ZAGADNIENIA DO EGZAMINU (ROK III PRACY SOCJALNEJ)
Antropologia jako nauka.
Antropologia społeczna a antropologia kulturowa.
Relacje pomiędzy etnografią, etnologią a antropologią.
Różnice między socjologią a antropologią
Kultura - kategorie kultury.
Antropologiczne definiowanie kultury.
Atrybutywne a dystrybutywne; wąskie a szeroki, ethic a emic badanie kultury.
Antropogeneza.
Cechy dystyngtywne człowieka jako istoty gatunku (homo sapiens sapiens i jego cechy).
Hominidy - próba genealogii.
Monocentryczne i policentryczne koncepcje powstawania człowieka.
Swoi a obcy.
Mitologia według J. Bystronia.
Dychotomiczne i komplementarne koncepcje obcości.
Etnocentryzm - pojęcie i wskaźniki.
Typologia obcych według Simmla.
Pojęcie magii.
Ewolucjoniści - Frazer, Tylor.
Funkcjonaliści - Malinowski.
Strukturaliści a magia.
Magia jako tekst kulturowy.
Magia a religia.
Tabu i jego istota.
Koncepcje religii.
Typologia Wallace.
Rozróżnienie kultu pozytywnego i negatywnego.
Co to jest relatywizm, jego odmiany
Co to jest i czym się charakteryzuje rytuał.
Teoria rytuału przejścia.
1. Antropologia jako nauka
Antropologia jako nauka pojawiła się w II połowie XIX wieku. W Europie trudno było zaakceptować tę naukę. Wydawała się zbyt naturalistyczna. Francuzi nazywają ją etnologią. W Ameryce termin ten również przyjął się. W Anglii ojcem antropologii jest A.B. Taylor. Problem z zaakceptowaniem tej nazwy był dlatego, że antropologia ma za zadanie badanie człowieka jako istoty kulturowej, społecznej.
Rozwój Antropologii w Europie
Silnie oddziaływała socjologia francuska, szkoła E. Durkheima, gdzie podkreślano, iż antropologia jest nauką o takich typach więzi, które dziś już nie występują i zajmują się badaniem solidarności mechanicznej. Utrwaliło to pogląd, stereotyp, że antropologia zajmuje się społeczeństwami tradycyjnymi.
Antropologia Amerykańska nastawiona była na psychologiczne aspekty, wpływ kultury na osobowość społeczeństwa, przystosowanie się do zmian jakie zachodzą w kulturze. Na początku XX wieku pojawiły się dwa pojęcia w Europie: socjal-Antropology-Malinowski i antropologia socjalistyczna. Koncentrowała się na tym co stanowiło obszar zainteresowania socjologii. W Ameryce antropologia kulturowa, bo tu zwrócono uwagę na problem związku kultury z osobowością. Najważniejsze instytucje to te, którym odpowiada proces socjalizacji.
Zasadnicza różnica między tymi dwoma kierunkami antropologii w Europie i Ameryce:
- antropologia europejska - człowiek istota społeczna
antropologia amerykańska - człowiek istota kulturowa.
Antropologia kultury jako nauka powstała w tym samym czasie co socjologia tj. w II połowie XIX wieku.
Ojcami założycielami antropologii kultury byli E. Tylor i L.H. Morgan.
Antropologia modernistyczna - nowoczesna miała swój początek w 1922. ukazały się wtedy dzieła: Argonauci Zachodniego Pacyfiku i Wyspiarze Andomańscy. Dzieła te są nazywane kamieniami węgielnymi tej dyscypliny. Te dzieła powiedziały co to jest antropologia i kim jest antropolog, były studiami terenowymi.
Antropologia jest nauką o inności, jako nauka wychodzi poza kontekst kultury europejskiej. Antropolodzy dostrzegają potrzebę legitymizacji wiedzy, uważają, że perspektywa europejska jest perspektywą skrzywioną.
Przyczyny, motywy inspirujące powstanie antropologii :
1) rozwój nauk przyrodniczych i teorie Karola Darwina o pochodzeniu człowieka, doborze naturalnym, odkrywanie co było przed stanem cywilizacyjnym - we wcześniejszych etapach życia człowieka
2) drugim elementem inspiracji była chęć zerwania z myśleniem europocentrycznym, z patrzeniem na świat z pozycji Europy. Poprzez analizę śladów próbowano stworzyć takie „lustro”, by zobaczyć „pęknięcia, rysy”. Badanie tego co europejskie i zgodne z europejskimi wymaganiami. (historia nie bada kultur oralnych, kultur słowa, historia bada kulturę z dokumentów, pism, antropologia jest siostrą historii i ekonomii). (EKSPERIMENTUS KRULIS?)
3) 80% globu było w rękach Europejczyków. Lokalne kultury w zetknięciu z kulturą europejską ginęły (np. Tasmania bez Tasmańczyków).
Odkrycia innego, „nie z tego świata” (okrycie Krzysztofa Kolumba) - ludzie „terra nowa” są w stanie pojąć nauki religii, ekonomii.
Antropolodzy mieli złe mniemanie o misjonarzach, którzy według nich niszczyli lokalne społeczności.
Motywem do uprawiania antropologii jest chęć poznania, kolekcjonowania, opisywania, utrwalania. Wskazuje się również na motyw wstydu - według antropologów należy spłacić dług wdzięczności za podbój, kolonizację tych 80% globu.
Antropologia stając się nauką indukcyjną stała się paradygmatem, teorią ujmującą w pewną swoistą niepowtarzalną całość.
Antropologia jako nauka interpretacyjna stara się poznać, dociec do zasad klasyfikacji rozumienia, sposobów myślenia, stylów myślenia. Przedmiot dla antropologa nie musi być daleko, może być bardzo blisko.
Jaką nauką jest antropologia?
Podział antropologii dychotomiczny (dwubiegunowy), ze względu na:
przedmiot poznania
N
F (formalne) E (empiryczne)
F - np. matematyka - opisuje wszelkie struktury,
logika - czuwa nad poprawnością
antropologia nie jest nauką formalną, jest empiryczną
E
P (przyrodnicze) H (humanistyczne)
antropologia jest nauką humanistyczną - przedmiotem badania jest człowiek jako twórca kultury
stopień praktycznego zastosowania
N
P (podstawowe) S (stosowane)
P - w pierwszej kolejności rozwijają pojęcia,
teorie wyjaśniające
S - służą różnym instytucjom do rozwiązywania
problemów
antropologia jest nauką stosowaną - ma za zadanie nie tylko rozbijać stereotypy, miała pewne zastosowania (R.Benedict napisała książkę na prośbę Pentagonu)
sposób poznania
N
D (dedukcyjne) I (indukcyjne)
D - poznanie od ogółu do szczegółu
I - od szczegółu do ogółu
antropologia jest nauką indukcyjną - w znakomitej większości, zwłaszcza od Malinowskiego.
język interpretacji
N
I (idiograficzne) N (nomotetyczne)
I - stawiają na opis, interpretację, dają
fotografię rzeczy, zjawiska
N - końcowym rezultatem poznania są prawa
antropologia jest nauką idiograficzną - są małe wyjątki np. strukturalizm czy studia Malinowskiego oprócz opisu są przyczynkiem do rozwoju pewnych pojęć czy kategorii: magia, religia...
Antropologia to studium przypadku - monografia - „jedno opisane”
2. Antropologia społeczna a antropologia kulturowa
W tradycji naukowej i w wielu podziałach antropologii kulturowej (w szerokim zakresie) wyróżnia się antropologię społeczną i kulturową.
Tak zwaną antropologię społeczną traktuje się jako jeden z działów antropologii kulturowej, gdyż jej przedmiotem podstawowym są te zjawiska kulturowe, które wiążą się ze strukturą i organizacją społeczną.
Badając kierunki rozwoju antropologii, jej kształtowanie się w różnych krajach, obserwujemy, że problematyka społecznej organizacji zbiorowości pozaeuropejskich, plemiennych i przedpiśmiennych szczególne zainteresowanie wzbudziła w Wielkiej Brytanii. Dlatego właśnie na gruncie antropologii brytyjskiej na określenie całej dyscypliny został ukuty termin „antropologia społeczna”, co było wyrazem zainteresowania raczej wytworami kulturowymi niż organizacją społeczną.
W stanach Zjednoczonych od początku istnienia tej dziedziny stosowano termin „antropologia kulturowa” na zmianę z terminem „etnologia”. Ciągle istnieje pewna odmienność orientacji badawczych antropologów brytyjskich, dla których problemy struktury społecznej i organizacji politycznej pozostają centralnym tematem badań i antropologów amerykańskich częściej skupiających się na badaniu wytworów kultury. Często te same przedmioty np. mitologię, religie czy zasady własności bada się po prostu z różnych punktów widzenia.
Według Ewy Nowickiej bariery między antropologią społeczną i kulturową nie mają głębszego znaczenia metodologicznego i poznawczego. Kultura i życie społeczne to dwa prawie całkowicie nierozróżnialne aspekty człowieczeństwa, życie człowieka bowiem jest zarazem społeczne i kulturowe.
Życie społeczne człowieka jest człowieka jest ściśle związane z kulturą, dgyż opiera się na normach przekazywanych nie na drodze biologicznej, ale w sposób społeczny. Takie normy regulują stosunki między jednostkami i grupami, organizują hierarchię społeczną, zakres funkcji, są efektem socjalizacji określanej czasem mianem enkulturacji, czyli wpajania kultury. Proces wchodzenia w życie społeczne jest zarazem procesem wchodzenia w kulturę.
Zasadnicze różnice pomiędzy dwoma kierunkami antropologii w Europie i Ameryce.
antropologia europejska - człowiek istota społeczna. Antropologia definiuje siebie jako najbardziej ogólną naukę o człowieku, stara się ukazać ewolucję kultury. Pierwsi antropologowie nie byli stacjonarnymi antropologami, interesowały ich historyczny projekt kultury.
Według Edmunda Leach - antropologia jest badaniem systemów różnorodności ludzkich. Poszukujemy odpowiedzi na pytania dlaczego ludzie są tak podobni a zarazem tak różni. Leach mówi, że antropologia nie koncentruje się na tym co widzialne, lecz za każdym światem materialnym kryją się pewne zasady, reguły - gramatyka kultury. Naszym zadaniem jest odkryć te reguły, pierwiastki, idee według których funkcjonuje jakaś kultura i na tej podstawie mówić o podobieństwach i różnicach. Antropologia nie jest tylko nauką zjawiskową, ale nauką poszukującą idei, reguł które wpływają na określone zachowania.
antropologia amerykańska - człowiek istota kulturalna.
