Ekonomia
Ekonomia to nauka o procesach gospodarczych, (tzn. o procesach produkcji, konsumpcji, wymiany), bada, w jaki sposób społeczeństwo gospodarujące decyduje o tym, co, jak i dla kogo wytwarzać. To nauka o dokonywaniu wyboru w warunkach rzadkości.
Dobrami nazywamy takie produkty materialne jak stal, samochody.
Usługami nazywamy takie:
działania, które mogą zaspokajać potrzeby konsumenta jedynie w trakcie ich realizacji (masaż, spektakl teatralny, itp.);
świadczenia, za które płacimy (gdy ktoś coś robi, np. kosmetyczka).
Płatności transferowe są to wypłaty na rzecz pewnych osób, od których w zamian nie wymaga się jakichkolwiek innych świadczeń (np. świadczenia ze sfery zabezpieczenia społecznego: emerytury, zasiłki dla bezrobotnych).
Produkt Narodowy Brutto (PNB) to wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w gospodarce w danym okresie, np. w czasie jednego roku.
Rzadkość i wybór według ekonomii
Zasób rzadki (ograniczony) - cechuje się tym, że przy cenie równej zeru popyt nań przewyższa dostępną podaż.
Każdy zasób, za którego użytkowanie zmuszeni jesteśmy płacić, jest zasobem rzadkim.
Rzadkość jest wynikiem zależności między zapotrzebowaniem ludzi na dobra, a ograniczonymi zdolnościami wytworzenia tych dóbr. Występuje zawsze, gdy zapotrzebowanie ludzi na dobra przewyższa możliwości wyprodukowania tych dóbr (niezależnie od tego, jak znaczne są możliwości produkcyjne).
Dobrami rzadkimi są te dobra, które wymagają od nas ponoszenia kosztów (czas, pieniądze), by je zdobyć.
Kultura wpływa na to, co jest dla nas dobrem rzadkim. Każda grupa społeczna odczuwa rzadkość na innym poziomie.
Dobra wolne to dobra w nieograniczonej ilości (ok. 150 lat temu: czyste powietrze, woda; teraz to dobra rzadkie, bo żeby je mieć, trzeba ponieść koszty).
Konieczność dokonywania wyboru między dobrami. Żeby coś osiągnąć musimy z czegoś zrezygnować - problem wyboru.
Wybór - musimy wybrać strategię, by usunąć w przyszłości problem rzadkości.
Krzywa możliwości produkcyjnych
Krzywa możliwości produkcyjnych przedstawia - przy każdym poziomie produkcji jednego dobra - maksymalną, możliwą produkcję drugiego dobra.
Krzywa możliwości produkcyjnych określa maksymalną wielkość produkcji jednego dobra przy danych rozmiarach produkcji dobra drugiego. Ilustruje ona możliwe warianty decyzji produkcyjnych, czyli stanowi mapę wyborów, jakich społeczeństwo musi dokonać, rozstrzygając o strukturze produkcji. Zasoby są czynnikiem rzadkim, a zatem punkty położone na zewnątrz krzywej możliwości produkcyjnych są nieosiągalne. Produkcja odpowiadająca punktom położonym poniżej krzywej jest nieefektywna.
Kształt krzywej. Jest ona wklęsła względem punktu odpowiadającego zerowej produkcji obu dóbr. Kształt jej to następstwo prawa malejących przychodów (=> każdy następny zatrudniony w gałęzi zwiększa jej produkcję w stopniu mniejszym niż jego poprzednik; prawo malejących przychodów ma zastosowanie wówczas, gdy ilość jednego czynnika produkcji, np. pracy jest zmienna, natomiast zasoby pozostałych czynników, np. maszyn są stałe). Przejście z punktu A do B, z B do C, itd., oznacza przemieszczenie jednego pracownika z produkcji posiłków do produkcji filmów, a każde takie przemieszczenie zmniejsza produkcję na jednego zatrudnionego w przemyśle filmowym i zwiększa w przemyśle spożywczym. W rezultacie kolejnych takich przemieszczeń uzyskujemy malejące przyrosty produkcji filmów, poświęcając w zamian rosnące ubytki w produkcji posiłków.
Krzywa możliwości produkcyjnych nazywana jest także granicą możliwości produkcyjnych.
Krzywa ilustruje problem substytucyjności - więcej jednego dobra za cenę zmniejszenia ilości drugiego.
Opis krzywej:
Punkt położony nad krzywą jest nieosiągalny, taka produkcja jest niemożliwa, ponieważ wymaga większej ilości zasobów niż ta, którą dysponuje gospodarka.
Punkt położony pod krzywą oznacza produkcję nieefektywną, ponieważ społeczeństwo marnotrawi zasoby. Nieefektywność przejawia się tym, że pewna ilość posiadanej siły roboczej nie zostaje wykorzystana do produkcji dóbr. Wykorzystując w pełni posiadane zasoby gospodarka mogłaby zwiększyć produkcję i wytwarzać „na poziomie” krzywej możliwości produkcyjnych. Dany punkt nie leży na granicy możliwości produkcyjnych, ponieważ w tym punkcie jest możliwe zwiększenie produkcji jednego dobra bez konieczności rezygnacji z części produkcji drugiego dobra (nadwyżka produkcji).
Zasada racjonalności w ekonomii
Racjonalność polega na wykorzystaniu zasad poprawnego myślenia i skutecznego działania dla osiągnięcia preferowanego celu. Ma na celu to, aby:
Przy danym nakładzie środków w maksymalnym stopniu osiągnąć cel,
Przy założonym stopniu osiągnięcia celu użyć minimalnego nakładu środków (minimalizacja kosztów)
Racjonalny wybór - uczestnicy rynku dokonują racjonalnych wyborów, kalkulują koszty i zyski celem zminimalizowania strat (przy danych kosztach zwiększyć korzyści). W rzeczywistości często jest inaczej. Istnieje pewien typ produktów, które nie podlegają racjonalnemu kalkulowaniu, np. cena ludzkiego życia.
Ekonomia pozytywna a ekonomia normatywna
Ekonomia pozytywna
Zajmuje się obiektywnym, naukowym objaśnianiem zasad funkcjonowania gospodarki.
Celem ekonomii pozytywnej jest wyjaśnienie, w jaki sposób społeczeństwo gospodarujące podejmuje decyzje dotyczące konsumpcji, produkcji i wymiany dóbr.
Służy dwojakim celom:
Odpowiada na pytanie: dlaczego gospodarka działa tak, jak działa?,
Tworzy podstawy do przewidywań reakcji gospodarki na zmianę warunków działania.
W przypadku ekonomii pozytywnej staramy się występować w roli bezstronnych badaczy. W takim podejściu nie ma miejsca na osobiste wartościowanie zjawisk. Prowadzimy następujące rozumowanie: Jeżeli zajdzie „taka a taka” zmiana, to wywoła ona „taki a taki” skutek.
Ekonomia pozytywna to opis i wyjaśnienie - bez wartościowania. To odpowiedz na pytania: Jak jest?, Dlaczego jest?, Co z tego wynika?
Ekonomia normatywna
Dostarcza zaleceń opartych na subiektywnych sądach wartościujących.
