1. przegląd stanowisk filozoficznych epoki przedsokratejskiej (Tales, Anaksymander, pitagoreizm, Heraklit z Efezu) na podstawie "Historii filozofii starozytnej) J.Reale

Tales z Miletu (ur. ok. 624 p.n.e., zm. ok. 545 p.n.e.) - starożytny grecki filozof, matematyk, astronom, inżynier, polityk, podróżnik i kupiec, zaliczany do siedmiu mędrców starożytnej Grecji, uznawany za twórcę podstaw nauki i filozofii europejskiej. Prawdopodobnie odkrył, że magnetyt oraz potarty bursztyn mają własności przyciągania (wnioskując z tego, że według Diogenesa Laertiosa Tales przypisywał tym przedmiotom duszę). Zaliczany do filozofów szkoły jońskiej. Jego uczniem był Anaksymander.

Tales stworzył pierwszą spójną, racjonalną teorię natury (physis), bez odwoływania się do sił nadprzyrodzonych, odpowiedzi na zagadki natury poszukując w samej przyrodzie [materii], w jej obserwacji. Nastąpiło w ten sposób tzw. "przejście od mitu do Logosu".

Pierwszym zagadnieniem filozoficznym była kwestia powstania i natury świata arche.

"Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa" - twierdził i dowodził Tales.

Powstanie przyrody kojarzył Tales z narodzinami, wnioskując na podstawie obserwacji, że musi istnieć jakiś rodzaj substancji (nazwanej później pramaterią, arche), z której rozwinęły się wszystkie formy (ciała) przyrody i na którą się ostatecznie rozpadają. Teoria Talesa wskazywała na wodę jako pratworzywo, z którego rozwinął się świat, gdyż jest ona niezbędna do życia ("to, co żywe, żyje wilgocią, martwe wysycha, zarodki wszystkiego są mokre, a pokarm soczysty"), a świat był - jego zdaniem bytem ożywionym; woda zmienia też stany skupienia, a więc może występować w każdej formie.

Natura rzeczy - woda jest wieczna, a wszystkie ciała są jej postaciami, wynikają z jej przemian. Z kolei przemiany te wynikają z zawartej w niej siły i zdolności do ruchu.

Ziemia wg Talesa, podobnie jak wszystko, co istnieje, unosi się na wodzie i jest tylko chwilową postacią wody.

Anaksymander z Miletu (ok. 610-546 p.n.e.) - jeden z pierwszych filozofów greckich, prawdopodobnie uczeń Talesa i nauczyciel Anaksymenesa, reprezentant szkoły jońskiej; polityk. Podejrzewa się, że był on autorem pierwszego w historii ludzkości dzieła filozoficznego, znanego pod tytułem (Peri physeos, O naturze).

Główną kwestią, stanowiącą przedmiot zainteresowania filozofów przyrody było zagadnienie arche, czyli prazasady, determinującej rzeczywistość. Anaksymader, choć podążał drogą wyznaczoną przez swojego poprzednika, Talesa, inaczej rozwiązywał powyższy problem. Twierdził, że zasadę rzeczywistości stanowi apeiron od słowa "kres, ggranica”, czyli bezkres. Tezę tę, Anaksymander opierał na następującym rozumowaniu: Wszystko albo jest zasadą, albo pochodzi od zasady. Jednocześnie, nie istnieje zasada nieskończoności, bo nieskończoność jest niedeterminowalna, a zasada determinuje to, czego jest zasadą. Jeżeli nieskończoność nie ma zasady, to z konieczności sama musi zasadę stanowić.

Mechanizm tworzenia świata polegał zaś według niego na wyłanianiu się z apeironu przeciwieństw, takich jak ciepło i zimno, suchość i wilgotność. Wszelkie narodziny oznaczają rozdzielanie się przeciwieństw, zaś każda śmierć to ponowne łączenie się ich w bezkształtnym bezkresie. Anaksymander nieodmiennie wiąże pojęcie rozdzielenia z winą, której w ten sposób dopuszcza się materia, i wprowadza konieczność odpokutowania za nią przez ponowne połączenie się w bezkres. W ten sposób także i nasz świat dosięgnie kiedyś ręka sprawiedliwości i zniknie on w ten sam sposób, w jaki się pojawił. Widoczne są tu wpływy orfizmu i koncepcji metempsychozy.

Warto nadmienić, że Anaksymander dopuszczał możliwość istnienia nieskończonej ilości światów, skoro wszystkie powstawały z nieskończonego apeironu.

Anaksymander zajmował się matematyką, geografią i astronomią.

Był twórcą pierwszej mapy świata i autorem tezy, że gwiazdy krążą wokół Gwiazdy Polarnej. Był również pierwszym filozofem sugerującym, że powierzchnia Ziemi jest zakrzywiona, oraz że może ona "pływać" w przestrzeni. Według jego teorii Ziemia jest powierzchnią walca zakrzywioną w kierunku północno-południowym.

Zajmował się również "biologią". Twierdził, że zwierzęta lądowe wywodzą się od zwierząt morskich, a człowiek - z niższych gatunków zwierząt.

Przypisuje mu się wynalezienie zegara słonecznego oraz modelu sfer planetarnych. Zasada bytu według Anaksymandra wiąże się nierozerwalnie z ruchem spiralnym.

Pitagoreizm - kierunek filozoficzny i teoretyczno-naukowy. Ruch umysłowy, religijny i prawdopodobnie polityczny, któremu początek dał Pitagoras. Jego rozkwit przypada na przełom V i IV w. p.n.e., kontynuowany był również w IV i III w. p.n.e. Pod różnymi postaciami przetrwał znacznie dłużej.

W V w. p.n.e. doszło do podziału w łonie zwolenników pitagoreizmu na "akuzmatyków" i "matematyków". Pierwsi nadawali związkowi pitagorejskiemu ton filozoficzno-religijny, nawiązując do orfickich tradycji mistycznych i sakralnych. Drudzy, nie porzucając związku, służyli mu poprzez rozwijanie nauki. Dążyli do racjonalnego wyjaśniania zjawisk wszechświata i przetwarzali ruch religijny w szkołę naukową.

Heraklit z Efezu - zwany "Ciemnym", ponieważ swoje poglądy przedstawiał w aforyzmach. Urodził się około 540 p.n.e., zmarł ok. 480 p.n.e., autor pism kosmologicznych, politycznych i teologicznych.

Filozofia Heraklita głosi, że ciągłe stawanie się i przemijanie jest najważniejszą cechą bytu, zaś stawanie się i przemijanie jest wynikiem nieprzerwanego ścierania się przeciwieństw (dialektyka). Wszelkie zdarzenia wynikają z napięcia powstającego między przeciwieństwami. Jego teorię zmienności nazywa się wariabilizmem lub herakliteizmem, a najlepszym jej obrazem jest rzeka - jej wody ciągle się zmieniają płynąc. Stąd słynne powiedzenia Heraklita: niepodobna wstąpić dwukrotnie do tej samej rzeki lub "panta rhei” - wszystko płynie.

Za arche (podstawę istnienia Wszechświata) Heraklit uznał ogień, który "żyje śmiercią tego, co spala". Niektórzy interpretatorzy filozofii Heraklita uważają, iż dlatego mędrzec uznał ogień za zasadę świata, bo dynamika tego żywiołu odzwierciedla obraz świata - jego ruch i dynamizm. Jednak procesem przemian kieruje logos - mądrość. Logos jest utożsamiany z siłą kosmiczną - rozumem. Można go też utożsamiać ze starożytną zasadą makro- i mikrokosmosu - jedno prawo dosięga wszystkiego np. prawo śmierci. I tak też logos wszystko przenika.

Według Heraklita świat jest wieczny i odwieczny - nie stworzył go żaden bóg.

Heraklit dużo uwagi poświęcił etyce: jego zdaniem mądrość polega na poznaniu logosu i myśleniu zgodnym z jego prawami. Poświęcił więcej uwagi introspekcji, krytykował m.in. poznanie zmysłowe ("złymi świadkami są zmysły i uszy"). Pisał o mądrosci mędrca i tłumu.

