska). Sesje parlamentu: do wyjątków należy zasada permanencji, czyli nieseryjny system pracy. Po II woj. Św. upowszechniła się zasada permanencji, tzn. sesja i kadencja pokrywają się czyli sesje trwają przez cały okres kadencji. Dominuje sesyjny tok prac parlamentu: wiosenna i jesienna. Czas trwania sesji jest ważny dla administracji, gdyż w czasie gdy sesji nie ma, administracja może się zająć swoimi zajęciami. Kongres amerykański bazuje na sesjach trwających cały rok z przerwami świątecznymi. Parlament może się zbierać na sesje 2-3 dniowe - dot. krajów socjalistycznych. Posiedzenia: trwają do wyczerpania porządku dziennego takiego zaplanowanego posiedzenia. Jedno posiedzenie może trwać np. 3 dni z przerwami. W Polsce posiedzenia są wynikiem decyzji Marszałka Sejmu, w niektórych państwach istnieje tradycja, że w określonym dniu i godzinie rozpatruje się określony szereg spraw. Organy Parlamentu: - przewodniczący (Marszałek w Polsce) pochodzi z łona największej frakcji parlamentarnej, jest to zasada niepisana, która może ulegać zmianie. - wiceprzewodniczący - powoływani z kolejno największych frakcji parlam., ilość zależy od decyzji parlamentu. Marszałek i wicemarszałek tworzą wewn. organ zarządzający zwany zarządem (w Polsce Prezydium Sejmu). W Anglii przewodniczący to speaker, który pełni funkcję dożywotnio. Jest on kandydatem jednym w danym okręgu i kontynuuje urząd. Konwent Seniorów to kierownictwo administracyjne prac parlamentarnych połączone z przedstawicielami przewodniczących poszczególnych klubów parlam.. Tam decyduje się o sprawach personalnych (skład komisji parlamentarnych), porządku dziennym posiedzeń. - sekretarz - pomoc przewodniczącego w prowadzeniu obrad, dziś jest to funkcja honorowa. 73. ORGANIZACJA WEWNĘTRZNA IZB. Organizację wewnętrzną parlamentu jedynie w niewielkim zakresie reguluje akt rangi konstytucyjnej. Większość spraw z tego zakresu jest regulowana w regulaminach parlamentarnych, które są uchwalane przez izby. Regulamin jest aktem wewnętrznym izby i wyrazem jej niezależności w kształtowaniu wewnętrznej organizacji i trybu funkcjonowania izby oraz jej organów. Tradycyjnie jest ustanawiany uchwałą danej izby. Treść regulaminu parlamentarnego jest bardzo ważna nie tylko z punktu widzenia organizacyjnego i funkcjonalnego, ale także politycznego. Wśród organów izb najważniejszą role odgrywają organy kierownicze, które zajmują się całokształtem spraw dotyczących funkcjonowania izb parlamentarnych, koordynują pracę pozostałych organów wewnętrznych izby, reprezentują izbę w stosunkach z innymi organami konstytucyjnymi i w stosunkach z innymi parlamentami. Są one z reguły organami konstytucyjnymi w tym sensie, że konstytucje wielu państw wyraźnie wskazują na ich istnienie i przyznają im pewne uprawnienia szczególnie nie zawsze bezpośrednio związane z funkcjonowaniem parlamentu 74. ROZWÓJ KOMISJI PARLAMENTARNYCH Początkowo parlamenty w całym składzie rozpatrywały wszystkie sprawy. Potem zastosowano system belgijski, gdzie parlament dzielił się na sekcje, które odbywały swe posiedzenia w odrębnych salach i dyskutowały nad tymi samymi projektami aktów. Sekcja przygotowywała stanowisko w odniesieniu do projektu. Na posiedzeniu parlam. odbywała się dodatkowa debata nad opiniami tych sekcji. Później powstały komisje nadzwyczajne powoływane dla określonych spraw, po rozpatrzeniu te komisje rozwiązywano. Ten system znikł na rzecz komisji stałych. W parlamencie angielskim były 4 później 6 komisji niewyspecjalizowane. Wszystkie te komisje po kolei otrzymywały projekty ustaw. Ten system załamał się w latach 70-tych. Pojawiły się komisje wyspecjalizowane: Komisja Pełnej Izby- cała Izba Gmin obradująca regulamin komisji. Przeszli na system komisji nadzwyczajnych. Dominującym jest system francuski tj. system komisji resortowych ucharakteryzowany pod względem rzeczowym dot. poszczególnych resortów ministerialnych. Są to komisje stałe, funkcjonują przez okres całej kadencji. Skład kształtuje się stosownie do układu parlamentarnego. Technika ustalania składu jest różna: - przewodniczący wybiera i przedstawia kandydatów; - przewodniczący powołuje skład komisji - sprawą konfliktową jest obsada przewodniczącego komisji, stosuje się 2 techniki: a) funkcję przewodniczącego obsadza większość rządowa; b) podział wg liczebności frakcji (czyli systemem d'Hondta). Wtedy powstaje problem ustalenia stałej listy komisji. Te same zasady dot. wyboru wiceprzewodniczących komisji. 75. SYSTEMY KOMISJI PARLAMENTARNYCH. Obecnie jest powszechnie stosowany system komisji stałych i nadzwyczajnych. Te ostatnie powołuje się dla zbadania spraw lub wykonania zadania rodzącego się w toku prac parlamentarnych. Oznacza to, że żadna współczesna izba parlamentarna nie ogranicza swoich prac do posiedzeń plenarnych. Ogólnie rzecz biorąc, w ogromnej większości parlamentów komisje stałe mają charakter wyspecjalizowany. Zajmują pewną grupę spraw merytorycznie wyodrębnionych już w samej nazwie komisji. Przeważa system komisji resortowych, rzadsze są komisje problemowe, a jeszcze rzadsze komisje niewyspecjalizowane, do których projekty są kierowane wg kolejności ich napływu do izby. 76. FUNKCJE KOMISJI PARLAMENTARNYCH K. nadzwyczajne dla wykonywania określonego zadania, po wykonaniu zadania rozwiązuje się je w sposób automatyczny. K. dochodzeniowo-śledcze - wybór tej komisji odbywa się pod hasłem praw mniejszości czyli uprzywilejowanie opozycji, tzn. jeżeli 25% parlamentu wnioskuje za jej utworzeniem to wtedy parlament musi ją utworzyć - powołuje się jej w oparciu o ustawę. K. nadzwyczajne powoływane są w oparciu o regulamin parlamentarny i tam określa się ich zadania. Funkcja opiniodawcza odpowiada funkcji ustawodawczej parlamentu Funkcja kontrolna odpowiada funkcji kontrolnej parlamentu. Funkcja opiniodawcza polega na szczegółowym opracowaniu spraw skierowanych do komisji przez izbę. Funkcja kontrolna polega najogólniej rzecz biorąc na badaniu działalności, właściwych dla danej komisji, wyodrębnionych agend rządowych i ich szefów. Komisje mają tu trzy uprawnienia: prawo żądania informacji, prawo żądania obecności i prawo żądania wysłuchania. 