Oparta jest na subiektywnym wartościowaniu, a nie na poszukiwaniu prawdy obiektywnej. Analizuje problemy związane z systemem wartości obowiązującym w danym społeczeństwie.
Teoria, model a fakty w ekonomii
Model (inaczej teoria):
Zawiera szereg założeń upraszczających, dotyczących sposobu zachowania się ludzi.
Stanowi on świadome uproszczenie rzeczywistości, czyli zawiera jedynie najistotniejsze dla danego zagadnienia elementy.
Umożliwia skoncentrowanie się na kwestiach zasadniczych. Posługiwanie się modelem pozwala określić, które z posiadanych informacji są w danym przypadku najistotniejsze.
Dobry model to taki, który opiera się na wielu uproszczeniach, ale mimo to nie zniekształca zbytnio rzeczywistości i jednocześnie uwypukla główne cechy opisanego problemu. Ocenę modelu powinno się opierać nie na kryterium jego prostoty, ale na jego zdolności do tłumaczenia rzeczywistych zjawisk. Czasami bardzo prosty model może mieć dużą wartość objaśniającą.
Model można porównać do mapy - nie ma na niej sygnalizacji świetlnej, objazdów, dokładnej szerokości ulic, ale uważne studiowanie planu pozwala na dobrą orientację w sposobie organizacji ruchu ulicznego i wybór najlepszej trasy.
Precyzyjne myślenie wymaga dokonywania pewnych uproszczeń, ponieważ świat rzeczywisty jest zbyt skomplikowany, byśmy potrafili od razu uwzględnić wszystkie jego elementy.
Ważność modelu zmienia się z biegiem czasu. Aby sprawdzić jego ważność, trzeba go zweryfikować z aktualnymi faktami.
Fakty to inaczej dane opisujące zachowania przedmiotów gospodarczych.
Istnieje dwojaki związek między modelem a zasobem danych lub inaczej faktów:
Dane umożliwiają ilościowe ujęcie analizowanych zależności; posługiwanie się modelem pozwala określić, które z posiadanych informacji są w danym przypadku najistotniejsze.
Dane ułatwiają weryfikację modelu; ekonomiści muszą sprawdzać zgodność swoich teorii z odpowiednimi faktami.
Aby zrozumieć jak funkcjonuje gospodarka, potrzebujemy zarówno teorii, jak i faktów. Teoria mówi nam jakich faktów musimy szukać w celu uzyskania odpowiedzi (bez teorii zginęlibyśmy w powodzi informacji). Nie ma żadnego pożytku z faktów bez porządkującej je teorii, ale też teoria nie poparta faktami staje się nie uzasadnionym niczym twierdzeniem.
Bardzo ważne jest, żeby zdawać sobie sprawę tego, że sam a teoria nie wystarcza, żeby odpowiedzieć na nasze pytanie. Zastosowanie teorii polega na jej użyciu do sformułowania podstawowych zależności między analizowanymi zmiennymi. Na ogół empiryczne zależności nie poparte logicznym rozumowaniem prędzej czy później okazują się nietrwałe. Przywiązywanie wagi do fałszywych związków między obserwowanymi faktami ani nie przyczynia się do lepszej znajomości procesów ekonomicznych, ani też nie zwiększa naszych umiejętności przewidywania przyszłości. Okazuje się więc, że sposób połączenia modelu z danymi nie jest obojętny dla jakości ekonomicznej. Dane mogą niekiedy sygnalizować istnienie logicznej zależności, którą przeoczyliśmy w poprzednich etapach naszej analizy. Istotne jest, aby wykorzystywana przez nas teoria była zweryfikowana na podstawie faktów. Jednocześnie tylko rozumowanie teoretyczne pozwala na ocenę, które z posiadanych informacji mogą być traktowane jako odpowiednie i istotne.
Do ustalenia faktów niezbędne jest przeprowadzenie badań empirycznych. Na ogół badania empiryczne w ekonomii powinny opierać się na danych zebranych w takim okresie, w którym większość analizowanych czynników ulega równoczesnym zmianom. Powstaje wtedy jednak problem oddzielenia od siebie wpływu poszczególnych czynników. Rozwiązać go można w dwóch etapach:
Badamy interesującą nas zależność eliminując możliwość wpływu innych czynników,
W analizie uwzględniamy równocześnie działanie wszystkich wymienionych w modelu czynników.
Zasada ceteris paribus (pozostałe czynniki nie ulegają zmianie)
Założenie „ceteris paribus”, czyli „pozostałe czynniki nie zmienione”, pozwala badać zależność między dwiema zmiennymi. Nie należy przy tym zapominać, że pozostałe, pominięte chwilowo zmienne też mają wpływ na badane zjawisko.
Wielkości (w tym ceny) nominalne i realne. Siła nabywcza pieniądza
Wartości nominalne wyrażamy w cenach bieżących.
Wartości realne
Uzyskujemy, korygując wartości nominalne o zmiany poziomu cen.
Ceny realne są miernikiem rzadkości (ograniczoności). Informują one czy cena danego dobra rośnie szybciej niż przeciętny poziom cen wszystkich dóbr. Dlatego ceny realne nazywamy czasem cenami względnymi.
Czasami różnicę między wielkościami nominalnymi i realnymi definiuje się wskazując, że realne wielkości mierzą wielkości nominalne tak, jak gdyby siła nabywcza pieniądza była stała.
Wielkości nominalne mierzymy w bieżących złotówkach, a wielkości realne w stałych złotówkach.
Nominalna i realna stopa procentowa:
Nominalna stopa procentowa określa, jaką faktyczną sumę złotówek otrzymamy w postaci odsetek, pożyczając 1 zł. na rok. Przy nominalnej stopie w wysokości 10%, 100 zł. pożyczonych dziś powiększy się w ciągu roku do 110 zł. Dobrze by było jednak wiedzieć, jaką ilość towarów będziemy mogli kupić za te 110 zł.
Realna stopa procentowa mierzy dochód z odsetek (zysk z kapitału) ilością dóbr, które można zań zakupić, a nie przyrostem nominalnej, czyli pieniężnej, wartości kapitału.
Ogólna formuła: realna stopa procentowa = stopa procentowa skorygowana o wpływ inflacji = nominalna stopa procentowa - stopa inflacji.
Np. Załóżmy, że nominalna stopa procentowa wynosi 10%, inflacja - 6%, co jest równoznaczne ze wzrostem cen towarów o 6% rocznie. Pożyczając 1 zł. na rok, uzyskamy 1,10 zł., lecz po roku za dobra, które dziś kosztują 1 zł., musimy już zapłacić 1,06 zł. Mając za rok 1,10 zł., możemy zwiększyć nasze zakupy dóbr tylko o 4%. Mówimy, że realna stopa procentowa wynosi 4%, ponieważ właśnie o 4% więcej dóbr będziemy mogli w następnym roku kupić dzięki udzielonej przez nas pożyczce.
Siła nabywcza pieniądza.
Jest to wskaźnik ilości dóbr, które można nabyć za jednostkę pieniężną, np. 1 zł.
Kiedy rośnie cena dobra, spada siła nabywcza pieniądza, np. za 1 zł. możemy nabyć mniej dóbr.
