ZAGADNIENIA OGÓLNE

1. Definiowanie polityki; różne ujęcia

Termin polityka pochodzi od greckiego wyrazu politiká, oznaczającego ściśle określone zajęcia: uczestnictwo w zgromadzeniach, naradach, wyborach, wydawanie wyroków sądowych, pełnienie funkcji publicznych. Zajęcia te wykonywali obywatele polis - polítes. Dotyczyły spraw wspólnych dla greckiej wspólnoty. Zajęcia polityczne nie były rozumiane jako przejaw wolności jednostki, lecz jako powinności członka wspólnoty. Polityka zakładała organiczne istnienie ukształtowanej i uświęconej tradycją, polis, była możliwa i realna tylko w jej granicach.

W filozofii i myśli politycznej polityka była rozumiana następująco. Według Platona była realizacją idei Dobra, dzięki której w ogóle dokonuje się poznanie. Dla Arystotelesa drogą do osiągnięcia szczęścia pojmowanego jako eudajmonia, którą upatrywał w działaniu zgodnym z rozumem, według Arystotelesa człowiek rodzi się jako „istota polityczna” (zoon politikon) przeznaczona do życia w społeczeństwie. Niccolo Machiavelli uważał ją za narzędzie do zdobycia, zachowania i umocnienia władzy. W XVI wieku we Francji, pojmowana była jako wprowadzenie i utrzymanie stanu pokoju społecznego. Carl Schmitt ujmował politykę jako działanie podmiotu zbiorowego w sytuacji zagrożenia ze strony wroga. Za klasyczną uważana jest definicja polityki Maxa Webera - dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy, czy to między państwami, czy też w obrębie państwa, między grupami ludzi, jakie to państwo tworzą. Nowożytna koncepcja polityki przejęła antyczne pojęcie, funkcjonuje ono jednak w odmiennych kontekstach (historyczno - społecznych, teoretyczno - intelektualnych). Pojęcie nabrało nowych znaczeń, ponieważ pojawiły się nowe cele polityki - wolność, niepodległość, sprawiedliwość, nowe podmioty (związki zawodowe, partie, nowe metody działań politycznych), dyplomacja, integracja.

Władysław Szostak wyodrębnił 3 grupy, typy poglądów dotyczących tego, co jest polityką.

definicja etatystyczna - związane z państwem, z instytucją państwa; to podejście jest pokrewne temu, co w starożytności rozumiano przez politykę, np. Platon polityka jako sztuka rządzenia państwem.

Kazimierz Opałek - „Polityka (w węższym znaczeniu) jest to sfera wzajemnych stosunków i oddziaływań pozytywnych, negatywnych i kompromisowych pomiędzy państwem a innymi organizacjami (włączając w to inne państwa) dotyczących celów i środków działalności państwa oraz charakteru władzy państwowe”.

W znaczeniu szerszym: działalność ośrodka kierowniczego każdej sformalizowanej grupy społecznej (np. polityka w firmie czy w szkole) - zawężenie do instytucji państwowych.

Słabości tego ujęcia:

Są osoby, które działają poza instytucjami państwa, a nie mamy pewności czy ich działania nie są polityczne np. Piłsudski, Ch. de Gaulle.

definicje kratologiczne (kratos - władza) - związane z władzą. Definicja nawiązująca do walki o władzę i do funkcjonowania władzy.

np. Max Weber: „Polityka to dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podmiot władzy czy to między państwami, czy też w obrębie państwa między grupami ludzi jakie ono obejmuje”.

Jerzy Wiatr: „Polityka jest to sfera walki o władzę (dot. wszystkich grup społecznych - szersze znaczenie) i sprawowania władzy (w państwie - węższe, właściwe znaczenie)”.

Określenie szerokie można odnieść do wszystkich grup sformalizowanych; jeżeli jednak dodamy do tej definicji, że chodzi o państwo, to definicja jest wąska.

definicje systemowe

• łączą politykę z funkcjami systemu

• ujęcie związane w pewnym stopniu z podejściem funkcjonalnym; wiązanie polityki z funkcjonowaniem całości społecznych oraz koniecznością realizowania różnych funkcji, żeby ta całość mogła trwać

• „polityka to działanie związane z funkcją dystrybucji dóbr (władza) pomiędzy grupami.

Wg Dawida Eastona polityka spełnia dwie funkcje w społeczeństwie:

• zdolność do alokacji dóbr społecznie cenionych (może to też być władza czy edukacja),

• skuteczne nakłaniania większości członków społeczeństwa do akceptacji tego podziału, dążenie do utrzymania równowagi, stabilności systemu (mieści się też w tym socjalizacja i funkcja przymusu)

„polityka to takie działanie i interakcje, które są istotne (funkcjonalne - trwanie systemu / dysfunkcjonalne - dezintegracja) dla wypełnienia tych dwóch funkcji”

polityka - suma relatywnych, zmiennych, nieokreślonych zachowań politycznych (klas zachowań)

Różne sposoby rozumienia „polityki”

Andrzej Jabłoński wyróżnił 5 sposobów podejścia do definicji polityki:

1. orientacja formalno-prawna w formułowaniu polityki, koncentrująca się na działalności instytucji państwowych i aparatu państwowego,

2. podejście behawioralne - polityka jest dowolnym układem stosunków społecznych, w których występuje wyraźna obecność kontroli, wpływu, władzy lub autorytetu

3. orientacja funkcjonalna - polityka jako funkcja systemu społecznego (m.in. jako podział dóbr, socjalizacje polityczne, komunikowanie polityczne, artykulacja interesów) zapewniająca jego rozwój poprzez rozwiązywanie konfliktów,

4. podejście racjonalne - polityka jako podejmowanie decyzji w ramach procesu sprawowania władzy i gry o władzę, w którym udział biorą rozmaite podmioty,

5. stanowisko postbehawioralne - polityka jest rozumiana jako czynnik zmniejszający, usuwający ograniczenia w zaspokajaniu potrzeb ludzi (rozwiązanie problemów społecznych, problemów związanych z niedostatkiem dóbr).

2. Politologia jako nauka

Politologia albo nauki polityczne to jedna z nauk społecznych, zajmująca się polityką rozumianą jako całokształt działalności związanej ze sprawowaniem władzy politycznej, jej funkcją i rolą w życiu społecznym, teorią jej organizacji, funkcjami i charakterem państwa i międzynarodowych organizacji politycznych. Trzy najważniejsze pojęcia albo kategorie badawcze politologii to władza, państwo i polityka. Nauki polityczne mają przede wszystkim znaczenie teoretyczne, przyczyniając się do rozwoju nauki w swej dziedzinie i w dziedzinach pokrewnych. Mają jednak także znaczenie praktyczne, dostarczając analiz zarówno rządzącym jak i rządzonym. Politolodzy pełnią wtedy funkcję ekspertów, doradzając rządom i partiom politycznym. W Polsce długo istniało rozróżnienie na nauki polityczne (zajmujące się polityką), takie jak nauka o państwie, ekonomia polityczna, historia polityczna, historia myśli społecznej, socjologia stosunków politycznych, polityka społeczna, geografia polityczna oraz na naukę o polityce. Badania nauk politycznych mają charakter interdyscyplinarny i widoczne jest w nich nastawienie na integrację z innymi dyscyplinami, przede wszystkim z socjologią, psychologią, prawem.

Historia:

Kolebką rozważań nad polityką jest starożytna Grecja; zajmowali się nimi najwięksi filozofowie, między innymi Demokryt z Abdery, opowiadający się za demokratyczną formą rządów, Platon, będący teoretykiem państwa totalitarnego czy Arystoteles, który zwracał uwagę na konieczność lawirowania pomiędzy sprzecznymi interesami różnych grup społecznych oraz zastanawiał się nad idealną formą rządów. W średniowieczu myśl polityczna w Europie rozwijana była głównie w obrębie ideologii chrześcijańskiej (na przykład Tomasz z Akwinu), choć istnieli również myśliciele niezależni od Kościoła (na przykład Marsyliusz z Padwy). Przełomem w myśleniu o polityce stało się odrodzenie, szczególnie zaś doktryna Niccolò Machiavellego z jej centralną ideą "cel uświęca środki". XVII i XVIII wiek to okres wielkich teoretyków państwa liberalnego (John Locke, Jean Jacques Rousseau) pozostających w stałym sporze z wcześniejszymi teoretykami "oświeconego absolutyzmu" (Thomas Hobbes - twórca koncepcji "wojny wszystkich ze wszystkimi", Charles Louis Montesquieu - autor koncepcji trójpodziału władzy). Podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej narodziły się istniejące do dziś główne ideologie polityczne (liberalizm, konserwatyzm, socjalizm). Wiek XIX to początek krystalizowania się partii politycznych i rozwoju innych instytucji demokratycznych. Na ten wiek przypada również wyodrębnianie się politologii jako osobnej dyscypliny naukowej: od 1819 roku nauczano jej na niektórych francuskich uniwersytetach. W Polsce politologia wyodrębniła się z innych nauk społecznych na początku XX wieku.