77. KLASYCZNE FUNKCJE PARLAMENTU Do klasycznych funkcji parlamentu zalicza się ustawodawstwo i kontrole. Są to jednocześnie funkcje, których realizacja w pełnym zakresie tkwiących w nich możliwości - mimo zasady trójpodziału władzy- otwiera możliwość przewagi parlamentu w strukturze naczelnych organów państwowych. Parlament stanowi bowiem prawo, które bezwzględnie wiąże wszystkie pozostałe wyodrębnione ogniwa aparatu państwowego tj. organy władzy wykonawczej i sądowniczej. Koresponduje to z zasadą suwerenności narodu, którego najpełniejszym przedstawicielem jest demokratycznie powołany parlament. 78. FUNKCJA USTAWODAWCZA PARLAMENTU Realizowana w regulaminowo określonej procedurze. Jej przestrzeganie jest istotne gdy funkcjonuje Trybunał Konstytucyjny - może uchylić całą ustawę. Ustawy uchwalane są w 3 czytaniach. Pozycję parlamentu określa kwestia jakie sprawy wymagają formy ustawy: - klauzula własności: początkowo dot. potrzeb fiskalnych króla, aktualnie wszystko co dotyczy własności wymaga regulacji w formie ustawy, - klauzula wolności: wszystko co dot. ograniczeń wolności obywateli wymaga formy ustawy, - budżet państwa - ustawa o charakterze formalnym - organizacja aparatu państwowego dot. także zmian w tym zakresie. Przede wszystkim reguluje to konstytucja, a pozostałe sprawy ustawa. Sprawy raz regulowane w formie ustawy należą do zakresu ustawodawstwa. W żadnej innej formie nie można zmienić stanu prawnego dot. danego zakresu. Wszystkie kraje posiadają przerost ustawodawstwa. Pojawiło się ustawodawstwo delegowane: parlament upoważnił odpowiednie organy do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy (Niemcy), dekretu z mocą ustawy (Polska) - to akt ustawodawczy z mocą którego można było uchylać ustawy. Stanowienie aktów wykonawczych w stosunku do ustaw- te akty są stanowione przez rząd, rzadko upoważnienie uzyskuje głowa państwa. Akty te stanowią naczelne organy adm.: Prezes RM, RM, ministrowie lub inne organy upoważnione w tym zakresie - nie jest to upoważnienie generalne lecz zindywidualizowane w konkretnej ustawie do ustanowienia aktu wykonawczego, wskazuje się konkretnego ministra do ustanowienia konkretnego rozporządzenia. Delegacja taka musi określać podmiot i treść. Wszystkie inne akty mają charakter instrukcyjny, obowiązują w zakresie struktury aparatu państwowego. Mają charakter wewnętrzny, obowiązuje ich też zasada zgodności z konstytucją. Podlegają one kontroli.

82. FUNKCJA KONTROLNA PARLAMENTU: Parlament, który ustanawia ustawy jest uprawniony do kontroli rządu i jego agend (RM, Prezes RM i ministrów). Zadaniem opozycji jest kontrola, krytyka i alternatywa. Procedury: parlamentowi służy inicjatywa: kierunki polityki wytycza ciało wyborcze w taki sposób, że desygnuje osoby do parlamentu czyli wpływa na kształtowanie się większości parlamentarnej. Zadaniem parlamentu nie jest inicjatywa, należy ona do rządu. Zadaniem jego jest otwarcie debaty publicznej na określony temat oraz wykonywanie pewnych inicjatyw rządu. Komisje i parlamenty mają prawo: żądania informacji, żądania wysłuchania, żądania obecności. Środki służące posłom: indywidualne interpelacje i zapytania, interpelacje może złożyć frakcja parlam., a zapytania każdy poseł. 79. ROZWÓJ ZAKRESU AKTU USTAWODAWCZEGO 1. Zaczęło się od podatków- to był pierwszy zakres ustawodawstwa - nosiło to nazwę klauzuli własności. Podatki jest to uszczuplenie własności i klauzula ta funkcjonuje do dziś od swoich narodzin z pocz. XIII. w. w Anglii, w Wielkiej Karcie Wolności z 1215r. Wszędzie, gdzie funkcjonują parlamenty, wszystkie sprawy dot. własności wymagają regulacji ustawowej. 2. Następny zakres ustawodawstwa to tzw. Klauzula wolności: wszelkie ograniczenia wolności obywateli, a także przywileje wymagają formy ustawy, czyli decyzji parlamentu, reprezentacji 3. Sfera ta pozostaje w ścisłym związku z rozwojem konstytucji, jej upowszechnieniem. Pierwotnie do dnia dzisiejszego obowiązuje: Deklaracja Praw oraz organizacja aparatu państwowego, w szczególności na szczeblu najwyższym. Organizacja aparatu państwowego należy do sfery ustawodawstwa. Jest to realizowane częściowo w konstytucjach, a częściowo w ustawach zwykłych. 4. klauzula jest tylko formalnie prawna, bo materialnie może być wątpliwa. Zasada ta mówi, że jeżeli jakaś sprawa została uregulowana w ustawie, to tylko tą ustawą można zmienić tę regulację. 80. POSTĘPOWANIE USTAWODAWCZE-SYSTEM 3 CZYTAŃ Inicjatywa ustawodawcza: jest to prawo konstytucyjne określonych podmiotów do wnoszenia projektów ustaw do Sejmu, które skutkuje obowiązkiem rozpatrzenia przez Sejm wniesionych projektów w szczególnej procedurze. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje: posłom, Senatowi, Prezydentowi i RM. Rozpatrywanie projektów ustaw odbywa się w 3 czytaniach Pierwsze czytanie: przeprowadza się na posiedzeniu komisji. O terminie powiadamia się wszystkich posłów i każdy może wziąć w nim udział lub przekazać swe uwagi na piśmie. Pierwsze czytanie obejmuje uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, pytania posłów, odpowiedzi wnioskodawcy, a także debatę co do ogólnych zasad projektu. Sejm nie ma zakreślonego terminu na prace nad projektem ustawy, niektóre z nich trwają latami. Projekty ustawy kieruje się do właściwych komisji, które przedstawiają Sejmowi propozycje:- przyjęcia projektu ustawy bez poprawek, = z poprawkami, = odrzucenie projektu. Drugie czytanie: odbywa się na forum Sejmu i obejmuje przestawienie sprawozdania komisji, przeprowadzenie debaty oraz zgłaszanie poprawek i wniosków. Jeżeli w toku II czytania zostaną wniesione poprawki i wnioski, to projekt ponownie zostaje skierowany do komisji w celu ich rozpatrzenia. Jeśli projektu nie skierowano do komisji to bezpośrednio po II czytaniu przeprowadza się III czytanie. Trzecie czytanie: jeżeli nie zgłoszono nowych poprawek, głosuje się wnioski o odrzuceniu projektu w całości - jeśli takie zostały zgłoszone, następnie poprawki do artykułów, potem zaś projekt w całości. Sejm uchwala ustawy zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Tekst uchwalony przez Sejm w III czytaniu Konstytucja nazywa już ustawą. Ustawę uchwaloną przez Sejm Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi, który ma 30 dni na zajęcie stanowiska. Senat może uchwalony tekst ustawy: a) przyjąć bez zmian, b) uchwalić poprawki, c) podjąć uchwałę odrzucającą ustawę. Stanowisko ujęte w pkt b i c wymaga rozpatrzenia przez Sejm, który może poprawki przyjąć lub odrzucić. Do odrzucenia wymagana jest bezwzględna większość głosów. Jej brak oznacza przyjęcie stanowiska lub poprawki Senatu. Do Sejmu należy zatem ostatnie słowo, a tekst ustawy Marszałek przedstawia Prezydentowi do podpisu, co powinien uczynić w ciągu 21 dni i zarządzić ogłoszenie ustawy w Dz. U. Prezydent może odmówić podpisania ustawy i zwrócić ją Sejmowi w celu ponownego rozpatrzenia (weto prezydenckie). Stanowisko prezydenta musi być umotywowane. Sejm może to stanowisko podzielić i dokonać zmian albo odrzucić weto do czego wymagana jest większość 3/5 głosów. O losach weta rozstrzyga Sejm bez udziału Senatu. Konstytucja powierza Prezydentowi prawo do wystąpienia do TK z wnioskiem o zbadanie zgodności ustawy z Kostnyt. Jeżeli TK stwierdzi zgodność ustawy z Konstyt. to Prezydent musi podpisać ją i zarządzić ogłoszenie. 81. USTAWODAWSTWO DELEGOWANE - POSTACI DELEGACJI uSTAWODAWCZEJ. Pierwsza postać - określa się ją nazwą delegacji konstytucyjnej. Jej istota polega na tym, że na mocy określonego przepisu konstytucji oznaczony w konstytucji organ państwowy uzyskuje prawo wydawania aktów równych co do mocy prawnej ustawie. Noszą one najczęściej nazwę dekretów z mocą ustawy lub rozporządzeń z mocą ustawy Druga postać delegacji jest oparta na normach konstytucji, ale w tym wypadku konstytucja przewiduje jedynie możliwość ustanowienia przez parlament specjalnej ustawy upoważniającej konstytucyjnie oznaczony organ państwowy do wydawania rozporządzeń (dekretów) z mocą ustawy. Ustawa taka jest uchwalana na każdy okres międzysesyjny. Jej brak uniemożliwia wydawanie dekretów (rozporządzeń) z mocą ustawy. 83. BUDŻET PAŃSTWA I ABSOLUTORIUM Debata budżetowa dotyczy ogólnej i szczegółowej polityki rządu i jego wyodrębnionych agend. W komisjach są rozpatrywane odpowiednie fragmenty projektu budżetu lub sprawozdania z jego wykonania i dokonuje się szczegółowych ocen działalności danego resortu lub właściwej dla danej komisji grupy resortów (ministerstw). Znaczenie debaty budżetowej dla polityki rządu polega na tym, że realizacja każdego szerszego programu wymaga środków finansowych. Brak zabezpieczenia tych środków w budżecie państwa uniemożliwia realizację programu. Dyskusja nad projektem budżetu ujawnia realne zamiary rządu, zaś realne wykonanie tych zamiarów ujawnia dyskusja nad sprawozdaniem z wykonania budżetu. 84. INTERPELACJE I ZAPYTANIA POSELSKIE Udziela się na nie odpowiedzi ustnie, wyjątkowo pisemnie. Polska interpelacja i zapytanie nie są zróżnicowane. Zapytania zadaje się w mniej ważnych sprawach, a interpelacje w ważniejszych. Interpelacja otwiera możliwość debaty w określonych warunkach, a zapytanie nie otwiera. Posłom wolno pytać, a ministrowie mają obowiązek udzielania odpowiedzi. Pytania na piśmie występują w Anglii. Polska interpelacja nie różni się od zapytania. W niektórych państwach interpelacje mogą zgłosić tylko frakcje parlam. Klub może zgłosić interpelacje. Są one b. ważne, bo korzysta z nich przede wszystkim opozycja i ona może spowodować debatę w parlamencie na niewygodny dla rządu temat. 85. FUNKCJA KREACYJNA PARLAMENTU Częściowo jest realizowana w ramach funkcji ustawodawczej przez określone organy, oprócz tego obsada personalna organu (część f. kontrolnej) - skład TK powołuje w Polsce parlament. Powstały komisje, które zajmują się obsadą stanowisk np. wybór RPO. Funkcja kreacyjna pełni również uprawnienia nominacyjne. 87. WPŁYW ORGANÓW EGZEKUTYWY NA PRACE PARLAMENTU. Organy egzekutywy w systemach parlamentarnych mają prawo inicjatywy ustawodawczej, dysponują poparciem większości parlamentarnej w izbie pierwszej, często także w izbie drugiej, mają, możliwość bronić projektów rządowych w izbach i komisjach parlamentarnych, mogą oddziaływać na kształtowanie opinii ciał poza parlamentarnych i opinii społecznej, wreszcie głowa państwa może dysponować prawem weta zawieszającego. 