Wolny rynek - gospodarka mieszana - gospodarka nakazowa
Rynek:
To mechanizm korygujący zachowania nabywców i sprzedawców uczestniczących w procesie wymiany dóbr i usług.
Zwięzła nazwa procesu prowadzącego do tego, że decyzje gospodarstw domowych prowadzące konsumpcji różnych dóbr, decyzje przedsiębiorstw o tym, co i jak wytwarzać, oraz decyzje pracowników dotyczące tego, jak wiele i dla kogo pracować, zostają wzajemnie uzgodnione dzięki odpowiednim dostosowaniom cen.
To zespół warunków, które doprowadzają do kontraktu między kupującymi i sprzedającymi w procesie wymiany dóbr i usług.
Wolny rynek - to rynek, w działanie którego nie ingeruje państwo.
Jednostki w warunkach wolnego rynku kierują się swoimi własnymi celami i starają się odnosić maksymalne korzyści, nie uciekając się do jakiejkolwiek pomocy, ani udziału państwa.
Abstrakcyjna suma transakcji kupna i sprzedaży (np. kupno akcji przez telefon). W trakcie tego procesu w warunkach wolnego rynku kształtuje się cena równowagi rynkowej.
Idea głosząca taki system wywodzi się od szkockiego filozofa i ekonomisty, Adama Smitha.
Nie ma idealnej gospodarki wolnego rynku (czy gospodarki nakazowej).
Gospodarka mieszana - to gospodarka, w której państwo i sektor prywatny współuczestniczą w rozwiązywaniu problemów gospodarczych. Państwo kontroluje znaczną część produkcji za pomocą podatków, płatności transferowych oraz dostarczania dóbr i usług publicznych (obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne). Kontroluje także zakres, w jakim jednostki mogą kierować się w swoim działaniu własnym interesem.
Gospodarka nakazowa - to taka, w której wszystkie decyzje dotyczące produkcji i konsumpcji są podejmowane przez państwo.
Państwowe agendy planistyczne decydują o tym, co, jak i dla kogo się produkuje. Szczegółowe nakazy są następnie kierowane do gospodarstw domowych, przedsiębiorstw i pracowników. Planowanie tego rodzaju jest bardzo skomplikowane i dlatego całkowicie nakazowa gospodarka, gdzie wszystkie decyzje bez wyjątku podejmowane są przez państwo, praktycznie nigdzie nie występuje (w wielu krajach Bloku Wschodniego zakres centralnego zarządzania i planowania był bardzo znaczny).
Czynniki wpływające na popyt i wielkość zapotrzebowania
Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy są gotowi zakupić przy różnym poziomie ceny.
Krzywa popytu wyznacza zależność między ceną a rozmiarami zapotrzebowania, przy założeniu, że pozostałe czynniki są stałe. Owe inne czynniki mające związek z krzywą popytu, można ująć w 3 grupy:
Ceny innych dóbr
Substytut - coś, co zastępuje jakiś przedmiot, zamienia (np. autobus może zastąpić pociąg)
Dobro komplementarne - dobro, które musi występować wraz nabywców innym dobrem (samochód + benzyna, płyty CD + odtwarzacz); liczy się cena zarówno jednego, jak i drugiego. Jeśli płyty CD stanieją, to wzrośnie na nie popyt, a skoro wzrośnie na nie popyt, to i wzrośnie popyt na odtwarzacze (krzywa popytu przesunie się w prawo).
Wzrost cen dóbr substytucyjnych zwiększa popyt na dane dobro, a wzrost cen dóbr komplementarnych zmniejsza popyt na dane dobro.
Dochody nabywców
Wraz ze wzrostem dochodów popyt na większość dóbr wzrasta. Zwykle nabywcy kupują wówczas więcej wszystkich towarów. Są jednak pewne wyjątki.
Dobro normalne (zwykłe) to takie dobro, na które popyt wzrasta wraz ze wzrostem dochodu.
Dobro niższego rzędu to takie dobro, na które popyt maleje przy wzroście dochodu. To zwykle tanie i niskogatunkowe towary, z których nabywcy najchętniej by zrezygnowali, gdyby było ich na to stać.
Wyjątki:
Gdy nabywca ma małe dochody, to wzrasta popyt na tanie mięso,
Gdy wzrastają dochody, to spada popyt na tanie mięso,
Wzrost ceny powoduje wzrost popytu, co związane jest ze snobizmem: „kupię to, choć jest drogie, bo później będę mógł się pochwalić, że mnie stać na coś drogiego”.
Gusty lub preferencje konsumentów
Gusty są częściowo kształtowane przez wygodę, zwyczaje oraz społecznie akceptowane wzorce zachowań (np. moda mini wpłynęła na spadek popytu na tkaniny ubraniowe).
W wyniku tych trzech czynników następuje przesuwanie się całej krzywej.
Czynniki wpływające na podaż i ilość oferowaną
Podaż to ilość dobra, jaką sprzedawcy są w stanie zaoferować przy różnym poziomie ceny.
Czynniki określające krzywą podaży:
Technika:
Postęp techniczny - wszelkie usprawnienia umożliwiające wzrost efektów przy tych samych nakładach (zmniejszenie kosztów produkcji).
Usprawnienia natury technicznej pozwalają wytwórcom zwiększyć produkcję przy dowolnej cenie.
Postęp techniczny powoduje przesuwanie się krzywej podaży w prawo i w górę, gdyż producenci w tych warunkach są gotowi wytwarzać więcej niż przedtem, przy każdym poziomie ceny rynkowej.
Koszty produkcji:
Spadek cen jednostkowych poszczególnych czynników (np. płac, kosztów energii), pobudza producentów do zwiększania produkcji przy każdej cenie produktu, co znajduje wyraz w przesunięciu krzywej podaży w prawo. Z kolei wzrost cen czynników produkcji czyni produkcję mniej opłacalną i powoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo (dostarcza się mniej niż wcześniej, przy dowolnej cenie zbytu).
Działalność regulacyjna państwa:
Czasami interwencja państwa może być traktowana jako próba narzucenia niekorzystnej dla producentów techniki wytwarzania. Uniemożliwi im wybór takiej metody produkcji, na jaką decydowaliby się bez interwencji. Jeżeli taki przypadek wystąpi, krzywa podaży przesunie się w lewo, co oznaczać będzie mniejszą ilość oferowanych towarów przy każdej cenie, bo wzrosną koszty wytwarzania.
Ceny maksymalne a niedobór
Na państwową kontrolę cen składają się reguły i przepisy uniemożliwiające dostosowanie się cen do poziomu równowagi rynkowej.
Kontrola cen może polegać na ustanowieniu progów cen lub pułapów cen, tzn. cen minimalnych lub cen maksymalnych.
Wyznaczenie pułapu cen sprawia, że jego przekroczenie przez sprzedawcę jest nielegalne. Takie ograniczenie wprowadza się na ogół w przypadku niedoboru pewnego towaru na rynku, w celu niedopuszczenia do nadmiernego wzrostu cen. Mechanizm wolnorynkowy rozwiązuje problem niedoborów poprzez wzrost cen, jednak rozwiązanie to może zostać uznane za niesprawiedliwe, np. zbyt wysokie ceny żywności mogą prowadzić do pogorszenia sytuacji ludzi o niskich dochodach.