Filozofia Heraklita zapoczątkowała wiele wątków w filozofii zachodniej: wariabilizm Heraklita znajdzie swoje odbicie u Platona, relatywizm i humanizm - u sofistów (Protagoras), idea ognia i logosu - u stoików. Uznaje się go też za prekursora heglowskiej dialektyki.

2. Platon i Arystoteles - dwie wielkie syntezy mysli antycznej. na podstawie J. Reale tom III "Historia filozofii starożytnej" (metafora jaskini, nauka o rozumieniu metafizyki i etyki - Arystotele)

Platon - krytykował on sofistów, m.in. za to, że uczyli za pieniądze. Zarzucał im także głoszenie, że w nauczaniu najważniejsza jest nie tyle prawda co skuteczność argumentacji. Zajmował się głównie nauką o ideach. To co dane nam za pomocą zmysłów, jest tylko zjawiskiem, zaś prawdziwy byt to idea poznania za pomocą wyglądu intelektualnego. Każda rzecz ma swoją ideę. Wszystko co posiada swoją definicję posiada ideę. Idee to prawdziwa rzeczywistość, zaś świat dany za pomocą zmysłów to tylko złuda. U Platona nauka o duszy byłą ściśle związana z teorią poznania. Dusza jest odpowiedzialna za funkcje intelektualne. Od Platona pochodzi powiązanie świata idei czyli bytu prawdziwego z zasadami moralności. Był on przekonany, że dusza jest doskonałym elementem natury ludzkiej, że ciało jest więzieniem dla duszy, ponieważ od ciała pochodzi poznanie zmysłowe, co nie jest prawdziwe. Nauka platońska wywodzi się po części z tradycji pitagorejskiej ( wędrówki dusz ). Platon twierdzi, że dusza każdego człowieka posiada wiedzę o ideach, ponieważ zdobyła ją przed urodzeniem. Wszelka nauka jest więc tylko przypominaniem. Był on przekonany, że wszyscy ludzie posiadają kompetencję logiczno - matematyczną. Stąd też od Platona wywodzi się pojęcie racjonalizmu genetycznego - wiedzę prawdziwą ma w sobie już każdy człowiek. Nurt ten był przeciwieństwem empiryzmu. Umysł człowieka składa się z trzech elementów :
1. część rozumna
2. część emocjonalna ( akty woli )
3. część wegetatywna ( odpowiedzialna za cielesne pragnienia )
Częściami duszy są trzy cnoty - mądrość, męstwo, powściągliwość ( opanowanie ). Platon krytykował demokrację - demokracja jest głupia ( argument epistemologiczny ); demokracja jest słaba ( argument pragmatyczny ). Struktura państwa ( na kształt duszy ) wg Platona :
1. rządzić mieli filozofowie ( mądrość )
2. żołnierze ( męstwo )
3. kupcy ( powściągliwość i opanowanie ).
Platon kładzie nacisk na drogę pojęciową, poznanie idei, która do niej wiedzie zaczyna się od poznania sensu wyrazów, potem stopniowo wiedzie ku definicji rzeczy. Prawdziwym przedmiotem wiedzy nie morze być wiedza materialna, bo prawna musi pewna i stała, a rzeczy tych cech nie posiadają. Przypominając sobie idee na podstawie poznania zmysłowego, dusza stopniowo przechodzi do poznania idei poszczególnych przedmiotów, w górę, aż do poznania idei dobra. Jest to droga wstępowania. Droga zstępowania to droga od najwyższej idei poprzez niższe aż do idei przedmiotu. Droga ta przez idee niższego szczebla jest drogą dedukcji, droga indukcyjna zaś to droga wstępowania. Razem dają one wiedzę pewną. Utopijna koncepcja państwa : celem państwa jest zapewnienie obywatelom szczęścia i dobra, ale o tym co dla nich dobre powinni nie decydować oni, ale ci, którzy wiedzą co jest dla ludzi dobre. Konstruuje wizję państwa z trójpodziałem warstwowym na wzór duszy :
1. warstwa mędrców - złoto
2. warstwa wojowników - srebro
3. warstwa rzemieślników - żelazo

Arystoteles - występował przeciw platońskiej nauce o ideach. Sformułował doktrynę, która zastąpiła mu naukę Platońską - byłą to doktryna teologiczna ( teoria transcendentnego Boga i transcendentnego rozumu, teologiczne przyrodoznawstwo i teologiczna etyka ). Później czynnik empiryczny wziął górę w filozofii Arystotelesa, zaczął budować empiryczną naukę - biologie, socjologię, historię. Dla Arystotelesa byt jest jednostkowy a wiedza ogólna. Z założeń Arystotelesa wynikało, że istnieją pojęcia ogólne nie mające i nie potrzebujące definicji. Rozwinąwszy szeroko logikę Arystoteles potraktował ją jako odrębną dziedzinę. A jako taka znalazła się poza obrębem filozofii. Pojął ją jako dyscyplinę formalną. W poznaniu zmysły miały dla Arystotelesa funkcję równie niezastąpioną jak rozum. Arystoteles kładł nacisk na fakt, że poznanie ma charakter bierny. W filozofii praktycznej wyróżniał dwa działy : etykę i politykę. Dla niego substancją są konkretne rzeczy. W substancji rozróżniał formę i materię. Materia i forma są aspektami danej sytuacji, muszą współistnieć ze sobą. Kategorie substancji wg Arystotelesa :
1. ilość
2. jakość
3. stosunek
4. miejsce
5. czas
6. położenie
7. stan
8. działanie
9. doznawanie
Związek przyczynowy - Arystoteles o przyczynie mówi w czterech aspektach :
1. formalna
2. celowa
3. sprawcza
4. materialna
Przykład z rzeźbiarzem :
1. formalna ( pomysł rzeźbiarza, koncepcja )
2. materialna ( z czego wykonamy )
3. sprawcza ( konkretna czynność, rzeźbienie )
4. celowa ( piękno rzeźby ).
Realizm arystotelejski - idee nie mogą istnieć oddzielnie, ale w poszczególnych, konkretnych rzeczach. Realnie istnieją tylko twory realnie złożone z materii i formy, nie zaś tylko czyste formy - idee. Byt niewłaściwy - wytworzony nie w postaci istnienia żywego, naturalnego. Teoria naczelna - nauka o bycie jako takim, mówiąc o bycie ma na myśli nie tyle poszczególne rzeczy, które doświadczamy codziennie, lecz ogólniejsze podłoże tych rzeczy. Byt to nie to samo co doświadczamy w codziennym życiu, czyli rzeczy materialne. Ontologia to inaczej metafizyka, która zajmuje się bytem w szerszym pojęciu. Substancja - określenie bytu szerokiego. Substancja jest jednością dwóch elementów : formy i materii, byt jest zawsze jednostkowy, głównie istota żywa. Jest twórcą teorii bytu - ontologii. Jego myśl wyrasta z platońskiej, ale z czasem wyraźnie od niej odchodzi. Struktura substancji nie ma charakteru inercyjnego ale dynamiczny. Materia jest czynnikiem biernym podatnym na kształtowanie - potencją. Jest tą częścią substancji, która wprowadza jednostkowość, powoduje, że w obrębie gatunku każdy egzemplarz jest jednostkowy. W obrębie gatunku, różnimy się materią, która jest zasadą jednostkowości.
Forma - uaktualnienie możności tkwiącej w materii, utrwalenie z materii określonego przedmiotu.
Ruch - zmiana uaktualnienia materii - przejście od stanu możnościowego do stanu rzeczywistego.
Forma odpowiada za definicje ogólne własności rzeczy, gwarantuje przynależność do określonego gatunku. Jest czynnikiem aktywnym w substancji, odpowiada za przekształcenie materii w przedmiot, zarazem jest celem przedmiotu, jest kresem, do jakiego dąży każda rzecz - każda rzecz przez formę dąży do urzeczywistnienia swojej formy gatunkowej.
Entelechia - stan dążenia do pełni, do stawania się rzeczą najlepszą w swoim gatunku.
Arystotelesa zajmowała zależność pomiędzy bytem a odpowiadającym mu słowem, zauważył że są słowa lub wyrażenia które nadają się na podmioty w zdaniach twierdzących, lub nie. Obydwu grupie słów odpowiadają jakieś byty, tak jak słowa tworzą dwie kategorie semantyczne i znaczeniowe, podobnie byty. Byty do których odsyłają słowa mogące być podmiotami w zdaniach twierdzących Arystoteles nazwał substancjami, a drugie nie mogące być podmiotami nazwał przypadłościami Przypadłości - byty odpowiadające nieokreślonym wyrazom. Jedne z nich wynikają z samej substancji i na nią wskazują, są to przypadłości uniwersalne, inne zaś, niezbędne dla określenia substancji to przypadłości przypadkowe. Substancje istnieją samodzielnie a ich przypadłości nie. Przypadłości istnieją w substancji jaki jej cechy a rzeczy poznajemy zawsze przez przypadłości.

