1. Konspekt z prawoznastwa, ochrona osób i mienia, Blok prawny, Sktyp z prawa karnego, administracyjnego i cywilnego, I cz. Prawo karne materialne, karne procesowe


K O N S P E K T

z wstępu do prawoznawstwa w ramach szkolenia dla pracowników ochrony osób i mienia na licencję stopnia I oraz stopnia II

Nazwa jednostki szkolnej: Wstęp do prawoznawstwa

Nazwa zawodu/stanowiska pracy: Kursant szkolenia dla pracowników ochrony osób i mienia.

Zakres pracy: Przygotowanie do prawidłowej interpretacji pojęć związanych z stosowaniem prawa.

1. Zagadnienia ogólne

1  Budowa normy prawnej, oraz system źródeł prawa w Polsce

2. Ogólna definicja przestępstwa i wykroczenia.  Podział formalny na przestępstwa i wykroczenia, konsekwencje prawnomaterialne i procesowe.

3. Podział przestępstw na zbrodnie i występki.

4. Pojęcie winy umyślnej i nieumyślnej.

5. Ogólna charakterystyka okoliczności wyłączających odpowiedzialność karną.

6. Instytucja obrony koniecznej.

7. Instytucja stanu wyższej konieczności.

8. Przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu i wolności.

9. Przestępstwa przeciwko mieniu.

10. Wykroczenia przeciwko mieniu.

  1. Cele szkolenia.

Po zakończeniu jednostki szkolnej będziesz potrafił:

  1. Metody nauczania i uczenia się.

Prowadzący zajęcia zapozna Cię w formie wykładu z pojęciami z zakresu wstępu do prawoznawstwa. Omawiane treści będą ilustrowane przykładami z praktyki.

4. Literatura

  1. Gardocki L, Prawo karne, Warszawa 2003.

  2. Król K., Przestępstwa a wykroczenia, Katowice 2002.

  3. Marek A., Prawo karne, Warszawa 2003.

  4. Redelbach A., Wstęp do nauk o prawie, Poznań 1992.

  5. Salmonowicz Z., Wstęp do prawoznawstwa, Szczytno 2000.

  6. Wąsek A., Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 2002.

  7. Wojciechowski J., Kodeks karny - komentarz, orzecznictwo, Warszawa 2002.

  8. Praca zbiorowa pod redakcją Górniok O., Kodeks karny- komentarz, Warszawa 2004.

Praca zbiorowa pod red. Wronkowskiej S. i Zmierczak M., Kompendium wiedzy o społeczeństwie, państwie i prawie - Warszawa 2002.

1. NORMA PRAWNA A PRZEPIS PRAWNY

Przepis prawny - podstawowa jednostka redakcyjna aktu normatywnego, będąca zdaniem
w sensie gramatycznym, wyodrębniona graficznie jako artykuł, paragraf, ustęp, punkt, litera.

Norma prawna - jest regułą zachowania, która daje odpowiedź na pytanie, kto, w jakich warunkach, jak powinien się zachować i co się dzieje w przypadku nie wykonania nakazu, czy zakazu podanego w sposobie żądanego zachowania.

Budowa normy prawnej:

  1. Hipoteza - określa adresata okoliczności, których spełnienie jest niezbędne, aby oczekiwać od adresata pożądanego zachowania podanego w dyspozycji (np. zakaz, nakaz lub przyzwolenie).

  2. Dyspozycja - określa wzór pożądanego zachowania przez prawodawcę, ale gdy spełnią się warunki i okoliczności określone w hipotezie tej normy.

3. Sankcja - określa rodzaj dolegliwości, jaki prawodawca przewidział dla każdego, kto mimo iż nie spełniły się warunki podane w hipotezie normy prawnej, nie zastosował się do treści dyspozycji (nie spełnił zakazu lub nakazu).

2. SYSTEM ŹRÓDEŁ PRAWA W RP

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku w rozdziale III poświęconym źródłom prawa obowiązującego w RP zalicza do źródeł powszechnie obowiązującego prawa (art. 87):

Konstytucja oraz ustawy posiadają charakter aktów samoistnych, co oznacza, że mogą być wydawane w ramach ogólnej kompetencji organu uprawnionego do ich stanowienia. Podobny charakter należy przypisać ratyfikowanym umowom międzynarodowym. Natomiast rozporządzenia muszą mieć zawsze charakter aktów wykonawczych (art. 92 Konstytucji), tzn. mogą być wydawane tylko na podstawie upoważnienia ustawowego, a upoważnienie to musi mieć charakter szczegółowy pod względem podmiotowym (wskazanie organu uprawnionego lub zobowiązanego do wydania rozporządzenia), przedmiotowym (zakres spraw przekazanych do uregulowania) i treściowym (upoważnienie musi określać wytyczne dotyczące treści rozporządzenia - art. 92 ust. 1). Podobnie wykonawczy charakter muszą mieć akty prawa miejscowego (art. 94).

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa mogą też być:

Jednocześnie Konstytucja wymieniła w sposób wyczerpujący katalog organów upoważnionych - na szczeblu centralnym - do stanowienia powszechnie obowiązującego prawa:

Każdy akt normatywny (przepis prawa, norma prawna) zajmuje określone miejsce w systemie źródeł powszechnie obowiązującego prawa. Z tego punktu widzenia podstawowe znaczenie ma zasada hierarchicznej budowy systemu źródła prawa, która oznacza, że każdemu typowi aktu normatywnego przysługuje określona waga, ranga w stosunku do typów pozostałych. Dlatego też możemy mówić o aktach normatywnych wyższej i niższej rangi.

Podstawowymi konsekwencjami tej hierarchizacji są:

Warunkiem wejścia w życie przez akty powszechnie obowiązującego prawa jest ich ogłoszenie (art. 88 Konstytucji). Przez urzędowe ogłoszenie aktu normatywnego należy rozumieć zamieszczenie jego pełnego tekstu w specjalnym wydawnictwie - dzienniku publikacyjnym, zgodnie z zasadami i trybem określonym przez ustawę - obecnie przez ustawę z 20 lipca 2000 roku o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych, która przewiduje istnienie trzech centralnych ponad resortowych dzienników publikacyjnych: Dziennika Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Dziennika Urzędowego RP „Monitor Polski” oraz Dziennika Urzędowego RP „Monitor Polski B”. Wydawanie tych dzienników należy do zadań Prezesa Rady Ministrów. Ponadto istnieją dzienniki resortowe - wydawane przez ministrów, kierujących działami administracji rządowej oraz kierowników urzędów centralnych - oraz dzienniki wojewódzkie, które są wydawane przez wojewodów i obejmują wszystkie akty prawa miejscowego, ustanawiane na terenie województwa.

W Dzienniku Ustaw publikowane są akty prawa powszechnie obowiązującego: Konstytucja, ustawy oraz rozporządzenia z mocą ustawy (art. 234), rozporządzenia, ratyfikowane umowy międzynarodowe, a także inne akty związane z systemem obowiązującego prawa (np. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw lub uchwały Rady Ministrów uchylające rozporządzenie ministra), jak też uważane za szczególnie istotne (np. akty dotyczące stanu wojny i zawarcia pokoju, wyborów, stanów nadzwyczajnych). Dziennik Ustaw publikuje również teksty jednolite (teksty aktów normatywnych uwzględniające kolejno dokonywane nowelizacje) oraz obwieszczenia o sprostowaniu błędów w ogłoszonych aktach normatywnych.

3. POJĘCIE PRZESTĘPSTWA, POJĘCIE WYKROCZENIA, RÓŻNICE

Ustawa kodeks karny nie zawiera definicji pojęcia „przestępstwo”. Jednakże w art. 1 § l kk. ustawodawca określił, kto podlega odpowiedzialności karnej, co w powiązaniu
z art. 1 § 2 kk. i art. 1 § 3 kk., daje podstawę do sformułowania definicji przestępstwa. Kodeksy karne formułują materialną lub formalną definicję przestępstwa.

Materialna definicja przestępstwa związana jest z istnieniem elementu społecznej szkodliwości czynu, z jego karygodnością (art. 1 § 2 kk).

Formalna definicja przestępstwa wśród znamion przestępstwa nie zawiera elementu społecznej szkodliwości, natomiast opiera się na elemencie „czynu zabronionego przez ustawę karną”.

Art. l kk zawiera w trzech paragrafach określenie podstawowych elementów struktury przestępstwa:

Definicji wykroczenia nie znajdziemy też w kodeksie wykroczeń, wynika ona jednak
z treści art. 1 § 1 i art. 1 § 2 kw. Mając na uwadze treść art. l kk, jak też art. 1 § 1 i 2 kw można sformułować definicje przestępstwa i wykroczenia w sposób następujący:

Przestępstwo jest to czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary jako zbrodnia lub występek przez ustawę obowiązująca w chwili jego popełnienia, wypełniający znamiona ustawowe, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

Wykroczenie jest to czyn człowieka, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia karą aresztu, ograniczenia wolności, grzywny do 5000 zł lub nagany, wypełniający znamiona ustawowe, bezprawny, zawiniony, społecznie szkodliwy.