3. Definicja państwa i jego atrybuty, koncepcje genezy państwa

Państwo to instytucja polityczna organizująca społeczeństwo i obywateli do zbiorowej i indywidualnej aktywności, zapewniająca im bezpieczeństwo i warunki do cywilizacyjnego rozwoju.

Jeśli używam określenia - państwo - to przyjmuję, że: państwo jest terytorialną i polityczną instytucją, która wykorzystując system prawny, gospodarczy i układ stosunków międzynarodowych efektywnie tworzy optymalne warunki rozwoju cywilizacyjnego danego społeczeństwa.

Powstanie państwa w drodze naturalnego rozwoju

Koncepcję tę przedstawił Arystoteles. Uważał on, że państwo pochodzi z natury. Aby dojść do organizacji państwa należy przejść kilka podstawowych etapów (powstanie rodziny, gminy wiejskiej, miasta, polis i w końcu państwa). Państwo uważał za doskonałą organizację życia społecznego. Podkreślał on fakt, że człowiek stworzony jest do życia w zbiorowości. Według Arystotelesa wpływ ludzi, którzy dążą do zdobycia władzy rozstrzyga o charakterze organizacji państwowej. Na kształt państwa wpływ ma również gospodarka, stosunki społeczne, położenie geograficzne, wielkość terytorium. Jest on zwolennikiem podziału zadań w państwie. Wyróżnił on trzy czynniki władcze: obradujący, rządzący i sądzący. Dzięki temu w państwie panować miała sprawiedliwość i ład. Dostrzegł on to, że nie wszystkie ustroje są dobre. Dobrymi formami państwa wg. Arystotelesa są: monarchia, arystokracja, politeja. Złymi zaś: tyrania, oligarchia oraz demokracja.

Powstanie państwa w drodze umowy społecznej

Myśl tę zapoczątkowali Tomasz Hobbes - Wlk. Brytania oraz Jan Jakub Rousseau - Francja. Koncepcja ta opierała się na umowie między władcą a poddanymi. Człowiek stał się istotą społeczną. Hobbes zwrócił uwagę na to, że poszczególnym jednostkom bardziej opłaca się żyć w pokoju niż w ciągłej wojnie. Ludzie zawierają umowę "każdy z każdym" i powierzają władzę suwerenowi, który przestrzega określone wcześniej prawa. Powstaje państwo zwane Lewiatanem, któremu wszyscy poddani są bezwzględnie posłuszni i podporządkowani.

Drugi przedstawiciel tej koncepcji uważał, że rozwój materialny z czym wiązał się również rozwój rolnictwa przyczyniły się do pojawienia organizacji państwa. Rozwój tych dwóch dziedzin spowodował wykształcenie się życia społecznego oraz pojawienie się prywatnej własności. Społeczeństwo zgodziło się na tzw. umowę zrzeszenia, która zapoczątkowała powstanie państwa. Pojawił się nowy podział społeczeństwa: rządzący i rządzeni. Umowa zrzeszenia spowodowała ukształtowanie się rządów despotycznych dlatego też część społeczeństwa chciała wrócić do umowy społecznej, która nawoływała do wolności dla wszystkich ludzi. Obaj myśliciele utrzymywali, że to państwo powinno służyć ludziom.

Powstanie państwa w drodze rozpadu wspólnot ludzkich

Przedstawicielem tej teorii jest Fryderyk Engels. Zakłada ona, że w wyniku rozpadu małych wspólnot ludzkich powstają poszczególne grupy społeczne. Wspólna własność zaczyna przekształcać się w gospodarkę indywidualną. Doskonalenie metod pracy powoduje podział społeczeństwa na rodzaj wykonywanej pracy i tym samym powstają zróżnicowane klasy społeczne. W społeczeństwie rodzi się nietolerancja dla klas niższych. Rody przekształcają się w państwo. Grupą rządzącą staje się stan najbogatszy. Koncepcję tę popierał również Włodzimierz Ulianow - Lenin, który również uważał, że początkiem państwa było wyodrębnienie się poszczególnych klas społecznych. Engels oraz Lenin stworzyli marksistowską doktrynę pochodzenia państwa, która głosi, że niezbędne do prawidłowego rozwoju państwa jest zniesienie podziału społeczeństwa na klasy.

Powstanie państwa w drodze podboju

Po raz pierwszy koncepcję tę przedstawił Ludwik Gumplowicz. Odwołuje się on do pierwotnych grup ludzkich. Grupy te przybierały postać hord (mniejsze grupy) i plemion (większe grupy - połączenie hord). Grupy te walczyły między sobą. Pojawiają się początki przywództwa. Powstają pierwsze ośrodki władzy na określonych terytoriach. Podstawowym czynnikiem tworzenia się organizacji państwa jest tu walka pomiędzy poszczególnymi grupami społecznymi. Gumplowicz twierdzi, że żadne państwo nie może powstać bez użycia siły. Władzę zdobywało plemię liczniejsze i lepiej zorganizowane, podporządkowywało sobie słabszą grupę, najczęściej czyniąc ich niewolnikami. Państwo rozwija się m.in. po to aby poprawić byt ludności.

Wraz z pojawieniem się państwa zaczęły rozwijać się poszczególne jego elementy takie jak naród, stany czy klasy. Najważniejszą klasą była klasa panów (zwycięzców), najmniej ważna była klasa zwyciężonych. Z czasem zaczęła wytwarzać się również klasa średnia, która składała się m.in. z kupców. Nie wszyscy zgadzają się z tą teorią ponieważ na proces powstawania państwa miało wpływ wiele czynników.

Teorie powstania państwa

• teistyczna - teoria, która zakłada, że władza pochodzi od Boga; istnieje konieczność podziału państwa na rządzących i rządzonych; koncepcja ta powstała w starożytności

• teologiczna - jej twórcą był św. Augustyn, który w dziele zatytułowanym De civitatis Dei twierdził, że władza pochodzi od Boga, a państwo na ziemi powinno wzorować się na państwie niebieskim. Teorię tę zmodyfikował św. Tomasz z Akwinu: władza pochodzi od Boga, ale sposób rządzenia jest wymysłem człowieka, bo państwa nie są doskonałe

• patriarchalna - koncepcja, która utożsamia państwo z rodziną; w tej teorii władza królewska wywodzi się z tradycji władzy ojca rodziny; koncepcja ta jest charakterystyczna dla feudalnej monarchii

• patrymonialna - poprzez przyłączenie ziem związana z posiadaniem majątku w postaci ziemi

• umowy społecznej - według tej teorii państwo jest wynikiem umowy między obywatelami, suwerenem w takim państwie jest naród; twórcą koncepcji był Thomas Hobbes, a wybitnym przedstawicielem m.in. Jan Jakub Rousseau.

• podboju i przemocy - zakłada, że państwa powstają w wyniku podbijana słabszych plemion przez plemiona silniejsze, w ten sposób za pomocą podbojów powiększa się terytorium państwa

• solidarystyczna - twórcą był Émile Durkheim: państwo powstało jako forma solidarnego dzielenia się obowiązkami

• psychologistyczna - twórcą był Leon Petrażycki: państwo to najlepsza forma zaspokajania potrzeb psychicznych - bezpieczeństwa

• marksistowska - państwo jest formacją, która istnieje wyłącznie w społeczeństwach klasowych; powstaje, by bronić klas panujących przed klasami podporządkowanymi, wyzyskiwanymi, stać na straży nierówności społecznych i chronić stan posiadania klas dominujących; autorami tej koncepcji są Karol Marks i Fryderyk Engels

• teoria państwa w katolickiej nauce społecznej - według tej koncepcji państwo istnieje w świadomości człowieka i ma za zadanie służyć poprawie jakości bytu obywateli

• funkcjonalna - dominuje we współczesnej socjologii, głosi, że państwo powstało jako ostatnia forma rozwoju społecznego i całe dzieje pokazują, że społeczeństwa dążą do takiej właśnie.

Atrybuty państwa

Jest to organizacja:
• polityczna - państwo rozwija aktywność polegającą na sprawowaniu władzy, zarządzaniu 

• terytorialna - państwo obejmuje terytorium określone granicami. Terytorium obejmuje obszar lądowy, przestrzeń morską (wody przybrzeżne), obszar w głąb ziemi, strefę powietrzną oraz statki morskie i powietrzne.