3. Rozumienie wolności w egzystencjalizmie Jean Pol Sartre

Egzystencjalizm, ruch umysłowy, artystycz­ny i literacki, ściśle związany z filozofią egzystencjalizmu, która, nawiązując do myśli filozofa duńskiego S. Kierkegaarda (tworzącego w pierwszej połowie XIX w.), rozwijali w XX wieku: Niemcy - M. Heidegger i K. Jaspers, Rosjanie ­L. Szestow i N. Bierdiajew, Francuzi ­G. Marcel, J. P. Sartre, A. Camus, M. Mer­leau-Ponty. Filozoficzny egzystencjalizm występował w kil­ku wariantach, obok egzystencjalizmu religijnego, oddzia­łującego silnie na filozofię chrześcijańską, pojawiły się ujęcia egzystencjalizmu ateistycznego. Największy wpływ na atmosferę intelektualną pierwszej dekady po II wojnie światowej miała twórczość literacko-filozoficzna Sart­re'a i Camusa reprezentatywna dla egzystencjalizmu ateis­tycznego, który w centrum uwagi stawia problem istnienia człowieka w świecie, roz­strzygany w perspektywie jednostkowej sa­moświadomości walczącej o swoją autenty­czność. Egzystencjalizm ateistyczny analizuje "drogi wol­ności" (by użyć formuły dającej tytuł naj­dłuższej powieści Sartre'a) w świecie, który jest pozbawiony sensu. Jeśli człowiek chce być sobą, osobowym istnieniem, odpowie­dzialnym i decydującym o sobie, to musi nieustannie dokonywać wyboru, wciąż zwrócony ku przyszłości, której wg egzysten­cjalistów ateistycznych nie ma, zatem - ku nicości. Człowiek jako egzystencja nie jest bowiem bytem, ale własnym projektem, jest, wg Sartre'a, skazany na wolność. Jednocześ­nie egzystencjalizm wyraziście zarysował negatywny obraz świata uprzedmiotowionego, anonimowej gry sił, kiedy nikt nie decyduje i nie przyjmu­je odpowiedzialności. Zarówno w wypowie­dziach filozoficznych, jak i w twórczości lite­rackiej egzystencjalizm ewoluował od nihilistycznego bun­tu zrozpaczonej jednostki (Mdłości Sartre'a, Obcy Camusa) do formuły międzyludzkiej solidarności, praktykowanej w walce ze złym, absurdalnym światem (zwłaszcza Dżu­ma Camusa). Ewolucja ta wiązała się z u­działem egzystencjalistów w ruchu oporu, a po wojnie - w sporach niekomunistycznej lewicy. W wyborze form literackich egzystencjaliści obok form realistycznego opowiadania z dominującym czynnikiem refleksyjnej analizy świa­domości (np. Obcy i Upadek Camusa) upo­dobał sobie formy paraboliczne (Dżuma Ca­musa, niektóre dramaty Sartre'a). W Polsce za prekursora egzystencjalizmu uznał siebie W. Gombro­wicz; wpływy egzystencjalizm są widoczne w literaturze rozrachunkowej po 1956, w twórczości J. Andrzejewskiego, K. Brandysa, T. Róże­wicza.

Egzystencjalizm według Sartre'a.
Jean Paul Sartre, krótko można określić go jako filozofa, pisarza, dramaturga, krytyka literackiego, "intelektualistę zaangażowanego". Sartre nigdy nie pozbył się "nerwicy literackiej" (choć sam ją u siebie wykrył), w związku z czym pisał bardzo dużo i zostawił po sobie ogromne ilości pism. Sama bibliografia wszystkich jego pism i artykułów stanowi potężny tom.

Sartre-egzystencjalista, przesiadujący w Café de Flore, w Deux Magots, czy w innych kawiarniach, zlokalizowanych z okolicach placu Saint Germain des Pres.
Według egzystencjalistów a szczególnie według Sartre'a byt człowieka nie ma z góry określonego sensu. Odrzuca więc istnienie Boga, człowiek jest wolny, samodzielnie kształtuje swoją rzeczywistość. Taka postawa ma swoje mankamenty, gdyż ogranicza ona istnienie tylko do życia ziemskiego. Jest więc nie do przyjęcia dla większości ludzi, którzy nie chcą godzić się na niebyt po swojej śmierci. Nadzieję może im przynieść tylko religia, obiecująca życie wieczne.Człowiek religijny nie poszukuje uzasadnienia swej postawy. Pokorne przyjęcie losu według egzystencjalizmu Sartre'a, wydaje mu się czymś oczywistym. Przeciwieństwem tego rodzaju zgody na los jest pewien rodzaj ucieczki od ograniczeń ziemskości. Może ona przyjąć formę świadomej rezygnacji przeżywania rozterek losu na rzecz odczucia radości, korzystania z życia. Jednak myśl egzystencjalna nieuchronnie prowadzi do uświadomienia absurdu i brzydoty świata. Wolność staje się przekleństwem, nic nie może być dla człowieka oparciem. Konieczność nieustannego dokonywania absurdalnych wyborów rodzi poczucie zagubienia, beznadziejności, pesymizmu. Lęk przed śmiercią, brak najwyższego dobra zmuszają do samodzielności.

Jean Paul Sartre w Wolności kartezjańskiej dokonuje próby reinterpretacji filozofii Kartezjusza. Uważa, że jego rodak na ponad dwieście pięćdziesiąt lat przed dwudziestowiecznym egzystencjalizmem formułuje kilka z głównych tez: że człowiek jest nicością, że człowiek jest wolnością - rozumianą jako zdolność zaprzeczania danym świata zewnętrznego (wolność jako władza negatywna), oraz tezę, że człowiek jest całkowicie odpowiedzialny za korzystanie ze swej wolności. Polemizując z poglądami Kartezjusza, Sartre przedstawia swoje.