Ustalenie pułapu cen wywołuje niedobór podaży w stosunku do popytu w wyniku utrzymywania cen poniżej poziomu równowagi.
Wprowadzenie cen maksymalnych ma na celu obniżenie cen płaconych przez konsumentów.
Wprowadzeniu cen maksymalnych często towarzyszy zjawisko reglamentacji organizowany przez państwo, którego zadaniem jest sprawiedliwe rozdzielenie ograniczonej ilości towarów, niezależnie od wysokości dochodów.
Ceny minimalne a nadwyżka
Sens wyznaczenia cen minimalnych sprowadza się do podwyższenia cen uzyskiwanych przez dostawców. Jednym z przykładów jest płaca minimalna obowiązująca w całym kraju.
Np. ceny masła w UE są na poziomie wyższym od ceny równowagi wolnorynkowej w następstwie stosowania wspólnej polityki rolnej. W związku z tym rządy krajów członkowskich muszą nabywać olbrzymie ilości masła, które nie zostałyby sprzedane przy obowiązującej cenie minimalnej.
Prosta elastyczność cenowa popytu
Elastyczność cenowa popytu mierzy wrażliwość popytu na zmianę ceny.
Elastyczność cenowa popytu jest to stosunek względnej (procentowej) zmiany wielkości zapotrzebowania na dane dobro na względnej zmiany jego ceny.
Prosta elastyczność cenowa popytu jest stosowana najczęściej.
Jeżeli wzrost ceny o 1% powoduje zmniejszenie zapotrzebowania o 2%, to elastyczność cenowa popytu wynosi -2. Ponieważ nabywana ilość dobra maleje o 2%, wyrażamy to jako zmianę o -2%, a następnie dzielimy przez zmianę (wzrost) ceny o 1% i otrzymujemy -2. Jeżeli spadek ceny o 4% powoduje zwiększenie zapotrzebowania o 2%, to elastyczność cenowa popytu wynosi -0,5, gdyż zmiana ilości o 2% jest tu odnoszona do zmiany ceny o -4%.
Elastyczność cenowa popytu, wyrażająca zmianę zachodzącą na malejącej krzywej popytu jest liczbą ujemną.
Gdy elastyczność popytu osiąga duże wartości ujemne, wówczas mówimy o wysokiej elastyczności. Popyt jest wtedy bardzo czuły na zmianę ceny. Gdy elastyczność wyraża się małą liczbą ujemną, popyt jest relatywnie mało wrażliwy na zmiany ceny. Mówimy wówczas, że elastyczność popytu jest niska.
Elastyczność cenowa popytu jest kategorią przydatną m.in. do obliczenia, o ile należy podnieść cenę, aby zlikwidować nadwyżkę popytu, bądź o ile ją obniżyć, aby zlikwidować nadwyżkę podaży.
Mieszana elastyczność cenowa popytu
Mieszana elastyczność cenowa popytu mierzy reakcję popytu na jedno dobro, wywołaną zmianą ceny dobra pokrewnego.
Mieszana elastyczność cenowa popytu na dobro „i” względem zmian dobra „j” to relacja między względną zmianą zapotrzebowania na dobro „i” a względną zmianą ceny dobra „j”.
Mierzy ona reakcję wielkości popytu na jedno dobro na zmianę dobra pokrewnego (informuje jak zmienia się wielkość popytu na dobro A pod wpływem zmian popytu na dobro B).
Może być:
Dodatnia - gdy wzrost ceny dobra „j” zwiększa rozmiary zapotrzebowania na dobro „i”
Elastyczność ta jest na ogół dodatnia w przypadku dóbr substytucyjnych, np. kawa = dobro „j”, herbata = dobro „i”
Spodziewamy się, że podwyżka cen kawy zwiększy popyt na herbatę.
Elastyczność mieszana popytu na herbatę względem kawy jest dodatnia.
Ujemna - na ogół w przypadku dóbr komplementarnych, np. oczekujemy, że podwyżka cen benzyny zmniejszy popyt na samochody, ponieważ benzyna i samochody to dobra komplementarne.
Popyt nazywamy elastycznym, gdy jego elastyczność cenowa jest mniejsza od -1. Popyt jest nieelastyczny, gdy jego elastyczność przyjmuje wartości między -1 i 0. Gdy elastyczność popytu wynosi dokładnie -1, to wówczas mówimy, że popyt ma elastyczność równą jedności.
Elastyczność dochodowa popytu a różne rodzaje dóbr (dobra normalne a dobra niższego rzędu, dobra pierwszej potrzeby a dobra luksusowe)
Elastyczność dochodowa popytu mierzy zależność między zmianami popytu a zmianami dochodów ludności.
Elastyczność dochodowa popytu to stosunek względnej zmiany rozmiarów popytu na określone dobro do względnej zmiany dochodu. Mierzy ona reakcję wielkości popytu na zmianę poziomu dochodu przy niezmienności ceny danego dobra i cen wszystkich innych dóbr (substytucyjnych i komplementarnych).
Znajomość elastyczności dochodowej popytu jest niezbędna do prognozowania zmian w strukturze popytu konsumpcyjnego, zachodzących pod wpływem wzrostu gospodarczego i wzrostu poziomu zamożności.
Dobro normalne (zwykłe) to takie dobro, na które popyt wzrasta wraz ze wzrostem dochodu. Charakteryzuje się dodatnią elastycznością dochodową popytu.
Dobro niższego rzędu to takie dobro, na które popyt maleje wraz ze wzrostem dochodu (są to głównie tanie i niskogatunkowe towary, z których nabywcy najchętniej by zrezygnowali, gdyby tylko było ich na to stać; większość tych produktów ma swoje wysokogatunkowe, droższe odpowiedniki, np. ochłap i befsztyk, koszula nylonowa i bawełniana). Mają one ujemną elastyczność dochodową popytu. Każde dobro niższego rzędu jest dobrem pierwszej potrzeby. Do dóbr niższego rzędu zaliczają się także dobra normalne o elastyczności dochodowej w przedziale od 0 do 1.
Dobra pierwszej potrzeby, będące dobrami normalnymi, zajmują miejsce pośrednie między dobrami niższego rzędu a dobrami luksusowymi. W miarę wzrostu dochodu wielkość zapotrzebowania na żywność rośnie, ale stosunkowo wolno. Większość rodzin, mimo wzrostu dochodów, nadal preferuje stosunkowo proste potrawy przyrządzane w domu. Mają elastyczność dochodową niższą od jedności.
Dobra wyższego rzędu (luksusowe) są przeważnie towarami wysokiej jakości, które mają substytuty (odpowiedniki) niższej jakości, np. Mercedes - Ford, wycieczka zagraniczna - wycieczka krajowa. Mają one elastyczność dochodową wyższą od jedności.