90.MODELE STANOWISKA GŁOWY PAŃSTWA W SYSTEMACH PARLAMENTARNYCH. -głowa państwa o władzy neutralnej - polityczna neutralizacja głowy państwa wyraża się w poddaniu jej aktów rządowych zasadzie kontrasygnaty ze strony parlamentarnie odpowiedzialnych ministrów lub szefa rządu względnie szefa rządu i właściwego ministra. -głowa państwa o władzy regulującej - jej cechami charakterystycznymi jest plebiscytarny wybór prezydenta i zespół samodzielnie lub we współdziałaniu z innymi organami konstytucyjnymi realizowanych kompetencji własnych. Dla tej postaci prezydentury zasadnicze znaczenie ma zasada powoływania prezydenta w wyborach powszechnych i bezpośrednich. 91. KLASYFIKACJA KOMPETENCJI GŁOWY PAŃSTWA. Prezydent w państwie parlamentarnym zawsze posiada pewien zakres uprawnień wykraczający poza ścisły schemat zasady trójpodziału władzy. Jego formalne uprawnienia odnoszą się bowiem zarówno do sfery władzy wykonawczej jak i władzy ustawodawczej oraz sądowniczej. W dziedzinie polityki zagranicznej (część podlega kontrasygnacie). Prezydent ponosi odpowiedzialność konstytucyjną. Typ prezydentury amerykańskiej: cechą charakterystyczną wł. Wykonawczej jest sprawowanie władzy przez prezydenta. Istnieją sekretarze wybierani przez prezydenta, są jego pomocnikami. Nie ponosi odpowiedzialności politycznej przed parlamentem w żadnej formie, tylko konstytucyjną (impiczment). Pochodzi z wyborów powszechnych. 92,93. KONTRASYGNATA AKTÓW RZĄDOWYCH GŁOWY PAŃSTWA. Funkcja głowy państwa o władzy neutralnej polega na tym, że akty głowy państwa podlegają kontrasygnacie czyli podpisaniu przez parlamentarnie odpowiedzialnego ministra, bądź premiera. Akty rządowe to wszystkie akty publiczne, nominacje, poświadczenia czy nawet przyjęcie honorowego patronatu nad imprezą. To wszystkie akty prawne, które mogą mieć znaczenie polityczne, poprzez które prezydent czy głowa państwa może ujawnić publicznie swoje sympatie lub antypatie polityczne. Głowa państwa otrzymuje akt kontrasygnowany i składa na nim podpis. Jeśli akt nie ma kontrasygnaty - nie podpisuje. Z konstytucji wynika, że określoną decyzję głowa państwa podejmuje na wniosek określonego organu - jeżeli jest wniosek organu uprawnionego do przedstawienia takiego wniosku, a jednocześnie jest on uprawniony do kontrasygnaty aktu głowy państwa to jest to domniemana kontrasygnata. W pewnym momencie wobec stabilizacji politycznej w określonych krajach zaczęto ograniczać zakres aktów podlegających kontrasygnacie. W wielu państwach duża liczba aktów nie wymaga jej, co wzmacnia pozycję głowy państwa. Do czasu systemu rządów parlamentarnych kontrasygnata oznaczała przyjęcie aktu królewskiego do wiadomości i wykonania, podpis na akcie królewskim ministra lub premiera ponoszącego odpowiedzialność polityczną przed parlamentem za działania własne i akty kontrasygnowane, oznaczał rozciąganie pośredniej kontroli parlamentu na akty rządowe głowy państwa, kontrasygnata wyłączała też odpowiedzialność głowy państwa Kontrasygnata w systemie rządów parlamentarnych jest ściśle związana z konstytucyjnym stanowiskiem głowy państwa: - głowa państwa o władzy neutralnej- zasadzie kontrasygnaty poddane są akty głowy państwa ze strony parlamentarnie odpowiedzialnych ministrów lub szefa rządu względnie szefa rządu i właściwego ministra, który przez swój podpis na akcie głowy państwa przyjmują na siebie odpowiedzialność parlamentarną i konstytucyjną za akt głowy państwa. Pewien wąski zakres aktów jest wyłączony z kontrasygnaty, dotyczy aktów pozbawionych znaczenia politycznego np. prawo łaski; - głowa państwa o władzy regulującej- występuje tutaj brak szeroko rozumianej kontrasygnaty aktów prezydenta z zakresu spraw, które są wymienione konstytucyjnie lub ustawowo jako przeznaczone do jego samodzielnej działalności. 94. GŁOWA PAŃSTWA JAKO ORGAN O SAMODZIELNIE WYKONYWANYCH KOMPETENCJACH DOTYCZĄCYCH SFERY POLITYCZNEJ. Prezydent obsadza stanowiska w administracji, nie wyłączając ministerialnych. Są oni politycznie odpowiedzialni wyłącznie przed prezydentem, który w każdej chwili może ich odwołać i powołać na ich miejsce inne osoby. 95 POWOŁANIE RZĄDU W SYSTEMIE PARLAMENTARNYM W Wielkiej Brytanii premierem zostaje przywódca większości parlamentarnej, w Niemczech kanclerz jest powoływany przez parlament na wniosek prezydenta. We Francji wprowadzono instytucję inwestytury, która polega na tym że kandydat jest desygnowany przez prezydenta i przedstawia on swój program Zgromadzeniu Narodowemu, po akceptacji przedstawiał prezydentowi kandydatów na poszczególne stanowiska ministerialne. Wszędzie pozycja szefa rządu jest kluczowa. 96,97. POSTACI POLITYCZNEGO SKŁADU RZĄDU. -rząd jednopartyjny - gdy jedna z partii politycznych uzyskała w wyborach bezwzględną większość mandatów w parlamencie i zgodnie ze zwyczajem lub na mocy własnej decyzji tworzy rząd samodzielnie -rząd bloku stronnictw (partii) - jeśli dwie lub więcej partii zawarły porozumienie wyborcze i wystąpiły w wyborach ze wspólnym programem oraz zdobyły bezwzględną większość mandatów w izbie pierwszej -rząd koalicyjny - który dochodzi do skutku w wyniku porozumienia międzypartyjnego na forum parlamentu w celu utworzenia większości parlamentarnej i rządu -rząd poza parlamentarny - który powstaje w sytuacji gdy partie nie chcą wziąć na siebie odpowiedzialności za sprawowanie władzy. Łączy się do często z sytuacją kryzysową w państwie i koniecznością zastosowania niepopularnych w społeczeństwie środków. Jest to rząd złożony z polityków, który jest tolerowany przez politycznie parlament, i za który żądna z partii reprezentowanych w izbie nie bierze odpowiedzialności. Kwestia formalnej struktury - chodzi o liczbę i charakter stanowisk ministerialnych, których szefowie wchodzą w skład RM (rządu). Formalna