Wolność może objawiać się rozmaicie. Czym innym jest być wolnym w zakresie przedsięwzięcia politycznego, a czym innym jest doświadczenie bycia wolnym w akcie rozumienia i dociekania. Kartezjusz doświadcza wolności, "która własnymi siłami odkrywa rozumne stosunki, między już istniejącymi esencjami".
Przed zrozumieniem jest moja wola zrozumienia. Muszę chcieć skupić uwagę i wytężyć umysł. "Najmniejszy nawet wysiłek myśli angażuje całą myśl, myśl autonomiczną, która każdym swym aktem ustanawia swą całkowitą i absolutną niezależność". Ta myśl, aby zrozumieć, musi mieć "coś", co może zrozumieć jakieś obiektywne stosunki między esencjami, struktury, z góry dany system relacji egzystencjalnych. Oznacza to, że droga wolności i zrozumienia jest dokładnie wytyczona. Człowiek może kontemplować ideę, ale nie może jej wytworzyć. Człowiek jest autonomiczny wobec systemu idei dzięki władzy negacji. Może mówić "nie" wszystkiemu, co nie jest prawdziwe. To jest druga teoria egzystencjalizmu w doktrynie Kartezjusza a którą urozmaica, wzbogaca i ujednolica właśnie Sartre.
Człowiek, wedle Sartre'a, jest odpowiedzialny wobec prawdy. Aby prawda istniała muszę ją stwierdzić. Mam wolę sądzenia. To dzięki mnie mgliste, neutralne idee, nie będące ani prawdziwe, ani fałszywe są przekształcane w naturalny porządek prawd. Dzięki człowiekowi prawda pojawia się w świecie. Ludzie są odpowiedzialni za to, aby naturalny porządek jestestw stał się naturalnym porządkiem prawd. Aby nadeszło królestwo prawdy człowiek musi powiedzieć "tak", lecz wymaga to nieskończonej mocy użytej za jednym zamachem. "Tak" człowieka jest tożsame z "tak" Boga. Wolność decyzji, której obecności nie można zaprzeczyć, jest cechą upodabniającą człowieka do Boga.
Każdy człowiek jest wolnością, gdyż wolność jest właściwością wyróżniającą człowieka. Wolności człowieka nie mogą ograniczyć ani zwiększyć jego możliwości i sytuacje zewnętrzne, gdyż być wolnym to chcieć tego, co możliwe. Jednak ta wolność jest pozytywna i konstruktywna, o czym mówi np. druga reguła metody egzystencjalnej znana z Rozprawy o metodzie Kartezjusza: "dzielić każde z badanych zagadnień na tyle cząstek na ile by się dało i na ile byłoby potrzeba dla najlepszego ich rozwiązania". To na mocy wolnego i twórczego sądu dokonuję analizy tworzącej schematy i hipotetyczne podziały. Świadczy też o tym reguła trzecia: "prowadzić swe myśli w porządku poczynając od przedmiotów najprostszych i najdostępniejszych poznaniu i wznosić się po trochu, jakby po stopniach, aż do poznania przedmiotów bardziej złożonych, przyjmując porządek nawet wśród tych przedmiotów, które bynajmniej z natury swej nie wyprzedzają się wzajemnie". Do nas należy przewidywanie tego porządku wśród nieporządku i jeszcze przed podporządkowaniem się mu. Oznacza to, że ów porządek trzeba wynaleźć jeśli nie ma go w rzeczywistości. To wszystko świadczy o tym, że reguły metody są jakby kierunkami dla sądu wolnego i twórczego. Wedle Sartre'a Kartezjusz afirmuje twórczą wolność, która budując prawdę przewiduje rzeczywiste stosunki między esencjami tworząc hipotezy i schematy - tworząc zaczątki egzystencjalizmu. Jest ona jednaka u człowieka jak i u Boga.
Sartre zwraca uwagę, że u Kartezjusza człowiek prawdę odkrywa, gdyż Bóg raz na zawsze ustalił stosunki zachodzące między esencjami egzystencjalizmu. Człowiek może tylko stwierdzić ją a nawet musi, gdy dostrzega jasno stosunki, które się na nią składają. Ta prawda przenika go całego. Podobnie jasne widzenie Dobra pociąga za sobą działanie, jak wyraźna wizja prawdy - zgodę na nią. Jest tak, gdyż Dobro i Prawda są Bytem.
Autonomię człowieka Sartre postrzega gdzieś indziej.
Czy człowiek jest niezależny? Wedle Sartre'a Kartezjusz okaleczył autonomię człowieka. Właśnie o owym oczekiwaniu Prawdy i Dobra ma ona miejsce ale tylko w tej mierze, w jakiej jest on nicością. Ocierając się o Zło, Błąd, Nicość człowiek jest niezależny od Boga. Bóg jako pełnia bytu nie jest w stanie kierować nicością. To, co człowiek dostał od niego jest bytem; to, co otrzymał - jest. Jednak ja, będąc skończonym i ograniczonym odwracam się od Niego. Dzięki tym cechom mogę zachować wolność z obojętności, lecz będzie ona w stosunku do tego, co nie jest mi znane, lub znam źle. Tym wszystkim zniekształconym ideom, tym wszystkim nicościom, będąc sam nicością człowiek może powiedzieć "nie", może powstrzymać się od działania. Dopóki możemy odmawiać zgody, dopóty jesteśmy wolni dlatego właśnie egzystencjalizm nie jest tak jednoznaczny.
Ponieważ ta wolność jest zaprzeczaniem, więc nie będzie twórcza. Nie ma możliwości aby wytworzyła ideę, gdyż idea jest rzeczywistością a ona jest nicością. Sartre uważa, że wolność u Kartezjusza jest ograniczona, gdyż nie jest w naszej mocy powiedzieć "nie" bytowi absolutnemu. Oznacza to, że człowiek jest zdolny odrzucić tylko fałsz "mówi on nie niebytowi". Bytowi mówi zawsze "tak". Sartre w opozycji do Kartezjusza, mówi, że wolność jest fałszywa, gdyż człowiek jest wolny jeśli nie odkrywa swego Dobra, nie buduje wiedzy. Jest wolny dla Zła, ale nie dla Dobra. Jest wolny dla Błędu, lecz nie dla Prawdy. "Posługując się światłością przyrodzoną i nadprzyrodzoną, której im udziela, Bóg prowadzi ich za rękę ku Wiedzy i Cnocie, jaką dla nich wybrał; pozostaje im jedynie dać się powodować: cała zasługa tego wznoszenia przypada Jemu. Ale wymykają mu się oni w tej mierze, w jakiej są nicością; mogą w drodze puścić jego rękę i pogrążyć się w świecie grzechu i niebytu. I na odwrót, mogą oni oczywiście uniknąć Zła intelektualnego i moralnego; wystrzegać się, mieć się na baczności, zawieszać sądy, stawać tamę swym pragnieniom, powstrzymywać w porę czyny". Widać z tego, że ta wolność jest ograniczona.
Człowiekowi nie jest dane nie tworzyć, gdyż Błąd i Zło są niebytem.
Prawdziwie wolnym jest Bóg. Nie jest niczemu podporządkowany. Stworzył świat i prawa tego świata na mocy wolnego aktu, którego zarodki nie mogą tkwić w poprzednim stanie świata. Tworzenie nie jest zdeterminowane. Tworzenie jest wolnością. Wolność Boga jest tworzeniem, jest aktem, przez który dokonał On, iż istnieje świat Dobra i wieczne Prawdy.
To, że to, co nazywamy dobrem jest nim, to że obowiązuje prawo ciężkości, to że dwa plus dwa równe jest cztery, jest dlatego, że Bóg stworzy tak świat. A dokonał tego na mocy wolnego aktu. "Egzystencjalizm jest fundamentem Prawdy, a surowa konieczność objawiająca się w porządku prawd opiera się na absolutnej przypadkowości twórczej wolnej woli". I dalej: "Jego doskonałość nie skłania go do wybierania tego, co najlepsze, natomiast właśnie to, co on wybrał, na mocy jego wyboru jest absolutnie dobre". Bóg Kartezjusza tworząc jednocześnie poznaje to, co tworzy.
Sartre uważa, że w rzeczywistości to, co przyznane zostało przez Kartezjusza Bogu, należy do człowieka. Bóg własną wolą ustala wartości i prawdy. On też ją podtrzymuje. Wolność ludzi stwarza granice jedynie wolności Boga. Aby istniała prawda musi ją chcieć moc Boża oraz przyjąć i zatwierdzić wolność ludzka. Dlatego też Sartre powiedział "Egzystencjalizm i wolność to podstawowe zasady bytu".
Sama świadomość nieuchronnego przeznaczenia nie chroni przed żadnym złem, gdyż prowadzi zawsze do refleksji, że nie sposób uniknąć nieuniknionego. Egzystencjalne lęki wytworzyły już u Platona tęsknotę do czegoś nierealnego, doskonałego. Z tego powodu stworzył on filozofię idealizmu. Kwestionuje ona wszelkie realne, konkretne rzeczy, kierując się ku niezmiennym i wiecznym ideom. Otwiera ona drogę do świata duchowego, w której cierpienie i śmierć nie są ostatecznym złem. Jednak z egzystencjalnego punktu widzenie idee to fikcje. Nigdy nie wiadomo, czy dokonany wybór okaże się słuszny. Dlatego pozostaje jedynie skupić się na aktualnych stosunkach międzyludzkich. Wysoko-moralna postawa może dać świadectwo prawdziwego człowieczeństwa.
Dopiero egzystencjalizm uświadamia wyobcowanie człowieka. Każda jednostka dążąc do szczęścia wejdzie w końcu w konflikt z inną jednostką. Jest to konsekwencją tego, że nie można z zewnątrz dostrzec i zrozumieć potrzeb innego człowieka. Jednostka tworzą swój własny system wartości, ponosi za niego odpowiedzialność. Nie może obwiniać przez to nikogo innego za swoje cierpienia, gdyż są one skutkiem wcześniejszych, samodzielnych wyborów. Paradoksalnie mimo, iż człowiek skazany jest na samotność, poprzez wspólny bunt może rodzić się u ludzi solidarność i porozumienie.
Doktryna egzystencjalizmu ukazuje mroczną perspektywę ludzkiego istnienia przytłaczającą, pozbawioną głębszego sensu. Jednak konkluzje wynikające z niej, nie pozwalają na tragiczne pozbawienie siebie życia. Wręcz przeciwnie, zachęca ona do bohaterskiego i świadomego stawiania czoła bezsensownemu losowi. W tym ma tkwić jedyny i najważniejszy sens życia.