Według Malinowskiego przedmiotem antropologii jest człowiek i wszystko to co jego dotyczy: prawo, obrzędy, religie, czyli to co charakterystyczne dla danej kultury. Każda kultura jest jednym w swoim rodzaju zbiorem instytucji, praw, obrzędów, obyczajów - czyli układem wzajemnie ze sobą powiązanych elementów.
Na antropologię kulturową składają się 4 poddyscypliny: (podział wiążący się z typem społeczeństwa będącego przedmiotem badań)
antropologia społeczeństw pierwotnych -przedpiśmiennych
antropologia społeczeństw chłopskich - bliska etnografii, ludoznawstwu
antropologia społeczeństw miejskich - funkcje grup etnicznych, getta kulturowe
antropologia historyczna (dawnych cywilizacji) - analizuje się modele rodziny, systemy wartości, kategorie moralne czy wzory estetyczne w dawnych okresach rozwoju cywilizacji
3. Relacje pomiędzy etnologią, etnografią a antropologią.
Zależność pomiędzy antropologią, etnografią a antropologią według L. Strauss
Właściwie wszystkie te nauki mają za przedmiot kulturę, nie należy ich traktować jako przeciwstawne. Są to różne stadia opisywania kultury. Różnią się stopniem ogólności. Najbardziej podstawową analizą zjawisk kulturowych jest etnografia (opis socjologiczny, w którym badacz ma za przedmiot materialne ślady kultury; mity, pieśni itd.), koncentruje się na badaniu kultur z kręgu europejskiego, chłopskie, etniczne. Etnologia to nauka porównawcza, wykraczająca poza krąg doświadczeń kultury europejskiej. Ujawnia nam inność, alternatywność wzorów kulturowych. Antropologia - nauka generalizująca, formułuje twierdzenia nauki ogólnej. Wydarzeniem znaczącym dla antropologii był rok 1492, pytanie czy mieszkańcy kolonii to jeszcze ludzie, ich odmienność kulturowa była niespotykana w doświadczeniach europejczyków. Nie dała się opisać w kategoriach znanych do tej pory. Antropologia wypracowała 3 patrzenia na inność, odmienność:
inny oznacza tyle co pierwotne, inne od społeczeństw europejskich, współczesnych
inne na gruncie antropologii jest coś co podlega zmianie, łączy się to z procesem dynamicznego sposobu opisywania kultury
inność; to wielość kulturowa to nie monolit, ale zróżnicowana rzeczywistość. Antropologia XX wieku widzi obraz innego jako tego co pierwotne. Odrzucając stateczny model kultury mówi, że inność się nieustannie zmienia. Antropologia, która dostrzega innych w swoim świecie czy antropologia społeczeństw nowoczesnych mówi o inności jako wielkości światów we własnym domu.
Istnieje bogactwo terminów stosowanych zamiennie z terminem antropologia. Są to: nauka o kulturze, ludoznawstwo, etnografia, etnologia.
W wieku XIX , w wieku XX i w zasadzie do dziś antropologia nie jest terminem szczególnie lubianym, stosuje się:
ludoznawstwo, etnografia - badanie kultur wiejskich w obrębie jakiegoś narodu cywilizowanego
etnologia (używana przez Francuzów) - tzn. ethnikos - obcy, pogański, barbarzyński - nauka o kulturach innych, spoza cywilizacji
? - nauka zajmująca się badaniem ludów, grup etnicznych innych niż europejskie
Antropologia była skażona biologicznym, medycznym użyciem przez BLUMENBACHA. W VIII w. używał tego terminu w badaniach nad budową czaszek, stworzył klasyfikację ras.
Na kontynencie antropologia miała kontekst filozoficzny - badała kondycję moralną, duchową.
Wszystkie używane terminy miały wspólną cechę - zajmowały się człowiekiem, a zatem antropologia, etnografia i etnologia mają wspólny przedmiot badań, różni je metodologia oraz stopień ogólności twierdzeń.
C. Levi-Strauss próbował je połączyć:
Etnografia - drobiazgowa, szczegółowa, dotyczy konkretnej kultury, społeczeństwa (folklor, zwyczaje); idiograficzna- jej istota wyczerpuje się na opisie pewnego świata folkloru, zwyczaju, kultury materialnej.
Etnologia - światy poza europejskie, plemiona, ludy, stara się porównywać (podobieństwa i różnice) - nauka porównawcza
Antropologia - znajduje się najwyżej w piramidzie - jest dziedziną która organizuje twierdzenia, prawa, teorie ogólne - jest nomotetyczna. Szuka opisu - idiograficzna- próba rozumienia ludzkiego zachowania ; ma na celu uogólnianie badań porównawczych i formułowanie twierdzeń ogólnych o ludzkości, człowieku i kulturze.
Ważniejsze od sporów o terminy jest rozróżnienie:
Antropologia modernistyczna - ETHIC - antropologia zjawiskowa, zewnętrzny ogląd.
Antropologia postmodernistyczna - EMIC - krytyka badań, które podejmowali Mead, Malinowski ; praca J. Clifforda „Dziennik w ścisłym tego słowa znaczeniu”. Antropologia ta zaczyna poddawać krytyce teorie powstałe w XX w. - egzotykę i inność, dekonstrukcja spuścizny. Koncentruje się na badaniu tego co dzieje się wokół nich np. z występowaniem mniejszości, studia nad tożsamością. EMIC uwzględnia sposób myślenia, idee, kategorie, posługuje się językiem tubylca.
4. Różnice pomiędzy socjologią a antropologią
Wśród uczonych zajmujących się relacjami między antropologią i socjologią pojawiają się skrajne opinie: jedni utożsamiają obie te dyscypliny, inni traktują jedną jako dział drugiej, inni wreszcie uważają je za zupełnie odrębne nauki o odmiennej historii, innym zapleczu teoretycznym i różnych procedurach badawczych.
Uczeni (Kroeber, Murdock i Mauss) wyrośli z zupełnie odmiennych tradycji myslowych, amerykańskiej i europejskiej, zgodnie twierdzą, że antropologia jest najogólniejszą nauką o człowieku i na jej gruncie może się dokonać integracja ; uczeni z brytyjskiej szkoły funkcjonalnej twierdzą, że antropologia jest poddyscypliną socjologii, nastawiona na badania porównawcze.
Ci badacze, którzy traktują antropologię jako naukę nadrzędną, podkreślają, że człowiek jako integralna całość jest podstawą rozwoju zjawisk kultury, ci zaś, którzy się opowiadają za nadrzędnością socjologii twierdzą, że zjawiska życia społecznego są zasadnicze dla człowieka, a nawet określają jego istotę.
Różnice między socjologicznym a antropologicznym badaniem kultury:
Odmienny obiekt badań, poznania - antropolog w roli przybysza
Różnice w sposobie definiowania kultury - na ogół antropolog posługuje się szerokim rozumieniem kultury, dopiero antropologia postmodernistyczna zatrzymuje się na symbolicznej warstwie - 3 paradygmaty:
ewolucyjny- stara się uporządkować stadia rozwoju ludzkości od dzikości do cywilizacji jest to myślenie ewolucjonistów Tylor, Morgan
holistyczny- badanie kultur jako pewnych całości
ideacyjny - przestrzeń znaków i symboli. Levi Strauss i Leach poszukują idei, wyznaczających sposób zachowania się ludzi, ubierania się, budowania- uporządkowują.
Różnica o charakterze metodologii badań - w socjologii badania raczej sarveyowe - ilościowe; w antropologii - jakościowe. Charakterystyczne dla socjologii metody standaryzowane, szczególnie nadające się do analizy społeczeństw dużych, strukturalnie i zróżnicowanych kulturowo, w badaniach nad społeczeństwami niewielkimi nie mają zastosowania lub mają co najwyżej zastosowanie ograniczone.
Antropologię zaczęto utożsamiać z nauką o społeczeństwie pewnego typu, przede wszystkim, że bada społeczeństwa tradycyjne w sposób stacjonarny, a wiec tak jakby nie miały wewnętrznej dynamiki swojej historii. A każda kultura zmienia się pod względem czynników zew. i wew.
5. Kultura - kategorie kultury. .
Tu dr wskazał mi na: rzeczy, zachowania i symbole, ale nigdzie tego nie znalazłam.
Pojęcia służące do badania dynamiki zjawisk kultury.
Kategoria dynamicznego opisu kultury:
Ewolucja jej efektem założeń neoewolucjonizmu i zakłada determinizm kulturowy. Różni się od XIX w ewolucjonizmu tym, że nie ma jednej linii ewolucji, jest np. kultura Egiptu, Indii itd. Wspólne jest to, że zmiana ewolucyjna polega na przechodzeniu od form prostych do złożonych.
Dyfuzja przenosi ciężar obserwacji zjawisk kulturowych na rolę czynników zewnętrznych. Dyfuzjoniści twierdza że kultura zmienia się przez czynniki zewnętrzne, przez zapożyczenia, czyli zmiany oparte na dyfuzji. Głównymi czynnikami dyfuzji są migracje, podboje, handel, ale też małżeństwa mieszane, zmiana wyznań. Najłatwiej dyfuzji podlegają elementy kultury materialnej. Gorzej z dyfuzją w sprawie mentalności czy organizacji.
Akulturacja - swoista forma dyfuzji kulturowej. Wszechstronne kontakty kulturowe. Kontakt pomiędzy kulturami, które dzieli dystans. Może być czynnikiem przymusu, przemocy symbolicznej. Może być czynnikiem chęci upodobnienia się aktora do społeczeństwa do którego on aspiruje np. Żydzi w Europie. 3 typy akulturacji:
proces akulturacji niezamierzony, rezultat ciągłych kontaktów prowadzi do powierzchownego przyswojenia sobie elementów z innej kultury. Te elementy nie mają trwałego wpływu prowadzącego do zmiany kultury
partnerska pomiędzy kulturami w ich kontaktach brak przymusu ale i tak tworzy się nowa jakość np. naród amerykański, australijski
asymilacja narzucona przymusowa, zawsze istnieje dominacja jednej kultury nad drugą
Akulturacja obejmuje zjawiska powstające wówczas gdy grupy jednostek pochodzące z różnych kultur mają długotrwałe kontakty w efekcie których dochodzi do przekształcenia jednej lub dwóch kultur.