liczba ekip rządowych mieści się między 7 w Szwajcarii, do prawie 100 stanowisk rządowych w Wielkiej Brytanii. Współcześnie spotyka się ok. 15 działów administracji i polityki, których szefowie mają rangę ministrów m.in.: sprawy zagraniczne, wewnętrzne, obrona narodowa, sprawiedliwość, sprawy finansowe, przemysłu i handlu, rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa, zatrudnienia i spraw socjalnych, oświaty i kultury, itd. Są państwa, w których struktura rządu jest rozbudowana, czyli w skład rządu wchodzą członkowie o różnej randze, dot. to Wielkiej Brytanii i Francji. W Wielkiej Brytanii istnieje 5 rang ministerialnych: sekretarze stanu, piastuni urzędów synekuralnych, ministrowie, ministrowie stanu, podsekretarze stanu. We Francji także istnieje 5 stanowisk: ministrowie stanu, ministrowie, ministrowie delegowani, sekretarze stanu i podsekretarze stanu. 99. FUNKCJE RZĄDU (RADY MINISTRÓW) Funkcje rządu obejmują zakres działania wszystkich wyodrębnionych organów funkcjonujących w ramach rządu - a więc premiera, rady ministrów (gabinetu) i ministrów. Wyróżniamy: -funkcję wykonawczą rządu -funkcję kierowniczo-koordynacjyną 101. FUNKCJA WYKONAWCZA Na rządzie i jego wyodrębnionych organach oraz podległych im agendach administracji spoczywa obowiązek wykonania aktów ustawodawczych i uchwał parlamentu. Rząd dzięki rozporządzeniom wykonawczym staje się w granicach parlamentarnego upoważnienia czynnikiem współkształtującym treść ustawy. Oprócz aktów prawodawczych rząd i jego wyodrębnione organy w celu zabezpieczenia wykonania aktów ustawodawczych wydają różnego rodzaju akty instrukcyjne dla podległego im aparatu , w pewnych wypadkach tworzą specjalne agendy, mogą rozszerzać zatrudnienie w agendach już istniejących, poprawić wyposażenie techniczne, organizować współdziałanie aparatu podległego różnym ministrom, opracowywać specjalne programy dla realizacji zadań wynikających z aktu ustawodawczego. 102. FUNKCJA KIEROWNICZA I KOORDYNACYJNA Celem tej funkcji jest zabezpieczenie realizacji zadań państwowych spoczywających na rządzie i jego wyodrębnionych organach. Kierownictwo rządu obejmuje całość podporządkowanego mu aparatu. Aparat podporządkowany zbudowany jest hierarchicznie. Taka struktura stwarza możliwość wpływu na skład osobowy organów niższych, ich organizację wewnętrzną i proces funkcjonowania. 103. PARLAMENTARNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ RZĄDU. W ramach funkcji kontrolnej parlamentu jest realizowana zasada parlamentarnej odpowiedzialności rządu i jego wyodrębnionych org. Premiera i ministrów. Gdy brak jest proceduralnych ograniczeń dot. wyrażania rządowi lub jego członkom wotum nieufności (lub ich odwołania) mówimy o pełnej odpowiedzialności rządu i jego członków. W przeciwieństwie do tego z odpowiedzialnością ograniczoną mamy do czynienia w systemach, systemach których z konstytucji, ustaw lub regulaminów parlamentarnych wynikają proceduralne ograniczenia dotyczące zgłaszania i uchwalania wniosków o wotum nieufności (lub odwołania). Należy podkreślić, że w obu przypadkach jest co do zakresu odpowiedzialność pełna, a więc obejmująca całą działalność rządu czy członków rządu. Ograniczenia mogą dotyczyć: wymogu odpowiedniej liczby podpisów pod wnioskiem, głosowania wniosku po upływie określonego czasu od zgłoszenia, wymogu specjalnego kworum na posiedzeniu izby czy wymogu uchwalenia wniosku określoną większością. 104. MODELE ODPOWIEDZIALNOŚCI KONSTYTUTYJNEJ Najskuteczniejszym środkiem zapewnienia zgodności systemu prawa z konstytucją jest instytucja badania konstytucyjności aktów prawnych. 105. KONSTRUKTYWNE WOTUM NIEUFNOŚCI Występuje w Niemczech i polega na wyborze nowego kanclerza większością ustawowej liczby głosów. Tylko w wypadku wyboru nowego kanclerza dotychczasowy kanclerz ustępuje. 106. AKTY WYKONAWCZE RM I MINISTRÓW. Rząd wydając rozporządzenia wykonawcze staje się w granicach parlamentarnego upoważnienia czynnikiem współkształtującym treść ustawy. W niektórych państwach z mocy prawa lub zwyczajowo istnieją dziedziny prawodawstwa zastrzeżone na rzecz rządu lub jego części składowych. Oprócz aktów prawodawczych rząd i jego organy w celu zabezpieczenia wykonania aktów ustawodawczych wydają różnego rodzaju akty instrukcyjne dla podległego im aparatu, w pewnych wypadkach tworzą specjalne agendy, mogą rozszerzać zatrudnienie w agendach już istniejących, poprawiać wyposażenie techniczne, organizować współdziałanie aparatu podległego różnym ministrom, opracowywać specjalne programy dla realizacji zadań wynikających z aktu ustawodawczego 108. ORGANY WYMIARU SPRAWIEDLIWOŚCI W STRUKTURZE SYSTEMU PAŃŚTWOWEGO Sądy dzielimy na: Sąd Najwyższy, Sądy powszechne i sądy szczególne Sąd Najwyższy: jest to organ sprawujący nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. SN jest sądem kasacyjnym w sprawach rozstrzyganych przez sądy wojskowe i powszechne, zaś w stosunku do orzeczeń NSA przysługuje mu prawo rozpatrywania rewizji nadzwyczajnych. 111. Sądy powszechne: są nimi : Sąd rejonowy- tworzy się dla jednej lub większej liczby gmin w granicach tego samego województwa. SR jest sądem przede wszystkim I instancji, a jego właściwość obejmuje - na zasadzie domniemania kompetencji sprawy karne i cywilne. W jego ramach może być utworzona odrębna jednostka zajmująca się sprawami z zakresu prawa pracy oraz jednostka zajmująca się sprawami gospodarczymi. Sąd wojewódzki- tworzy się dla jednego lub kilku województw. Sąd ten działa w I instancji w sprawach ciężkich gatunkowo oraz jako sąd odwoławczy rozpatruje apelacja od wyroków sądów rejonowych. Sąd apelacyjny- tworzy się dla kilku województw i jest on wyłącznie sądem odwoławczym od orzeczeń sądów wojewódzkich wydanych w I instancji. Sąd ten rozpatruje też kasacje od wyroków sądów rejonowych. 