Camus Albert, ur. 1913, zm. 1960, francuski prozaik, dramatopisarz, publi­cysta; laureat Nagrody Nobla (1957). Uro­dzony i wychowany w ubogiej dzielnicy Al­gieru, dzięki stypendium mógł ukończyć szkołę średnią i studia filozoficzne na uni­wersytecie w Algierze. Do dwudziestego trzeciego roku życia nie znał Francji; utwory jego były osadzone w krajobrazach i proble­matyce Algierii kolonialnej: szkice filozofi­czne Dwie strony tego samego (1937), Noces (1938, Gody), zbiór esejów Mit Syzyfa (1942). Entuzjasta teatru, współzałożyciel amator­skiej trupy aktorskiej, reżyser i aktor. Dzia­łając w ruchu oporu założył grupę i pismo "Combat". Sławę przyniosły mu powieści Obcy (1942) i Dżuma (1947) oraz dramaty Kaligula (1945), L'erat de siege (1948, Stan oblężenia), Les justes (1949, Sprawiedliwi), grywane na scenach wielu krajów; powieść Upadek (1956), zbiór nowel Wygnanie i kró­lestwo (1957); adaptacje sceniczne znanych dzieł dramatopisarza hiszpańskiego P. Calderona de la Barca, pisarza amerykańskiego W. Faulknera, pisa­rza rosyjskiego F. Dostojewskiego. Camus, sceptyka i realistę, do egzystencjalizmu zbliżała refleks­ja nad sensem ludzkiego istnienia. Tom ese­jów Człowiek zbuntowany (1951) ilustruje drogę rozwoju filozofii Camusa: od egzystencjaliz­mu i nihilizmu, od koncepcji absurdu istnie­nia - do buntu jako metafizycznego protes­tu jednostki przeciw bezsensowi świata, do głębokiego humanizmu; w myśl tej filozofii - bunt przeciw bezsensowi oraz twórcze działanie nadają sens ludzkiemu życiu, są świadectwem wielkości i szlachetności czło­wieka.

4. Hermeneutyka filozoficzna w ujęciu Diltheja Gajdegera

• Hermeneutyka jako filozofia praktyczna - jest doświadczeniem „praxis” samej i w niej zawartego rozumu i rozumności

• Filozofia hermeneutyczna - tym różni się od hermeneutyki tradycyjnej, że wchłania jej tematykę i podporządkowuje fundamentalnemu projektowi, jakim jest analityka ontologii bycia; ukazuje konstytucję człowieka i bycia tak, iż ani bycie, ani człowiek nie są w niej odrębnymi rzeczywistościami, ale budują fundamentalną jedność, która jest punktem wyjścia dla ich każdej późniejszej, teoretycznej (np. psychologicznej lub fizykalnej) interpretacji; nie ma fundamentu w poznaniu zmysłowym; ona sama jest fundamentem dla wszelkich możliwości zmysłowego postrzegania i jako taka pozostaje ostateczną instancją dla człowieka w jego naturalnym środowisku świata; (Heidegger)

• Hermeneutyka pedagogiczna - projekt teorii naukowej rozumiejącej i opisującej to, co się wydarza we wspólnocie szkolnej; warunkiem rozumienia sensów i znaczeń tego co się wydarza pomiędzy uczniami a nauczycielami jest uprzednie samorozumienie, czyli rozumienie sensów i znaczeń własnego życia duchowego; i odwrotnie odsłonięcie i rozumienie sensów i znaczeń przestrzeni obcowań: uczniowie - nauczyciel zmienia samorozumienie naszego wewnętrznego życia; hermeneutyka pedagogiczna to medium, za którego pośrednictwem poznawane zmienia poznającego, służy więc stawaniu się;

• Rozumienie - rozwiązywanie zagadnień oparte na wnioskowaniu; dwa rodzaje: dedukcyjne (wnioskowanie i sprawdzanie) oraz redukcyjne (tłumaczenie i dowodzenie); przyswojenie sobie na powrót tego, co obce, niezrozumiałe; jest wciąż ponawianą lekturą tekstu, jakim jest całość bytu ludzkiego; ma charakter zapośredniczony, koniecznym medium rozumienia jest język i nie ma rozumienia poza językiem;

• Samorozumienie - czyli rozumienie sensów i znaczeń własnego życia duchowego; rozumienie tego co nasze JA myśli, przeżywa, jakie są jego motywy; fazy samorozumienia:

1. Odkrycie własnej tożsamości, odrębności w stosunku do innych; odkrycie swoich uczuć, pragnień, ambicji, celów, możliwości; samopoznanie dokonuje się za sprawą innych i polega na odkryciu podobieństw lub różnic w stosunku do nich; poznanie i rozumienie innych pomaga dziecku w stawaniu się człowiekiem; współbycie z innymi to konfrontacja obrazu siebie - własnego i rozumienia nas przez innych; samorozumienie przybiera postać samooceny, akceptacji bądź dezaprobaty samego siebie;

2. Odkrycie czasowości bycia sobą, tego że elementy osobowości, treści świadomości, motywy i cele postępowania z biegiem czasu ulegają zmianie, pewne zanikają, a pojawiają się nowe; pojawia się nadzieja, że można być kimś innym, a także lęk przed własną nieprzewidywalnością; nikt sam dla siebie nie jest do końca i na zawsze nie jest poznawalny;

Samorozumienie pojawia się u człowieka stosunkowo późno, a u wielu ludzi może nie wystąpić w ogóle;

• Autorefleksja

• Interpretacja rozumiejąca - myśl szukająca, błądzącą, nie przebiega po linii prostej, lecz często zbacza czy zawraca z obranej drogi; jest w istocie samorozumieniem czy samopoznaniem;

• Kategoria „Spotkanie” (kultur, religii, porządków etycznych, wartości, „wielości innych języków”)

• Otwartość na innych

• Różnorodność ludzkiego bycia

• Wspólnota z tym co inne

• Otwarcie dialogiczne

• Koło hermeneutyczne - polega na tym, że punkt wyjścia refleksji jest jednocześnie punktem dojścia; myśl poruszająca się w kole hermeneutycznym na początku swej drogi nie jest do końca świadoma swych własnych założeń, ich ujawnienie dokonuje się dopiero na końcu tej drogi, ale dlatego też jej koniec jest zarazem początkiem drogi następnej

• Fenomenologia hermeneutyczna - próbuje ona mówić z ,,miejsca", gdzie byty i samo bycie wydarzają się, tzn. gdzie naprawdę ,,są". W hermeneutycznej fenomenologii fakt bycia bytów jest elementem struktury świata i odnosi się zawsze do człowieka jako Bycia-tam (Heidegger); interpretacja fenomenologii hermeneutycznej zamieniła paradygmat ontologiczny wyjaśniania człowieka i świata na paradygmat filologiczno-humanistyczny wyjaśniania tekstu (Gadamer);