Synkretyzm kulturowy rezultat akulturacji przymusowej. Oznacza mechaniczne zestawienie różnych treści kulturowych np. w Ameryce łacińskiej lokalnym bóstwom przypisywano przedmioty relacji chrześcijańskiej. Inność to znaczy wielość, różnorodność
Zderzenie kultur - cechy charakterystyczne Społeczeństw Nowoczesnych i późnej nowoczesności:
sytuacje mniejszościowe, etniczne, religijne ( religia rodziców nie koniecznie jest religią dzieci), mniejszości seksualne - stereotypy,
analiza pewnych systemów kulturowych uważanych za kultury marginesu np. młodzieżowe subkultury, ubóstwo, bezdomność
kontakt kulturowy i jego konsekwencje, nastąpiło swoiste odwrócenie ról.
6. Antropologiczne definiowanie kultury.
W XVIII wieku Johan Gotfrid Herbert(?) mówił, że kultura to pojęcie wieloznaczne, trudno je zdefiniować, to rzeczy, symbole, zachowania.
Etymologia słowa kultura : pojawiło się w kulturze rzymskiej, Cycero - uprawa duszy, roli, Grecy posługiwali się terminem paideia - kształtowanie osoby.
Rozmaite definicje kultury powstawały z badań ludów pozaeuropejskich, „inność” traktowana w sposób regresywny.
Alfred Louis Kroeber i Clyde Kluckohn - pokusili się o ustalenie wspólnej treści wszystkich z nich: „Na kulturę składają się wzory sposobów myślenia, odczuwania i reagowania, nabyte i przekazywane głównie poprzez symbole stanowiące wraz z ich wcieleniami w wytworach ludzkich znamienne osiągnięcia grup ludzkich”
Typy definicji :
1) enumeryczne lub opisowo-wyliczające - np. definicja Tylora - to takie, które w sposób sprawozdawczo-opisujący wyliczają elementy należące do kultury: wiedza, zwyczaje, moralność, wierzenia itd.
2) historyczne - kładą nacisk na to, jak dany element staje się częścią kultury - Stefan Czarnowski, uczeń szkoły Durkheima ; definicje historyczne kładą nacisk na obiektywizm
3) normatywne - kultura jest zbiorem norm i wartości , jest przestrzenią aksjonormatywną tzn, wyznaczającą zasady ludzkiego postępowania ; kultura wyznacza to co dla człowieka ważne w świecie norm i wartości
Normatywne ujęcie kultury według Parsonsa
Działanie może być wyznaczone przez :
uniwersalizm (równość, solidarność) i partykularyzm (trzeba pomagać swoim - „metafizyka krwi” - pewny rodzaj zobowiązania)
indywidualizm i kolektywizm
emocjonalność (od gestu do spontanicznych działań) i neutralność emocjonalna (działanie powściągnięte, eliminacja pola ekspresji, k.demokratyczna - typ idealny Webera)
status przypisany i status osiągany
4) strukturalne - to takie, które mówią, że kultura jest uporządkowaną strukturą rzeczy, zachowań, idei - to def. R. Benedict - kultura jako swoista konfiguracja idei, zachowań, rzeczy (jedne są w jednej kulturze, inne w drugiej kulturze). Kultura to pewien wzór, to zbiór instytucji (według Malinowskiego) - funkcjonalna całość
5) psychologiczne - akcentują proces uczenia się (Mead, Linton) - kultura to zachowania wyuczone
6) genetyczne - to takie, które pytają o to co jest źródłem kultury : 2 orientacje:
materialistyczna - L. White, M. Harris, J. Steward - definicje te
akcentują rolę pracy - technologie, źródła energii
idealistyczna -świat idei podstawą tworzenia kultury
teorematy - ogólne twierdzenia, sąd co do którego większość badaczy jest zgodna
Melville Herskovits wymienia 8 teoreamtów:
kultury się uczymy,
kultura wywodzi się z biologicznych, środowiskowych, psychicznych i historycznych elementów ludzkiej egzystencji,
kultura jest zorganizowana,
kultura jest wieloaspektowa,
kultura jest dynamiczna,
kultura jest zmienna,
w kulturze występują pewne prawidłowości, które pozwalają analizować ją metodami naukowymi,
kultura jest instrumentem przystosowania jednostki do całokształtu otoczenia oraz zdobycia środków do twórczej ekspresji.
7. Atrybutywne a dystrybutywne, wąskie a szerokie, ethic a emic badanie kultury.
Rodzaje rozumienia kultury :
atrybutywne - kultura jako wyróżnik, mówi się o niej w liczbie pojedynczej, rozumienie odwołujące się do jej stałości i uniwersalności
dystrybutywne - to rozumienie którym posługujemy się dla oznaczenia wielości, różnorodności systemów kulturowych, termin „kultura” może być używany zarówno w liczbie pojedynczej, jak i w liczbie mnogiej, jednak używając w tym znaczeniu słowa „kultura” należy zawsze uściślić o czyją kulturę chodzi. Przynależność kultury do zbiorowości można rozumieć jako jej związek z konkretnym społeczeństwem, będzie się wówczas mówić o kulturze plemienia Tiw, kulturze Wschodu czy kulturze Cejlonu. Można też ujmować ją typologicznie tzn. mówić o kulturze związanej ze zbiorowością określonego typu np. kultura robotnicza, szlachecka, regionalna
szeroko
wąsko
L. Kroeber dzieli kulturę na trzy dziedziny :
rzeczywistość
socjetalna (społeczna)
symboliczna
Kultura jako całość składa się z :
infrastruktury
struktury
superstruktury
Malinowski wyróżnia w obszarze kultury :
substrat materialny
organizację społeczną
język
Antonina Kłoskowska wskazuje na :
kulturę bytu
kulturę społeczną
kulturę symboliczną
1) Punkty pierwsze to materialne wytwory kultury
2) Punkty drugie to struktura, przejawy organizacji społecznej
3) Punkty trzecie to świat idei, symboli, to co służy komunikacji i to co ma postać autoteliczną (religia)
Antropologia postmodernistyczna obejmuje wąski dział kultury - zbiór instytucji i poziom zjawisk mentalnych.
W. Goodenough dokonał rozróżnienia na :
ETHIC - etyczny kontekst badania kultury (Benedict, Malinowski)
EMIC - emiczny kontekst badania kultury (Clifford)
ETHIC - badanie kultury z zewnątrz, ogląd zjawisk jest rezultatem pracy terenowej, tego co badacz zaobserwował ; uwzględnia się w niewielkim stopniu punkt myślenia badanego - spora część kultury jest nieuświadomiona
EMIC - badanie od wewnątrz, badacz przyjmuje postawę negocjującego, próbuje wniknąć do myślenia tubylca, chodzi o uchwycenie sposobów myślenia, kategoryzacji, klasyfikowania. Staramy się wniknąć w strukturę umysłową jednostki a nie strukturę przestrzenną.
Współczesna antropologia zmierza w stronę EMIC tzn. w sferę symboliczną.
Typ kulturowy lub typologia kulturowa
Typologia kulturowa wg M. Mead
model postfiguratywny - tradycyjnie dzieci uczą się od swoich rodziców, kultury izolowane, zamknięte. Wymiary zamknięcia są automobilne (ludzie rodzą i umierają w tym samym miejscu), przepisy są te same dotyczące pełnienia roli zamknięcie świadomościowe, czas zamknięty (od obrzędu do obrzędu od ceremonii do ceremonii) Zaliczamy kultury tradycyjne, aż do czasu gwałtownego rozwoju komunikacji i techniki.
model kofiguratywny moment zmiany kulturowej, w których zarówno dzieci jak i dorośli uczą się od swoich rówieśników. Zaliczamy kultury w okresie przejściowym, poddane gwałtownym zmianom.
model prefiguratywny, w którym dorośli uczą się również od swoich dzieci. Zaliczamy te współczesne kultury w których zmiana jest elementem stałym. Zmiana powodowana osiągnięciami technicznymi o szerokich oddziaływaniach społecznych jak telewizja czy internet.
8. Antropogeneza
Antropogeneza - próba odpowiedzi na pytanie skąd pochodzi człowiek
2 teorie:
Teoria kreacjonistyczna - teoria powstania świata, utrzymująca że wszelkie formy życia stworzył Bóg, wskazując na interwencje sił zewnętrznych, wyższych, boskiej natury
Teoria ewolucjonistyczna - początek XIX wieku, wielu ewolucjonistów postrzegało człowieka jako misję
Odwołując się do znalezisk antropologicznych - szkielety, ślady bytności, malowidła, pierwsze ołtarze, formy pochówku w jaskiniach próbowano odpowiadać w kategoriach ewolucyjnych skąd doszło do takiej formy człowieka.
Współcześnie antropologia odpowiadając na pytania nie poszukuje odpowiedzi samotnie lecz opiera się na biologii molekularnej, precyzującej pewne datowania.
Drugi ślad to kwestia etologii - [biol. to nauka o zachowaniu się zwierząt i o pewnych aspektach zachowania się ludzi] - obserwowania naczelnych, które mają zbliżony do nas genotyp.
Wiedza ta jest zatem interdyscyplinarna, bowiem żaden antropolog nie opiera się jedynie na znalezionych szkieletach.
Teoria ewolucji rozwijała się około 40 lat wstecz, wzmianki na temat ewolucji gatunku ludzkiego pojawiły się już w XIX wieku (czaszka neandertalczyka - jedno z pierwszych znalezisk), koniec XIX w. - człowiek jawajski (1-1.6 mln lat).
Drugi element to nie tylko ślady kostne, ale też teoria ewolucji Darwina - ewolucji organizmów w drodze doboru naturalnego.