112. Sądy szczególne: sądy administracyjne i sądy wojskowe W zakresie sądownictwa administracyjnego działa wyłącznie NSA, który działa jako sąd kasacyjny, jego orzeczenie może tylko uchylić zaskarżoną decyzję organu administracji, uchwałę gminy lub aktu prawa miejscowego, a także stwierdzić niezgodność decyzji z prawem Sądy wojskowe: to wojskowe sądy garnizonowe i wojskowe sądy okręgowe. Są to sądy karne właściwe w sprawach o przestępstwa popełnione przez żołnierzy w czynnej służbie wojskowej, a także w sprawach o niektóre przestępstwa popełnione przez cywilnych pracowników wojska oraz żołnierzy sił zbrojnych państw obcych. Sądy garnizonowe orzekają w I instancji, środki odwoławcze od ich orzeczeń i zarządzeń rozpatrują sądy okręgowe. 110. PRAWO DO SĄDU Może być wyrażona w różnej formie. Chodzi tu o: - prawo do otrzymania wyroku w rozsądnym terminie, - prawo do egzekucji wyroku. System musi tak funkcjonować, żeby obywatel, który uzyska wyrok np. korzystny dla siebie, mógł go wyegzekwować. W Polsce prawo do sądu w pierwszym znaczeniu rozumiane jest jako prawo do zwrócenia się o rozstrzygnięcie sprawy, jest ono zabezpieczone, natomiast prawo do uzyskania wyroku w rozsądnym terminie i prawo do egzekucji wyroku są realizowane w b. ograniczonym zakresie. 113. ROZWÓJ I ROLA SĄDOWNICTWA KONSTYTUCYJNEGO - sądownictwo konstytucyjne- pojawiło się w okresie międzywojennym po raz pierwszy w postaci tego sądownictwa scentralizowanego jakie występuje w Polsce, w postaci innej pojawiło się dużo wcześniej. Po II wojnie św. nastąpił rozwój tego sądownictwa. W europie tylko nieliczne państwa nie posiadają sądownictwa konstytucyjnego. Sądy konstytucyjne zajmują się badaniem konstytucyjności norm prawnych. Rozstrzygają spory konstytucyjne między organami państwa (jest to uprawnienie martwe w państwach jednolitych, jednolitych a w federacji duży ciężar sporów). TK badają prawidłowości przeprowadzania wyborów czy obsady stanowisk (takie uprawnienie posiadają niektóre TK), czyli wybory można zakwestionować przed TK (Austria). Delegalizacja partii politycznych (RFN, Polska). Możliwość skargi konstytucyjnej, która otwiera drogę do TK każdemu obywatelowi 115. POSTACI SKARGI KONSTYTUCYJNEJ Skarga konstytucyjna pojawiła się w Austrii i obecnie występuje w dużej grupie państw: Hiszpania, RFN, Polska, Belgia w ograniczonym zakresie, w wielu państwach postkomunistycznych. Wykształciły się 2 modele skargi konstytucyjnej: Skarga na niezgodność aktu z konstytucją- związana z naruszeniem praw obywatela konstytucyjnie chronionych. Skarga na orzeczenie, które narusza prawo konstytucyjnie chronione. Trybunały niechętnie podejmują ten rodzaj skarg, ona otwiera pewną drogę do pieniactwa prasowego. Instytucja ta oparta tutaj na założeniu że prawo zgodne z konstytucję może być zastosowane w taki sposób, że nastąpi naruszenie praw jednostki konstytucyjnie chronionych. Skarga ta najczęściej występuje w postaci: - jednostka ma prawo skargi po wyczerpaniu toku instancji, gdy stwierdzi, że akt prawny w oparciu o który nastąpiło wydanie orzeczenia jest niezgodny z konstytucją, a ściślej mówiąc z prawami przysługującymi tej jednostce na mocy praw. Osoba, której nie służy dane prawo, nie może się skarżyć, że jej prawo zostało naruszone. 2 modele skargi: model niemiecki: przedmiotem skargi jest norma prawna, która jest niezgodna z prawem konstytucyjnie chronionym, a także niezgodna zastosowanie normy z normą zgodną z konstytucją. Skarga ta obejmuje obie te sytuacje. Rzadko ten model się upowszechnia. Model polski: jest to węższy model, wolno podjąć zarzut, że określona norma narusz prawa jednostki chronionej konstytucyjnie. Większość państw przyjmuje węższy model skargi konstytucyjnej Niemiecki tryb określany jest jako organ wymiaru sprawiedliwości, tam gdzie jest węższy model skargi TK jest organem administracyjnym stosującym procedury sądowe. 117. MODELE RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH Ukształtowały się 2 podstawowe modele systemu rządów: system prezydencki zwany też prezydencjalnym oraz system rządów parlamentarno gabinetowych zwany parlamentarnym 118. KLASYCZNY SYSTEM RZĄDÓW PARLAMENTARNO-GABINETOWYCH (WESTMINSTERSKI) System rządów parlamentarno-gabinetowych polega na równowadze między władzą prawodawczą a rządem, który nazywany bywa gabinetem. Gabinet jest powoływany przez głowę państwa i każdorazowo musi się cieszyć poparciem większości parlamentarnej. Utrata poparcia następuje zawsze, gdy parlament uchwali tzw. wotum nieufności. Zaufaniem parlamentu muszą się cieszyć także poszczególni ministrowie. W systemie tym uprawnienia głowy państwa - prezydenta czy króla są ograniczone. Z reguły nie ponosi on odpowiedzialności politycznej za swoje działania, nie może być odwołany. Te odpowiedzialności ponoszą ministrowie, dlatego też ich podpis wymagany jest pod każdym aktem urzędowym głowy państwa. W takim systemie rządów zazwyczaj na czele rządu staje lider partii posiadającej większość w parlamencie, a jeżeli takiej partii nie ma to lider koalicji. System ten na gruncie europejskim rozwinął się w Wielkiej Brytanii, a następnie został przyjęty przez inne kraje europejskie. System ten wiąże się z klasycznym modelem brytyjskim. System brytyjski określił podział kompetencji i wzajemne zależności między 3 organami władzy: królem, gabinetem i parlamentem. Istotę brytyjskiego systemu rządów parlament.