Omawiając definicje przestępstwa i wykroczenia, należy zwrócić uwagę na pojęcie czynu zabronionego, które nie jest tożsame z pojęciem przestępstwa. Art. 115 § 1 kk oraz 47 § 1 kw stwierdza, że czynem zabronionym jest zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej. Interpretując oba przytoczone przepisy można stwierdzić, że:

Każde przestępstwo lub wykroczenie jest jednocześnie czynem zabronionym, ale nie każdy czyn zabroniony jest przestępstwem lub wykroczeniem.

ELEMENTY DEFINICJI PRZESTĘPSTWA (WYKROCZENIA):

Na strukturę przestępstwa (wykroczenia) składa się kilka elementów, czyli ogólnych cech przestępstwa (wykroczenia), które pozwalają na odróżnienie przestępstwa (wykroczenia) od innych zjawisk społecznych. Do elementów definicji przestępstwa (wykroczenia) zalicza się następujące cechy:

  1. czyn człowieka - jest to zewnętrzne zachowanie się sprawcy, czyli osoby fizycznej jako zindywidualizowanego człowieka. Zachowanie sprawcy jest sterowane jego wolą, społecznie doniosłe pod względem czasowym i sytuacyjnym, wyrażające się w działaniu, bądź zaniechaniu działania, do którego był on zobowiązany.

W rozumieniu prawa karnego nie są czynem człowieka:

  1. stany psychiczne i przeżycia wewnętrzne, czyli myśli człowieka - zamiar człowieka jest niekaralnym etapem drogi przestępczej. Prawo do posiadania własnych poglądów jest jednym z podstawowych praw człowieka, a karanie za myśli lub poglądy byłoby zbytnią ingerencją życie obywateli. Dlatego też odpowiedzialności karnej nie podlegają myśli, poglądy, czy zamiary, dopóki nie zostaną one uzewnętrznione w czynie człowieka. Jeśli jednak sprawca uzewnętrzni swe poglądy, wówczas może zostać pociągnięty do odpowiedzialności karnej.

Przykład: Adam P. posiadał faszystowskie poglądy, co nie stanowiło przestępstwa
z art. 256 kk, jednak gdyby osoba ta zaczęła publicznie propagować faszystowski lub inny totalitarny ustrój państwa lub nawoływać do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych albo ze względu na bezwyznaniowość, wówczas takie zachowanie będzie podlegało kwalifikacji z w/w artykułu.

Przykład: Jan Z. nie będzie podlegał odpowiedzialności karnej z art. 148 kk w sytuacji, w której jedynie myślał o tym, że chce zabić swojego sąsiada. W opisanym przykładzie nie odpowie on nawet za przygotowanie do zabójstwa, gdyż ustawodawca uznał, że przygotowanie do zabójstwa jest niekaralną forma stadialną, chyba, że zajdzie okoliczność np. związana z nielegalnym posiadaniem broni palnej, czyli bez pozwolenia, wówczas Jan Z. poniesie odpowiedzialność karną za dokonanie przestępstwa z art. 263 § 2 kk.

  1. odruchy bezwarunkowe lub wywołane stanami patologicznymi- np. atak epilepsji, stan paraliżu, stan hipnotyczny.

Przykład: przypadkowe potknięcie się osoby i wynikłe z tego nieumyślne zbicie szyby
o wartości powyżej 250 zł nie stanowi przestępstwa zniszczenia cudzej rzeczy z art. 288 kk,
a może stanowić jedynie podstawę wniesienia przez poszkodowanego pozwu cywilnego
do sądu cywilnego i dochodzenia przez niego przed tym sądem jednego z dwóch alternatywnie określonych świadczeń:

    1. przywrócenia stanu poprzedniego (czyli tzw. restytucji od sprawcy zdarzenia) lub

    2. odszkodowania (czyli zwrotu równowartości finansowej szkody w sytuacji, gdy nie jest możliwa naprawa uszkodzonej rzeczy lub przekazanie przez sprawcę poszkodowanemu rzeczy tego samego rodzaju i tej samej wartości).

W opisanej sytuacji zachowanie się tej osoby nie może być potraktowane jako czyn, gdyż nie kierowała ona swoim postępowaniem, a jej działanie było nieplanowane, niecelowe, zaś
do postawienia sprawcy zarzutu popełnienia przestępstwa z art. 288 § 1 kk wymagane jest działanie celowe, umyślne - w zamiarze bezpośrednim lub ewentualnym.

c) sytuacje niezależne od jego woli:

- 1) przymus bezwzględny (absolutny)- występuje, gdy wyłączony zostaje element woli człowieka. Człowiek działający pod wpływem takiego przymusu na skutek sił zewnętrznych pozbawiony jest wolnego wyboru i nie może pokierować swoim działaniem.

Przykład: Adam C. jako sprawca obezwładnił i związał dróżnika kolejowego - Piotra B.,
w wyniku czego nie mógł on zgodnie ze swoim obowiązkiem opuścić szlabanu i przestawić zwrotnicy kolejowej, co spowodowało katastrofę w ruchu lądowym. Konsekwencją tego zdarzenia będzie to, że nie będzie można dróżnikowi postawić zarzutu popełnienia przestępstwa z art. 173 kk, czyli sprowadzenia katastrofy w ruchu lądowym, zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób albo mieniu w wielkich rozmiarach.

- lub 2) przymus względny kompulsywny - występuje, gdy sprawcy oddziałują środkami fizycznymi (np. biciem) lub środkami psychicznymi (np. groźbą pozbawienia życia)
na decyzję woli człowieka.

Przykład: dwaj współsprawcy napadu na bank, działający wspólnie i w porozumieniu, torturują kasjera i grożąc mu śmiercią, zmuszają go do podania numeru szyfru do sejfu bankowego. Zachowanie osoby przy przymusie względnym jest czynem, ale nie podlega odpowiedzialności karnej, gdyż wyłączenie odpowiedzialności opiera się na instytucji stanu wyższej konieczności.

  1. wypełniający znamiona ustawowe (art. 115 § 1 kk) - dany czyn musi zawierać ustawowe znamiona przestępstwa (wykroczenia), czyli elementy czynu, które są opisane
    w przepisie ustawy karnej oraz są konieczne, a zarazem wystarczające do zakwalifikowania danego, konkretnego czynu jako przestępstwa (wykroczenia). W sytuacji, gdy zachowanie sprawcy nie wyczerpuje ustawowych znamion przestępstwa (wykroczenia), wówczas nie można postawić mu zarzutu za dokonanie przestępstwa (wykroczenia).

Przykład: Jan Z. odbył ze swoją żoną Anna Z. stosunek płciowy, nie stosując przemocy, podstępu, ani groźby bezprawnej. Do obcowania płciowego doszło za obopólną zgodą, gdyż Anna Z. zgodziła się zarówno na sam fakt współżycia, jak też zaakceptowała formę stosunku analnego, jaką zaproponował jej mąż. Zachowanie Jana Z. nie wyczerpuje zatem ustawowych znamion przestępstwa zgwałcenia z art. 197 § 1kk. Natomiast gdyby w sytuacji, w której Anna Z. wyraziła dobrowolnie zgodę na odbycie stosunku seksualnego, nie akceptując jednak zaproponowanej przez męża formy stosunku analnego, do którego ten by doprowadził wbrew jej woli, stosując wobec niej przemoc, wówczas, gdyby Anna Z. zdecydowała się złożyć wniosek o ściganie karne Jana Z. (zgodnie z art. 205 kk zgwałcenie jest przestępstwem ściganym w trybie bezwzględnie wnioskowym, czyli ściganym na wniosek pokrzywdzonego, w którym- jako jedynym - zgodnie z art. 12 kpk nie jest możliwe wycofanie przez pokrzywdzonego złożonego wniosku o ściganie karne sprawcy), wówczas mógłby on być pociągnięty do odpowiedzialności jako sprawca zgwałcenia (art. 197 § 1 kk).

Przykład: wykroczenie określone w art. 79 § 1 kw zachodzi, gdy sprawca: 1) zaniecha oświetlenia, 2) miejsca dostępnego dla publiczności, 3) wbrew swemu obowiązkowi. Dlatego
też nie popełni wykroczenia z tego art. osoba, która zaniecha oświetlenia, gdy nie miała takiego obowiązku lub miała taki obowiązek, ale go zaniechała, gdyż miejsce nieoświetlone nie jest dostępne dla publiczności. Na podstawie tego przykładu dobitnie widać, iż brak choćby jednego z tych elementów (znamion) powoduje, że osoba taka swoim zachowaniem nie wyczerpała ustawowych znamion wykroczenia z art. 79 § 1 kw.