9. Cechy dystyngtywne człowieka jako istoty gatunku:
Cechy gatunkowe:
dwunożność ( z zastrzeżeniem, że nie każda dwunożność prowadzi do człowieka - homo)
wielkość mózgu - u naczelnych - 500 cm3 (małpi rubikon) ; mózg człowieka waha się pomiędzy 1350-1500 cm3
znacznie wydłużony okres rozwoju osobowego - nabywanie wiedzy i umiejętności, wybitnie długi okres dzieciństwa
umiejętności narzędziowe - człowiek zaczyna być wynalazcą narzędzi, osobą zręczną - budowanie narzędzi - preferowanie strony prawej, człowiek posiada anatomicznie odchylony kciuk w inną stronę
mięsożerstwo, łowiectwo - przejście na dietę wysokooktanową co spowodowało rozwój mózgu
człowiek jako osobnik najbardziej afektywny, nieobliczalny ze stworzeń, zdolny do agresji (wybicie Tasmańczyków), sięganie po pokarm wysokobiałkowy być może było pożeraniem jednych hominidów (człowiekowatych) przez drugie. Kod biologiczny nie nadąża za wyposażeniem kulturowym toteż brak pewnych hamulców hamujących zachowania agresywne. Wprowadza podział na swoich i obcych - ludzie w opozycji do zwierząt - odbicie w hipotezach antropogenezy.
posługiwanie się językiem symbolicznym - zdolność do tworzenia komunikatów, posługiwania się znakami ; mowa artykułowana, która wymaga refleksyjności, świadomości „ja” to przypadłość na właściwa i wyewoluowała u homo sapiens
swoista w naszym gatunku złożona temporalność tj. odwoływanie się do przeszłości i tworzenie projektów odnośnie swojej przyszłości
zdolność do przyswajania (uczenia się), rozwijania, selekcjonowania i przekazywania elementów kultury pewnym generacjom.
Wspólne punkty antropogenezy
W czym świat antropologów i ewolucjonistów jest zgodny?
Wspólne punkty antropogenezy:
hominidae (człowiekowate) pojawiły się jakieś 7-5 mln lat przed naszą erą
koncepcja ewolucji nie przypomina ogniwa łańcucha, które są ze sobą ściśle powiązane, jest to raczej ewolucja pladogenetyczna - przypominająca drzewo - jest wspólny pień, ale jest wiele odnóg - to są linie, które nie mają nic wspólnego z człowiekiem współczesnym, ewolucja ta jest multilinearną i nie każda prowadzi do człowieka współczesnego
hominidy przystosowały się do środowiska promieniście ; matecznikiem była Afryka-szczególnie wschodnia, stąd wyszły hominidy (wedle danych DNA, znalezisk) na Bliski Wschód, by jakieś 40 mln lat temu pojawić się w Europie Południowej.
10. Hominidae - próba genealogii
Hominidae (człowiekowate) pojawiły się jakieś 7-5 mln lat przed naszą erą
Hominidy przystosowały się do środowiska promieniście ; matecznikiem była Afryka-szczególnie wschodnia, stąd wyszły hominidy (wedle danych DNA, znalezisk) na Bliski Wschód, by jakieś 40 mln lat temu pojawić się w Europie Południowej.
Rodzina Hominidae wyodrębniła się ze wspólnego pnia wyższych naczelnych w tym samym czasie co rodzina człekokształtnych. Proces ten rozpoczął się około 14 mln lat temu. Z rodziny Pongidae dziś żyją co najmniej cztery gatunki: szympans, goryl, orangutan i gibbon.
W trakcie rozwoju rodziny Hominidae dokonał się proces hominizacji (uczłowieczenia), który polegał na natężaniu się, zaostrzaniu i kolejnym rozkwicie poszczególnych cech typowo ludzkich.
Zmiany środowiska, które się wówczas dokonywały - ocieplanie się i zmniejszanie wilgotności klimatu prowadzące do przekształcania się lasu tropikalnego w sawannę, stanowiły istotny bodziec biologicznych przemian, prowadzących do rozwoju formy Ramapithecus i Australopithecus.
Przechodzenie od życia w lesie do życia na otwartej przestrzeni nadawało sens dwunożnemu chodowi, spionizowanej postawie ciała oraz zmianom ostrości poszczególnych zmysłów ciała.
Na sawannie nie było takiej obfitości pożywienia jak w tropikalnym lesie, np. łatwo dostępnych owoców, toteż zmuszało to organizmy do pewnych nowych rozwiązań adaptacyjnych. Pożywieniem stały się twarde nasiona traw, a także mięso upolowanych lub padłych zwierząt. Zdobycie mięsa nie było jednak łatwe - nie wyposażone w kły, pazury, budowa fizyczna uniemożliwiająca dogonienie uciekających ssaków trawożernych. To zmusiło istoty do inwencji.
W takim właśnie środowisku przejściowym, leśno-sawannowym, żyła istota prowadząca naziemny tryb życia, której szczątki znaleziono w Pendżabie, a później także w Kenii ; stąd pochodzi jej nazwa : Ramapithecus i Kenyapithecus.
Kenyapithecus - znalezisko w Kenii , układ szczęki U-kształtny, była to istota małpia, poruszała się na czworakach
Ramapithekus - znalezisko, fragment żuchwy - duże zęby, silne mięśnie żuchwowe, datowane izotopem c-14, na 13-14 mln lat temu, mógł od czasu do czasu przyjmować pionową postawę ciała choć w zasadzie był czworonogiem (E. Nowicka..., str.217), kształt szczęki bliższy człowiekowi: szczęka V-kształtna - ślad ten w latach 50-tych został odrzucony.
Do drugiego rodzaju rodziny Hominidae należy istota odkryta w latach dwudziestych przez Raymonda Darta - Australopithecus to znaczy małpa południowa.
żył w środowisku sawannowym na dużych obszarach Afryki Południowej
stosuje się do niego określenie: „małpolud” - Pithecanthropus - jego ciało od pasa w dół przypomina ciało człowieka, od pasa w górę - ciało małpy
budowa tułowia, miednicy oraz długiej kości uda świadczy o tym, że przyjmował często pozycję pionową
masywna szczęka dawała możliwość ruchu trącego, co świadczy o przewadze w jego pożywieniu twardego pokarmu roślinnego (E. Nowicka..., str. 218 - dalsza charakterystyka).
Również w gorącej strefie klimatycznej, bo w Afryce, a być może także w Indonezji, żyła w okresie od 1,9 do 1,7 miliona lat temu istota człowiekowata, której klasyfikacja systematyczna ciągle jest przedmiotem sporów, ponieważ jedni badacze widzą w niej najwyższy pod względem rozwoju wykwit rodzaju Australopithecus, inni zaś pierwszy gatunek homo.
Mary i Lewis Leakeyowie, nadali nowo odkrytej istocie nazwę : Homo habilis czyli człowiek umiejętny, zręczny. Cechy charakterystyczne homo habilis:
zupełnie wyprostowana postawa,
stopa podwójnie wysklepiona co pozwalało na długotrwałe utrzymywanie pionowej pozycji ciała i kroczenie podobne do chodu człowieka współczesnego,
bardziej chwytna dłoń, odchylony przeciwstawny kciuk (na stanowiskach w Oldoway znaleziono pięściaki, pierwsze narzędzia),
wyraźnie większy mózg (700 - 800 cm3)
Homo erectus zaliczany do rodzaju homo, co znaczy człowiek.
żył w okresie od około miliona do około 200 tysięcy lat temu
spionizowana postawa,
poruszał się wyłącznie na dwóch nogach,
miał całkowicie przeciwstawny kciuk umożliwiający precyzyjny uchwyt,
duży mózg (ponad 1000 cm3),
tworzył wiele typów narzędzi,
był wyższy i masywniejszy od wcześniejszych form człowiekowatych, wzrost około 165-175 cm, waga ciała mogła przekraczać 70 kg,
coraz bardziej V-kształtna szczęka co wskazywało na dominację diety mięsnej.
Cechy adaptacyjne:
swoje obozowiska (żył w kilkudziesięcioosobowych gromadach) zakładał zawsze nad wodami: wzdłuż koryt rzek, nad jeziorami lub na wybrzeżu morskim, nigdy w lasach,
znał ogień, lecz nie znał sposobów jego niecenia, co potwierdzały odkryte w jaskini Czoukoutien pod Pekinem, duże pokłady popiołu świadczące o podtrzymywaniu ognia całymi latami,
szczątki zwierząt znajdywane w obozowiskach świadczą o tym, że upolowane zwierzęta ćwiartowano i częściowo zjadano na miejscu, pozostałe zanoszono do obozu, polował na mastodonty, mamuty
wyszedł z niszy (Afryki) z powodu zbyt dużego zaludnienia,
przystosowywał się do różnych klimatów, nosił skóry, osłony od zimna (znaleziska w Chinach).
9. Homo sapiens sapiens i jego cechy
Dziś do gatunku Homo sapiens (człowiek rozumny) obok człowieka żyjącego współcześnie, określanego najczęściej jako podgatunek Homo sapiens sapiens, zalicza się również formy znacznie wcześniejsze, w tym człowieka z Neandertalu zwanego też neandertalczykiem (homo sapiens neanderthalensis) [E. Nowicka..., str.231]
Charakterystyka :
pojawił się na kuli ziemskiej już 350 tysięcy lat temu, znane są dwie odmiany: bardziej archaiczna i bardziej zaawansowana
wczesny neandertalczyk żył na obszarze prawie całego Starego Świata, dobrze radząc sobie z odmiennymi klimatami, nawet z klimatem chłodnym,
klasyczny neandertalczyk żył na znacznie mniejszym obszarze Europy, Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej, prawdopodobnie był formą wyspecjalizowaną, pojemność jego czaszki była równa czaszce człowieka współczesnego lub mieszcząca się w górnych granicach pojemności,
wystąpiła wyspecjalizowana broń myśliwska, nowym surowcem do wyrabiania narzędzi stały się kości,
ważnym typem znalezisk mówiących o kulturze i życiu społecznym człowieka neandertalskiego są intencjonalne pochówki o charakterze obrzędowym ( ślady pyłków kwiatowych co sugeruje przyozdabianie),
w jaskiniach chorwackich znaleziono pierwsze instrumenty muzyczne - flety,
występował na terenie Polski (znalezisko koło Radomia).
Najwcześniejsze znane szczątki podgatunku Homo sapiens sapiens są datowane na okres od 40 do 35 tysięcy lat temu. Tworzył on kulturę górnego paleolitu, będzie więc nazywany człowiekiem górnopaleolitycznym lub człowiekiem z Cro-Magnonu. Wyróżnia go wiele cech anatomicznych : wąski nos, szerokie i wysokie czoło i duży mózg, stosunkowo małe łuki brwiowe i niskie oczodoły.
Człowiek górnopaleolityczny może być bez najmniejszych wątpliwości zaliczany do człowieka współczesnego - w jego budowie fizycznej, życiu społecznym i formach kulturowych odkrywamy nas samych. Mieści się pod względem biologicznym w obrębie zmienności współczesnych populacji ludzkich, choć charakteryzuje się krótszą i szerszą twarzą niż przeciętny człowiek współczesny. Skrócenie się u człowieka górnopaleolitycznego szczęki można przypisać zmniejszeniu się funkcji trąco-miażdżącej, co związane jest ze staranniejszym przygotowywaniem pożywienia.