Konkurencja doskonała - konkurencja niedoskonała - monopol (w tym monopol naturalny)
Rynek doskonale konkurencyjny to taki rynek, na którym zarówno sprzedający, jak i kupujący uznają, że ich decyzje o kupnie i sprzedaży nie wpływają na poziom ceny rynkowej. Monopolistą jest jedyny sprzedawca lub jedyny potencjalny sprzedawca dobra w danej gałęzi. Monopsonistą jest jedyny nabywca lub jedyny potencjalny nabywca dobra pochodzącego z danej gałęzi.
Konkurencja doskonała
W gałęzi doskonale konkurencyjnej nikt nie przyjmuje, że jego działania wpływają na wysokość ceny rynkowej.
Taka gałąź składa się z wielu nabywców i wielu sprzedawców.
Istotną cechą przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji doskonałej jest poziome położenie krzywej popytu na jego produkt. Aby krzywa odzwierciedlająca funkcję popytu na produkty przedsiębiorstwa miała taki właśnie kształt, gałąź, w której ono działa, musi mieć 4 właściwości:
Istnienie wielu przedsiębiorstw, z których każde ma znikomy udział w produkcji całej gałęzi.
Standaryzowany, jednorodny produkt, co uzasadnia rozpatrywanie gałęzi jako całości, a nie jako zbioru wielu branż o stosunkowo niedużej liczbie przedsiębiorstw. (Wszystkie przedsiębiorstwa powinny zasadniczo wytwarzać ten samo produkt, za który muszą żądać takiej samej ceny).
Doskonała informacja nabywcy o jakości produktu, pozwalająca mu uznać, że identyczne wyroby różnych przedsiębiorstw są rzeczywiście takie same. (Jeżeli wszystkie przedsiębiorstwa w gałęzi wytwarzają jednorodne produkty, to każde z nich może dysponować pewną swobodą kształtowania ceny, jeśli tylko nabywcy mają niepełne informacje o jakości lub cechach wyrobów. Jeżeli żadne z konkurujących w ramach gałęzi przedsiębiorstw nie jest zdolne do wywierania wpływu na cenę, po której sprzedaje swój produkt, musimy przyjąć, że nabywcy mają prawie pełną informację o sprzedawanych produktach i wiedzą, że wyroby różnych przedsiębiorstw działających na doskonale konkurencyjnym rynku są rzeczywiście identyczne.)
Swoboda wejścia do gałęzi i wyjścia z niej, która sprawia, że istniejące przedsiębiorstwa nie ulegają pokusie zmowy.
Konkurencja niedoskonała
Producent działający w warunkach konkurencji niedoskonałej nie może sprzedać po istniejącej cenie tyle, ile chce. Musi pogodzić się z tym, że popyt na jego wyroby maleje wraz ze wzrostem ceny, a cena zależy od ilości wytwarzanych i sprzedawanych produktów.
Wyróżniamy dwa pośrednie przypadki konkurencji niedoskonałej:
Oligopol - jest gałęzią, w której działa niewielu producentów. Każdy z nich ma świadomość, że osiągana przez niego cena zależy nie tylko od wielkości jego własnej produkcji, lecz także od działań innych producentów z tej gałęzi. Np. w większości krajów to przemysł samochodowy.
Konkurencja monopolistyczna - gałąź, w której panuje, składa się z wielu przedsiębiorstw, wytwarzających produkty będące bliskimi substytutami. Każde z przedsiębiorstw ma ograniczoną możliwość wpływania na ceny własnych produktów. Np. sklep spożywczy na rogu ulicy.
Monopolista jest jedynym faktycznym i potencjalnym dostawcą produktu wytwarzanego w określonej gałęzi.
Monopoliści mogą osiągać wysokie zyski, ograniczając wielkość sprzedaży i podnosząc cenę. Ponieważ są jedynymi sprzedawcami, nie muszą obawiać się konkurencji. W efekcie konsumenci płacą za określone dobra lub usługi więcej niż powinni.
Pewne monopole są prawie nieuniknione, jak np. większość przedsiębiorstw użyteczności publicznej, jak dostawcy gazu. Państwo może poddawać te przedsiębiorstwa regulacji, stosując kontrolę cen, lub może samodzielnie dostarczać odpowiednich produktów.
Inne monopole mogą być sztuczne i powstawać w wyniku świadomych działań samych przedsiębiorstw. W takim przypadku państwo interweniuje za pomocą przepisów o ochronie konkurencji, których celem jest jej ożywienie oraz zapobieżenie monopolizacji i innym praktykom służącym kontroli podaży.
Monopolista może ustalić odmienne ceny dla różnych klientów.
Monopol różnicujący ceny, inaczej dyskryminujący, jest w stanie narzucać różne ceny różnym nabywcom.
Co robi państwo w gospodarce?
Ustanawia prawa i przepisy szczegółowe
Kształtuje porządek prawny, z którego wynikają podstawowe zasady prawa własności (np. zakaz posiadania broni bez specjalnego zezwolenia) i funkcjonowanie rynków.
Reguluje zachowania gospodarcze, ustanawiając szczegółowe zasady działania przedsiębiorstw (zezwolenia lokalizacyjne, przepisy związane ze zdrowiem i bezpieczeństwem, przepisy zakazujące pewnego rodzaju działalności gospodarczej, np. sprzedaży heroiny.
Kupuje i sprzedaje dobra i usługi
Kupuje i wytwarza wiele dóbr i usług (takich jak obrona narodowa, oświata, parki i drogi), które są dostarczane przedsiębiorstwom i gospodarstwom domowym.
Większość z nich dostarczana jest użytkownikom bez pobierania bezpośrednich opłat (np. obrona narodowa, oświata), jednak niektóre dobra i usługi są bezpośrednio opłacane przez użytkowników (np. transport publiczny, publikacje rządowe)
Państwo, podobnie jak przedsiębiorstwa, musi decydować co kupować, a co wytwarzać samodzielnie (np. rządy reguły kupują komputery, ale samodzielnie piszą programy niezbędne do ich wytwarzania).
Dokonuje płatności transferowych
Płatności transferowe to wypłaty, w zamian za które nie są świadczone żadne bezpośrednie usługi, np. czek pokrywany przez ubezpieczenia społeczne, zasiłki dla bezrobotnych, odsetki od pożyczek państwowych.
Wydatki państwa to suma wartości dóbr i usług nabywanych przez państwo oraz płatności transferowych.
Nakłada podatki
Państwo finansuje zakupy dóbr oraz płatności transferowe, nakładając podatki i zaciągając pożyczki.
Podatki pobierane na poziomie państwa, jak podatek dochodowy VAT, są zwykle uzupełniane przez podatki lokalne, których wysokość zależy od wartości majątku lub rozmiarów gospodarstwa domowego.
Próbuje stabilizować gospodarkę
Każda gospodarka rynkowa cierpi z powodu cykli koniunkturalnych
Cykl koniunkturalny polega na wahaniach wielkości produkcji społecznej czyli PKB, którym towarzyszą zmiany poziomu bezrobocia oraz stopy inflacji.
Państwo często usiłuje wpływać na przebieg cyklu koniunkturalnego. Np. może obniżyć podatki podczas recesji, mając nadzieję, że ludzie zwiększą wydatki i w ten sposób zwiększy się PKB.