• suwerenna - w wymiarze zewnętrznym i wewnętrznym. 
- Suwerenność zewnętrzna to niezależność władzy państwowej w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi. Państwo ma zwierzchnią władzę nad terytorium i ludnością, może swobodnie kształtować swoją formę i ustrój społeczno - gospodarczy.

- Suwerenność wewnętrzna oznacza, że władza państwowa jest najwyższą na danym obszarze i sama decyduje o swoim zakresie działania, a wszelkie inne podmioty działają za jej zgodą i w zakresie przez nią wytyczonym.

• przymusowa - przynależność do niej ma charakter sformalizowany (obywatelstwo), osoby przebywające na jego terytorium muszą przestrzegać obowiązujące normy prawne. Ponadto państwo stosuje różne formy przymusu fizyczny (przy pomocy np. wojska, policji), ekonomiczny i psychologiczny.

4. Definiowanie i modele demokracji

1. J. Schumpeter (proceduralna koncepcja demokracji):

-Demokracją jest każdy system polityczny, w którym odbywają się cykliczne i rywalizacyjne wybory (niezależnie od tego, czyje interesy realizują rządzący)

-Demokracja w ujęciu J. Schumpetera jest systemem rządów przedstawicielskich, sprawowanych przez obieralnych liderów i urzędników. Szczególną funkcję w tej koncepcji spełniają wybory- są one z jednej strony czynnikiem legitymizującym władzę rządzących, z drugiej zaś instrumentem egzekwowania ich odpowiedzialności przed elektoratem

-Demokratyzm rządzenia oznacza tylko, że obywatele mają możliwość zaakceptowania lub odrzucenia tych, którzy mająnimi rządzić, za pośrednictwem cyklicznych elekcji. Demokracja nie oznacza ani realizacji woli czy dobra ludu, ani też jego wpływu na treść decyzji politycznych. Stanowi nie tyle "rządy ludu", ile ''rządy mające aprobatę ludu"

-Demokracja w ujęciu Schumpetera zakłada koncentrację władzy w rękach wąskiej grupy zawodowych polityków, uprawnionych do podejmowania wiążących decyzji ze względu na legitymowanie się poparciem większości

-Politycy mają swój własny, indywidualny interes, którym kierują się w swej działalności zawodowej

-Schumpeter przyjmuje, że większość wyborców nie interesuje się polityką, jest niedostatecznie poinformowana (lub przeciążona nadmiarem informacji), co prowadzi do tego, że staje się podatna na różnorodne techniki manipulacyjne wykorzystywane przez zawodowych polityków

-Istotnym elementem koncepcji J. Schumpetera jest sposób powiązania demokracji z zasadą większości, którą podnosi on do rangi podstawowej reguły procesu decyzyjnego. Niezależnie od tego, czy decyzja tak podjęta będzie wyrażać ''wolę ludu", czy też nie - będzie ona legitymowana faktem opowiedzenia się za nią większości elity politycznej, niezależnie od tego czyj wyraża interes. Pogodzenie interesów różnych grup oraz zdolność do zawierania kompromisów Schumpeter traktuje jako "przeszkodę w wyłonieniu skutecznie działających rządów''. Konsekwencją tego stanowiska jest bagatelizowanie kwestii ochrony praw mniejszości politycznych- sensem demokracji staje się zatem zasada rządów nieograniczonej większości; ten kto potrafi zyskać władzę, może ją w dowolny sposób sprawować.

-Zasada demokracji oznacza tylko, że ster rządów należy przekazać tym, którzy dysponują większym poparciem niż każda z konkurencyjnych jednostek czy grup. Mniejszości pozostaje więc jedynie nadzieja, że pewnego dnia zdoła stać się większością.

2. Model poliarchii R. Dahla:

-Demokracja oznacza pewien stan idealny, który w rzeczywistości nie został nigdy i nigdzie osiągnięty. Demokracja jest swoistą wizją polityczną- wizją systemu, w którym wszyscy jego członkowie uważają się za wzajemnie równych, posiadają wszystkie możliwości, zasoby i instytucje niezbędne do rządzenia. Poszczególne systemy mogą się rozwijać w tym kierunku, nie dochodząc jednak do pełnego ideału.

- Koncepcja poliarchii, odrzucając postulat rządów większości jako nierealny, formułuje równocześnie przekonanie o możliwości zapobieżenia rządom elity za pomocą określonego katalogu procedur i instytucji. W ten właśnie sposób może się dokonywać stopniowe likwidowanie luki między ideałem a rzeczywistością polityczną.

-Dla zapewnienia zgody i równości politycznej w poliarchii każdy obywatel musi mieć nieskrępowaną możliwość określenia i wyrażenia swoich indywidualnych preferencji oraz musi być pewny, że będą one traktowane na równi z preferencjami innych

-Poliarchia cechuje się nie tylko przyznaniem praw politycznych ''względnie dużej części ludności'', lecz także możnością ''przeciwstawiania się i obalania w głosowaniu najwyższych dostojników rządowych. Oznacza to, że zabezpiecza ona osiągnięcie 2 efektów: partycypacji i rywalizacji politycznej.

Jakich instytucji politycznych potrzebuje duża demokracja?

Duża demokracja potrzebuje:

1. Wybieranych przedstawicieli

2. Wolnych, uczciwych i częstych wyborów

3. Wolności słowa

4. Różnorodnych źródeł informacji

5. Wolności stowarzyszania się

6. Inkluzywnego obywatelstwa

Jakie warunki sprzyjają demokratycznym instytucjom?

Podstawowe warunki demokracji:

1. Kontrola nad wojskiem i policją sprawowana przez wybrane władze cywilne

2. Demokratyczne przekonania i kultura

3. Brak silnej zagranicznej kontroli wrogiej demokracji

Warunki sprzyjające demokracji:

4. Nowoczesna rynkowa gospodarka i nowoczesne społeczeństwo

5. Słabe tendencje do pluralizmu wielokulturowego

-Poliarchie nie rozwijają się równomiernie. Występują między nimi istotne różnice zwłaszcza w zakresie powszechności prawa wyborczego i dostępu do urzędów publicznych, a także innych praw i wolności obywatelskich

-Model poliarchii jest konstrukcją uniwersalną, pozwalającą przede wszystkim na odróżnienie reżimu demokratycznego od wszelkiej postaci dyktatur.

3. A. Lijphart ( model większościowy- westminsterski i model konsensualny)

1968 r. A. Lijphart biorąc pod uwagę dwie zmienne, tj. - stopień fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa (wysoki lub niski) oraz

- styl zachowań elit politycznych (rywalizacyjny bądź konsensualny),

a następnie dokonując ich skrzyżowania, otrzymał w rezultacie cztery kategorie:

1) demokracja rywalizacyjna odśrodkowa (rywalizacyjny styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa). Przykłady tego typu reżimu są we Włoszech, Francji (zwłaszcza IV Republika) oraz w Republice Weimarskiej;

2) demokracja rywalizacyjna dośrodkowa (rywalizacyjny styl elit w połączeniu z niskim stopniem zróżnicowania kulturowego społeczeństwa). Ten typ jest reprezentowany m. in. w Wielkiej Brytanii, USA, Australii, Nowej Zelandii, Irlandii, RFN, Izraelu oraz krajach skandynawskich;

3) demokracja konsocjonalna (konsensualny styl elit w połączeniu z wysokim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa) —egzemplifikowaną przez Austrię, Belgię i Holandię;

4) demokracja zdepolityzowana (konsensualny styl elit w połączeniu z niskim stopniem fragmentaryzacji kulturowej społeczeństwa). Choć kategoria ta nie występuje w rzeczywistości, to, zdaniem A. Lijpharta, w 1968 roku najbliżej tego stanu znajdowała się Szwajcaria.

TEZA PODSTAWOWA A. Lijpharta :

- dla społeczeństw homogenicznych( o niskim stopniu kulturowej segmentacji) właściwszy jest model większościowy (westminsterski),

- dla społeczeństw zaś pluralistycznych bardziej odpowiedni jest model konsensualny

Model westminsterski - cechy:

1. Koncentracja władzy wykonawczej w rękach jednopartyjnego i ''czysto większościowego" gabinetu. Składa się on wyłącznie z członków zwycięskiej partii (tj. partii, która uzyskała najkorzystniejszy wynik wyborczy, choć nie zawsze bezwzględną większość głosów)

2. Fuzję władzy oznaczającą dominację gabinetu nad parlamentem.

3. Asymetryczny bikameralizm oznaczający również odstępstwo od zasady separacji i równowagi władz- tym razem wewnątrz areny parlamentarnej. Model westminsterski zakłada skupienie niemal całej władzy ustawodawczej w rękach izby niższej, pozostawiając izbie wyższej głównie możliwość hamowania bądź opóźniania prac legislacyjnych.