Kromaniończyk dobrze się adaptował do rozmaitych środowisk przyrodniczych dzięki zmiennej, elastycznej kulturze.
11. Monocentryczne i policentryczne koncepcje powstawania człowieka
Wyróżnia się dwie koncepcje powstawania człowieka : monocentryczną i policentryczną.
Zgodnie z monocentryczną koncepcją powstawania człowieka współczesnego dzięki kulturze rosła populacja człowieka z Cro-Magnonu i rozprzestrzeniała się z hipotetycznego miejsca powstania na Bliskim Wschodzie na szerokie obszary Europy, Azji i Afryki.
Druga teoria, policentryczna głosi, że w wyniku trendu genetycznego i presji środowiska przyrodniczego na różnych terenach Starego Świata człowiek współczesny powstawał niezależnie. Za tą koncepcją przemawiają dowody w postaci przejawów kultury najwcześniejszego Kromaniończyka znajdywane na ogromnych obszarach i dokładnie tak samo datowanych. Gdyby rozwinął się w jednym miejscu, musiałby błyskawicznie dokonać ekspansji terytorialnej, opierając się zaś na wiedzy o możliwościach przemieszczania się najprostszych społeczeństw zbieracko-myśliwych - jest to po prostu niemożliwe.
Człowiek z Cro-Magnonu
2 tezy:
pokojowe wyeliminowanie neandertalczyka - neandertalczyk prowadził stacjonarny tryb życia, człowiek współczesny charakteryzuje się dużą mobilnością, co daje kilka cech adaptacyjnych a mianowicie: daje możliwość łatwiejszego zdobywania zwierzyny, powoduje możliwość istnienia wrogów, konkurencji
hipoteza rzezi - neandertalczyk jako konkurencja został przez człowieka współczesnego wyeliminowany (może nawet zjedzony - jeszcze w latach 20-tych polowano na Pigmejów jako na zwierzynę).
Tę tezę monocentryczną wzmocniła hipoteza Ewy - mitochondrialnego DNA - tylko w linii żeńskiej. Gdyby przyjąć, że ewolucja odbywała się w wielu miejscach to różnice w mitochonrialnym DNA powinny być duże, są zaś analogiczne i wskazują na Afrykę Wschodnią, jako miejsce narodzin człowieka współczesnego.
Kromaniończyk jest odpowiednikiem człowieka współczesnego z Europy :
bardzo jasno-blada karnacja,
blond lub rude włosy,
bogaty arsenał narzędzi - umiał budować namioty, przenośne domy,
umiejętność przystosowywania się do klimatu.
Podstawowe cechy najwcześniejszej kultury homo sapiens sapiens:
kultura górnego paleolitu wykazuje ogromną zmienność regionalną, mówimy o istnieniu wielu kultur
kultury te różniły się typami narzędzi, stopniem ich rozwoju i specjalizacji, rodzajem przystosowania do określonego środowiska
obecność określonych przejawów gustów estetycznych a nawet wytworów sztuki
wyspecjalizowane myślistwo i ślady życia obrzędowego
12. Swoi a Obcy
W perspektywie kognitywnej w antropologii występuje kategoria opisująca rzeczywistość społeczną, która dzieli ową rzeczywistość według osi semantycznej - kategoria „swój” i „obcy”.
Dążenie do kategoryzacji jest uniwersalną cechą umysłu, bowiem w jej wyniku stara się on przetworzyć nadmiar informacji.
Klasyfikacje ułatwiają interpretację otaczającej rzeczywistości - poprzez nadanie wyrazistości, prostoty, zamknięciu w znaki, służą one porządkowaniu świata. Ponadto konsekwencją klasyfikacji są procesy atrybucyjne, którym podlegają zarówno jednostki, grupy czy kategorie - za sprawą przypisywania pewnych cech i przywoływania stygmatów ludzie są w stanie postępować wobec nich tak, jak ich „widzą”. Zatem przypisywanie pewnych cech „obcym” konsekwentnie prowadzi do konkretnego postępowania wobec osoby (grup osób) naznaczonej.
Legov wskazuje, że w średniowiecznej Europie występowały trzy kategorie stygmatów (pewnego rodzaju piętna, „pieczęci” od łacińskiego słowa „stigl” - „pieczęć”, znamię) :
Pierwsza dotyczyła osób wykonujących zawody związane z „przelewaniem” krwi (np. kat, rzeźnik).
Następna kategoria dotyczyła osób niskiego pochodzenia (np. łaziebna, prostytutka).
Ostatnia zaś dotyczyła wyznaczenia symbolicznej granicy między dobrem a złem, zgodnie z którą personifikację owego zła stanowił kolor żółty - kolor hańby, wstydu (np. Judasz w żółtej szacie).
W każdej kulturze istnieją tego typu stygmaty: dzięki nim świat jest zrozumiały, prostszy, daje się zamknąć ; generują wprost nierówne traktowanie innych.
Goffman wymienia następujące kategorie stygmatów funkcjonujących współcześnie:
Stygmaty fizyczne - aberracje [zboczenie, odchylenie] cielesne i umysłowe - stygmy, które trudno ukryć np. deformacje, tusza
Stygmaty moralne - łatwiej ukryć np. homoseksualizm, nieuczciwość, alkoholizm czy narkomanię
Piętna kulturowe - czynniki rasowe, różnice religijne - heretyk, innowierca, agnostyk [zwolennik poglądu negującego częściowo możliwość poznania świata i rządzących nim praw]
Proces tworzenia figury obcego:
Żeby stać się obcym trzeba być innym, odmiennym, wyróżniać się - posiadać wyróżniającą cechę lub cechy odbiegające od wzorca fizjologicznego, behavioralnego czy moralnego.
Svetan Todorov wyróżnia:
kategorię „inny we mnie” (intersubiektywe ja) - koncentruje się ona na doświadczeniach jednostki, która pod wpływem traumy, znaczącego zdarzenia, wrażliwości w procesie odkrywania siebie, czy też nawet środków halucynogennych (np. u szamana) prowokuje pytanie o własną tożsamość, przebudowuje jaźń, rozbudowuje percepcję samego siebie o element „obcości”
kategoria intrasubiektywne ja - zostaje interpersonalny, czyli jego kategoryzacja staje się konsekwencją kontaktów z legitymizacją kategorii społecznej - to inaczej „obcy znany” (Simmel), „inny z mojego świata”
Pojawia się również kategoria „inny nie z tego świata”, kiedy kontakt z pewnym rodzajem inności zostaje doświadczony po raz pierwszy.
Kiedy inny staje się obcym? - kiedy zaczyna podlegać specyficznemu sposobowi wartościowania, jego inność zostaje zwartościowana.
Florian Znaniecki dokonał modyfikacji rozumowania obcości. Wskazał, że jest ona warunkowana przez kontekst sytuacyjny. Socjolog zdefiniował następujące kulturowe formy wrogości:
Antagonizm zbiorowy do zbiorowego przedmiotu - dwie grupy w konflikcie narodowym, wyznaniowym, etnicznym etc., które ze sobą walczą, dążą do unicestwienia siebie nawzajem
Indywidualny antagonizm do zbiorowego przedmiotu - rodzaj definicji sytuacyjnej, który powstaje w wyniku trajektorii losu, doświadczenia egzystencjalnego jednostki, biografia indywidualna sprawia, że konkretna obcość zawsze będzie spostrzegana jako wrogość
Zbiorowy antagonizm do indywidualnego przedmiotu - np. Napoleon Bonaparte dla Anglików, Osama bin Laden dla świata łacińskiego
Antagonizm indywidualny do indywidualnego przedmiotu - obcy znajduje się blisko, ale nie przebiega owa granica bliskości przestrzennie, lecz wewnątrz np. klanów, ten rodzaj wrogości spostrzegany jest w praktykach mających na celu zemstę zbiorową
Według Zygmunta Baumana pozycja obcego zmienia się w zależności od czasu historycznego, a definiowanie obcości jest silnie skorelowane z perspektywą czasową. I tak w nowoczesności, kiedy granice przestrzenne i ideologiczne są silnie spolaryzowane i oznaczone przez państwo, a obcy niejednokrotnie narusza trwałość podziałów owych granic, należy obcość usunąć, co można uczynić w dwojaki sposób (Levi-Strauss):
antropofabia - „pożerając obcość” (procesy asymilacji),
antropoemia - „wymiotując obcymi” (deportacje, eksterminacja, zagłada - fizyczne oczyszczenie terenu
Zatem procesy te są naturalną konsekwencją rozwoju państwa narodowego.
Z kolei w ponowoczesności normy społeczne i systemy moralne nie są już tak jednorodne, relatywizm sprawia, że powiększa się zakres tolerancji dla obcych, m.in. ze względu na korzyści ekonomiczne wynikające z przebywania obcego (obcy jako turysta, obcy jako tania siła robocza) na danym terytorium. Obcość przestaje być również cechą doświadczenia wyłącznie zewnętrznego, bowiem coraz częściej pojawiają się pytania dotyczące własnej tożsamości, korzeni symbolicznych, które ulegają coraz większemu „mieszaniu”, co jest jedną z konsekwencji rozszerzania się przestrzeni kultury jako całości za cenę zmniejszania obszaru i oddziaływania kultury lokalnej. Płynność granic kulturowo - przestrzennych przestaje być silnie dychotomiczna.
13. Mitologia według J. Bystronia.
Jan Stanisław Bystroń uważa, że obcy jest figurą zmitologizowaną, tzn. przynależy do dyskursu mitologicznego, bowiem
sąd o obcym ma moc archetypu, jest uniwersalny, jego treść jest impregnowana i przekazywana następnym generacjom, jak i pewien rodzaj zewnętrznej reakcji na obcość;
w rezultacie konstrukcji na sposób mityczny dochodzi do przewartościowania cech obcego;
dyskurs mityczny jest nie tylko opowieścią, ale i nakazuje pewien rodzaj postępowania: rozważność, wstrzemięźliwość w kontaktach, usztywnia repertuar naszych zachowań społecznych, waży imperatyw [nakaz, reguła, norma moralna]
J.S. Bystroń - 3 reguły :
deprecjacji - pewne wynaturzenie, zwartościowanie negatywne
generalizacji - tzn. obraz społecznie skonstruowany przekazywany jest obrazem gdzie zacierają się różnice między jednostkami ; przestaje różnicować
idealizacja historyczna - rodzaj pewnego procesu usprawiedliwienia legitymizacji traktowania inności, może przybierać różne oblicza
W konsekwencji dyskurs mityczny jest pewnym wytworem kulturowym - „Polak Węgier dwa bratanki”. Obraz o obcych jest obrazem zmitologizowanym - mit coś głosi, oznajmia, nakazuje.