Warto także podkreślić, że ustawowe znamiona przestępstwa (wykroczenia) dzielą się na:

    1. znamiona opisowe, do stwierdzenia których nie jest wymagane stosowanie jakichkolwiek ocen (np. „pieniądz” - art. 310 kk, „zabija” - art. 148 kk, „zaniecha oświetlenia” - art. 79 kw);

    2. znamiona ocenne, czyli takie, przy ustalaniu których organ stosujący prawo musi zastosować różnego rodzaju oceny, gdyż ich zakres znaczeniowy jest niezbyt wyraźny (np. „bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia” - art. 162 kk, „istotne zeszpecenie” - art. 156 kk, „zgorszenie” - art. 51 kw, „złośliwość - art. 107 kw, „nieznaczna ilość” - art. 123 kw, „nieobyczajny wybryk” - art. 140 kw).

  1. bezprawny - to taki czyn, który jest sprzeczny z obowiązującymi przepisami prawa - zazwyczaj prawa karnego, czyli polega na naruszeniu zakazu lub nakazu zawartego
    w takim przepisie (np. zakaz zabijania z art. 148 kk, czy nakaz udzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu przez osobę, która mogła jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu - art. 162 § 2 kk). Bezprawność karna wyraża zabronienie czynu pod groźbą kary (karalność czynu). W zależności od tego, czy dane przestępstwo jest zbrodnią, czy występkiem, w kodeksie karnym zostały przewidziane przez ustawodawcę odpowiednie sankcje. Oznacza to, że nie każdy czyn człowieka jest zagrożony sankcją karną (np. usiłowanie samobójstwa nie jest spenalizowane w kk jako przestępstwo).

Przykład: w dniu 13 lipca 2005r. w Warszawie Jan. P. został napadnięty przez dwóch sprawców, którzy posługując się nożami i grożąc pozbawieniem życia, zażądali od w/w wydania pieniędzy. Do dokonania rozboju jednak nie doszło, gdyż pokrzywdzony broniąc się parasolem, spowodował obrażenia twarzy jednego z napastników, w związku z czym sprawcy zbiegli z miejsca zdarzenia (sprawcy usiłowali dokonać rozboju (typ kwalifikowany rozboju), czyli odpowiedzą za czyn z art. 13 § 1 kk w zw. z art. 280 § 2 kk). Przyjmując, że Jan P. swoim zachowaniem spowodował u jednego ze sprawców obrażenia ciała naruszające sprawne funkcjonowanie jego organizmu na okres poniżej siedmiu dni (art. 157 § 2 kk - tzw. lekkie uszkodzenie ciała, ścigane w trybie prywatnoskargowym), uznać należy, że jego działanie
nie było bezprawne, nie popełnił on żadnego przestępstwa, gdyż działał w obronie koniecznej zgodnie z art. 25 kk.

Przykład: w dniu 1 sierpnia 2005r. w Szczecinie Piotr L. dokonał kradzieży z włamaniem do garażu Adama C. Właściciel ujął jednak włamywacza na gorącym uczynku podczas pakowania przez niego skradzionych rzeczy, obezwładnił go, wykręcając mu ręce, a następnie zamknął w garażu, zatrzymując do przybycia Policji, którą wezwał natychmiast po zdarzeniu. W podanej sytuacji zachowanie Adama C. wypełnia znamiona przestępstw z art. 217 § 1 kk i art. 189 § 1 kk, czyli przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej człowieka i pozbawienia człowieka wolności, nie poniesie on jednak odpowiedzialności karnej z w/w artykułów. Art. 243 kpk daje bowiem każdemu obywatelowi prawo ujęcia sprawcy przestępstwa na gorącym uczynku. W tym stanie rzeczy - zachowanie Adama C. nie było bezprawne, w związku z czym nie stanowi przestępstwa.

  1. zabroniony, czyli zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia - czyn taki określany jest jako czyn karalny. Oznacza to, że aby stwierdzić, czy dane zachowanie stanowi czyn zabroniony- przestępstwo (lub wykroczenie), należy ocenić tą sytuację w świetle przepisów, jakie obowiązywały w czasie popełnienia przestępstwa (lub wykroczenia). Ustawodawca w przepisach prawa karnego zamieścił też przepisy intertemporalne, dotyczące sytuacji, w których w czasie orzekania obowiązuje ustawa inna niż w czasie popełnienia przestępstwa (porównaj art. 4 kk).

Przepisy prawa karnego zbudowane są z trzech członów: hipotezy, dyspozycji
oraz sankcji. Odpowiedź na pytanie, jaka kara grozi za popełnienie konkretnego przestępstwa (lub wykroczenia), odnajdziemy w opisie sankcji. W kodeksie karnym jako zasadę przyjęto określanie sankcji jako sankcji względnie oznaczonych, pozostawiając wymiarowi sprawiedliwości (sądownictwu) pewien luz decyzyjny w tym celu, by sąd mógł dostosować wymiar kary do okoliczności konkretnego przypadku. Przykładowo za dokonanie zaboru cudzej rzeczy ruchomej w celu przywłaszczenia, czyli za dokonanie przestępstwa kradzieży typu podstawowego- to jest o czyn z art. 278§1 kk skład sędziowski orzekający w danej sprawie, w przypadku wydania wyroku skazującego, wymiar kary określi w sposób jednoznacznie określony i precyzyjny, mogąc jednak zdecydować się na wymiar w granicach od 3 miesięcy do lat 5 kary pozbawienia wolności.

Należy także pamiętać, że pojęcie czynu zabronionego nie jest tożsame z pojęciem przestępstwa. W art. 115 § 1 kk zdefiniowano czyn zabroniony jako zachowanie o znamionach określonych w ustawie karnej. Natomiast w art. 1 § 3 kk ustawodawca dokonał zapisu, stanowiąc, że nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu. Dlatego też przestępstwem będzie tylko taki czyn zabroniony, którego sprawca wyczerpał swoim zachowaniem wszystkie ustawowe znamiona przestępstwa. Przykładowo- osoby niepoczytalne dopuszczają się popełnienia czynów zabronionych, ale nie możemy powiedzieć, że popełniają przestępstwa, gdyż w przypadku takich osób - zgodnie z art. 31 § 1 kk niepoczytalność uchyla winę.

Przykład: w Poznaniu w dniu 20 czerwca 2005r. Piotr B., który jako osoba chora psychicznie przebywał od wielu lat w szpitalu psychiatrycznym, w napadzie szału zabił pielęgniarza. Sprawca popełnił czyn zabroniony, który nie stanowi jednak przestępstwa zabójstwa z uwagi na to, że pomimo zaistnienia skutku w postaci śmierci człowieka, sprawcy nie można przypisać winy.

Zauważyć także należy, że w pewnych sytuacjach, przy zaistnieniu przesłanek określonych przez ustawodawcę, pomimo popełnienia czynu zabronionego, sprawca nie będzie podlegał karze. W kodeksie karnym przypadki te określono w art.:

1) 15 § 1, 2) 17 § 1, 3) 131 § 1 i 2, 4) 160 § 4, 5) 169 § 1, 6) art. 220 § 2, 7) 233 § 3,
8) 236 § 2, 9) 240 § 2 i 3, 10) 259 kk, 11) 296 § 5, 12) 297 § 3, 13) 298 § 2, 14) 299 § 8.

  1. zawiniony - przestępstwem jest tylko czyn zawiniony. Żaden kodeks nie definiuje pojęcia winy, poprzestając jedynie na wymogu jej istnienia jako warunku odpowiedzialności karnej. Nie definiując winy, ustawodawca pozostawia określenie jej istoty nauce i orzecznictwu.

Dystansując się od definiowania winy, kodeks odrywa od niej pojęcia umyślności
i nieumyślności. Obie te kategorie stają się pojęciami prawno- technicznymi, należącymi
do znamion strony podmiotowej przestępstwa. Nie ma zatem winy umyślnej lub nieumyślnej, nie ma przestępstwa umyślnego lub nieumyślnego, gdyż to zachowanie sprawcy, popełniającego przestępstwo może być umyślne lub nieumyślne. Umyślność działania sprawcy może wystąpić w dwóch postaciach- jako 1) zamiar bezpośredni lub 2) zamiar ewentualny. Natomiast nieumyślność działania sprawcy może wystąpić jako nieumyślność świadoma (dawna lekkomyślność) lub nieumyślność nieświadoma (dawne niedbalstwo).