4. System dwupartyjny, tj. taki, w którym zdecydowaną większość głosów wyborczych zawłaszczają dwie wielkie partie rywalizujące między sobą o zwycięstwo na arenie parlamentarnej.

5. Jednowymiarowość systemu partyjnego, która oznacza, że między partiami rywalizującymi o zwycięstwo występuje jedna tylko płaszczyzna niezgody: polityka gospodarcza i socjalna.

6. System wyborczy oparty na zasadzie większościowej, co oznacza, że wybrany zostaje kandydat, który zyskał więcej głosów niż którykolwiek z jego rywali.

7. Przyjęcie reguły unitarnej i scentralizowanej formy rządu.

8. "Niepisana" konstytucja i nieograniczona suwerenność parlamentu.

9. Ograniczenie zakresu stosowania instytucji demokracji bezpośredniej( takich jak referenda, inicjatywa ludowa, weto ludowe). Wiążące wszystkich obywateli decyzje zapadają głównie w parlamencie, co oznacza, że demokracja ma charakter przedstawicielski.

Model konsensualny - cechy:

1. Szeroki udział partii politycznych we władzy wykonawczej przez tworzenie tzw. wielkich koalicji. Sens tej zasady sprowadza sie do dzielenia sie władzą wykonawczą przez wszystkie znaczące partie polityczne nawet gdy nie odnoszą zwycięstwa wyborczego. W ten sposob zmniejsza sie znaczenie rywalizacji wyborczej.

2. Formalna i nieformalna separacja władzy prowadząca bądź do równowagi miedzy parlamentem i rządem, bądź do relatywnego osłabienia pozycji egzekutywy wobec parlamentu.

3. Zrównoważony (symetryczny) bikameralizm połączony z reprezentacją mniejszości.

4. Wielopartyjność oznaczająca nie tylko istnienie większej liczby partii, ale i to ,że żadne z istniejących ugrupowań nie ma statusu partii większości, który zapewniłby możliwość samodzielnego sprawowania rządów.

5. Wielowymiarowość systemu partyjnego polegająca na występowaniu kilku płaszczyzn niezgody między rywalizującymi partiami, odzwierciedlających pluralistyczny charakter społeczeństwa.

6. Proporcjonalny system wyborczy mający na celu rozdział mandatów w parlamencie w sposób maksymalnie odzwierciedlający rozkład preferencji wyborczych, w tym także poparcia dla małych partii. Założeniem proporcjonalnej ordynacji wyborczej jest zredukowanie zjawiska nadreprezentacji wielkich partii.

7. Terytorialny i nieterytorialny federalizn oraz decentralizacja uprawnień.

8. Pisana konstytucja i weto mniejszości. Konieczność ochrony praw mniejszości jest podstawą nadania konstytucjom szczególnej formy prawnej, obejmującej również taki tryb ich uchwalania i zmiany, który nie doprowadziłby do dominacji woli wąskiej większości.

+ A.Lijphart poszerzył katalog cech składających się na konsensualny model demokracji, zaliczając do nich korporatywistyczny tryb decyzyjny oraz - co wydaje się szczególnie istotne - zaangażowanie państwa w politykę opiekuńczą.

Definiowanie DEMOKRACJI:

Źródła terminu demokracja sięgają starożytnej Grecji, demokracja pochodzi od greckiego słowa „kratos” oznaczającego władzę lub rząd. Demokracja oznacza więc „rządy demos” czyli ludu.

Do kręgu znaczeń przypisywanych słowu demokracja zaliczają się następujące określenia:

• Forma rządów, gdzie w sposób bezpośredni i ciągły rządzi sam lud, który nie potrzebuje profesjonalnych polityków

• Społeczeństwo oparte raczej na równości szans i indywidualnych zasługach, niż na hierarchii czy przywilejach,

• System opieki społecznej i redystrybucji ukierunkowany na zmniejszenie nierówności społecznych

• System podejmowania decyzji oparty na zasadzie rządów większości

• System rządów, który chroni prawa i interesy mniejszości, ustanawiając kontrole nad władzą większości,

• Sposób obsadzania urzędów publicznych poprzez opartą na konkurencji walkę o poparcie wyborców

• System rządów, który służy interesom ludzi bez względu na ich udział w życiu politycznym.

Być może lepszym punktem wyjścia do rozważań o naturze demokracji jest Orędzie Gettysburskie, wygłoszone przez Abrahama Lincolna w 1864 r. Lincoln wychwalał w nim zalety rozwiązania, które określił mianem „rządów ludu, poprzez lud i dla ludu”. Wynika stąd, że demokracja łączy rządy z ludem. To powiązanie może dokonywać się na kilku płaszczyznach: rządów ludu, przez lud i dla niego. Prawdziwa natura rządów demokratycznych stanowi przedmiot debat ideologicznych i politycznych.

Czym jest lud?

Jedną z zasadniczych cech demokracji jest zasada równości politycznej, przekonanie iż dystrybucja władzy politycznej powinna być możliwie szeroka i możliwie równa. Jednakże w ramach jakiego ciała czy grupy należy tę władzę dystrybuować? Kto tworzy lud? Określenie „demos” czyli lud z pewnością odnosi się do wszystkich ludzi, to jest do całej populacji kraju. Jednakże w praktyce każdy system demokratyczny ogranicza partycypacje polityczną.

Jak lud powinien rządzić?

Większość koncepcji demokracji opiera się na zasadzie rządu przez lud. W rezultacie ludzie rządzą samymi sobą - biorą udział w podejmowaniu kluczowych decyzji, które nadają ksztłt ich życiu i przesądzają o losie społeczeństwa. Partycypacja ta jednak może przyjmować kilka form. W przypadku demokracji bezpośredniej powszechna partycypacja wymaga bezpośredniego i ciągłego zaangażowania w podejmowanie decyzji za pomocą takich środków , jak referenda, masowe spotkania, a nawet interaktywna telewizja. Inną, częściej spotykaną formą partycypacji demokratycznej jest akt głosowania, który stanowi centralną cechę tego, co nazywane jest zazwyczaj demokracją przedstawicielską.

Istnieją także modele demokracji, które zbudowane są w oparciu o zasadę rządy dla ludu i jedynie w niewielkim zakresie pozwalają na jakąkolwiek partycypację publiczną

Demokracja bezpośrednia (nazywana niekiedy demokracją partycypacyjną) jest oparta na bezpośrednim i ciągłym uczestnictwie obywateli w zadaniach państwa. Demokracja bezpośrednia zaciera różnicę między rządem a rządzonymi oraz między państwem a obywatelem, jest to system powszechnego samorządu. W starożytnej Grecji osiągano taki stan rządom przez masowe spotkania: jego najpowszechniejszą współczesną manifestacją jest stosowanie referendów. Zalety demokracji bezpośredniej:

• Jako jedyna czysta forma demokracji zwiększa on a kontrolę obywateli nad ich własnym losem

• Stwarza lepiej poinformowane i bardziej wrobione politycznie społeczeństwo, a przez to ma walory edukacyjne

• Umożliwia społeczeństwu wyrażanie własnych poglądów i interesów bez konieczności polegania na egoistycznych politykach

• Zapewnia legitymizacje rządów w tym sensie, że lud jest bardziej skłonny zaakceptować decyzje, które sam podejmuje

Demokracja przedstawicielska jest ograniczoną i i nie bezpośrednią formą demokracji. O ograniczeniu mówimy, gdy powszechna partycypacja jest rzadka i krótkotrwała, ogranicza się do aktów głosowania raz na kilka lat. Brak bezpośredniości wiąże się z tym, że społeczeństwo nie sprawuje samo władzy, jedynie wybiera osoby, które rządzą w jego imieniu. Ta forma rządów jest demokratyczna o tyle, że reprezentacja stanowi wiarygodne i efektywne powiązanie pomiędzy rządzącymi a rządzonymi. Wyraża się to niekiedy w zamyśle mandatu wyborczego. Do mocnych stron demokracji reprezentatywnej zalicza się to, że:

• Oferuję ona wykonalną formę demokracji

• Zwalnia zwykłych obywateli od obowiązku podejmowania decyzji, umożliwiając tym samym podział pracy w polityce

• Pozwala na umieszczenie rządów w rękach osób o lepszym wykształceniu i większym doświadczeniu

• Utrzymuj stabilność poprzez oddalanie zwykłych obywateli od polityki, a tym samym zachęcanie ich do akceptacji kompromisu.