Sposoby klasyfikowania „obcych”:
dychotomiczne - wyrzucić poza nawias, wrogie antagonistyczne podziały
komplementarne - obcość stopniowalna, można ujmować ją w kontinuum społeczne
J.S. Bystroń zwracał uwagę na okoliczności sprzyjające tego typu kategoriom. Sprzyjają temu takie cechy jak :
Stan zamknięcia społecznego, inhibicja [zahamowanie, opóźnienie jakiegoś procesu],
Zamknięcie horyzontalne - aspekt przestrzenny, tutejszość, sporadyczne wyjazdy poza orbis interior
Ruchliwość wertykalna - wraz z dziedziczeniem pozycji społecznych jest dziedziczona wiedza o „obcych”
Zamknięcie na płaszczyźnie ideologicznej - umysł zorientowany na ściśle określone kategorie, brak relatywizmu, tolerancji
Także w przypadku społeczeństwa polskiego można wskazać kilka wskaźników zamknięcia:
jednorodność etniczna
niemal jednolity wyznaniowo kraj
reglamentacja kontaktów ze światem zewnętrznym - „żelazna kurtyna”
monopartyjny system polityczny (perspektywa długiego trwania)
14. Dychotomiczne i komplementarne koncepcje obcości.
Sposoby klasyfikowania „obcych”:
dychotomiczne - wyrzucić poza nawias, wrogie antagonistyczne podziały
komplementarne - obcość stopniowalna, można ujmować ją w kontinuum społeczne
Typologie dychotomiczne
Typologie dychotomiczne antagonizują, silnie przeciwstawiają swoich i obcych, co prowadzi często do wyewoluowania kategorii - etnocentryzmu - grupa własna staje się grupą pozytywnego odniesienia, a członek grupy miłuje wszystko to, co uosabia jego własna grupa oraz wszystko inne ocenia poprzez pryzmat właśnie owych standardów (m.in. moralnych), wedle których postępuje jego grupa. Zatem to, co obce należy do innego świata, przez co jest złe, negatywne. Obcy sytuuje się gdzieś na zewnątrz - na peryferiach.
Typologie komplementarne
Komplementarność - stopniowalność obcości. Trzy poziomy społecznego dystansu:
komercjalizm
komersalizm?
ktoś kto jest partnerem dla nas
Typologie komplementarne zakładają, że obcość wpisuje się w porządek życia społecznego, a stać się swoim można poprzez zabiegi rytualne, np. chrzest, małżeństwo czy honorowe obywatelstwo.
J.S. Bystroń zwracał uwagę na okoliczności sprzyjające tego typu kategoriom. Sprzyjają temu takie cechy jak :
Stan zamknięcia społecznego, inhibicja [zahamowanie, opóźnienie jakiegoś procesu],
Zamknięcie horyzontalne - aspekt przestrzenny, tutejszość, sporadyczne wyjazdy poza orbis interior
Ruchliwość wertykalna - wraz z dziedziczeniem pozycji społecznych jest dziedziczona wiedza o „obcych”
Zamknięcie na płaszczyźnie ideologicznej - umysł zorientowany na ściśle określone kategorie, brak relatywizmu, tolerancji
Także w przypadku społeczeństwa polskiego można wskazać kilka wskaźników zamknięcia:
jednorodność etniczna
niemal jednolity wyznaniowo kraj
reglamentacja kontaktów ze światem zewnętrznym - „żelazna kurtyna”
monopartyjny system polityczny (perspektywa długiego trwania)
15. Etnocentryzm - pojęcie i wskaźniki
to jedno z podstawowych pojęć które antropologia wyartykułowała. Pojawiło się w pracach W.G. Summera. Oznacza taki pogląd na sprawę w którym własna grupa stanowi centrum wszystkiego, wszystkie inne gromady są schierarchizowane i oceniane do grupy własnej, stan wartości grupy własnej przyjmuje się jako standard, przekonanie, że to nasza kultura stanowi centrum a wszystkie inne są peryferyjne a stąd są gorsze.
Syndromem etnocentryzmu są:
przekonanie wyższości własnej grupy i kultury (grupy inne traktuje się jako niższe, pogardza się nimi)
traktowanie własnych standardów jako uniwersalnych i jedynie słusznych - postrzeganie własnej grupy jako silnej a obcej jako słabej
tendencja do surowszego karania obcych rygoryzm moralny w stosunku do obcych, domaganie się surowszych sankcji dla przestępstw przez nich popełnionych, surowsza ocena za ten sam czyn obcych
poszukiwanie współpracy w obrębie własnej grupy a brak kooperacji z obcymi
brak tolerancji, szacunku, wartości i idei dla strony przeciwnej
silna identyfikacja z grupą własną i pragnienie pozostania jej członkiem oraz niechęć do tych, którzy się wyłamują
ksenofobia - nieufność i strach przed obcymi, najczęściej obcych się boimy
Tam gdzie mamy do czynienia z etnocentryzmem mamy zawsze do czynienia z:
z pewną kategoryzacją świata, silna polaryzacja, dychotomiczny charakter
taka strukturyzacja służy jako źródło manifestacji i konsolidacji własnej grupy
prowadzi do sztywnych zachowań drugiego; obcych postrzega się poprzez stereotyp
Współcześnie etnocentryzm funkcjonuje jako postawa wobec innych narodów, która przejawia się jako :
Ksenofobia
Rygoryzm moralny - silne przestrzeganie norm
Przekonanie o szczególnej wadze pewnych ideologii - radykalizm polityczny, skrajny nacjonalizm.
Dzisiaj etnocentryzm to może być pewna fundamentalna idea. Tam gdzie silny fundamentalizm tam i silny etnocentryzm np. na płaszczyźnie konsumpcji - pewien rodzaj preferencji swoich marek.
16. Typologia obcych według Simmla
Simmel na początku dychotomizuje obcych na znanych i nieznanych, by następnie wskazać, że warunkowanie obcości wynika z intensywności relacji z „tutejszymi”. I tak wyróżnia następujące kategorie:
Obcy wędrowiec - „dziś przychodzi, jutro odchodzi”, dominują relacje przygodowe i raczej przypadkowe.
Obcy przybysz (rezydent) - w obszarze danej kultury zostaje do czasu zrealizowania przez niego określonego celu, dominuje konkretna, sformalizowana forma kontaktów (to np. student obcokrajowiec, misjonarz).
Obcy mieszkaniec (to quasi swój, bo chciałby być uznany za swojego, pragnie się asymilować, ale w pewnych sytuacjach komunikowane jest mu, że nie spełnia warunków pełnego uczestnictwa w danej grupie; ale i quasi obcy - uznaje się go za swojego, ale w pewnych sytuacjach zaznacza on swoją odrębność, przynależność do innych korzeni czy odmienny pierwiastek krwi: a więc pełni on jakby dwie różne role równocześnie) - według Parka to marginal man, czyli człowiek oscylujący pomiędzy dwoma kulturowymi społecznościami.
17. Pojęcie magii
Wybrane aspekty kultury symbolicznej - magia, religia a rytuał.
Magia - w wielu językach brzmi bardzo podobnie - w języku indoaryjskim - magn , w języku łacińskim - magus.
Definicje magii:
MARWICK : magia moc osoby zdolnej do kontrolowania nieosobowych oraz ponadnaturalnych sił - moc wpływania
WILSON : magia to THAUMA - czynienie rzeczy niezwykłych
METZGER : magia jako wiara w siły zawarte, ukryte w sytuacjach, rzeczach, działaniach
Magia to przypisywanie właściwości nadprzyrodzonych ludziom, z magią wiąże się wiedza dotycząca praw, przeświadczenie, że istnieją osoby, które potrafią podporządkować świat zewnętrzny.
18. Ewolucjoniści - Frazer, Tylor
Magia jest jednym z typów aktywności ludzkiej, które występują wprawdzie we wszystkich społeczeństwach, ale szczególnie duże znaczenie mają w myśleniu człowieka pierwotnego.
U Frazera magia jest quasi nauką ; są dwa prawa :
analogii (podobieństwa) - podobne przyczyny - podobne skutki
związku - rzeczy, które pozostawały w styczności ze sobą nadal działają na siebie nawzajem nawet wtedy gdy kontakt fizyczny przestał istnieć
Prawo analogii i związku stanowią podstawę do wyróżnienia magii sympatycznej. Wyróżnił jej 2 typy :
homeopatyczna - przenośna na prawie analogii - np. na wsiach bałkańskich kobieta rodzi, ale równocześnie z nią rodzi mężczyzna (jego symulacje mają ułatwić rozwiązanie) - podobne wywołuje podobne
styczności - kantagialna - u podłoża leży przekonanie, że rzeczy które raz pozostawały ze sobą w kontakcie, będą zawsze na siebie wywierać wpływ, oparta na prawie związku - np. wierzono, że jak ktoś zostawi ślad, a ktoś inny na niego nastąpi lub przekłuje to wówczas ten ktoś okuleje
19. Funkcjonaliści - Malinowski
Funkcjonaliści inaczej rozumieją magię. Według nich równolegle funkcjonuje magia i religia dlatego, że każda z nich pełni inną funkcję.