• Język jako medium rozumienia - jest koniecznym, nie ma rozumienia poza językiem; hermeneutyka ma przywracać komunikację międzyludzką, usensowiać to, co obce czy niezrozumiałe poprzez docieranie do ukrytych znaczeń wypowiedzi językowych

• Rozum praktyczny - nie jest rozumem technicznym, nie oznacza użycia rozumu dla korzyści lub pożytku; opiera się on na rozumowym fakcie wolności, czyli oznacza to, że człowiek nie może zrozumieć siebie jako człowiek, jeśli swoich decyzji i działań nie podejmuje jako człowiek wolny czyli liczący się z samym sobą;

• Filozofia praktyczna - od Arystotelesa oparta na fundamentalnym fenomenie rozumienia i wzajemnego porozumienia; jest namysłem człowieka nad normatywnymi założeniami i warunkami jego życia - więc tym co można też nazwać filozofią etyczną; nie jest zastosowaniem filozofii do praxis, a przez to nauką o technice;

• Kategorie „techne” (gr. téchnē sztuka; nauka; rzemiosło; biegłość; chytrość) i „praxis” (nie oznacza zasadniczo działania według reguł, korzystania z nauki ale oznacza przede wszystkim całe pierwotne usytuowanie człowieka w jego naturalnym i społecznym środowisku; w pojęciu tym zawiera się pierwotna wspólna więź wszystkiego, co razem ze sobą bytuje, stąd wynika rozumienie nawet takich ludzkich doświadczeń i losów, które nie należą wcale do naszego dzisiejszego świata, ale dostępne są nam poprzez historyczną tradycję lub naukowe doświadczenie)

• Ambiwalencja - dwojakość, dwuwartościowość

• Czym jest hermeneutyka (hermeneutyka pedagogiczna):

• projektem teorii naukowej rozumiejącej i opisującej to, co się wydarza we wspólnocie szkolnej;

• medium, za którego pośrednictwem poznawane zmienia poznającego, służy więc stawaniu się;

• analizą fenomenów duchowości dziecka i nauczyciel, ustalająca dla nauczyciela propozycje metodyczne (wymagające innej artykulacji niż dotychczasowe, innego myślenia, innej wyobraźni)

• zgłębieniem duchowości

• teorią praktyczną i użyteczną; nauką o głębi a nie o powierzchni procesu kształcenia i wychowania; medycyną duszy dziecka i nauczyciela, pełni więc funkcje terapeutyczne, lecznicze, niesie uczniom zdrowie duchowe, wewnętrzne;

• Trzy reguły hermeneutyki:

1. Zrozumieć część, szczegół można tylko przez całość (kontekst, horyzont świata ludzkiego) i odwrotnie - rozumienie całości przychodzi po zrozumieniu szczegółu

2. Aby zrozumieć medium językowe, jakim jest świat ludzki, trzeba się mu oddać, zanurzyć w nim, w nim żyć, współtworzyć go; aby oddać się światu ludzkiemu, zawierzyć mu, współtworzyć go, trzeba go rozumieć;

3. Odsłaniamy rzeczywistość wspólnoty ludzkiej, rzeczywistość dzieł tworzonych przez innych, a rzeczywistość ta odsłania prawdę o nas samych; odkrywamy prawdę o nas samych, a prawda ta odsłania pełnię świata ludzkiego, którego cząstką jesteśmy; lub inaczej: nasze istnienie jest współistnieniem z innymi i wpływa na rozumienie tych innych; i na odwrót: rozumienie innych wpływa na rozumienie przez nas samych naszego istnienia

• Istota koła hermeneutyki

Literatura:

• Folkierska A., Filozofia hermeneutyczna jako dialog. (w) Dialog i wychowanie.

• Niczym nie skrępowany dialog jako ostatnia nadzieja na zbliżenie jednostek, narodów i kontynentów

• W naukach humanistycznych dialog stał się centralną kategorią wyznaczającą relację zachodzącą między człowiekiem a jego światem; dialog staje się osią, wokół której krystalizuje się współczesny sposób uprawiania filozofii;

• W pedagogice podejmuje się próby położenia akcentu na dialog jako istotę procesu wychowawczego zmierzającego do ogarnięcia całości osobowości istniejących w interakcji, a nie jako jednej z wielu metod wychowawczych; pedagogika chcąc uczynić dialog istotą wychowania mogłaby spróbować scalić trzy podejścia istniejące w dzisiejszej humanistyce, oparte na kategorii dialogu, by wypracować własną koncepcję;

• Dialog w psychologii humanistycznej - leży u podstaw zarówno koncepcji metod badawczych jak i założeń dotyczących przedmiotu badań, czyli człowieka; psychologia ta zakłada, że mechanizmy samorealizacji jednostki leżą wewnątrz, czynnikami je zakłócającymi są bodźce zewnętrzne w formie norm; poznanie osobowości badanego z założenia polega na zastąpieniu manipulacji dialogiem - włączanie się samego badacza do przedmiotu badań oraz przyjęcie przez badacza perspektywy badanego - empatia; w rzeczywistości komunikacja może być równie sztuczna, co manipulacja; dialog jest więc przede wszystkim metodą dochodzenia do samorealizacji jednostki, a u podstaw jego leży przyjęcie a priori określonej koncepcji człowieka (odrzucającej normy społeczne, bycie człowieka w kulturze i w historii); wynikiem tych teoretycznych założeń jest niemożliwość zaistnienia prawdziwego dialogu;

• Dialog a teoria krytyczna - Habermas - punktem wyjścia jest założenie, że nauki przyrodnicze opanowujące i podporządkowujące świat nie potrafią zracjonalizować stosunków międzyludzkich; teoria ta zakłada niemożność odwrotu od cywilizacji technicznej i łączy ją z przekonaniem, że racjonalność techniczna nie jest jedynym możliwym typem racjonalności; odróżnia 2 typy działań ludzkich: celowo - racjonalne i komunikacyjne; komunikacja pełni funkcje: warunku krytyki społeczeństwa wyrażonej w refleksji krytycznej a z kolei te krytyczne spojrzenie jest warunkiem możliwości prowadzenia dialogu między obywatelami; fundamentem komunikacji jest założenie istnienia „sytuacji idealnej rozmowy”; dialog pełni funkcje: praktycznej metody dochodzenia do osiągnięcia porozumienia dotyczącego norm uzasadniających działanie społeczne oraz funkcję terapeutyczną, czyli dochodzenia do emancypacji; zakłada się też istnienie a priori idei ładu społecznego jako podstawy dialogu

• Filozofia hermeneutyczna jako dialog - podstawową daną jest rozum, myślenie, działanie zawsze dane wewnątrz historii, wewnątrz całości ludzkiego bytu, całości historycznej; podstawą jest koło hermeneutyczne, które polega na tym, że punkt wyjścia refleksji jest jednocześnie punktem dojścia; myśl poruszająca się w kole hermeneutycznym na początku swej drogi nie jest do końca świadoma swych własnych założeń, ich ujawnienie dokonuje się dopiero na końcu tej drogi, ale dlatego też jej koniec jest zarazem początkiem drogi następnej; hermeneutyka ma przywracać komunikację międzyludzką, usensowiać to, co obce czy niezrozumiałe poprzez docieranie do ukrytych znaczeń wypowiedzi językowych; dialog jest nieustanną wymianą perspektyw; dialog nie jest metodą ale dociekaniem sensu ludzkiego bycia, ludzkiej egzystencji, „sposobem bycia”, ontologią ludzkiej wspólnoty;

• Okazuje się, że tylko dialog hermeneutyczny może być zastosowany w pedagogice;

• Gadamer H.G., Hermeneutyka a filozofia praktyczna

• Potępa M., Hermeneutyka. Dilthey, Heidegger, Gadamer.