Modele demokracji

Demokracja klasyczna Klasyczny model demokracji bazuje na powstałym w starożytnej Grecji „polis”, czyli mieście- państwie. Funkcjonująca w IV i V w p.n.e. w Atenach demokracja bezpośrednia jest często przedstawiana jako jedyny czysty i idealny system powszechnej partycypacji. Niemniej jednak, mimo znaczącego wpływu, jaki ów model wywarł na myślicieli takich jak Rousseau czy Marks, demokracja ateńska wykształciła bardzo szczególny rodzaj bezpośrednich rządów powszechnych, który we współczesnym świecie znajduje ograniczone zastosowanie. W praktyce demokracja ateńska stanowiła formę rządzenia poprzez wiece. Wszystkie najistotniejsze decyzje były podejmowane przez Zgromadzenie, do którego należał ogół obywateli.

Tym co decydowało o niezwykłości demokracji ateńskiej, był poziom aktywności politycznej jej mieszkańców. Oprócz tego, że uczestniczyli oni w regularnych spotkaniach Zgromadzenia, w dużej mierze byli także przygotowani do wzięcia odpowiedzialności związanej z wykonywaniem funkcji publicznych i podejmowaniem decyzji.

Demokracja ochronna - Demokratyczne ideały odżyły w XVII i XVIII w. , zaś ich forma różniła się znacznie od klasycznej demokracji starożytnej Grecji. W Szczególności, demokrację zaczęto w mniejszym stopniu postrzegać jako mechanizm umożliwiający społeczeństwu partycypację w życiu politycznym. Upatrywano w niej raczej środka, do którego obywatele mogli uciekać się wobec nacisków ze strony państwa - stąd demokracja ochronna. Taki był pogląd atrakcyjny zwłaszcza dla wczesnych myślicieli liberalnych, których interesowało tworzenie jak najszerszej sfery indywidualnej wolności. Locke przekonywał, iż prawo do głosowania wynika z praw naturalnych, w szczególności zaś z prawa do własności. Skoro możliwość nakładania podatków dawała rządowi prawo do wywłaszczania, obywatelom przysługiwało prawo do ochrony poprzez kontrolę składu ciała ustanawiającego podatki- legislatywy. Innymi słowy, demokracja zaczęła oznaczać system „ rządów za zgodą rządzonych” działający poprzez zgromadzenie przedstawicielskie.

Uzasadnienie demokracji na gruncie ochrony jest tożsame z udzieleniem jedynie ograniczonego poparcia dla rządów demokratycznych. Demokracja ochronna jest ograniczoną i niebezpośrednią formą demokracji. W praktyce zgoda rządzonych jest osiągana przez głosowanie w regularnych i konkurencyjnych wyborach, co gwarantuje odpowiedzialność rządzących.

Demokracja rozwijająca: chociaż wczesna forma demokracji skupiała się na potrzebie ochrony indywidualnych praw i interesów, wkrótce obrała odmienny punkt ciężkości,: zainteresowanie rozwojem jednostki ludzkiej i wspólnoty. Dało to początek nowym modelom rządów demokratycznych, które najogólniej można określić mianem systemów demokracji rozwijającej się. Najbardziej radykalny model wypracował Rousseau. Jego poglądy pod wieloma względami oznaczają odejście od dominującej, liberalnej koncepcji demokracji. Demokracja dla niego była środkiem, za pomocą którego istoty ludzkie mogły osiągnąć wolność lub autonomię rozumiana jako posłuszeństwo prawom, jakie sami sobie nadaliśmy. Obywatele są wolni tylko wtedy, gdy w sposób bezpośredni i ciągły biorą udział w kształtowaniu życia swojej wspólnoty. Jedna to, co stanowiło o nowatorskim charakterze teorii Rousseau, było obstawanie przy twierdzeniu, że wolność oznacza ostatecznie posłuszeństwo woli powszechnej. Rousseau uważał iż wola powszechna jest prawdziwą wolą każdego z obywateli, w przeciwieństwie do ich prywatnej czy egoistycznej woli. Zdaniem Rousseau taki system radykalnej demokracji rozwijającej się wymagał nie tylko równości politycznej, lecz także stosunkowo wysokiego poziomu równości ekonomicznej.

Demokracja ludowa Termin ten wywodzi się z reżimów komunistycznych, wyrosłych z modelu radzieckiego w następstwie II wojny światowej. Terminu tego można używać również w odniesieniu do różnych modeli demokratycznych wypracowanych przez tradycje marksistowską. Marks uważał, że obalenie kapitalizmu będzie impulsem, który pozwoli prawdziwej demokracji na rozkwit.

5. Ideologia - doktryna - program polityczny i działania polityczne; procesy polityczne

Ideologia

Z punktu widzenia nauk społecznych, ideologia jest mniej lub bardziej spójnym zbiorem idei, które stanowią podstawę zorganizowanego działania politycznego, mającego na celu zachowanie, zmodyfikowanie, bądź obalenie panujących stosunków władzy. Zatem ideologie oferują wyjaśnienie istniejącego porządku w postaci światopoglądu, przedstawiają model pożądanej przyszłości, wizję dobrego społeczeństwa oraz kreślą zarysy tego, w jaki sposób można i należy doprowadzić do zmiany politycznej. Ideologie nie są hermetycznie zamkniętymi systemami myślowymi, lecz zmiennymi zbiorami idei, które są zbieżne w wielu punktach.

Ideologie stanowią pomost między polityczną teorią i praktyką. Na płaszczyźnie teoretycznej ideologie odzwierciedlają filozofie polityczne przez to, że tworzą zbiór wartości, teorii i doktryn, tj. odrębny światopogląd. Na płaszczenie praktycznej natomiast, przyjmują postać szerokich ruchów politycznych i są artykułowane przez działania przywódców politycznych, partii i grup.

Każda ideologia wiąże się z charakterystycznym zbiorem zasad i idei. Mimo, iż idee te łączą się ze sobą w tym sensie, że splatają się we właściwy sobie sposób, tylko do pewnego stopnia są usystematyzowane i spójne. Wszystkie ideologie ucieleśniają szereg konkurencyjnych tradycji i wewnętrznym napięć.

Ideologie nie są hermetycznie zamkniętymi i niezmiennymi systemami myśli. Przenikają się ze sobą w wielu punktach i czasem odwołują się do tych samych problemów używając tego samego słownictwa. Ponadto ulegają odnowie politycznej i intelektualnej dlatego, że wchodzą w interakcje z innymi ideologiami i wpływają na zmiany w nich zachodzące, a także dlatego, że zmieniają się z biegiem czasu, jako że stosuje się je do zmiennych okoliczności historycznych.

Pojęcie ideologii stworzył w 1796 roku francuski filozof Destutt de Tracy. Używał go w odniesieniu do nowej nauki o ideach, która miała zając się odkrywaniem źródeł świadomej myśli i idei. De Tracy miał nadzieję, że ideologia z czasem osiągnie taki sam status jak już istniejące nauki. Znaczenie tego terminu utrwaliło się dopiero w XIX wieku pod wpływem pism Marksa. Dla Marksa ideologia sprowadzała się do idei „klasy panującej”, idei, które podtrzymują system klasowy i utrwalają wyzysk.

Cechą charakterystyczną ideologii w rozumieniu marksistowskim jest ich fałszywość. Mistyfikuje i zwodzi ona klasy podległe, zacierają się przeciwieństwa, na których opierają się wszystkie społeczeństwa klasowe. W przypadku kapitalizmu, ideologia posiadającej środki produkcji burżuazji sprawia, że wyzyskiwany proletariat ulega złudzeniom lub „fałszywej świadomości”, co uniemożliwia mu uświadomienie sobie faktu, że jest wyzyskiwany.

W odmienny sposób ten termin był stosowany przez liberałów i konserwatystów. Powstanie dyktatur totalitarnych w okresie międzywojennym zainspirowało takich pisarzy jak: Karl Popper, John Talmon i Hannah Arendt do postrzegania ideologii jako instrumentu kontroli nad społeczeństwem, zapewniającego uległość i posłuszeństwo. Liberałowie traktowali ideologie jako „zamknięty” system myślowy, który roszcząc sobie monopol na prawdę, nie toleruje przeciwnych poglądów i konkurencyjnych przekonań.

Konserwatywne rozumienie ideologii odzwierciedlało charakterystyczny sceptycyzm wobec racjonalizmu, wynikający z przekonania, że świat jest w dużej mierze nie do ogarnięcia przez ludzki rozum. Ideologie postrzegane są jako abstrakcyjne „systemy myślowe”, czyli zbiory idei, które zniekształcają rzeczywistość polityczną, ponieważ chcą wyjaśnić to, co jest niewytłumaczalne.