Bank Centralny, który kontroluje ilość pieniądza, może ją zwiększać szybciej podczas recesji, aby pomóc gospodarce wydostać się z owej recesji. Kiedy stopa inflacji jest wysoka, bank centralny może zmniejszać stopę wzrostu podaży pieniądza, w celu ograniczenia inflacji.
Próba stabilizacji gospodarki ma na celu utrzymanie jej w stanie zbliżonym do pełnego zatrudnienia, lecz z niskim poziomem inflacji.
Wpływa na alokację zasobów
Możliwość nakładania podatków oznacza możliwość wpływania na alokację zasobów, jakimi dysponuje gospodarka lub, inaczej mówiąc, zdolność zmieniania struktury produkcji.
Decyduje, CO jest wytwarzane, poczynając od wydatków na obronę, poprzez oświatę i kończąc na wspieraniu sztuki.
Poprzez działalność regulacyjną i system prawny państwo wpływa na to, JAK są produkowane dobra.
Podatki i transfery, które zabierają część dochodu jednym i przekazują je innym, pozwalają państwu oddziaływać na podział produktu społecznego, czyli określać, DLA KOGO są wytwarzane dobra w gospodarce.
Opodatkowując papierosy, rząd może ograniczyć ilość wypalanych papierosów i przez to poprawić stan zdrowia społeczeństwa. Opodatkowując dochody uzyskiwane z pracy, rząd wpływa na ilość czasu, jaki ludzie chcą przeznaczyć na pracę.
Ponieważ podatki wpływają na alokację zasobów zarówno pośrednio - zmieniając relacje cen, jak i bezpośrednio, odgrywają one istotną rolę w funkcjonowaniu systemu rynkowego i decydują o sposobie, w jaki społeczeństwo wykorzystuje swe rzadkie zasoby.
Dobra publiczne
Dobro publiczne to takie dobro, które będąc konsumowane przez jedną osobę (bez uszczerbku dla użyteczności tej osoby), może być jednocześnie konsumowane przez innych ludzi.
Np. dobrem publicznym może być czyste powietrze, obrona narodowa i bezpieczeństwo publiczne. Jeżeli siły zbrojne strzegą kraju, nasze poczucie bezpieczeństwa w żaden sposób nie ogranicza poczucia bezpieczeństwa innych osób.
Najważniejsze właściwości dóbr publicznych:
Jedna osoba może konsumować dane dobro, nie zmniejszając przy tym jego ilości dostępnej dla innych.
Nie jest możliwe wykluczenie kogokolwiek z udziału w konsumpcji bez poniesienia prohibicyjnych kosztów takiej operacji.
Dobra publiczne a problem „gapowicza” i „frajera”
Problem „gapowicza” (free rider problem):
Gapowicz to ktoś, kto bezpłatnie konsumuje dobro, którego wytwarzanie wymaga ponoszenia kosztów.
Problem „gapowicza” dotyczy dóbr publicznych, ponieważ jeśli ktokolwiek by nabył takie dobro, musiałoby ono być dostępne dla każdego.
Wiele dóbr dostarczanych przez państwo ma charakter dóbr publicznych, np. obrona narodowa i usługi świadczone przez policję - korzystają z nich wszyscy obywatele, niezależnie od tego, czy za to płacą, czy nie.
Problem „gapowicza” jest szczególnie dotkliwy wówczas, gdy dobra publiczne są dostarczane przez sektor prywatny.
Dylemat „frajera”:
„Frajer” uczestniczy w dostarczaniu dobra publicznego.
Ten, kto nie jest gapowiczem, płaci podatki, angażuje się, poświęca dla innych. Kiedy się zorientuje, że jest frajerem, zostaje gapowiczem (wg zasady: „skoro wszyscy, to dlaczego nie ja?”).
Efekty (koszty i korzyści) zewnętrzne
Efekt zewnętrzny występuje wtedy, kiedy produkcja lub konsumpcja dobra bezpośrednio oddziałuje na przedsiębiorstwa lub konsumentów, którzy nie kupują i nie sprzedają tego dobra oraz kiedy ten wpływ nie znajduje pełnego odzwierciedlenia w cenach rynkowych.
Jednakże zdarza się, że ceny rynkowe nie odzwierciedlają w pełni kosztów i korzyści.
Rynek działa prawidłowo, jeżeli cena dobra jest równa społecznemu kosztowi jego wytworzenia oraz jeśli wartość dobra w oczach nabywcy jest równa jego wartości dla całego społeczeństwa. Jednak zdarza się, że ceny rynkowe nie odzwierciedlają w pełni kosztów i korzyści.
Np. problem zanieczyszczenia środowiska - przedsiębiorstwo wytwarza chemikalia i odprowadza ścieki do jeziora. Ścieki zatruwają lokalne ujęcia wody, zabijają ryby i ptactwo oraz wydzielają odrażający zapach. Te szkodliwe efekty uboczne stanowią społeczny koszt wytworzenia chemikaliów i powinny znaleźć właściwe odzwierciedlenie w ich cenie rynkowej. Może się jednak zdarzyć, że to nie nastąpi. Dopóki przedsiębiorstwo chemiczne nie płaci szkody związane z zanieczyszczeniem środowiska, dopóty cena rynkowa jego produktów będzie niższa od rzeczywistego kosztu ich wytworzenia. Produkcja chemikaliów powoduje efekt zewnętrzny.
Nie wszystkie efekty zewnętrzne są szkodliwe, np. właścicielka domu, która pomaluje swój dom, dostarcza korzyści sąsiadom, nie muszą oni dłużej oglądać odrapanych ścian.
Wszystkie efekty zewnętrzne mają tą wspólną cechę, że wywierają wpływ, który nie jest przedmiotem obrotu na rynku.
Paradoks głosowania
Można wyróżnić 2 cechy głosowania wg zasady większości:
Paradoks głosowania
Efekt środkowego wyborcy
Paradoks głosowania oznacza, że głosowanie zgodne z zasadą większości może prowadzić do podejmowania niespójnych decyzji.
Zatem społeczeństwo nie może bezwzględnie polegać na głosowaniu wg zasady większości głosów, jako metodzie podejmowania wewnętrznie zgodnych decyzji.
Ponadto oznacza to, że podejmowane przez społeczeństwo decyzje równie dobrze zależeć mogą od kolejności głosowania nad nimi.
Głosujący |
Preferencje głosujących w stosunku do wariantów A, B i C |
||
|
A |
B |
C |
1 |
1 |
2 |
3 |
2 |
3 |
1 |
2 |
3 |
2 |
3 |
1 |
Tabela przedstawia preferencje głosujących 1, 2 i 3, dotyczące rozwiązań A, B i C.