-gab. można sprowadzić do kilku zasad: - pochodząca z wyborów powszechnych Izba Gmin stanowi bazę polityczną tworzenia i funkcjonowania gabinetu, - premiera, a na jego wniosek ministrów powołuje król. Premierem zostaje przywódca tej partii, która wygrała wybory. Premier przedstawia królowi skład swego gabinetu, który monarcha zatwierdza oraz pośredniczy w kontaktach między gabinetem a królem - wszystkie akty króla są wykonywane za radą i zgodą ministrów, a więc podlegają kontrasygnacie. Dot to też prerogatyw, które swego czasu należały do zakresu osobistych uprawnień monarchy „król panuje a nie rządzi”; - gabinet ponosi solidarną odpowiedzialność wyłącznie przed Izbą Gmin. W związku z tym Izba Gmin nie może wyrazić wotum nieufności pojedynczemu członkowi gabinetu lecz wyłącznie całemu gabinetowi, - obie izby mają wiele uprawnień kontrolnych wobec rządu: dyskusje nad programem rządu i budżetem, ogólną polityką i polityką w poszczególnych dziedzinach działalności rządu, zapytania poselskie itp. - gabinet posiada prawo inicjatywy ustawodawczej - dysponuje zdyscyplinowaną większością. Brytyjski system znalazł zastosowanie w takich krajach jak: Austria, Kanada, Nowa Zelandia - podlegały one silnym wpływom kultury anglosaskiej Władza ustawodawcza: monarcha i dwuizbowy parlament: Izba Lordów i Izba Gmin Władza wykonawcza: monarcha i rząd mianowany przez króla i odpowiedzialny przed parlamentem. Premierem jest przywódca większości parlamentarnej. 121. KANCLERSKA POSTAĆ RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH Model kanclerski to odmiana będąca wynikiem racjonalizacji systemowej. Modyfikacje wprowadzone do systemu organów państwowych RFN: - nadanie silnej pozycji kanclerzowi jako szefowi rządu, podporządkowanie mu pozostałych członków gabinetu, którzy podlegają kanclerskim wytycznym polityki, są powoływani i odwoływani na wniosek kanclerza. Parlament ma wyłącznie prawo powoływania i odwoływania kanclerza. - konstruktywne wotum nieufności jako forma parlamentarnej odpowiedzialności kanclerza. Procedura odwołania kanclerza: Bundestag powoła na stanowisko kanclerza nowego kandydata bezwzględną większością głosów tylko w wypadku wyboru nowego kanclerza dotychczasowy ustępuje; - ograniczenie możliwości rozwiązania parlamentu przez egzekutywę Prezydent wybierany jest na 5 lat przez Zgromadzenie Federalne złożone z członków Bundestagu i takiej samej ilości członków Parlamentów Związkowych. Prezydent reprezentuje a nie rządzi. Mianuje i zwalnia kanclerza wybranego przez Bundestag oraz mianuje i zwalnia ministrów wybranych przez kanclerza. Ma prawo rozwiązać parlament, gdy ten nie wybierze kanclerza lub gdy odmówi udzielenia kanclerzowi wotum zaufania. Nie ponosi odpowiedzialności politycznej ale może być pociągnięty do odpowiedzialności konstytucyjnej przez Bundestag lub Bundesrat 122. SZWAJCARSKI MODEL RZĄDÓW PARLAMENTARNYCH Model ten zwany jest systemem rządów Konwentu i opiera się na zasadzie jedności władzy państwowej. Najwyższa władza państwowa należy do parlamentu, który reprezentuje lud jako całość i sprawuje władzę państwową na zasadzie wyłączności. Rząd nie jest powoływany przez głowę państwa, jak w przypadku pozostałych systemów, lecz jest bezpośrednio wybierany przez parlament. Rząd nie sprawuje samodzielnie swoich funkcji, lecz jest swoistym komitetem wykonawczym parlamentu. Jednocześnie rząd jest jedynym organem, poprze który parlament, jako organ ustawodawczy i określający zasadnicze kierunki polityki państwa, wykonuje swoje decyzje. Rząd jest bezpośrednio podporządkowany parlamentowi i politycznie przed nim odpowiedzialny. Zarówno cały rząd, jak i poszczególni ministrowie mogą być w każdej chwili przez parlament odwołani. Prezydent sprawuje jedynie funkcję reprezentanta państwa. Nie może on rozwiązać parlamentu przed upływem kadencji. Zarówno głowa państwa jak i członkowie rządu podlegają odpowiedzialności karno-sądowej podobnie jak wszyscy obywatele na równych zasadach. 123. FRANCUSKI PARLAMENTARYZM OKRESU V REPUBLIKI Początki rządów parlamentarnych we Francji wiążą się z rewolucją lipcową z 1830r. i objęciem tronu przez Ludwika Filipa. Później postać tych rządów rodzi się wraz z powstaniem III Republiki. Po II wojnie św. Francja kontynuowała system rządów parlamentarnych, przyjęty w konstytucji IV Republiki ten model był kontynuacją systemu, który ukształtował się w III Republice. Konstytucja V Republiki zerwała z francuską tradycją rewolucyjnego parlamentaryzmu. System V Republiki oznacza konstytucyjnie określony zwrot ku dominacji organów egzekutywy przy ograniczeniu roli parlamentu. Prezydent Republiki czuwa nad należytym przestrzeganiem konstytucji, zapewnia funkcjonowanie władz publicznych jak i ciągłość państwa. Jest gwarantem niepodległości narodowej, integralności terytorium, przestrzegania umów wspólnoty oraz traktatów. Prezydent jest usytuowany ponad parlamentem i rządem. Podkreślony jest związek prezydenta z rządem. Wiele aktów prezydenta jest zwolnionych od kontrasygnaty, co podkreśla swobodę decyzji prezydenckich (powoływanie i odwoływanie premiera, skierowanie niektórych projektów ustaw na drogę referendum i pominięcie zwykłej drogi ustawodawczej, rozwiązanie Zgromadzenia Narodowego przed upływem kadencji itd.). Powiązanie prezydenta z bieżącą działalnością rządu zapewnia jednolitość działania obu organów i tworzy solidarność członków rządu z prezydentem. Podkreśla się też rolę premiera, który kieruje działalnością rządu i zapewnia wykonanie ustaw, posiada prawo inicjatywy ustawodawczej czyli jest on pierwszym pomocnikiem prezydenta W zakresie ustawodawstwa uprawnienia ciał przedstawicielskich poddano ograniczeniom. Domniemanie kompetencji ustawodawczych przemawia nie na rzecz parlamentu lecz na rzecz prezydenta lub rządu. Władza ustawodawcza: dwuizbowy parlament: Zgromadzenie Narodowe składające się z 577 deputowanych wybieranych w wyborach bezpośrednich na 5 lat wg sytemu większościowego; Senat składający się z 321 senatorów wybieranych na głosowaniu pośrednim na 9letnią kadencję Władza wykonawcza: Rząd powoływany przez prezydenta. Na czele rządu stoi premier. Głową państwa jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych na 5 lat. Prezydent ma uprawnienia zarówno w zakresie władzy wykonawczej jak i ustawodawczej. 