Doktryna

Doktryna polityczna zawsze wynika z powstałej ideologii. Jest ona zatem uporządkowanym zbiorem poglądów, które dotyczą politycznego życia w danym społeczeństwie, które wiąże ze sobą pojęcia z zagadnień ustroju, jak i władzy. Doktryny polityczne odwołują się do funkcji państwa, organizacji, jego istoty, a także do koncepcji zasad które wytwarzają się w życiu społeczeństwa. W danej doktrynie politycznej powinny być zawarte praktyczne, jak i teoretyczne wskazówki, jak należy zrealizować wszystkie te poglądy, które zawiera dana ideologia. Wskazówki te także powinny opisywać w jakiej przestrzeni oraz w jakim czasie należy realizować poszczególne poglądy. Można zatem stwierdzić, iż doktryna jest wersją instrumentalną ideologii, czy też jej instrukcją obsługi. Czasem doktryny polityczne można traktować jako programy polityczne. Doktrynami zajmują się takie dziedziny nauki jak prawo, historia, czy też politologia. Co więcej, nawet na uczelniach wykłada się o historiach doktryn politycznych. Z kolei wielu ludzi jest zainteresowaniem doktryn od strony teoretycznej. Doktryny można podzielić na kilka rodzajów : reakcyjną, reformacyjną, konserwatywną, rewolucyjną, czy też na inne rodzaje.

Program polityczny

Ewolucję” od ideologii przez doktrynę wieńczy pojęcie programu politycznego. Jest to najbardziej konkretny i praktyczny zespół postulatów i planów określonej grupy społecznej lub organizacji (najczęściej partii politycznej) dotyczący zagadnień nie tylko politycznych, ale i społecznych, gospodarczych czy kulturowych. System warunkujących się, planowych działań zakłada sposób przejęcia i utrzymania władzy.

Za pomocą programu politycznego konkretyzuje się założenia ideologii czy doktryny, przenosząc je na realia życia politycznego. W ten sposób program to już nie tylko teoria, ale teoria odnosząca się wprost do praktyki. Przyjęło się, że w ramach programu zawiera się informacje: Co? Kiedy? W jaki sposób należy coś zrobić? Nadal jednak są to tylko punkty programowe a nie zobowiązania.

Program polityczny kierowany jest do określonej grupy docelowej (adresatów) np. osób, które mają głosować na określone ugrupowanie polityczne. Punkty programowe, stanowiąc element gry politycznej, mogą być przejaskrawione lub z założenia nie nadające się do spełnienia. Z racji, ze członkowie partii politycznych nie są związani obietnicami wyborczymi, należy z ostrożnością podchodzić do ich obietnic.

Działania polityczne

Działania polityczne - takim mianem można określić działania ludzi w polityce. Za działania polityczne uważa się racjonalne, kontrolowane i dobrowolne czynności podmiotu realizującego swoje potrzeby i interesy związane w sposób bezpośredni lub pośredni z władzą polityczną. Działania polityczne charakteryzują się tym, że podmiot może świadomie i samodzielnie wybrać czas, miejsce i sposób postępowania. Istotą działań politycznych podmiotu polityki (np. partii politycznej) jest sprawowanie (samodzielnie lub w koalicji) władzy politycznej albo też wywieranie wpływu na ośrodki decyzji politycznych (np. rząd, parlament) w warunkach walki, kompromisów lub współpracy. Działania polityczne są podejmowane przede wszystkim z zamiarem osiągnięcia korzystnych dla danego podmiotu stanów (skutków) w sferze politycznej, ekonomicznej, socjalnej, kulturowej. Działania polityczne mają wiele przejawów w życiu politycznym.

Działanie polityczne i jego skutki podlegają zmiennym ocenom ze względu na kryterium czasu. Działanie polityczne skuteczne doraźnie może zostać ocenione negatywnie w dłuższym okresie.

Cechy działań politycznych:

a) celowy, kierunkowy charakter - jest wyrazem świadomego wyboru,

b) wywołanie określonych skutków politycznych np. doprowadzenia do wcześniejszych wyborów parlamentarnych,

c) podejmowanie w interesach wielkich grup społecznych,

d) duży stopień instytucjonalizacji,

e) wysoki poziom zorganizowania uczestniczących w nich grup,

f) konfliktowy charakter.

Działania polityczne mogą mieć formę bezpośrednią i pośrednią. Działania bezpośrednie są bardzo wyraziste (np. wybory parlamentarne). Działania pośrednie są powodowane pod wpływem różnych czynników życia politycznego i są mniej dostrzegane.

Działania polityczne cechuje ogromna różnorodność, co sprawia dużą trudność w wydzieleniu pewnych rodzajów działań. W zbiorze działań politycznych wyszczególnić można według różnych kryteriów m.in. działania polityczne: konsensualne i konfliktowe, indywidualne i zbiorowe, zinstytucjonalizowane i nie zinstytucjonalizowane, itp.

Procesy polityczne

Proces polityczny odnosi się do mechanizmów kształtowania polityki publicznej (rządowej). Podejmowanie decyzji jest procesem w dwóch znaczeniach. Po pierwsze, dotyczy szeregu powiązanych ze sobą działań lub wydarzeń. Początkiem jest powstanie idei oraz przedstawienie propozycji, ciąg dalszy to jakaś forma debaty, analiz i oceny, a zakończeniem jest podjęcie formalnych decyzji i realizacja poprzez określone działania, Podejmowanie decyzji jest procesem podobnym do procesu trawienia: łączy pewne „wkłady” z określonymi „wyjściami”. Po drugie, jest to proces w tym znaczeniu, że rozróżnia „formę” od „treści”, to znaczy koncentruje się na sposobie wypracowywania polityki (proces), a nie na materii samej polityki i jej konsekwencjach (produkt).

Proces polityczny nie może być rozumiany jedynie pod kątem tego, jak podejmowane są decyzje. Proces kształtowania polityki to nie tylko pewna ilość powiązanych ze sobą decyzji, które dotyczą danego obszaru działania. Niektóre decyzji rodzą się z wrażenia, ze istnieją problemy wymagające rozwiązania oraz kwestie, którymi należy się zająć, krótko mówiąc, że „trzeba coś zrobić”. Następnie w procesie politycznym podejmowane są inne decyzje dotyczące tego, co dokładnie powinno być zrobione, jak powinno być zrobione oraz kiedy powinno być to zrobione. Na tym się jednak sprawa nie kończy. Nawet wtedy, gdy wykonano działania i decyzje wcielono w życie powstają inne pytania i inne decyzje muszą zostać podjęte. Dotyczą one tego, czy rezultaty działań odpowiadają intencjom oraz czy można ulepszyć treść decyzji, jak i proces decyzyjny.

Proces polityczny można wiec rozbić na cztery odrębne fazy:

1. Inicjowanie polityki

2. Formułowanie polityki

3. Wdrażanie polityki

4. Oceny polityki

6. Partie polityczne i systemy partyjne - definicje, rodzaje, funkcje

Partia polityczna to zorganizowana grupa ludzi, której celem jest przejęcie władzy rządowej na drodze wyborów lub za pomocą innych środków.

Cechy charakterystyczne odróżniające partie od innych grup:

• Celem partii jest sprawowanie władzy rządowej poprzez objęcie w drodze wyborów urzędów politycznych (niemniej jednak, małe partie mogą wykorzystać wybory przede wszystkim jako sposobność do zabrania głosu)

• Partie są ciałami zorganizowanymi z pełnoprawnymi członkami. Odróżnia je to od szerszych i bardziej rozmytych ruchów społecznych

• Partie zwykle skupiają się na kwestiach ogólnych, zajmując się głównymi obszarami polityki rządowej

• To, co w różnym stopniu łączy partie, to podzielane przez nie preferencje polityczne i ogólna tożsamość ideologiczna.

Rodzaje partii:

1. Partie kadrowe i masowe

2. Partie przedstawicielskie i partie integracyjne (Sigmund Neumann)

3. Partie konstytucyjne i rewolucyjne

4. Partie lewicowe i prawicowe

Ad. 1 - początkowo partia kadrowa oznaczała partię dostojników. Dziś termin „kadrowy” jest częściej stosowany do opisywania wykwalifikowanych i zawodowych członków partii, od których oczekuje się wysokiego stopnia zaangażowania politycznego i dyscypliny doktrynalnej. W tym znaczeniu partiami kadrowymi były np. Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego czy partia nazistowska w Niemczech. Cechą charakterystyczną partii kadrowych jest to ,że opierają się one na politycznie aktywnej elicie, która jest w stanie zaoferować masom przywództwo ideologiczne.