Według Malinowskiego magia jest :
praktyką życia codziennego
ma ona do spełnienia pewną funkcję - redukuje napięcie między „ja” a światem zewnętrznym
jest formą osłabiającą frustrację, napięcie, niepewności
Prawo Evansa Pritchard (ucznia B. Malinowskiego) - wprowadził ważne lecz pod wieloma względami intuicyjne rozróżnienie na :
czarownictwo (WITCHRAFT) - czarownictwem określamy czary mimo woli, niezamierzone ; osoby, które mają pewną moc lecz o niej nie wiedzą, mają pewien stygmat
czary (SORCERY) - osoby pełniące funkcję czarowników w sensie profesjonalnym, zinstytucjonalizowane np. szeptuchy na Podlasiu
20. Strukturaliści a magia
Koncepcje strukturalistyczne (L. Strauss, Leach) - te koncepcje wnoszą, że magia jest komunikatem kulturowym, przy pomocy słów i gestów próbujemy wpływać i zmieniać bieg wydarzeń. Działania ekspresyjne to dwie magie inaczej strukturyzujące rzeczywistość. Dwie reguły rządzące podziałem (powrót do Frazera):
magia homeopatyczna - związki o charakterze metaforycznym są punktem wyjścia (metafora), a punktem dojścia jest metonima (wiara, że jak działa się na laleczkę to działa się na człowieka)
magia styczności - punkt wyjścia to metonima (strzała i ludzka krew są ze sobą w kontakcie), a punktem dojścia jest metafora
E. Leach jest twórcą diady semantycznej - sygnał a oznaka
sygnał - związek przyczynowo-skutkowy ; reakcja na bodziec bezrefleksyjna
oznaka - relacje między znaczącym a oznaczanym, ustanawiane arbitralnie, trzeba ustalić kontekst sytuacyjny
21. Magia jako tekst kulturowy
22. Magia a religia
Powszechność magii i religii - występowanie we wszystkich społecznościach, bez wyjątku; człowiekowi od początku towarzyszy plątanina wierzeń i rytuałów. Idea i cel magii są jasne, w religii brak konkretnego zamiaru, traktowana jest jako istniejący „od zawsze” zwyczaj, dla wyjaśnienia jej genezy opowiada się mit
Wspólne cechy magii i religii
powstawanie i funkcjonowanie w sytuacjach stresu emocjonalnego, w przełomowych okresach życia, ważnych przedsięwzięciach
dają możliwość ucieczki z takich sytuacji poprzez rytuał i wiarę w rzeczy nadprzyrodzone
znajdują oparcie w tradycji mitologicznej, funkcjonują w atmosferze cudowności, stale objawiają swą moc dokonywania cudów
obwarowane są obrządkami tabu, należą do sfery sacrum
Magia - sztuka praktyczna, składająca się z czynności będących środkami do osiągnięcia konkretnych celów. Magia ma swoją technikę, zaklęcie, rytuał konkretne warunki. Wiara w magie jest prosta, to potwierdzenie ludzkiej zdolności do wywoływania określonych skutków dzięki zaklęciu i rytuałowi. Funkcją magii jest rytualizacja ludzkiego optymizmu, umocnienie wiary w zwycięstwo nadziei nad strachem. Magia akcentuje wyższość ufności nad zwątpieniem, nieugiętość nad wahaniem, optymizmu nad pesymizmem. Przekonanie o istnieniu przeciw magii, mogącej odwracać skutki zaklęć, bądź je niwelować.
Religia zespół czynności samowystarczalnych, stanowiący cel sam w sobie. Wiara religijna obejmuje cały świat zjawisk nadprzyrodzonych, mitologia i religia jest o wiele bardziej zróżnicowana od magii.
Różnice między magią a religią:
magia związana z codziennością ; religia - z praktykami o charakterze odświętnym
religia zwykle ma bardziej rozwinięty system symboliczny, bardziej dotyczy wyobrażeń zbiorowych ; magia raczej indywidualna - na styku czarownika i interesanta
czarownik, mag rozkazuje, wierzy w swą moc, próbuje oddziaływać siłowo, przemawia, nakazuje ; kapłan błaga, prosi, adoruje
23. Tabu i jego istota
Tabu jest pojęciem zaczerpniętym z języka społeczności pierwotnych i wprowadzonym do antropologii jeszcze w XIX wieku przez J. McLennana.
Odnosi się ono do nie uzasadnionego zakazu, którego przekroczenie kojarzy się z poczuciem grozy i przerażenia. W kulturach pierwotnych za tabu stoją sankcje nadprzyrodzone. Lęk i poczucie grozy wiążą się z przekonaniem, że za przekroczenie tabu grożą niezwykłe, nieprzewidywalne kary nadprzyrodzone.
Z magią wiąże się też tabu czyli zakaz, coś niedozwolonego, jest ważnym elementem, termin pochodzący z Pacyfiku (Tonga). Tabu zawsze działa według zasady przeciwieństwa.
Wyróżnił kilka charakterystycznych obiektów, które mogą być tabu :
czynności : w społecznościach kastowych - kontakty towarzyskie, insestu (związki kazirodcze), seksualne poza kastą ; osoby, które wykonują czynności których nie powinni wykonywać np. działania nieczyste, nieetyczne, podwójnie urodzeni: bramini, czandalowie-grabarze, zarzynanie zwierzęcia
osoby - np. w Nepalu księżniczka - żywa bogini
substancje, przedmioty np. żelazo, broń
zwłoki - ciało ludzkie
pewnego rodzaju pożywienie
znaki np. „13”, w Chinach - „4” - jest to kulturowo uwarunkowane
kolory np. w Chinach domy uciechy, sukienki oświetlone na czerwono - kolor radosny.
Tabu przyczynia się do wyznaczenia przestrzeni - sacrum. Sfera sacrum kojarzy się z niezwykłością, z czymś nieznanym i nie związanym z tym światem, wiąże się z postawami lęku, niepokoju i poczuciem dziwności.
24. Koncepcje religii
E. Taylor - formy praktyk religijnych
animizm - praktyka, która opiera się na przekonaniu, że istnieje pierwiastek duchowy na świecie ; tam gdzie pojawia się pierwiastek duchowy, duchowość - pojawia się religia. Element duchowy może być upostaciowiony w osobnych istotach, ale też może przenikać przedmioty materialne.
manizm - coś co wywiera określony wpływ na nasze życie, los (kult przodków)
fetyszyzm - oddaje się kult pewnym obiektom materialnym - znak, góra, kamień np.jemioła dla Celtów, góra Fudżi dla Japończyków ; ten podział nie jest do końca rozłączny, bowiem w religiach np. krzyż, gaje, świątynie np. Ganges można by kwalifikować jako fetysze
monolatria - oddawanie czci pojedynczej osobie, praktykowanie kultu jednego bóstwa np. wyznawcy Kriszny
monoteizm - cześć oddawana jednemu bogowi
Podział ten trudny do utrzymania.
25. Typologia Wallace
PARADYGMAT IDEACYJNY (STRUKTURALNY) - A. WALLACE - antropolog kognitywny
Praktyki religijne dzielimy na :
szamańskie - oparte na łączności z czarownikiem i siłami transcendentnymi, religijność i magia zachodzą na siebie, szaman często próbuje oddziaływać na świat ; następuje przenikanie się pierwiastków religijnych i magicznych ; szaman występuje w społecznościach łowieckich, zbieraczych (np. na Syberii, na północy Ameryki Północnej tzn. tam gdzie istnieje silna zależność między kulturą i naturą)
wspólnotowe - zalicza się tu ceremonie plonów, kult przodków, tajne związki, stowarzyszenia czyli te co mają strukturę plemienną, instytucję wodza, tam gdzie występują rytuały zbiorowe ; religia staje się faktem społecznym
olimpijskie - występują w społecznościach tworzących już pewne wspólnoty państwowe, namiastki państw - miast - gdzie jest rozwinięta struktura społeczna ; występują zawodowi kapłani - wyspecjalizowana warstwa społeczna np. starożytne cywilizacje
monoteistyczne - wiara w jednego boga jako siły, wszechogarniającej istoty ; w nowoczesnych społeczeństwach przybiera często charakte religii państwowych np. katolicyzm irlandzki, katolicyzm polski
26. Rozróżnienie kultu pozytywnego i negatywnego
PARADYGMAT HOLISTYCZNY - Malinowski, Radcliffe-Brown
Magia i religia zawsze obok siebie, trzeba by badać obie jaką pełnia funkcję w społeczeństwie.
Religia dostarcza pewnej racjonalizacji, w sensie działania społecznego jest przykładem, że jednostka otrzymuje wsparcie ; religia jest tym co łączy ze społeczeństwem (bardzo Durkheimowskie - istotą religii jest sacrum w opozycji do profanum)
Sacrum przejawia się pod postacią 2 kultów, obrzędów:
kult negatywny służy do wyznaczania trwałej i nieprzekraczalnej granicy między sacrum i profanum ; w każdej religii występują pewne zakazy, które rozdzielać sacrum od profanum - działania oczyszczające
kult pozytywny służy łączności wszelkiego typu formy adoracji ; działania ofiarne - dary, vota, komunie, modlitwy, medytacje
M. Eliade mówił, że podstawowymi przejawami są czas i przestrzeń.
Czas :
linearny - historyczny
zrytualizowany - mityczny
powracający
archetypiczny - odnosi nas do początku, ustanawia rodzaj precedensu - jest czasem pierwszym
Przy pomocy wierzeń i rytuałów zawracamy czas. Te koncepcje czasu mogą się uzupełniać. Analogicznie jest z przestrzenią ; można tu wyróżnić miejsca święte, często jako miejsce centralne np. meczet. Tych miejsc nie ustanawia się swobodnie - są one naznaczone, objawiane, naznaczane historycznie. Czasem pewnym wydarzeniom nadaje się znaczenie religijne np. Cud nad Wisłą.
27. Co to jest relatywizm, jego odmiany.
Relatywizm - pewna względność sądów, opinii, ocen. Relatywizm kulturowy bierze początek w przekonaniu, że każda kultura jest swoista, niepowtarzalna.
Żadna kultura nie dysponuje takim kryterium absolutnym aby się wypowiadać na temat istnienia innych kultur. Odnosząc się do naszej kultury odnosimy się do pewnych uniwersaliów, które funkcjonują tylko w ramach naszej kultury. Natomiast te określenia nie przekładają się na inne kultury. Dlatego też porównywanie kultur jest nieuprawnione.
Relatywizm to założenie, które mówi, że nie ma uniwersalnych standardów moralnych, bo nie ma uniwersalnej kultury.