Np. wyborca 1 najwyżej ceni rozwiązanie A, następnie B, potem C. Przyjmijmy, że grupa stosując zasadę większości głosów dokonuje wyboru między A i B. Wyborcy 1 i 3 preferują rozwiązania A w porównaniu z B, zatem grupa wybierze je stosunkiem głosów 2:1. Podobnie wyborcy będą głosować w stosunku 2:1 za rozwiązaniem B, a nie C. Ponieważ rozwiązanie A jest preferowanie w porównaniu z rozwiązaniem B, a B w porównaniu z C, można by oczekiwać, że grupa preferuje rozwiązanie A w porównaniu z C. Jednakże I i III kolumna tabeli wskazują, że grupa stosunkiem głosów 2:1 wybrałaby rozwiązanie C, a nie A. Kiedy preferencje indywidualne kształtują się tak, jak to pokazano w tabeli, głosowanie według zasady większością głosów doprowadzi do wyboru rozwiązania A kosztem B, B kosztem C i C kosztem A. Podjęcie spójnych decyzji na podstawie większości głosów staje się niemożliwe. Jest to poważny problem. Społeczeństwo nie może bezwzględnie polegać na głosowaniu wg zasady większości głosów, jako metodzie podejmowania wewnętrznie zgodnych decyzji.
Środkowy wyborca
Środkowy wyborca jest tym uczestnikiem głosowania, którego stanowisko w konkretnej kwestii wyraża mediana rozkładu głosów w tym właśnie głosowaniu.
Przypuśćmy, że mamy do czynienia z 17 głosującymi, którzy chcieliby przeznaczyć na policję sumę od 10 do 1000 zł. Poszczególne punkty na prostej odpowiadają wielkości wydatków proponowanych przez każdego z 17 głosujących. Spośród 17 głosujących, środkowy jest tą osobą, która pragnie wydać dziewiątą co do wielkości sumę na policję. Ośmiu głosujących chce dać więcej, a ośmiu mniej. Zajmuje od pozycję środkową w tej konkretnej sprawie.
Na czym polega szczególny charakter środkowego wyborcy?
Przypuśćmy, że celem głosowania jest wybór między kwotą, jaką pragnie wydać środkowy wyborca, a dowolną wyższą kwotą. 8 osób, opowiadających się za kwotą niższą od obu wymienionych, będzie głosować za propozycją środkowego wyborcy, podobnie jak on sam. Oznacza to, że większość będzie przeciwna wyższym wydatkom. Identyczna argumentacja wskazuje, że większość głosujących (9 z 17) będzie przeciwna wydatkom niższym od preferowanych przez środkowego wyborcę. Zatem w głosowaniu tym zostanie wybrany wariant preferowany przez środkowego wyborcę.
Problem „pana” i „sługi”
Problem „pana i sługi” występuje w wielu dziedzinach ekonomii. W każdym takim przypadku jedna osoba - „pan” - przekazuje prawo podejmowania decyzji komuś innemu, czyli „słudze”, aby ten działał w imieniu „pana”.
Istota problemu polega na tym, że interes „sługi” może nie być zbieżny z interesem „pana”. Kiedy brakuje odpowiedniej informacji, „pan” ma kłopoty z kontrolą postępowania „sługi” i sprawdzaniem czy rzeczywiście działa on w jego interesie.
Problem „pana i sługi” powstaje wówczas, gdy informacja, którą dysponuje „sługa”, nie jest w pełni dostępna dla „pana”, który deleguje prawo podejmowania decyzji na „sługę”.
W ogólnym rozwiązaniu proponowanym przez teorię „pana i sługi” zaleca się sformułowanie umowy, zawieranej ze „sługą”, w sposób maksymalnie zgodny z interesem „pana”. Kontrakt powinien zawierać bodźce skłaniające „sługę” do zachowania zgodnego z życzeniami „pana”. Ponieważ „pan” nie ma automatycznego dostępu do wszystkich informacji, kontrakt powinien premiować „sługę” za osiągane wyniki, ale takie, które są łatwe do zaobserwowania.
Produkt krajowy brutto - definicja, zalety i wady
Produkt Krajowy Brutto jest to wartość wszystkich dóbr i usług, wytworzonych w gospodarce w danym okresie, np. w ciągu 1 roku. Jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki wytwórcze zlokalizowane na terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.
Można go mierzyć za pomocą trzech równorzędnych metod:
Jako sumę wartości dodanej w procesie produkcji
Wartość dodana to przyrost wartości dóbr w wyniku określonego (danego) procesu produkcji.
Oblicza się ją przez odjęcie od wartości dóbr wyprodukowanych w przedsiębiorstwie, sumy kosztów rzeczowych czynników wytwórczych zużytych do produkcji tych dóbr.
Jako sumę dochodów czynników wytwórczych łącznie z zyskami uzyskanymi przez przedsiębiorców
Jako sumę wydatków na dobra finalne
Dobra finalne to dobra nabyte przez ostatecznego użytkownika.
Są to albo dobra konsumpcyjne zakupione przez gospodarstwa domowe, albo dobra kapitałowe (inwestycyjne, np. maszyny), nabywane przez przedsiębiorstwa.
Istota i rola pieniądza we współczesnej gospodarce
Pieniądz to:
Powszechnie akceptowany towar, za pomocą którego dokonuje się płatności za dostarczone dobra lub wywiązuje się ze zobowiązań.
Jest to środek wymiany.
Powszechny ekwiwalent towarów, wyraża wartość towaru.
Przykładem pieniądza w historii jest bydło i muszle. Ich wadą było towarzyszenie wysokich kosztów transakcyjnych - trzeba był marnować mnóstwo czasu na szukanie tych, którzy byli zainteresowani takim środkiem płatniczym.
Gdy pojawiły się państwa, zaczęto emitować pieniądz w postaci złota i srebra, co obniżyło koszty transakcyjne, wadą była pokusa domieszki metali nieszlachetnych, co czyniono w sytuacjach podbramkowych, gdy pojawiały się nieprzewidziane wydatki, ale w ten sposób doprowadzano do inflacji. Nadmierne ilości pieniądza nie miały pokrycia w towarach. Z czasem pojawił się pieniądz w postaci banknotów i monet z metali nieszlachetnych. Istotne jest nie to, jaką ma fizyczną postać, ale to, że istnieje umowa społeczna, na mocy której jest on bezwarunkowo akceptowany jako środek płatniczy.
Funkcje pieniądza we współczesnej gospodarce:
Środek wymiany
Jest środkiem za pośrednictwem którego dokonuje się wymiany dóbr i usług, sprzedaje się lub kupuje dobra, wymienia się usługi i prace.
Jest skupiany po to, by dzięki niemu konsumować inne dobra.
Dzięki niemu istnieje gospodarka pieniężna.
W gospodarce bezpieniężnej (barterowej), nie występuje środek wymiany, wymiana jest bezpośrednia, co oznacza, że wymienia się dobro za dobro. Taka gospodarka jest marnotrawstwem czasu i energii na znalezienie dobra, które zadowoli obie strony.
Pełni rolę upraszczającą - używanie pieniądza pozwala zaoszczędzić czas i wysiłek związany z zawieraniem transakcji.
Jednostka rozrachunkowa
Jest jednostką, w której wyrażane są ceny i przy pomocy której prowadzone są rozliczenia, np. w Polsce ceny wyrażane są w złotówkach.
Środek przechowywania wartości (tezauryzacji)
Można go wykorzystać do dokonania zakupów w przyszłości.
Ponieważ jednak pieniądz jako taki nie przynosi odsetek, a jego siła nabywcza stale się zmniejsza w wyniku inflacji, istnieją lepsze niż pieniądz środki przechowywania wartości.