Partia masowa przywiązuje dużą wagę do rozszerzania członkowstwa i budowy szerokiego zaplecza wyborczego. Kluczową cechą tych partii jest to, że więcej wagi przywiązują do rekrutacji i organizacji, niż do ideologii i przekonań politycznych. Członkowstwo zwykle nie pociąga za sobą wiele w kwestii uczestnictwa, jedynie ogólną zasadę co do priorytetów i celów.

Ad. 2 - główną funkcją partii przedstawicielskiej jest zapewnienie sobie głosów w wyborach. Tym samym starają się one raczej odzwierciedlać, a nie kształtować opinię publiczną. W tym względzie partie przedstawicielskie przyjmują strategię uniwersalną i dlatego przedkładają pragmatyzm nad zasady.

Partie integracyjne przyjmują pro aktywne, a nie reaktywne strategie polityczne. Chcą mobilizować, edukować i pobudzać masy, a nie jedynie dopowiadać na ich problemy.

Ad. 3 - partie konstrukcyjne uznają prawa i uprawnienia innych partii i tym samym działają w ramach reguł i ograniczeń. W szczególności uznają rozróżnienie między partią a państwem, pomiędzy partią u władzy a instytucjami państwowymi, które cieszą się formalną niezależnością i polityczną neutralnością. Partie te w szczególności uznają i szanują reguły współzawodnictwa wyborczego.

Partie rewolucyjne są partiami antysystemowymi lub antykonstytucyjnymi, prawicowymi lub lewicowymi. Ich celem jest przejęcie władzy i obalenie istniejącej struktury przy pomocy najróżniejszych taktyk, począwszy od otwartego powstania i powszechnej rewolucji, do quasi-legalizmu praktykowanego przez nazistów i faszystów. W systemach jednopartyjnych, ustanowionym pod sztandarem komunizmu, faszyzmu lub nacjonalizmu itp.,różnica między państwem a partią jest tak słaba, że w praktyce partia rządząca zastępuje rząd, tworząc połączony aparat państwowo- partyjny.

Ad. 4 - ostatni sposób rozróżniania partii politycznych, opiera się na orientacji ideologicznej. Partie postrzegane jako lewica charakteryzuje zaangażowanie w zmiany w postaci albo reformy społecznej, albo totalnej transformacji gospodarczej. Swe poparcie czerpią tradycyjnie z biednych i pokrzywdzonych kręgów społeczeństwa. Natomiast partie, które uważa się za część prawicy na ogół utrzymują istniejący porządek społeczny i w tym rozumieniu są siłą zapewniającą ciągłość. Cieszą się one zwykle poparciem interesów biznesowych oraz zadowolonych ze swego standardu materialnego klas średnich. Konkurencja wyborcza zaciera jednak tożsamości ideologiczne - pielęgnowane niegdyś zasady są porzucane w poszukiwaniu głosów.

Funkcje partii politycznych:

• Reprezentacja (główna funkcja, nawiązuje do zdolności partii na polu artykułowania i reagowania na poglądy zarówno członków jak i swoich wyborców)

• Formowanie elity i rekrutacja członków ( zadaniem partii jest zapewnienie państwom politycznych przywódców. Politycy coraz częściej zdobywają urząd ze względu na swoje stanowisko np. premierem zostaje zazwyczaj przewodniczący największej partii w zgromadzeniu. Dlatego też partie stanowią pole treningowe dla polityków, dostarczają im wiedzę, umiejętności i doświadczenie oraz pewną formę ścieżki kariery. )

• Formułowanie celów ( partie są jednym ze środków, przy pomocy których społeczeństwa wyznaczają wspólne cele, a czasem zapewniają, że są one osiągane. Funkcję tę pełnią partie, gdyż w procesie zabiegania o władzę formułują programy rządu, których celem jest zyskanie powszechnego poparcia. Oznacza to, że partie są głównym źródłem inicjatywy politycznej, a także zachęca je do formułowania spójnych zestawów opcji programowych).

• Artykulacja i agregacja interesów (w procesie wypracowywania wspólnych celów, partie mogą również wyrazić i dokonać agregacji różnorodnych interesów społeczeństwa)

• Socjalizacja i mobilizacja (poprzez wewnętrzną dyskusję i debatę, prowadzenie kampanii i współzawodnictwo wyborcze, patie są ważnymi pośrednikami w procesach socjalizacji i edukacji politycznej. Wybrane przez partie kwestie, na których się koncentrują, pomagają stworzyć polityczny plan, w wartości i postawy, które wyrażają, stają się częścią szerszej kultury politycznej. W systemach opartych na współzawodnictwie partie głównego nurtu odgrywają duża rolę w zachęcaniu grup do stosowania się do reguł demokratycznych, tym samym mobilizując poparcie dla ustroju)

• Organizowanie rządu (partie pomagają tworzyć rządy, dają rządowi pewną stabilność i spójność, ułatwiają współpracę pomiędzy dwiema głównymi gałęziami władzy państwa - zgromadzeniem i egzekutywą. Partie stanowią także główne źródło opozycji i krytyki, co poszerza debatę i edukację wyborców. Również dzięki temu polityka rządu jest poddawana szczegółowej kontroli).

System polityczny to złożone współzależności między partiami, które pełnią kluczową rolę w organizacji sposobów funkcjonowania systemów politycznych w praktyce.

Systemy jednopartyjne (jedna partia posiada monopol na władzę za sprawą wykluczenia wszystkich innych partii (przy użyciu środków politycznych lub konstytucyjnych), a takimi które charakteryzują się opartą na rywalizacji walką między kilkoma partiami).

Systemy dwupartyjne (1. chociaż może istnieć kilka mniejszych partii, tylko dwie posiadają wystarczającą siłę wyborczą i legislacyjną, co daje im realne szanse na zdobycie władzy rządowej, 2. większa partia może rządzić sama, druga stanowi opozycję, 3. Władza przechodzi na przemian z jednej partii na drugą; obydwie mają szanse wyborcze, przy czym opozycja stanowi „rząd zakulisowy”. USA, Wielka Brytania. Jej główna zaletą jest fakt, że umożliwia istnienie systemu rządów partii, charakteryzujących się rzekomo stabilnością, możliwością wyboru i odpowiedzialnością. System dostarcza silny i odpowiedzialny rząd).

Systemy wielopartyjne z partią dominującą (system opiera się na współzawodnictwie, jako że kilka partii rywalizuje o władzę w regularnych i powszechnych wyborach, jednak dominuje jedna partia, w skutek czego do niej należą długotrwałe okresy władzy. Japonia. Słaba i nieskuteczna opozycja, długotrwałe rządy mogą doprowadzać do samozadowolenia i korupcji, system niszczy różnicę między państwem a partią u władzy).

Systemy wielopartyjne (charakteryzuje się rywalizacją między więcej niż dwiema partiami, co zmniejsza szanse na rząd jednopartyjny, a zwiększa prawdopodobieństwo koalicji. Systemy te tworzą wewnętrzny system wzajemnej kontroli w rządzie i są przychylnie nastawione do debaty, pojednania, kompromisu. Główną wada jest trudność z utworzeniem koalicji, niestabilnością rządów).

Sartori

- system wielopartyjny spolaryzowany (Różnice ideologiczne dzielą główne partie, przy czym niektóre z nich zajmują stanowisko antysystemowe. Partie komunistyczne do lat '90 we Włoszech, Hiszpanii.

- system wielopartyjny umiarkowany (Belgia, Holandia; różnice ideologiczne między głównymi partiami są znikome i gdzie panuje ogólne upodobanie do tworzenia koalicji i zbliżania się do centrum).

7. Główne nurty ideologiczne - założenia liberalizmu, konserwatyzmu, myśli lewicowej, społecznej nauki Kościoła

Liberalizm (z. łac. liber - wolny) to ideologia i postawa światopoglądowa oparta na indywidualistycznej i realistycznej wizji człowieka. To również doktryny i ruchy dążące do zagwarantowania swobody i wolności wszystkim jednostkom we wszystkich dziedzinach życia. Liberalizm jako rozwinięta doktryna polityczna uformował się dopiero na początku XIX w. Liberalizm jest rezultatem upadku feudalizmu i pojawieniem się społeczeństwa rynkowego, kapitalistycznego. Początkowo liberalizm opierał się na krytyce zastanego ustroju - absolutyzmu i feudalizmu, następnie ewoluował do wysławiania zalet kapitalizmu i potępiania wszelkich form rządowej interwencji.

Prekursorem liberalizmu był John Locke - angielski filozof i polityk, którego poglądy ukształtował się na tle rewolucji angielskiej. Uważał on, że stan natury jest stanem wolności, równości i pokoju, a wszyscy ludzie są równi. Zakładał on, że celem społeczności politycznej jest powoływanie ograniczonej władzy, która ma służyć dobru obywateli, a jej jedynym narzędziem jest stanowienie prawa, które obowiązuje obywateli i władzę.