  1. społeczna szkodliwość czynu w stopniu większym niż znikomy (element stopniowania tego pojęcia dotyczy jedynie przestępstw)

Pojęcie znikoma społeczna szkodliwość czynu w przypadku przestępstw (art. 1 § 2 kk) oznacza, że czyn musi wypełniać znamiona przestępstwa, ale przez swą nietypowość merytorycznie nie zasługuje na traktowanie go jako przestępstwo, co nie oznacza to jednak czynu społecznie pozytywnego, gdyż jest to tylko kategoria ocenna.

Szkodliwość to przynoszenie szkody, czyli uszczerbku, straty materialnej lub społecznej.
Na gruncie kodeksu karnego pojęcie to oznacza, że typy zachowań opisanych przez ustawę jako przestępstwa są zachowaniami społecznie szkodliwymi. Kwestia społecznej szkodliwości czynu jest przedmiotem rozważań organów stosujących prawo (na etapie postępowania przygotowawczego ocena ta należy do zadań prokuratora nadzorującego lub prowadzącego postępowanie w danej sprawie). Społeczna szkodliwość czynu jest pojęciem stopniowalnym.

Okoliczności, które decydują o stopniu społecznej szkodliwości czynu zostały określone
w art. 115 § 2 kk. Należą do nich:

elementy przedmiotowe (obiektywne):

elementy podmiotowe (subiektywne):

np. przy przestępstwie oszustwa z art. 286 § 1 kk - działanie sprawcy w celu doprowadzenia innej osoby do niekorzystnego rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym), jak też fakt działania w sposób przemyślany- z premedytacją lub w zamiarze nagłym (pod wpływem impulsu) - (np. art. 148 § 2 i 3 kk), czy też zabójstwo w afekcie - art. 148 § 4 kk,

Łączna analiza elementów przedmiotowych i podmiotowych pozwoli na określenie przez sąd stopnia społecznej szkodliwości czynu. Podkreślić w związku z tym należy, że na ocenę stopnia społecznej szkodliwości czynu nie wpływają okoliczności związane z osobą sprawcy (np. jego dotychczasowa opinia, karalność, ograniczenie poczytalności), jak też nagminność danej kategorii przestępstw.

Przykład: Anna Bąk, będąca posiadaczką nowowydanej swojej książeczki oszczędnościowej dopiero na poczcie zorientowała się, że jej nazwisko zostało mylnie wpisane jako „Bok”. Stało się tak w momencie, gdy pracownik poczty odmówił jej wypłacenia pieniędzy
z uwagi na to, że jej nazwisko widniejące w dowodzie osobistym było rozbieżne z widniejącym
w książeczce. Ponieważ Anna B. była w tym czasie na wczasach i zależało jej na podjęciu pieniędzy, samodzielnie „poprawiła” swoje nazwisko w książeczce. W danej sytuacji osoba ta swoim zachowaniem wyczerpała znamiona przestępstwa fałszu materialnego z art. 270 § 1 kk, czyli dokonała przerobienia dokumentu w celu użycia go za autentyczny. Jednakże powyższa sytuacja daje podstawę do przyjęcia, iż stopień społecznej szkodliwości czynu należałoby uznać za znikomy.

Nadmienić należy także, że stopień społecznej szkodliwości czynu decyduje o kilku kwestiach:

  1. o tym, czy dany czyn będzie w ogóle uznany za przestępstwo, czy też nie - po uwzględnieniu okoliczności wskazanych w art. 115 § 2 kk,

  2. o wysokości kary (art. 53 kk),

  3. o samoistnym orzeczeniu środka karnego (art. 59 kk),

  4. o warunkowym umorzeniu postępowania karnego (art. 66 kk).

RÓŻNICE POMIĘDZY PRZESTĘPSTWEM A WYKROCZENIEM

Kryteria rozgraniczenia przestępstw i wykroczeń:

1) kryterium zagrożenia karnego:

2) kryterium społecznej szkodliwości czynu- zarówno przestępstwa, jak i wykroczenia
są czynami społecznie szkodliwymi (art. 1 § 2 kk i art. 1 § 1 kw). Ustawodawca uznał, że nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma (art. 1 § 2 kk). Klauzuli tej nie zawiera natomiast kodeks wykroczeń, gdyż wykroczenia generalnie różnią się
od przestępstw niższym stopniem społecznej szkodliwości czynu. Nie oznacza to jednak,
że każde konkretne wykroczenie wykazywać musi niższy stopień tej szkodliwości od każdego
z czynów należących do kategorii przestępstw. Do wykroczeń nie odnosi się też kwestia stopniowania społecznej szkodliwości czynu z uwagi na to, że większość wykroczeń to czyny
o małej lub wręcz znikomej zawartości społecznego niebezpieczeństwa. Wykroczenia są czynami na ogół „drobnymi”, chociaż stanowią istotne społeczne zagrożenie ze względu na masowość ich występowania.

3) w przypadku czynów przepołowionych, czyli określonych kategorii przestępstw lub wykroczeń przeciwko mieniu, w których wartość strat decyduje o kwalifikacji czynu jako przestępstwo lub wykroczenie (w kodeksie wykroczeń - art. 119, 120, 122 i 124 kw) - podstawowym kryterium rozgraniczającym wykroczenia od przestępstw jest wysokość wyrządzonej szkody, czyli kwota powyżej 250 zł (dotyczy to kradzieży, przywłaszczenia, zniszczenia, uszkodzenia lub uczynienia rzeczy niezdatnej do użytku, jak też paserstwa umyślnego oraz nieumyślnego rzeczy pochodzących z kradzieży lub z przywłaszczenia, natomiast w przypadku dopuszczenia się przez sprawcę kradzieży leśnej, czyli wyrębu drzewa w lesie- art. 290 § 1 kk - kwotą rozgraniczającą przestępstwo od wykroczenia jest kwota 75 zł),

4) kryterium odrębności procesowej - organami orzekającymi w sprawach o wykroczenia, jak i przestępstwa są: sądy powszechne i sądy wojskowe (zgodnie z art. 9 Kpow w sprawach o wykroczenia w I instancji orzekają sądy rejonowe, w tym - wydziały grodzkie, zaś sądem odwoławczym od ich orzeczeń jest sąd okręgowy (w sprawach niektórych zażaleń- inny skład sądu rejonowego - porównaj art. 14 § 1 Kpow), zaś w sprawach podlegających sądom wojskowym w I instancji właściwy jest sąd garnizonowy, natomiast w II instancji- wojskowy sąd okręgowy). Ustawodawca zastosował jednak odrębności proceduralne, gdyż postępowanie w sprawach o wykroczenia uregulowane zostało w ustawie z dnia 24 sierpnia 2001 roku - Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia, zaś postępowanie sprawach o przestępstwa toczy się na podstawie ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku. - Kodeks postępowania karnego.

4. USTAWOWE ZNAMIONA PRZESTĘPSTW I WYKROCZEŃ

Ustawowe znamiona przestępstwa (wykroczenia) są to elementy czynu, czyli zespół cech charakterystycznych przestępstwa (wykroczenia), które jako opisane w ustawie karnej są konieczne, a zarazem wystarczające do uznania danego czynu za przestępstwo (wykroczenie). Prawidłowe ich ustalenie jest warunkiem jednolitej kwalifikacji prawnej oraz gwarantuje przestrzeganie praworządności, zapobiega nadużyciom ze strony organów ścigania i zapewnia obywatelom przestrzeganie ich praw.

Przestępstwo (wykroczenie) musi być czynem zabronionym przez ustawę karną, tzn. musi odpowiadać opisowi ustawowych cech określonego typu przestępstwa (wykroczenia). Ten zespół ustawowych cech nazywamy ustawowymi znamionami przestępstwa (wykroczenia).

Ustawowe znamiona przestępstwa (wykroczenia) - to opisanie w ustawie karnej konkretnego czynu jako konkretne przestępstwo lub wykroczenie.

W teorii prawa karnego (w znaczeniu szerokim, a więc obejmującym także prawo wykroczeń) wyróżnia się cztery grupy ustawowych znamion:

    1. przedmiot ochrony przestępstwa (wykroczenia),

    2. strona przedmiotowa przestępstwa (wykroczenia),

    3. podmiot przestępstwa (wykroczenia),

    4. strona podmiotowa przestępstwa (wykroczenia).