Miernik odroczonych płatności
To funkcja jednostki rozrachunkowej w dłuższym okresie.
Bezrobocie i rodzaje bezrobocia
Miarą bezrobocia jest liczba osób zarejestrowanych jako poszukujące pracy i jednocześnie nie mających zatrudnienia.
Inflacje i rodzaje inflacji
Inflacja to wzrost przeciętnego poziomu cen dóbr w jakimś okresie. Czysta inflacja jest przypadkiem szczególnym, który pojawia się wtedy, kiedy wszystkie ceny dóbr i czynników produkcji wzrastają w tym samym tempie.
Roczna stopa inflacji jest to procentowy wzrost przeciętnego poziomu cen dóbr i usług w ciągu roku.
Stopa inflacji to roczna stopa zmiany poziomu CPI.
CPI to wskaźnik cen detalicznych; służy jako miara zmian kosztów utrzymania, czyli wydatków ponoszonych przez typowe gospodarstwo domowe na zakup typowego koszyka dóbr i usług. CPI jest obliczane na podstawie cen koszyka dóbr i usług nabywanych przez typowe gospodarstwo domowe - uwzględnia on zarówno ceny żywności, usług, jak i poziom czynszów mieszkaniowych.
Rodzaje inflacji:
Podział ze względu na tempo przeciętnego poziomu cen:
Inflacja pełzająca (sekularna) - o stałej stopie wzrostu cen, wynoszącej do 5 % w skali roku. Jest to inflacja typowa dla krajów wysoko rozwiniętych.
Inflacja krocząca - ceny rosną w tempie 5-10% w skali roku.
Inflacja galopująca - stopa wzrostu mieści się w przedziale 10-100% rocznie i szybko rośnie.
Hiperinflacja - zjawisko polegające na utrzymaniu się bardzo wysokiej stopy inflacji. Cechuje ją bardzo szybki, skoncentrowany w czasie wzrost stopy inflacji, która może osiągać kilka lub więcej tysięcy procent w ciągu roku.
Podział z punktu widzenia tendencji tempa zmian cen:
Inflacja przyspieszona - gdy stopa wzrostu cen rośnie w danym czasie.
Inflacja ustabilizowana - o stałej stopie wzrostu cen.
Inflacja zwolniona (dezinflacja) - stopa wzrostu cen maleje.
Teorie wyjaśniające inflacje:
Inflacja popytowa
Spowodowana jest autonomicznym zwiększaniem wszystkich lub niektórych składowych popytu globalnego (popytu konsumpcyjnego, inwestycyjnego, państwowego i zagranicznego).
Przyczyny:
Nadmierne (w stosunku do wpływów budżetowych) wydatki państwowe
Wzrost eksportu - do kraju napływają waluty obce, które skupowane przez bank centralny powodują, że na dany rynek trafia pieniądz krajowy, który zwiększa popyt pieniężny. Nie towarzyszy jednak temu wzrost produkcji (podaży) dóbr na rynku krajowym.
Napływ kapitału z zagranicy (wzrost popytu wewnętrznego).
Wzrost skłonności przedsiębiorstw do inwestowania.
Większa skłonność gospodarstw domowych do konsumpcji (kredyty konsumpcyjne, upłynnianie oszczędności)
Wzrost płac, który nie jest uzasadniony wzrostem wydajności pracy (inflacja płacowa).
Inflacja podażowa (kosztowa)
Jest efektem ogólnego wzrostu kosztów lub naturalnego bądź sztucznego ograniczania globalnej podaży na rynku przy stałym popycie globalnym.
Przyczyny:
Autonomiczne podwyżki płac (np. przeforsowane przez związki zawodowe podczas negocjacji ze związkami pracodawców). Jeśli wzrost poziomu płac przekracza osiągnięty przeciętny wzrost wydajności pracy, to wywołuje impuls inflacyjny - inflacja presji płac.
Wzrost zagranicznych cen towarów importowanych, które nie mogą być zastąpione produkcją krajową lub substytucja jest możliwa tylko w ograniczonym zakresie - inflacja importowa.
Dewaluacja waluty krajowej.
Podwyżki podatków - inflacja presji podatkowej.
Wzrost oprocentowania kredytów bankowych - inflacja kosztów oprocentowania.
Impulsy wynikające z pozycji (siły) rynkowej, np. monopolistyczna pozycja przedsiębiorstwa lub oddziaływanie państwa na ceny.
Krzywa Philipsa
W 1958 r. prof. A. W. Philips z Londyn School od Economics wykazał, że istnieje silna statystyczna zależność między roczną stopą inflacji, a roczną stopą bezrobocia w Wielkiej Brytanii. Związki zauważono też w innych krajach.
Krzywa Philipsa pokazuje, że wyższej stopie inflacji towarzyszy niższa stopa bezrobocia i odwrotnie. Sugeruje to, że można wybierać między wyższą inflacją i niższym bezrobociem lub odwrotnie. Uznano, że rząd wybierając rodzaj polityki fiskalnej i pieniężnej jest w stanie określić poziom łącznego popytu i skalę przymusowego bezrobocia.
Krzywa Philipsa pokazywała poziom inflacji, będący wynikiem wyboru. Wyższy poziom globalnego popytu wywierał presję na wzrost płac i prowadził do wyższej inflacji, dając w zamian niższe bezrobocie.
Krzywa ta pokazywała zestaw dostępnych wariantów wyboru. Rządy po prostu miały zdecydować ile dodatkowej inflacji są w stanie zaakceptować w zamian za niższe bezrobocie. Wybierały punkt na krzywej Philipsa i ustalały zestaw środków polityki fiskalnej i pieniężnej, aby osiągnąć odpowiedni poziom łącznego popytu, a więc także odpowiedni poziom bezrobocia.
W latach 60-tych ludzie wierzyli, że stoją w obliczu wyboru „coś za coś”, jednak w pewnym momencie krzywa Philipsa przestała odpowiadać faktom.
Błędem było interpretowanie krzywej Philipsa jako niezmiennie istniejącego wyboru typu „coś za coś” - między inflacją a bezrobociem. Wybór taki ma charakter przejściowy i istnieje tylko w trakcie dostosowywania się gospodarki do gwałtownie zmienionego poziomu popytu globalnego. Wzrost łącznego popytu wymusza przejściową inflację, która powoduje spadek realnych zasobów pieniądza i sprawia, że popyt globalny z powrotem ustala się na poziomie odpowiadającym stanowi pełnego zatrudnienia.
W jaki sposób bank centralny wpływa na koniunkturę gospodarczą?
Bank centralny spełnia funkcję bankiera w stosunku do banków komercyjnych oraz odpowiada za ustalanie poziomu stóp procentowych.
Bank centralny i jego miejsce w systemie bankowym i państwie
Bank Centralny istnieje w każdym kraju. Spełnia 2 funkcje:
Jest bankiem banków, zapewniając sprawne funkcjonowanie systemu bankowego,
Jest bankiem państwa, sprawując kontrolę nad podażą pieniądza i finansując deficyt budżetowy państwa.
Bank Centralny nigdy nie może zbankrutować. W razie potrzeby może on po prostu w szybszym tempie dodrukować brakujące banknoty.
1