• Dilthey - wiedza o sobie samym nie jest uzyskiwana przez doświadczenie wewnętrzne, lecz jedynie na drodze okrężnej - przez rozumienie ekspresji życia, swoich przeżyć; hermeneutyka to samorozjaśnianie rozumienia życia; podstawą jest tożsamość twórcy i interpretatora; rozumienie jest rekonstrukcją procesu kreacji sensu i polega na interpretacji wartościującej; warunkiem rozumienia jest zaistnienie stosunku sympatii między twórcą a interpretatorem; u podstaw modelu rozumienia leży metodologiczny związek przeżycia, przedstawienia i rozumienia; celem hermeneutyki jest zapewnienie obiektywności w rozumieniu indywidualnego i historycznego momentu w ludzkim istnieniu, zrozumienie wszystkich obiektywizacji ducha (w jego sferze leżą wszystkie formy świata historycznego, jak prawny i państwowy porządek, nauka, religia, filozofia);

twórca tzw. filozofii życia, w której głosił relatywistyczny historyzm; zwolennik antypozytywistycznego kierunku w metodologii, postulował interpretację rozumiejącą wytworów kulturowych, intuicyjnie pojmowane wartości kultury; twórca pojęcia nauk o duchu (niem. Geisteswissenschaften) oraz inicjator dyskusji w niem. środowisku filoz. na temat odrębności nauk humanist.;

• Heidegger - hermeneutyka odnosi się do fundamentalnego sposobu prezentacji samego życia: hermeneutycznego dziania się Daisein; hermeneutyka poucza o skończoności człowieka; rozumienie stanowi podstawowy modus ludzkiego bytowania w świecie i dotyczy zawsze całej struktury bycia człowieka; wszelkie rozumienie odwołuje się do przed-rozumienia; każde rozumienie ma strukturę założeniową; rozumienie ze względu na całość (Vorhabe), z pewnej perspektywy (Vorsicht), a priori w odpowiedniej pojęciowości (Vorgriff);

uważany powszechnie za przedstawiciela egzystencjalizmu; przeszedł drogę od fenomenologii przez filozofię egzystencjalną do własnej koncepcji filoz.; analiza ontologicznego pytania o byt prowadziła Heideggera ku antropologii filoz. (analizie ludzkiego Dasein), a następnie ku przekroczeniu horyzontu tradycyjnego transcendentalizmu i metafizyki eur.; myśl Heideggera przybrała formę filoz. analizy sytuacji „bycia” człowieka w życiu codziennym, w otaczającym go świecie ludzi i rzeczy, w czasie i przestrzeni, sytuacji pierwotnego, codziennego doświadczenia skończonego życia ludzi w ich otoczeniu, troszczących się o nie, pracujących, posługujących się narzędziami;

• Gadamer - rozumienie nie jest subiektywnym odnoszeniem się do jakiegoś zastanego przedmiotu, lecz zawsze należy do historii oddziaływań; skończoność człowieka nie jako granica, ale podstawowy charakter Dasein, dzięki któremu człowiek rozumie; rozumienie jest dzianiem się; fundamentalne struktury rozumienia: to, że jesteśmy kierowani w naszych mowach, rozumieniach i samorozumieniach przez przed-rozumienia; teza hermeneutyki: uznanie momentu „historycznych oddziaływań” we wszelkim rozumieniu przekazu tradycji; język jest ciągłym tworzeniem pojęć, dzieje się sam, stale tworząc się i przekształcając;

centralną kategorią filoz. jest dla Gadamera rozumienie — pozwala ono odsłonić racjonalny porządek ludzkiego świata przez analizę rzeczywistości językowej, istniejących w niej sensów i kontekstów oraz komunikacji językowej wyznaczającej międzyludzkie porozumienie; tak rozumiana hermeneutyka próbuje dotrzeć do elementarnego sposobu bycia człowieka w świecie, inspirując badania w dziedzinie estetyki, historiozofii, myśli społecznej.

• Sawicki M., Hermeneutyka pedagogiczna.

czym jest hemrneutyka pedagogiczna?

• Hermeneutyka pedagogiczna to projekt teorii naukowej rozumiejącej i opisującej to, co się wydarza we wspólnocie szkolnej; teoria ta ma 2 źródła: myśl filozoficzna XX w. (a w niej dialogika, egzystencjalizm, fenomenologia, mające wspólną problematykę - człowiek) oraz krytyka modernizmu i postmodernizmu pedagogicznego XX w.;

• Hermeneutyka XX w. to ontologia rozjaśniająca sposób istnienia i atrybuty człowieka, ontologia bytu ludzkiego;

• Hermeneutyka pedagogiczna odróżnia się radykalnie od dotychczasowych kierunków pedagogicznych; kwestionuje dotychczasowe paradygmaty metodologiczne, odrzuca obowiązujące w nich kryteria naukowości, neguje scjentystyczny model interakcji;

• Hermeneutyka pedagogiczna traktuje dziecko jako wydarzenie, które może się narodzić lub nie; stawanie rozpatrywane jest jako spotkanie i ma charakter duchowy; w spotkaniu nauczyciel musi posiadać przed-rozumienie o charakterze doświadczenia egzystencjalnego (pełnia stanu jego dzieciństwa); rzeczywistość spotkania jest potencją, możliwością, nieokreślonością, nieprzewidywalnością;

• Dojście do wiedzy o „pomiędzy” to partycypacja, uczestnictwo, a podstawowym sposobem realizacji uczestnictwa jest zapytywanie i odpowiadanie; aby one zaistniały potrzebne jest słuchanie; odpowiedzi nie zależą od pedagogiki hermeneutycznej, od teorii metodycznej, lecz od dziecka;

• Spotkanie ma także wymiar etyczny; może być nośnikiem dobra lub zła, staje się przestrzeniom agatologiczną; postępowanie nauczyciela powinno być miłością i odpowiedzialnością (caritas); hermeneutyka pedagogiczna może pełnić funkcję terapeutyczną - medycyna duszy dziecka i nauczyciela;

• Hermeneutyka pedagogiczna jest teorią praktyczną i użyteczną (nie w sensie potocznym, jako instrument czy narzędzie) - „najwyższa użyteczność nauki, to bycie warunkiem prawdziwości każdego sądu o rzeczywistości” (Karl Jaspers); niesie dzieciom zdrowie wewnętrzne, duchowe;

• Hermeneutyka na przełomie XIX i XX w. pełni funkcję odsłaniania (szczegółu - konkretne dzieło, całość - sens sztuki pewnego rodzaju)

• Heidegger - wprowadza pojęcie Dasein jako byt; a istotą każdego rozumienia jest przekraczanie siebie - transcenedentowanie

• Gadamer - jesteśmy mówieni; świadomość nigdy nie jest bezjęzykowa; świat wydarza się w mowie, rzeczy i stan ujawniają się w języku; roz-mowa jest wy-darzeniem;

• Hermeneutyka dialogiczna osoby - Buber - człowiek nie jest bytem zwróconym do siebie, lecz do innych; człwoeik jest przez powiązanie z drugim (przy czym drugi to zarówno ludzie jak i bóg); najwięcej uwagi przywiązuje do relacji Ja-Ty (jest stawaniem się osób)i Ja-To (polega głównie na władaniu, posiadaniu, determinowaniu, manipulowaniu, stwarzaniu, niszczeniu; ma naturę dychotomii: podmiot-przedmiot; w relacji nie ma tajemnic ale problemy)

• Otwartość na istnienie innego, drugiego to dialogiczna otwartość osoby; otwartość to słuchanie, samoograniczenie się, bezwarunkowa rozporządzalność jednego dla drugiego; wynikiem otwartości wobec drugiego jest jego akceptacja; spotkanie to fundamentalna kategoria filozofii dialogicznej; jest nieprzewidywalne; spotkanie pełni funkcje: przemiany życia, przemiany świadomości; spotkanie ma naturę dialogu;

• Przestrzeń obcowań międzyludzkich to przestrzeń wartości (prawda, dobro, zło)

• Rozumienie innych - rozumienie jest sposobem bycia; pragnienie zrozumienia dotyczy: rozumienia tego “co jest w drugiej osobie” (co myśli, czego chce, co lubi a czego nie lubi, co przeżywa, czuje) oraz rozumienia jej zachowania w stosunku do mnie lub innych osób (przyczyny powodujących zachowanie);