Omówienie poszczególnych ustawowych znamion przestępstwa (wykroczenia):

1. PRZEDMIOT OCHRONY PRZESTĘPSTWA (WYKROCZENIA)

Wyróżnia się trzy rodzaje przedmiotów ochrony - w przypadku przestępstwa (wykroczenia) możemy wskazać trzy rodzaje przedmiotów ochrony:

ogólny - jest wspólny wszystkim przepisom określającym przestępstwa, gdyż ogólnym przedmiotem ochrony są podstawowe stosunki społeczno - ekonomiczne chronione przez prawo; są to dobra (pewne wartości społeczne, będące podstawą stosunków społecznych), których obrona jest zadaniem całego prawa karnego (np. w przypadku przestępstw przeciwko mieniu (rodzajowy przedmiot ochrony)- prawo chroni stosunki własności podmiotów),

rodzajowy - to dobro prawnie chronione przez grupę przepisów karnych z reguły zamieszczonych w jednym rozdziale kk, odnajdziemy go w nazwie tytułu rozdziału z części szczególnej kodeksu karnego, w którym zostało spenalizowane dane przestępstwo (np. przy przestępstwie kradzieży z art. 278 § 1 kk przedmiotem rodzajowym ochrony jest mienie, gdyż tytuł rozdziału XXXV, w którym zostało określone to przestępstwo brzmi- „Przestępstwa przeciwko mieniu”, zaś np. wykroczenia z rozdziału XI kw chronią bezpieczeństwo i porządek w komunikacji,

indywidualny (zwany też bezpośrednim) - to konkretne dobro chronione przez konkretny przepis i określone bezpośrednio przez konkretny przepis - niekiedy poprzez nazwanie wprost i określenie jako ustawowe znamię (np. przy przestępstwie kradzieży z art. 278 § 1 kk - cudza rzecz ruchoma, co oznacza, że przepis ten chroni cudze rzeczy ruchome przed zamachami na te dobra, polegającymi na ich zaborze w celu przywłaszczenia, czyli wyjęciu spod władztwa osoby władającej daną rzeczą wbrew jej woli), a niekiedy to, jakie dobro chroni dany przepis należy „odkodować” z treści tego przepisu (np. w przestępstwie pozbawienia wolności, czyli w przepisie art. 189 § 1 kk bezpośrednim przedmiotem ochrony jest wolność człowieka w sensie fizycznym, rozumiana jako wolność w zakresie zmiany miejsca przebywania). Należy podkreślić, że w ramach bezpośredniego przedmiotu ochrony może wystąpić główny oraz uboczny przedmiot ochrony (np. w przypadku przestępstwa czynnej napaści przepis art. 223 kk chroni funkcjonariusza publicznego lub osobę do pomocy mu przybraną przed czynną napaścią (i jest to główny przedmiot ochrony), natomiast ubocznym przedmiotem ochrony tego przepisu jest także zdrowie funkcjonariusza publicznego lub osoby do pomocy mu przybranej, gdyż dobro to jest narażone w przypadku takiego zamachu). Z kolei przepis art. 104 kw (skłanianie do żebrania) chroni obywatela przed namową lub wywieraniem jakiejkolwiek presji do podjęcia się żebrania.

Ze względu na przedmiot ochrony przestępstwa dzielą się na:

przestępstwa polegające na naruszeniu dobra prawnego- zalicza się do tej grupy przestępstwa, do których znamion należy uszczerbek wyrządzony dobru,

przestępstwa polegające na naruszeniu dobra prawnego na konkretne niebezpieczeństwo- do tego typu przestępstw zalicza się przestępstwa, do znamion których należy skutek w postaci konkretnego stanu niebezpieczeństwa,

przestępstwa abstrakcyjnego naruszenia dobra prawnego- charakteryzują się one tym,
że do ich znamion nie należy uszczerbek, ani konkretne niebezpieczeństwo dla dobra prawnego. Polegają one na zachowaniu, które jest uważane za niebezpieczne dla określonego dobra prawnego. Niebezpieczeństwo to jest tylko pewnym założeniem i nie wymaga dowodzenia w procesie karnym (np. używanie niebezpiecznego narzędzia przez uczestnika bójki lub pobicia, obcowanie płciowe z małoletnim).

2. STRONA PRZEDMIOTOWA PRZESTĘPSTWA (WYKROCZENIA)

Ponieważ przestępstwo (lub wykroczenie) jest zawsze aktem zewnętrznego zachowania się człowieka, do strony przedmiotowej zaliczamy te ustawowe znamiona, które charakteryzują to zachowanie (takim zachowaniem się może być zarówno działanie, jak i zaniechanie o ile na sprawcy ciążył obowiązek działania).

Analizując każde przestępstwo i wykroczenie pod kątem jego „strony zewnętrznej” można wyróżnić pięć elementów:

1) zachowanie się sprawcy - polegające na: a) działaniu lub b) zaniechaniu (zachowanie się sprawcy określone jest w danym przepisie jako znamię czasownikowe - np. „zabija” - art. 148 kk, „zabiera w celu przywłaszczenia” - art. 278 kk, „niszczy” - art. 288 kk),

Formy czynu:

przestępstwo trwałe: polega na utrzymywaniu pewnego stanu rzeczy (np. pozbawienie człowieka wolności- art. 189 kk),

przestępstwo wieloosobowe: niektóre przestępstwa muszą polegać na działaniu wieloosobowym (np. udział w bójce- art. 158 § 1 kk, gdzie musi być co najmniej trzech sprawców, wśród których nie da się wyróżnić strony atakującej i broniącej się, gdyż każdy z uczestników bójki występuje w podwójnej roli - ofensywno-defensywnej),

przestępstwo wieloczynowe: są to przestępstwa, które muszą polegać na powtarzających się
z pewną częstotliwością zachowaniach, tzn. pojedyncze zachowanie się sprawcy nie wyczerpuje znamion przestępstwa (np. przestępstwo znęcania się psychicznego i fizycznego z art. 207 § 1 kk polega na utrzymaniu się przez dłuższy okres czasu pewnego stanu rzeczy, gdzie formy znęcania się nie stanowią jednokrotnego zachowania się sprawcy, ale szereg zachowań, powtarzających się z pewną intensywnością, rozciągniętych w czasie i dolegliwych w skutkach; innym przykładem przestępstw wieloczynowych jest rozpijanie małoletniego (art.208 kk) oraz uporczywe uchylanie się od obowiązku alimentacyjnego (art.209 kk).

Przestępstwa z zaniechania:

      1. formalne przestępstwa z zaniechania,

      2. materialne przestępstwa z zaniechania, składają się one z dwóch etapów:

Przykład: kierowca cysterny przewożącej substancje żrące rozlewa te substancje po drodze z powodu uszkodzenia zaworu. Zorientowawszy się naprawia zawór, jednak przechodzące drogą dzieci doznają poparzeń.

Zgodnie z art. 2 kk odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe popełnione przez zaniechanie podlega ten tylko, na kim ciążył prawny szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. Zobowiązany jest gwarantem nie zaistnienia pewnego skutku.

Przykład: pielęgniarka nie podaje dziecku lekarstw, które nakazał podawać lekarz,
w wyniku czego dziecko umiera.

2) przedmiot czynu (przedmiot wykonawczy) - to osoba lub rzecz, na który bezpośrednio skierowane jest zachowanie się sprawcy; przez przedmiot wykonawczy rozumie się zatem przedmiot materialny, na który sprawca oddziaływuje, dokonując danego przestępstwa (np. cudza rzecz ruchoma przy kradzieży - art. 278 kk),

3) sposób popełnienia czynu (modus operandi)- (np. szczególne okrucieństwo przy zabójstwie - art. 148 § 2 pkt 1 kk albo szczególne okrucieństwo przy znęcaniu się - art. 207 § 2 kk, używanie broni palnej podczas bójki - art. 159 kk),

4) okoliczności modalne:

czas - np.:

miejsce - np.:

sytuacja - np.:

5) skutek czynu - skutek jako zmiana w świecie zewnętrznym spowodowana zachowaniem się sprawcy występuje tylko przy przestępstwach i wykroczeniach materialnych, czyli skutkowych (np. pozbawienie człowieka życia - art. 148 § 1 kk, zakłócenie spoczynku nocnego - art. 51 kw). Między zachowaniem sprawcy a skutkiem tego zachowania zachodzić musi związek przyczynowo - skutkowy (jest on określony słowami „powoduje”, „wyrządza”, „uszkadza”).