125. ZASADA HAMULCÓW I RÓWNOWAGI W PARLAMENTARNO-GABINETOWYM SYSTEMIE RZĄDÓW Założeniem rządów parlamentarnych jest oparcie relacji między władzą ustawodawczą i wykonawczą na systemie wzajemnych powiązań i zależności. Ich rezultatem ma być równowaga władz polegająca na braku trwałej przewagi legislatywy lub egzekutywy. Jest to jedynie idealny model systemu parlamentarno-gabinetowego 126. PREZYDENCKI SYSTEM RZĄDÓW System prezydencki - przykładem tego systemu są Stany Zjednoczone, jest w pewnym sensie odwrotnością systemu parlamentarnego. Jego podstawą cechą jest tzw. Jednolitość egzekutywy: prezydent jest zarazem głową państwa jak szefem rządu, nie ma natomiast wyodrębnionego urzędu premiera. Tym samym prezydentowi przysługuje b. silna pozycja ustrojowa - jest jednoosobowym zwierzchnikiem władzy wykonawczej. Prezydent jest wybierany przez naród, co daje mu legitymację demokratyczną równą legitymacji parlamentu. System prezydencki nie zna odpowiedzialności parlamentarnej rządu. W systemie tym nie występuje też możliwość rozwiązania parlamentu. Sam prezydent ponosi odpowiedzialność tylko za naruszenie prawa - wówczas Kongres może go w procedurze tzw. Impeachmentu usunąć ze stanowiska. Egzekutywa i legislatywa pozostają w znacznym stopniu odseparowane. Prezydencki system rządów Stanów Zjednoczonych określany jest jako klasyczny model ustroju opartego na zasadzie separacji i hamowania się władz naczelnych państwa. W systemie rządów prezydenckich, prezydent jest głową państwa i zarazem szefem administracji. Nie występuje premier rządu oraz rząd jako organ kolegialny. Prezydent mianuje ministrów, którzy są jego doradcami i wykonawcami jego woli jak i kierownikami odpowiednich resortów. Ministrowie nie są odpowiedzialni politycznie przed parlamentem, a zatem nie może żądać ustąpienia odpowiedniego ministra. Prezydent jest równorzędnym z parlamentem reprezentantem narodu, ponieważ wybierany jest w wyborach powszechnych, podobnie jak parlament. Zasada ta jest wyrazem politycznej niezależności prezydenta od parlamentu, a jednocześnie służy umocnieniu jego pozycji wobec naczelnych organów państwowych. Prezydent nie jest odpowiedzialny politycznie przed parlamentem. Parlament zatem nie powołując prezydenta, nie może go też i odwołać przed upływem kadencji. Natomiast zarówno prezydent jak i ministrowie mogą być pociągnięci do odpowiedzialności konstytucyjnej. PARLAMENTARNO PREZYDENCKIE POSTACI RZĄDÓW System ten stanowi połączenie elementów systemu parlamentarnego i prezydenckiego stąd też często nazywany jest systemem mieszanym. Charakteryzuje się on silną i samodzielną władzą prezydenta wybieranego w wyborach powszechnych i bezpośrednich. Prezydent określa główne kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, jest zwierzchnikiem sił zbrojnych. Zasadniczy wpływ na całą politykę państwa mają 3 nadrzędne organy: prezydent, rząd i parlament. Władza wykonawcza znajduje się w rękach prezydenta oraz rządu, który realizuje polityki prezydenta. Funkcjonowanie systemu prezydenckiego jest jednak zdeterminowane układem sił politycznych w parlamencie. W praktyce system ten występuje we Francji. Pierwszym krajem, który otworzył drogę temu rodzajowi rządów były Niemcy (konstytucja weimarska z 1919r.). Istotą był kompromis pomiędzy tradycją monarchistyczną a rewolucyjną zasadą suwerenności ludu. Połączono demokrację pośrednią o dwóch wybieralnych organach: Prezydencie i Sejmie Rzeszy z demokracją bezpośrednią o jednym organie czyli ogóle wyborców. Prezydent i Sejm Rzeszy były 2 równorzędnymi i niezależnymi od siebie organami. Czynnikiem, który miał łączyć prezydenta i parlament był rząd. Finlandia: organem równorzędnym parlamentowi, ale działającym w sferze władzy wykonawczej jest prezydent. Obok prezydenta działa rząd powoływany i odwoływany przez niego na podstawie układu politycznego w parlamencie. Składa się on z przewodniczącego i ministrów. Prezydentowi służy wiele uprawnień parlamentu: zwołuje sesje nadzwyczajne, otwiera i zamyka sesje zwyczajne, ma prawo rozwiązania parlamentu przed upływem kadencji, służy mu też inicjatywa ustawodawcza i prawo weta ustawodawczego. V Republika: prezydent czuwa nad należytym przestrzeganiem konstytucji. Silny związek prezydenta z rządem. Wpływ prezydenta na działalność i skład rządu oraz administracji polega na powoływaniu i odwoływaniu premiera, a na jego wniosek członków rządu i przewodniczeniu na posiedzeniach RM. Powiązanie prezydenta z działalnością rządu zapewnia jednolitość działania obu organów. Wzmacnia to ich pozycję wobec parlamentu. Parlament może oddziaływać na treść i sposoby realizacji polityki rządu, jednakże czyni to w zakresie ustawodawstwa i kontroli. Podkreślona jest rola premiera, który jest pierwszym pomocnikiem prezydenta.

---