Odmiany:
relatywizm poznawczy (F. Boas, M. Herskowits) - istnieją założenia: ludzie i umysł ludzki wytwarza kategorie i pojęcia według których porządkowany jest świat ; ludzie różnych kultur posiadają specyficzne sieci znaków tzn., że rozpatrujemy zjawiska w perspektywie, kontekście tej kultury, której zjawisko dotyczy a zatem kultur nie można porównywać. Każda kultura jest specyficznie zorientowana, wzór kulturowy wdrukowany jest w jednostkę można zatem jedynie opisywać, analizować w obrębie badanej kultury
moralny - etyczny - odnosi się do pewnych ocen, standardów. Żadne kulturowe działanie same w sobie nie jest ani dobre ani złe. Oceniamy je w obszarze jakiejś funkcjonalnej całości. Nie ma uniwersalnych standardów moralnych, bowiem nie ma jednej kultury. Każda kultura wytwarza swoisty system instytucji i w pewien specyficzny sposób stan równowagi. To co z punktu widzenia jednej kultury jest złe, niemoralne, z punktu widzenia innej kultury może być do przyjęcia. Norma jest tworzona zawsze kulturowo, toteż należy oceniać ją z punktu widzenia danej kultury.
językowy - język jest pewną strukturą znaczeniową, nie jest tylko środkiem komunikacji bezpośredniej. Język rzutuje na sposób widzenia, kategoryzowania świata, determinuje nasze myślenie i zachowanie. Natura języka określa sposób w jaki postrzegamy świat. W/w naukowcy twierdzili, że język danego społeczeństwa kieruje uwagę jego członków ku niektórym aspektom świata, pomijając inne. Słownictwo i struktura gramatyczna języka determinują sposób pojmowania świata przez ludzi, tzn. koncentruje jego uwagę na takich a nie innych aspektach rzeczywistości i sprawiają, że członkowie tego społeczeństwa myślą w określony sposób. Język ideologii narzuca nam sposób widzenia świata np. definicje wroga
Przykład - słowo śnieg - w języku polskim - jedno określenie ; w języku Inuitów - kilkadziesiąt określeń na słowo śnieg, ponieważ rozróżnienie rodzajów śniegu spełnia ważną funkcję w życiu tego ludu.
28. Co to jest i czym się charakteryzuje rytuał.
Rytuał jest czymś co służy wytwarzaniu wspólnoty, jest wspólnotą, jest to pewien rodzaj pomostu między jednostką a społeczeństwem.
Rytuał z łacińskiego ritus (ma podwójną konotację)
to coś co jest powtarzalne, cykliczne, okresowe - pewien obyczaj
ma pierwiastek sakralny - kult, ceremonia religijna
Definicje:
W. TURNER
Rytuał jest stereotypem sekwencji działań, skomplikowanych gestów, słów, przedmiotów wyznaczonych do oddziaływania na istoty czy siły nadprzyrodzone w imieniu uczestników dla ich celów i interesów.
Rytuał jest pewnym doświadczeniem społecznie ważnym.
E. LEACH
Rytuały nie są działaniami konkretnymi, są społecznymi technikami symbolicznymi. Rytuał coś nam oznajmia, jest symbolem, procesem przedstawienia ważnej zmiany, która zachodzi w życiu jednostki.
I. GOFFMAN
Rytuał jest podejmowany dla form skonwencjonalizowanych czynem, przez który jednostka przedstawia swój respekt i szacunek dla przedmiotu o najwyższej wartości.
Rytuał jest zawsze pewną konwencją poprzez którą komunikowany jest respekt, szacunek.
Dla antropologów rytuał jest zawsze związany z sferą sacrum. Antropologiczne rozumienie rytuału odsyła nas do przestrzeni symbolicznej, świętej.
Cechy dystyngtywne rytuału:
powtarzalność, regularność - czynności odprawiane są cyklicznie (one zmieniają się w czasie, ale w umyśle człowieka dzieją się zawsze)
jest faktem społecznym - tzn. wykonywany w poczuciu wewnętrznego przymusu, jako coś niezbędnego dla życia, w poczuciu społecznej doniosłości
ekspresywny charakter - w kategoriach zachowań symbolicznych, komunikat kulturowy
pewna forma sakralizacji - związany z rzeczami odświętnymi, przynależą do sacrum
są dramatami społecznymi - utrwalają poprzez osoby, gesty, słowa, miejsce i czas
Funkcje rytuału:
jest elementem łączącym (Fromm, Durkheim) - sposób reafirmacji grupy, jest pewną formą personifikacji tego co społeczne, reintegrują grupę
służą potwierdzaniu społecznego porządku (Clifford) - są legitymizacją społecznego porządku np. narodziny, małżeństwo
są formami rozładowania napięć tzn. na czas jakiś zostają zniesione pewne porządki np. na czas karnawału, podczas których na króla wybiera się osobę z niskiego stanu ; saturnalia - ludzie zamieniają się rolami społecznymi itp.
Zwalniają aktora z faktu dokonywania wyboru - rytuały są (Goffman) rutynowymi sposobami zachowania
Redukują niepewność
Rytuał a widowisko
Rytuały - kładą nacisk na skuteczność, czasową zmianę porządku społecznego ; jest wykonywany w przekonaniu pewnej technicznej zdolności do dokonania zmiany (też ma widowiskową władzę lecz różni się od widowiska skutecznością)
Widowiska - mają charakter ludyczny, zabawowy.
3 koncepcje, stanowiska :
Teoria rytuału przejścia (A. Van Gennet) - w każdym społeczeństwie i czasie są rytuały służące do przechodzenia przez jednostkę z jednej pozycji społecznej na inną
Założenia:
Rytuały dobrze dowodzą, że życie społeczne przebiega skokowo, zasadza się na cyklicznej zmianie
Rytuały przejścia są działaniami odświętnymi, sakralnymi
Rytuały przejścia mają specyficzną strukturę, można wyróżnić 3 fazy (A. Van Gennet)
faza separacji - rytn wyłączenia co oznacza opuszczenie dotychczasowej pozycji społecznej - jednostka opuszcza strukturę społeczną - przestaje być dla nas tym kim dotychczas była np. goli się komuś głowę-metafora śmierci. Ma to cel: chodzi o zerwanie ze światem profanum, jednostka jakby przechodzi do innego stanu
faza marginalizacji (Turner) - jednostka traci swój dotychczasowy status społeczny, jest obok nas, ale jakby jej nie było, może być objęta tabu, przejście w stan który ma namiastki sacrum. Faza ta jest to czas, w którym jednostka oswajana jest z tajemnicą , ale i przygotowywana do nowych ról. Faza ta może trwać różnie - krótko lub długo, np. czas narzeczeństwa, okres żałoby po śmierci bliskiego
faza inkorporacji - powrót jednostki do struktury, ale to już nie jest ten sam człowiek. Pełni on inne role, inna ma pozycję. To moment, w którym jednostka znowu należy do profanum-często jest to poprzedzone postem, uroczystościami.
Nie każdy rytuał kończy się fazą inkorporacji - np. osoba, która popełnia samobójstwo - osoby te są w specyficznym miejscu grzebane; dziecko zmarłe przed chrztem ; emigrant, który nigdy nie zaakceptował swojej nowej ojczyzny. Nie każdy zatem rytuał prowadzi do trwałej zmiany.
To są dalsze teorie. Dr Dziewierski wskazał jako możliwe pytanie do egzaminu tylko rytuał przejścia.
Teoria inicjacji (E. Eliade) - wtajemniczenie jednostki w rzeczy, które mają charakter ważny, odświętny
3 ważne kategorie inicjacji:
Inicjacje związane ze zmianą klasy wieku czyli przechodzenie przez grupy wieku
Inicjacje włączające jednostkę w poczet grup o ekskluzywnym charakterze (bractwa, loże, tajne związki) - włączanie ma charakter uroczysty
Inicjacje mistyczne - takie działania, które stanowią rodzaj naznaczenia jednostki do pełnienia pewnych, ważnych ról (poszukiwanie charyzmatycznych, niecodziennych cech)
Eliade wskazuje, że gdyby traktować inicjacje jako dramatyczny zespół czynności można wyróżnić szereg motywów:
Akt obrzezania - inicjacja wstępowania do klasy wieku
Motyw labiryntu - przejście przez tajemne drzwi symbolizujące dostęp do pewnej wiedzy, która nie jest dostępna zwykłym śmiertelnikom
Odejście na pustynię - motyw inicjacyjny - miejsce odludne - miejscem oczyszczenia
Inicjacje z pomocą środków halucynogennych (zioła, grzyby, wywary)- poszerzanie środków percepcyjnych
Inicjacje pełnia 2 funkcje:
łączenie jednostki ze społecznością, w różne struktury (tajne związki, w klase wieku)
łączy się z hierarchią i porządkiem wartości - afirmacja określonych wartości
3. Teoria faz granicznych(liminidy) (W. Turner) - przeciwstawiały communitas - strukturę i wspólnotę.
Główną dominującą rolę pełni struktura, to społeczeństwo zhierarchizowane, to układ ról, pozycji.
Wspólnota to obraz społeczeństwa niezróżnicowanego wewnętrznie, to swego rodzaju przeciwstruktura.
2 typy rytuałów:
rytuał podwyższania statusu - ważny dla utrwalenia struktury społecznej, rytuały związane z przejmowaniem ważnych ról społecznych, ich rezultatem jest trwała zmiana miejsca w strukturze
rytuał zmiany statusu - na czas jakiś siła i moc struktury zostaje zawieszona, liminidy oznaczają, że jednostka funkcjonuje poza strukturą np. mecz - rytuał wspólnotowy - podział społeczności na dwa obozy kibicujące swoim drużynom; trwa określony czas - tak długo trwa wspólnota ; czas karnawału - ludyczny czas wytwarzania wspólnot.
W przestrzeni kulturowej sens tych rytuałów polega na rozładowaniu napięć, oczyszczeniu. W różnych kulturach i czasie mogą pełnić rolę katalizatora.
Ludzie wspólnoty funkcjonują w pewnym marginesie, poszukują nowych form, rozwiązań. Wszelkie działania służą utrwalaniu porządku społecznego.
3 typy communitas - wspólnot duchowych:
Ad choc - oparte na byciu razem, emocjach np. podczas, marszu, koncertu rockowego. Obrasta szybko ideologicznie - w imię pewnych idei występuje się przeciwko porządkowi - tworzy się communitas ideologiczne. Trzeci typ to communitas normatywne - tworzy się charakterystyczna forma buntu, zaczyna wyglądać jak alternatywny porządek.
Turner próbuje pokazać jak communitas jest formą efemeryczną ; umiera, w miejsce jednego communitas powstają nowe, alternatywne ruchy.
Tam gdzie zagadnienia są nie mają numeracji - to tych zagadnień dr Dziewierski nie wskazywał - to jest dołożone. Opracowanie w oparciu o moje notatki i materiał przesłany pocztą elektroniczną.
1