3. PODMIOT PRZESTĘPSTWA (WYKROCZENIA) - musi posiadać określone cechy:

  1. jest to osoba fizyczna,

  2. w przewidzianym przez ustawodawcę wieku, czyli taka, która w chwili popełnienia czynu ukończyła 17 lat i jest poczytalna albo ukończyła 15 lat i jest poczytalna (wówczas może odpowiadać na zasadach określonych w kk za szczególnie niebezpieczne przestępstwa wymienione w art. 10 kk),

  3. jest poczytalna (w znaczeniu stanu psychicznego, czyli taka, która jest zdolna do rozumienia znaczenia czynu i kierowania swoim postępowaniem, a więc taka, której można przypisać winę w chwili popełnienia czynu),

  4. oraz warunek, iż jest to osoba indywidualnie oznaczona (zgodnie z zasadą indywidualizacji odpowiedzialności karnej). Sprawcą, czyli podmiotem przestępstwa (wykroczenia) może być zatem tylko osoba fizyczna, a nie osoba prawna. Możliwa jest natomiast odpowiedzialność karna osoby fizycznej za czyn, jaki popełniła w ramach działalności osoby prawnej. Należy także zauważyć, że w dniu 28 listopada 2003r. weszła w życie ustawa z dnia 28 października 2002r. (Dz. U. Nr 197, poz. 1661) o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary, według której podmiot zbiorowy będzie podlegał odpowiedzialności karnej na zasadach określonych w tej ustawie.

Osoba dorosła w wieku 17 - 18 lat może być potraktowana jako nieletnia wg art. 10 kk, gdy jest sprawcą występku i przemawiają za tym okoliczności sprawy i stopień rozwoju oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy.

Tak więc podmiot przestępstwa, to osoba fizyczna, która ukończyła w chwili popełnienia czynu 17 lat i jest poczytalna.

Wyjątek odnośnie wieku wprowadza art. 10 § 2 kk, według którego istnieje możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej nieletniego pod warunkiem, że zostały spełnione trzy przesłanki:

  1. nieletni w chwili czynu miał ukończone 15 lat,

  2. popełnił on przestępstwo, należące do kategorii przestępstw enumeratywnie wymienionych w art. 10 § 2 kk, do których należy (jest to katalog zamknięty):

    1. zamach na życie Prezydenta RP- art. 134 kk,

    2. zabójstwo - art. 148 § 1, 2 lub 3 kk,

    3. umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu typu podstawowego
      i kwalifikowanego- art. 156 § 1 i 3 kk,

    4. umyślne spowodowanie niebezpieczeństwa powszechnego - art. 163 § 1 lub 3 kk,

    5. porwanie samolotu lub statku typu podstawowego lub kwalifikowanego - art. 166 kk,

    6. umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji typu podstawowego i kwalifikowanego - art. 173 § 1 lub 3 kk,

    7. zgwałcenie zbiorowe lub ze szczególnym okrucieństwem (typ kwalifikowany zgwałcenia) - art. 197 § 3 kk,

    8. wzięcie zakładników typu podstawowego i kwalifikowanego- art. 252 § 1 lub 2 kk,

    9. rozbój- art. 280 kk,

  1. może odpowiadać na zasadach określonych w kk, jeżeli:

Należy też zauważyć, że w świetle ustawy z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu
w sprawach nieletnich (Uopn- Dz. U. Nr 35, poz. 228 z późn. zm.) nieletni nie popełniają przestępstw (to znaczy - poza wyjątkami określonymi w art. 10 § 2 kk - nie odpowiadają tak, jak dorośli sprawcy na zasadach określonych w kodeksie karnym), ale popełniają czyny karalne.

Czyn karalny - jest to czyn zabroniony przez ustawę jako przestępstwo lub przestępstwo skarbowe albo 12 rodzajów wykroczeń tj. wykroczenia określone w art. 51, 62, 69, 74, 76, 85, 87, 119, 122, 124, 133 lub 143 kw.

Wyjątek: art. 10 § 4 kk w stosunku do sprawcy w wieku od 17 do 18 lat, który w tym przedziale wiekowym dopuścił się występku, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli przemawiają za tym:

  1. okoliczności sprawy,

  2. b) stopień rozwoju sprawcy,

  3. c) właściwości i warunki osobiste.

Młodociany- zgodnie z art. 115 § 10 kk jest to sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie ukończył 21 lat i w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat.

Pełnoletni- jest to pojęcie z zakresu prawa cywilnego. Zgodnie z art. 10 kc obejmuje ono osoby, które ukończyły 18 rok życia. Osoby pełnoletnie to także osoby, które za zgodą sądu rodzinnego zawarły związek małżeński (w przypadku wyroku rozwodowego, jaki by zapadł przed ukończeniem 18 roku życia przez te osoby, nie tracą one statusu osób pełnoletnich). Natomiast małoletnim jest osoba, która nie ukończyła 18 roku życia, jak też osoba, która nie uzyskała wcześniej pełnoletności w sposób wyżej opisany.

Nieletni- jest to osoba, która w chwili popełnienia czynu nie ukończyła 17 lat.

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich reguluje również postępowanie z nieletnimi,
u których stwierdzono objawy demoralizacji.

Osobami takimi są:

  1. nieletni do 18 lat, wobec których stosuje się środki wychowawcze w związku z ich demoralizacją,

  2. osoby pomiędzy 13 a 17 rokiem życia, wobec których toczy się postępowanie o czyny karalne wypełniające znamiona przestępstwa i niektórych wykroczeń,

  3. osoby do lat 21, wobec których wykonuje się orzeczone środki wychowawcze lub poprawcze.

Przykład: w przypadku dokonania zabójstwa dwunastolatka przez jego rówieśnika, sąd rodzinny i nieletnich nie może pociągnąć do odpowiedzialności karnej takiej osoby według zasad określonych w kodeksie karnym, ale może zastosować wobec takiego sprawcy środki zapobiegania i zwalczania demoralizacji nieletnich określone w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.

4. STRONA PODMIOTOWA PRZESTĘPSTWA (WYKROCZENIA)

W skład strony podmiotowej wchodzą:

pobudki działania sprawcy, czyli czynniki emocjonalne - np. złość, zazdrość, żądza zemsty, współczucie (np. art. 150 § 1 kk, czyli zabójstwo eutanatyczne jako uprzywilejowany typ zabójstwa polegający na zabiciu człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego),

motywy działania sprawcy, czyli przeżycia psychiczne sprawcy o charakterze intelektualnym skłaniające sprawcę do popełnienia przestępstwa (np. art. 194 kk, czyli ograniczanie człowieka w przysługujących mu prawach ze względu na jego przynależność wyznaniową lub bezwyznaniowość).

Strona podmiotowa obejmuje zjawiska psychiczne, które muszą towarzyszyć stronie przedmiotowej, czyli zewnętrznemu zachowaniu się sprawcy i które wyrażają stosunek psychiczny sprawcy do czynu. Ogólnie można powiedzieć, że zachowaniu sprawcy muszą towarzyszyć określone postacie stosunku psychicznego do czynu, przy czym stosunek ten może polegać na umyślności lub nieumyślności (patrz schemat - strona przestępstwa i wykroczenia). Strona podmiotowa jest zatem najważniejszą przesłanką winy. Jeżeli chodzi o winę, to trzeba zwrócić uwagę, że kodeks karny i kodeks wykroczeń przyjmują tu nieco odmienne założenia.

Zgodnie z art. 7 § 1 kk przestępstwo jest zbrodnią albo występkiem.

Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, występek także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi. Jeśli zatem ustawa nie wspomina o tym, że występek może być popełniony nieumyślnie, oznacza to, iż może być popełniony tylko umyślnie. Zbrodnią jest czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą. Występkiem jest czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.

Art. 5 kw natomiast stanowi, że wykroczenie można popełnić zarówno umyślnie, jaki nieumyślnie, chyba że ustawa przewiduje odpowiedzialność tylko za wykroczenie umyślne.

Wina - to psychiczny stosunek sprawcy do popełnionego czynu.

Wyróżniamy trzy rodzaje strony podmiotowej:

1) strona podmiotowa umyślna, czyli umyślność - (art. 9 § 1 kk), która może występować jako a) umyślność w zamiarze bezpośrednim lub b) jako umyślność w zamiarze ewentualnym. Przestępstwo jest popełnione umyślnie, jeżeli sprawca ma zamiar jego popełnienia, to jest chce go popełnić (zamiar bezpośredni) albo przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi (zamiar ewentualny):

a) zamiar bezpośredni- sprawca chce popełnić czyn zabroniony, wie, że popełnia przestępstwo i chce go popełnić (ma świadomość i wolę).

Przykład: w dniu 5 czerwca 2005r. w Legionowie sprawca - Jan N. dokonał kradzieży
z włamaniem do mieszkania Anny B., skąd zabrał w celu przywłaszczenia telewizor marki Sony o wartości 800 zł. Jeżeli sprawca ma świadomość, że włamuje się do cudzego mieszkania i ma świadomość, że zabierane przez niego przedmioty nie są jego własnością, czyli stanowią cudzą własność, a jednocześnie chce popełnienia tego czynu, wówczas odpowie za dokonanie kradzieży z włamaniem, czyli za czyn z art. 279 § 1 kk, którego dopuścił się, działając umyślnie z zamiarem bezpośrednim.