• Poznanie świata ludzkiego: 1. poznawanie treści i przebiegu procesów psychiczno - duchowych jest nie tylko poznaniem zmysłowym, ale intencjonalnym, uprzedmiotawiającym; 2. drugi może udawać, maskować, prowadzić grę pozorów; 3. poznanie zachodzi w sferze obcowań duchowych, wspólnej odpowiedzialności; 4. poznanie świata ludzkiego nie jest rezultatywne;

• 3 warstwy fenomenu rozumienia: uczeń w relacji osobowej z uczniem (edukacja wczesnoszkolna - rozumienie życia psychicznego drugiego na podstawie zewnętrznego wyrazu ciała, twarzy, gestykulacji, chodu, głosu; następny jest proces rozpoznawania stanów wewnętrznych przez analogię do własnych doznań; w okresie dojrzewania poznawanie odbywa się przez współbycie), uczeń w relacji osobowej z nauczycielem (rozumienie nauczyciela dzieci w wieku 6-11 lat sprzęgnięte jest ze stanami emocjonalnymi; w wieku 12-16 lat - podział dychotomiczny: nauczyciel akceptowany i nieakceptowany; 17-20 lat - przyjmowanie oddziaływań i konfrontacja, uczniowie poznają rozumieją, a jednocześnie oceniają), nauczyciel w relacji osobowej z uczniami (warunkiem koniecznym jest wiedza o osobliwości bycia dzieckiem - uczniem, wczucie oparte być powinno na przypomnieniu;

• samorozumienie - odkrycie własnej odrębności, własnej tożsamości; dokonuje się za sprawą innych; przybiera postać samooceny (sprowadzającej się do aprobaty lub dezaprobaty);

• słuchanie i „słuchanie”, patrzenie i widzenie

• otwarcie dialogiczne - zaistnieje wtedy gdy osoba spostrzega, że drugi też pragnie być i zgadza się na ponoszenie ograniczeń lub nawet ofiar

• pedagogika klasyczna zajmuje się dwoma wymiarami człowieka: cielesnym i psychicznym, pozostaje pod wpływem antropologii filozoficznej scjentycznej, według której człowiek jest fenomenem naturalnym i przyrodniczym;

• propozycją spojrzenia na duchowość człowieka w formie hermeneutyki pedagogicznej

5. Personalizm i problem rozumienia Osoby. na podstawie Encykliki Fides et ratio " Jan Paweł II

Fides et ratio - ( łac. fides - wiara, ratio - rozum) encyklika papieża Jana Pawła II ogłoszona 14 września 1998.

Mówi ona o relacjach między wiarą a rozumem z punktu widzenia Kościoła.

Jednym z najbardziej charakterystycznych zdań encykliki ukazujących komplementarność wiary i rozumu jest zdanie: "wiara i rozum są jak dwa skrzydła unoszące człowieka ku kontemplacji prawdy". Główną tezą encykliki jest wykazanie, że wiara i rozum nie muszą się wzajemnie zwalczać, lecz powinny się wzajemnie uzupełniać, tak, by rozum nie popadł w pychę, zaś wiara by nie przekształciła się w błędny, bezrefleksyjny fideizm. Wiara nadaje ludzkiej egzystencji sens, ukazuje jej przyczynę i cel. Natomiast rozum sprawia, że wiara jest dojrzała i ugruntowana.

Według Jana Pawła II, zarówno rozum i wiara, jako pochodzące od Boga nie mogą być ze sobą we wzajemnym antagonizmie.

 „Zastanawiając się nad swoją kondycją, ukazywany w Biblii człowiek odkrył, że potrafi zrozumieć siebie tylko jako „byt w relacji”: w relacji z sobą, z narodem, ze światem i z Bogiem”.
Jan Paweł II, enc. „Fides et ratio”, n.21.



 „Człowiek nie znajduje prawdziwych wartości zamykając się w sobie, ale otwierając się i poszukując ich także w wymiarach transcendentnych wobec niego samego”.
Jan Paweł II, enc. „Fides et ratio”, n. 25.

Opracowanie Ania Zgódka © (prawa autorskie) 

Personalizm przypada na lata 20 XX wieku, natomiast jego rozwój rzypada na lata 30 XX wieku. Przedstawicielami personalizmu byli Etiene Gilson i Emanuel Mounier.

Wg Encykliki Fides et ratio Jana Pawła II - personalizm chrześcijański stwierdza, że egzystencję człowieka określają w sposób zasadniczy, nie jego odniesienia do świata rzeczy, lecz relacje międzyosobowym bogiem, między osobami ludzkimi i samym sobą.

Osoba w tym ujęciu powinna być traktowana zawsze jako podmiot i cel, a nie jako podmiot wyróżniający ze świata rzeczy, a zarazem szczególne podobieństwo człowieka do Boga. Pojęcie „osoby” w taki ujęciu warunkuje możliwie dogłębne poznanie siebie i Boga.

Personalizm wymaga od osoby ludzkiej ciągłego doskonalenia się moralnego przez usprawnianie władz duchowych rozumu i woli oraz władz zmysłowych pożądania i popędliwość do łatwego i przyjemnego spełniania uczynków moralnie dobrych. Takie usprawnienie duchowe władz człowieka pod kierunkiem rozumu tworzy cztery cnoty kardynalne, czyli główne: a) roztropność - usprawnienie rozumu praktycznego, rozsądku, b) sprawiedliwości - usprawnienie woli, c) umiarkowania - dotyczącego władzy pożądawczej, d) męstwa - w zakresie władzy popędowej. Zespół tych cnót kardynalnych tworzy naturalną podstawę charakteru osoby ludzkiej, w którym istotne są rozwijające się na gruncie natury ludzkiej cnoty teologiczne, czyli: wiara, nadzieja i miłość. W dobie posoborowej (od Soboru) moralizm chrześcijański staje się bardziej aktywny jako zastosowanie Chrystocentryzmu - gdzie Chrystus jest ideałem w ludzkim postępowaniu i centrum teologii katolickiej.

Jan Paweł II w swojej Encyklice pisze, że „każdy człowiek jest osobą wartościową”. Człowiek jest wartością najwyższą, utożsamiany z formą duchowości. Żaden człowiek nie ma takiej mocy, aby odebrać innemu jego wartość. To Bóg nadaje człowiekowi jego wartość. Jan Paweł II nakreśla, że człowiek powinien dążyć do zawiązania duchowej wspólnoty. Żaden człowiek nie może sam siebie poznać - to DIALOG daje mu możliwość poznania siebie i swojego człowieczeństwa w innym człowieku. Każdy człowiek uprawiając dialog powinien tworzyć duchowa wspólnotę z osobą, którą poznaje. Dzięki temu, że kogoś poznaje, poznaje też samego siebie. Jan Paweł II problem rozumienia Osoby pokazuje nam jako koncepcję „osoby” jako wolnego i rozumnego podmiotu, zdolnego do poznania Boga, prawdy i dobra.


 więcej patrz pliki „Fides et ratio” i „Kryzys we współczesnych teoriach pedagogicznych i sposoby jego przezwyciężania.”

6. Idea paradagmatyzmu. na podstawie "Moje kredo pedagogiczne" Jean Deway

Tego nie mam

7. Rozumienie pojęcia intuicji (6 płaszczyzn ujęcia intuicji).

Pojęcie intuicji jako narzędzia poznania u Platona i Kartezjusza.
Zdaniem Kartezjusza miarą poznania jest rozum. On uznaje, że jest jasne i wyraźne, a zatem prawdziwe, takie jasne i wyraźne sądy poznaje rozum wprost i całościowo, to znaczy intuicyjnie. Intuicja to poznanie całościowe i bezpośrednie. Jest to intuicja rozumu, szczególna zdolność, którą Kartezjusz przypisał rozumowi. Zmysłowe wrażenia są tylko sposobnością do uświadomienia sobie jako jego własność. Są stałe i niezawodne wpojone umysłowi przez Boga. Platon swoją teorie idei, ale te idee są tylko ideami dodatnich cech moralny jako metoda góruje intuicja.

---