Przykład: na tle długotrwałego konfliktu sąsiedzkiego sprawca - Zenon R. postanowił zabić swojego sąsiada - Adama T. Znając rozkład dnia swojej ofiary, zaczaiwszy się w dogodnym miejscu, w dniu 7 czerwca 2005r. w Legionowie oddał w jego kierunku z bliskiej odległości strzał, celując w głowę z legalnie posiadanej przez siebie broni palnej, co spowodowało śmierć ofiary. Sprawca odpowie za dokonanie czynu z art. 148 § 2 pkt 4 kpk - za typ kwalifikowany zabójstwa popełnionego przy użyciu broni palnej, czyli za czyn, jakiego dopuścił się umyślnie, działając z zamiarem bezpośrednim, gdyż miał on zamiar zabicia sąsiada i chciał jego śmierci.

Dodać należy, że szczególną postacią przestępstw, które mogą być popełnione tylko umyślnie i tylko w zamiarze bezpośrednim są tzw. przestępstwa kierunkowe (zwane inaczej celowościowymi) o szczególnym zabarwieniu. Ten typ przestępstw rozpoznamy po zwrocie „w celu”, który zawarty jest w dyspozycji danego przestępstwa, gdyż w ten sposób ustawodawca oznaczył „kierunek” zamiaru sprawcy. Przykładami przestępstw kierunkowych są:

b) zamiar ewentualny- sprawca ma świadomość, że może popełnić przestępstwo a wola występuje w postaci godzenia się.

Przykład: w dniu 8 czerwca 2005 roku w Legionowie sprawca - Jan N. dokonał kradzieży z włamaniem do stojącego w oddali od innych zabudowań, wolnostojącego mieszkania Pelagii J. W trakcie plądrowania pomieszczeń pozostawił on wiele odwzorowań linii papilarnych, które mogły doprowadzić do zidentyfikowania go. W związku z tym, iż chciał on uniknąć identyfikacji, postanowił podpalić budynek, wiedząc jednakże o tym, że właścicielka jest osobą sparaliżowaną i nie będzie mogła w trakcie pożaru uciec z płonącego budynku. Mimo tego, że sprawca przewidywał możliwość śmierci właścicielki i godząc się na jej śmierć, podpalił budynek, w wyniku czego kobieta zmarła w pożarze. Sprawca będzie wówczas odpowiadał za dokonanie zabójstwa kobiety popełnione umyślnie w zamiarze ewentualnym, jak też za podpalenie oraz kradzież z włamaniem do budynku, czego dopuścił się umyślnie w zamiarze bezpośrednim. Kwalifikacja prawna czynu, jakiego dopuścił się sprawca przedstawia się następująco art. 148 § 1 kk i art. 163 § 1 pkt 1 kk i art. 279 § 1 kk w zw. z art. 11 § 2 kk.

2) strona podmiotowa nieumyślna, czyli nieumyślność - (art. 9 § 2 kk), która może występować jako a) nieumyślność świadoma lub b) jako nieumyślność nieświadoma. Nieumyślność polega na tym, że sprawca, nie mając zamiaru popełnienia czynu zabronionego, popełnia go jednak na skutek niezachowania należytej ostrożności wymaganej w danej okolicznościach mimo, że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał (nieumyślność świadoma) albo mógł przewidzieć (nieumyślność nieświadoma).

a) nieumyślność świadoma - sprawca możliwość popełnienia czynu przewiduje, lecz przypuszcza, że go uniknie.

Przykład: w dniu 7 czerwca 2005r. - Jan N. kierował samochodem marki Mazda o numerze rejestracyjnym WL 9878. Jadąc przez Legionowo, w/w wiedział o obowiązującym ograniczeniu prędkości na terenie miasta do 50 km/h, ale mimo tego prowadził auto z prędkością 120 km/h, zdając sobie sprawę z tego, że może np. potrącić pieszego. Tak też się stało, gdyż Jan N. potrącił przechodzącego prawidłowo na przejściu dla pieszych nieznanego mu Pawła G., powodując powstanie u pokrzywdzonego obrażeń naruszających sprawne funkcjonowanie jego organizmu na okres powyżej siedmiu dni. W tej sytuacji sprawca odpowie za spowodowanie wypadku drogowego z art. 177 § 1 kk, popełnionego nieumyślnie w formie nieumyślności świadomej.

Przykład: w dniu 13 marca 2005r. w Legionowie właściciel auta Renault- Adam G., wiedząc o tym, że z uwagi na znaczny stan zużycia- należałoby wymienić hamulce, prowadził pojazd ze znaczną prędkością, sądząc, że jego wysokie umiejętności w prowadzeniu pojazdu, pomimo wady hamulców, potrafią ustrzec go przed zderzeniem z innymi pojazdami. Wskutek niezadziałania wadliwych hamulców doszło do potrącenia przechodzącej przez przejście dla pieszych pieszej - Agaty M., która odniosła obrażenia naruszające sprawne funkcjonowanie jej organizmu na okres powyżej siedmiu dni. Wówczas sprawca poniesie odpowiedzialność karną za wypadek drogowy popełniony nieumyślnie w postaci nieumyślności świadomej, gdyż w tej sytuacji świadomie naruszając zasady ostrożności, jednocześnie przewidywał możliwość popełnienia czynu zabronionego, lecz przypuszczał, że tego czynu uniknie.

nieumyślność nieświadoma - sprawca możliwości popełnienia czynu nie przewiduje, choć mógł i powinien ją przewidzieć.

Przykład: w dniu 7 czerwca 2005r. w Legionowie Jan K., prowadząc remont dachu, zrzucił na ziemię uszkodzone dachówki. Spadające dachówki uderzyły przechodzącego chodnikiem Zenona M. W głowę, powodując u niego obrażenia ciała, które naruszyły sprawne funkcjonowanie organizmu na okres powyżej siedmiu dni, nie stanowiąc jednakże ciężkiego uszkodzenia ciała. Czyn Jana K. Jako sprawcy w takiej sytuacji zakwalifikujemy z art. 157 § 1 kk jako popełniony w stronie podmiotowej nieumyślnej- w formie nieumyślności nieświadomej, gdyż w tej sytuacji sprawca nie przewidywał możliwości popełnienia czynu zabronionego, chociaż mógł i powinien to przewidzieć, biorąc pod uwagę jego wieki doświadczenie życiowe.

3) strona podmiotowa kombinowana (zwana inaczej mieszaną) - polega na tym, że sprawca popełnia przestępstwo umyślnie, w wyniku którego powstaje nieumyślny skutek. Mówimy wówczas o umyślnym czynie sprawcy kwalifikowanym przez nieumyślny skutek. Przepis art. 9 § 3 kk stanowi, że sprawca ponosi surowszą odpowiedzialność, którą ustawa uzależnia od określonego następstwa czynu zabronionego, jeżeli następstwo to sprawca przewidywał albo mógł przewidzieć - np.:

Przykład: sprawca- Grzegorz K. wraz z kolegą- Adamem N. brał udział w pobiciu Pawła K. (działanie umyślne). Nieszczęśliwy zbieg okoliczności sprawił, że cios zadany przez Grzegorza K. okazał się śmiertelny i pokrzywdzony w wyniku tego ciosu zmarł. W tej sytuacji śmierć pokrzywdzonego nie była objęta zamiarem sprawcy, gdyż Grzegorz K. nie zamierzał zabić pokrzywdzonego. Dlatego też odpowie on za typ kwalifikowany pobicia przez nieumyślne następstwo w postaci śmierci, czyli za czyn z art. 156 § 3 kk.

W doktrynie wyróżnia się także stronę podmiotową dwustopniową. Jej przykładem jest wypadek drogowy (art. 177 kk), w którym zasady bezpieczeństwa naruszyć można zarówno umyślnie, jak i nieumyślnie, jednak całość czynu sprawcy jest zawsze nieumyślna (gdyż w sytuacji, gdyby sprawca umyślnie chciał pozbawić życia innego człowieka poprzez potrącenie, czyli celowo i umyślnie- z zamiarem pozbawienia go życia, potrącając go, wówczas odpowiadałby nie za nieumyślny wypadek, lecz za zabójstwo, czyli umyślne pozbawienie innego człowieka życia).

Podsumowując, strona podmiotowa jest najważniejszą przesłanką winy. Bez zaistnienia wymaganej w przepisie karnym, określającym typ przestępstwa (wykroczenia) strony podmiotowej nie można sprawcy zrobić zarzutu popełnionego czynu, a więc nie jest możliwa jego odpowiedzialność karna z powodu braku winy.

Przykład: analiza ustawowych znamion czynu z art. 278 § 1 kk - przestępstwo kradzieży, czyli zabór w celu przywłaszczania cudzej rzeczy ruchomej o wartości powyżej 250 zł (jest to czyn przepołowiony, gdyż zabór w celu przywłaszczania cudzej rzeczy ruchomej o wartości nie przekraczającej kwoty 250 zł stanowi wykroczenie z art. 119 § 1 kw):

1. przedmiot ochrony przestępstwa:

ogólny - ogół stosunków społecznych dotyczących szeroko pojętej kwestii własności rzeczy,

rodzajowy - jest nim mienie, gdyż tytuł rozdziału XXXV kk, w którym ustawodawca zamieścił ten typ przestępstwa kradzieży, brzmi: „Przestępstwa przeciwko mieniu”,

indywidualny (bezpośredni)- jest nim cudza rzecz ruchoma (porównaj także art. 115 § 9 kk, gdzie ustawodawca za rzeczy ruchome uznał także pieniądze i papiery wartościowe), przedstawiająca wartość materialną (zgodnie z art. 45 kc rzeczą ruchomą może być tylko przedmiot materialny), taka, którą da się wycenić określoną kwotą i nie należąca do kategorii rzeczy służących ogółowi społeczeństwa (np. powietrze, woda płynąca w zbiornikach państwowych), a ponadto jest to rzecz będąca w obrocie prawnym (dlatego też nie może odpowiadać za przestępstwo kradzieży zwłok z art. 278 § 1 kk sprawca, który nie będąc osobą do tego uprawnioną, wyniesie zwłoki z otwartej kostnicy, gdyż w takiej sytuacji- w zależności od okoliczności - może on być ewentualnie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za przestępstwo zbezczeszczenia zwłok - art. 262 kk),

  1. strona przedmiotowa przestępstwa - zachowanie się sprawcy - polega jedynie na działaniu, czyli zaborze (wyjęciu spod władztwa bez zgody, wbrew woli właściciela lub dysponenta danej rzeczy) cudzej rzeczy ruchomej w celu przywłaszczenia,

przedmiot czynu (przedmiot czynności wykonawczej) - cudza rzecz ruchoma, czyli taka, która nie stanowi własności sprawcy oraz taka, którą da się przenieść (lub przemieścić w inny sposób) w inne miejsce,

sposób popełnienia czynu (tzw. modus operandi) - w przypadku przestępstwa kradzieży co do zasady nie ma znaczenia dla bytu tego przestępstwa, czyli niezależnie od sposobu działania sprawcy- złodzieja- w przypadku, gdy swoim zachowaniem wyczerpie ustawowe znamiona przestępstwa kradzieży z art. 278 § 1 kk, wówczas poniesie konsekwencje karne swojego czynu,

okoliczności modalne (czas, miejsce, sytuacja) - są również bez znaczenia dla bytu tego przestępstwa (ustawodawca nie różnicuje wymiaru kary dla np. kieszonkowców i innych grup złodziei, działających w inny sposób),

skutek czynu - przestępstwo kradzieży należy do grupy przestępstw skutkowych (materialnych), a skutkiem w tym przypadku, czyli zmianą w świecie zewnętrznym, spowodowaną działaniem sprawcy, jest wyjęcie rzeczy spod władztwa, czyli pozbawienie dysponenta możliwości władania tą rzeczą,

3. podmiot przestępstwa - w art. 278 § 1 kk, a dokładnie w hipotezie, określającej podmiot przestępstwa, ustawodawca zawarł zaimek „kto”, co oznacza, że podmiot kradzieży jest powszechny (inaczej ogólnosprawczy), zatem w przypadku, gdy sprawca spełniając ogólne warunki, jakie stawiane są każdemu podmiotowi przestępstwa (odpowiedni wiek, poczytalność),swoim zachowaniem wyczerpie wszystkie ustawowe znamiona przestępstwa kradzieży, może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej z tego art.,

4. strona podmiotowa przestępstwa - przestępstwo kradzieży można popełnić jedynie umyślnie. Sprawca dokonuje zaboru cudzej rzeczy ruchomej w ściśle określonym celu, którym jest przywłaszczenie.

Użycie w dyspozycji przepisu art. 278 § 1 KK zwrotu „w celu”, wskazuje, że mamy do czynienia z „ przestępstwem celowościowym”, inaczej zwanym „kierunkowym”.

Przykłady do podziału przestępstw

ze względu na:

podmiot

zachowanie się sprawcy

skutek

stronę podmiotową

sankcję karną

tryb ścigania

typ przestępstwa

stopień realizacji

OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE ODPOWIEDZIALNOŚ

ZE WZGLĘDU NA BRAK BEZPRAWNOŚCI CZYNU

Kontratypy kodeksowe

obrona konieczna (art.25 kk),

stan wyższej konieczności(art. 26 § 1 kk),

Obrona konieczna (np. art. 25)

Aby zostały spełnione warunki obrony koniecznej musi nastąpić:

Przekroczenie granic obrony koniecznej (art. 25 § 2)

W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności, gdy sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

W związku z przekroczeniem granic obrony koniecznej mamy do czynienia z:

Art. 25 § 3. Sąd odstępuje od wymierzenia kary, jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.

Stan wyższej konieczności (art. 26)

Warunki stanu wyższej konieczności:

Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności:

W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

9. OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE ODPOWIEDZIALNOŚĆ

ZE WZGLĘDU NA BRAK WINY

Nieletniość (art. 10 § 1, § 2).

Stan wyższej konieczności (art. 26 § 2 kk).

Błąd (art. 28-30 kk).

Niepoczytalność (art. 31 § 1 kk).

Rozkaz przełożonego (art. 318 kk).

Nieletniość

Odpowiedzialności karnej podlega osoba, która popełniła czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat. Za przestępstwa między innymi zabójstwa określonego w art. 148 § 1 kk oraz przestępstwo umyślnego sprowadzenia bezpośredniego zagrożenia dla życia i zdrowia wielu osób lub mienia w wielkich rozmiarach określonego w art. 163 § 1 kk odpowiada osoba, która w chwili popełnienia czynu ukończyła 15 lat.

Osoby poniżej wskazanej granicy wiekowej nie odpowiadają przed sądem karnym, lecz Sądami Rodzinnymi i Nieletnich.

Stan wyższej konieczności określony w art. 26 § 2 kk

Przesłanki braku odpowiedzialności identyczne, jak przy wskazanych do opisu odnoszącego się do art. 26 § 1 kk. Jedyną różnicą jest to, że dobro poświęcone nie może być wartości oczywiście wyższej.

Co do braku odpowiedzialności za poświęcenie takiego dobra wyłączone są osoby, które nie mogą poświęcić dobra wartości wyższej lub równej ze względu szczególny obowiązek ochrony takiego mienia nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste(art. 26 § 4 kk).

Niepoczytalność (art. 31 § 1 kk)

Niepoczytalność może być może być następstwem choroby psychicznej, zakłócenia czynności psychicznych oraz upośledzenia umysłowego. Dla stwierdzenia niepoczytalności osoby sprawcy niezbędne jest powołanie w postępowaniu przygotowawczym przez prokuratora, co najmniej dwóch biegłych lekarzy psychiatrów(art. 202 kpk).

Błąd (art. 28-30 kk)

Błąd, to niezgodność pomiędzy wyobrażeniem sprawcy a stanem rzeczywistym.

W prawie karnym wyróżniamy trzy rodzaje błędów:

Rozkaz przełożonego (art. 318 kk)

Nie popełnia przestępstwa żołnierz, który popełnia czyn zabroniony wykonując rozkaz chyba, że wykonując rozkaz z własnej inicjatywy umyślnie popełnia przestępstwo

Wykroczenia przeciwko mieniu rozdział XIV Kodeksu Wykroczeń art. od 119 kw. do 127 kw.

Art. 119 kw. - kradzież i przywłaszczenie

Porównaj z art. 278 i 284 kk

Art. 124 kw. - umyślne zniszczenie rzeczy

Patrz art. 288 kk.

Art. 126 kw. - kradzież rzeczy o wartości niemajątkowej

Polega na kradzieży, przywłaszczeniu, zniszczeniu lub uszkodzeniu cudzej rzeczy przedstawiającej wartość niemajątkową.

Art. 129 kw. - nielegalne posiadanie wytrychów

Przepis przewiduje odpowiedzialność za:

W § 2 przewidziano odpowiedzialność za wyrabianie, posiadanie lub nabywanie narzędzi, przeznaczonych do dokonywania kradzieży, a także dostarczanie takich narzędzi innym osobom.

Inne przedmioty to sfałszowane karty magnetyczne umożliwiające dostęp do pomieszczeń oraz skanery do ustalania sygnałów dostępu do autoalarmów.

Przestępstwa przeciwko mieniu, rozdział XXXV Kodeksu Karnego art. od 278 kk. do 295 kk.


Wyszukiwarka