Główne założenia liberalizmu:

• Indywidualizm - jest główną zasadą ideologii liberalnej. Ludzie są postrzegani przede wszystkim jako jednostki, które są ponad społeczeństwem. Celem rozwoju społecznego jest osiągnięcie szczęścia jednostki. Inicjatywa indywidualna jest głównym czynnikiem postępu i rozwoju.

• Wolność - podstawowa wartość dla liberalizmu. Jednostki powinny cieszyć się możliwie największą wolnością (np. wolność sumienia, myśli, zrzeszania, działania pod warunkiem ponoszenia konsekwencji swoich czynów i nie przynoszenia szkody innym). Jednostki powinny być ograniczone tylko przepisami prawa.

• Rozum - wg liberałów świat jest racjonalnie zbudowany, dlatego można go odkryć poprzez rozum ludzki i krytyczne badanie. Jednostki mają zdolność do wydawania samodzielnych i mądrych osądów, dlatego wg liberałów są najlepszymi sędziami we własnej sprawie, a wszelkie nieporozumienia powinny być rozwiązane przez debatę i wymianę zdań. Nieuniknioną konsekwencją rozumu i przedsiębiorczości każdej jednostki jest postęp.

• Równość - każda jednostka jest równa wobec prawa oraz w polityce. Liberałowie nie popierają równości społecznej, ani równości dochodu. Natomiast popierają zasadę merytokracji czyli każde stanowisko i nagroda powinno być rozdzielane wg umiejętności.

• Tolerancja - liberałowie wierzą, że tolerancja jest gwarancją wolności indywidualnej, a pluralizm kulturowy i polityczny korzystnie działa na debatę i rozwój intelektualny społeczeństwa.

• Zgoda - władza i relacje społeczne powinny być zawsze budowane na zgodzie lub chęci porozumienia. Stowarzyszenia i organy społeczne powstają na podstawie umów zawieranych między jednostkami. Władza zawsze oparta jest na legitymizacji.

• Konstytucjonalizm - władza jako ważna gwarancja porządku i stabilności powinna być ograniczona, poprzez podział władzy (na sądowniczą, wykonawczą, ustawodawczą), kontrolę oraz przez konstytucję, w której zostaną zawarte prawa określające relacje między jednostką a państwem.

Liberalizm klasyczny - zakłada całkowitą wolność jednostki i oznacza, nieingerencję lub brak zewnętrznych ograniczeń jednostki, z czego wynika niechętny stosunek do państwa i wszelkich form rządowego interwencjonizmu. Ideał państwa to państwo „nocnego stróża”, którego rola ogranicza się tylko do ochrony obywateli przed naruszeniem ich praw przez innych obywateli. Natomiast liberalizm ekonomiczny mówi o braku jakiejkolwiek ingerencji rządu w gospodarkę oraz w wolny rynek, który sam się reguluje.

Liberalizm współczesny - cechuje przychylne nastawienie do interwencjonizmu państwowego. Obecnie liberalizm jest związany z poparciem dla rozbudowanego państwa socjalnego. Obecnie „wolność” oznacza możliwość spełnienia się i samorealizację, a nie pozostawienie siebie samemu sobie. Ten pogląd stał się podstawą liberalizmu społecznego (liberalizmu dobrobytu), którego cechuje uznanie, że państwowa interwencja może przyczynić się do wzrostu wolności przez uchronienie jednostek od problemów społecznych, które zagrażają jej egzystencji. Współcześni liberałowie m. in. J. K. Keynes twierdzą, że wzrost gosp. i dobrobyt można utrzymać jedynie przez system kierowanego lub regulowanego kapitalizmu przez państwo.

Konserwatyzm - pojawił się w XVIII/XIX w., był reakcją na szybkie zmiany ekonomiczne i polityczne podczas rewolucji francuskiej, bronił poważnego porządku społecznego. Jest to ideologia społeczna, która za naczelne dobro uważa przekazany przez przeszłość porządek społeczny. Główny celem jest utrzymanie danego porządku. Konserwatyści odrzucali teorię umowy społecznej, opierają się zmianą, są wobec nich sceptyczni, a jeśli już są zmiany to powinny odbywać się stopniowo.

Pierwszym teoretykiem konserwatyzmu był E. Burke - angielski myśliciel i filozof, który za źródło mądrości uznawał tradycję, historię i doświadczenie.

Główne założenia konserwatyzmu:

• Tradycja - bardzo ważna wartość, ponieważ odzwierciedla nagromadzoną mądrość przeszłości oraz przyczynia się do stabilizacji i bezpieczeństwa.

• Pragmatyzm - przekonanie, że działania powinny być kształtowane przez praktyczne okoliczności i cele, a nie przez abstrakcyjne zasady i systemy myślowe.

• Niedoskonałość ludzka - konserwatyści uważali, że ludzie są istotami ograniczonymi, zależnymi i potrzebującymi bezpieczeństwa, a ponadto są egoistyczni, chciwi i żądni władzy dlatego utrzymanie porządku wymaga silnego państwa, surowych praw i dotkliwych kar.

• Organicyzm - wg konserwatystów społeczeństwo to organiczna całość lub żyjąca istota , która dzięki tradycyjnym wartością podzielanym przez członków oraz kulturze tworzy spójną wspólnotę.

• Hierarchia - jest czymś naturalnym w organicznym społeczeństwie, jest odzwierciedleniem różnych ról i obowiązków w nim panujących. Nie prowadzi ona do konfliktu, ponieważ społeczeństwo złączone jest wzajemnymi obowiązkami i powinnościami. Ludzie zamożni i uprzywilejowani powinni troszczyć się o słabszych.

• Autorytet - pochodzi z „ góry” , jest źródłem spójności społecznej i daje ludziom jasne pojęcie o tym kim są i czego się od nich oczekuje.

• Własność - konserwatyści uważają własność za istotny element , ponieważ zapewnia ona ludziom bezpieczeństwo, częściową niezależność od rządu oraz wzmacnia szacunek do prawa i własności innych. Własność nakłada na właściciela pewne obowiązki.

• Słynni konserwatyści: B. Disraeli, M. Teacher, R. Regan, G. Hegel, W. Churchill.

Nowa prawica - reprezentuje nowy nurt w myśli konserwatywnej, której celem jest silne, ale minimalne państwo. Stanowi próbę połączenia dwóch różnych tradycji „neoliberalizmu” i „neokonserwatyzmu”.

Socjalizm - ideologia społeczna powstała na gruncie krytyki kapitalizmu, głosząca pierwotnie zniesienie stosunków społecznych opartych na prywatnej własności środków produkcji oraz budowę struktur socjalnych w duchu kolektywizmu. Pojawił się on w myśli europejskiej w końcu XVIII.

Elementy socjalizmu:

• Wspólnota

• Braterstwo

• Równość społeczna

• Potrzeba

• Klasa społeczna

• Własność wspólna

Marksizm - system poglądów filozoficznych, ekonomicznych i polityczno-społecznych, stworzony przez K. Marksa i F. Engelsa w połowie XIX w. Stał się ideologiczną i polityczną podstawą ruchów robotniczych końca XIX i początku XX w. w Europie, w tym także rewolucji socjalistycznej w Rosji (1917). W byłym Związku Radzieckim, a także państwach bloku socjalistycznego, był jedyną obowiązującą doktryną ekonomiczną i polityczno-społeczną. Klasycy marksizmu przyjęli założenie, że świat jest materialny i rządzi się prawami dialektyki. Punktem wyjścia była dla nich idealistyczna dialektyka F. Hegla. Celem marksizmu jest zbudowanie  "społeczeństwa bezklasowego". Warunkiem tego jest obalenie politycznej władzy kapitalistów przez proletariat ("dyktatura proletariatu"). Drogą zaś osiągnięcia go jest rewolucja, która powinna objąć cały świat.

Elementy marksizmu:

• Materializm historyczny- mówi nam, że rozwój społeczny i historyczny można wyjaśnić za pomocą czynników ekonomicznych i klasowych.

• Zmiana dialektyczna - wg Marksa siłą napędową zmiany historycznej jest dialektyka czyli proces interakcji między rywalizującymi siłami, który prowadzi do rozwoju.

• Alienacja - jest to proces , w wyniku, którego kapitalizm redukuje siłę roboczą do towaru, a praca staje się odczłowieczonym działaniem. Niewyalienowana praca jest zatem niezbędnym źródłem ludzkiego spełnienia i samorealizacji.

• Walka klasowa- źródłem podstawowej sprzeczności w społeczeństwie kapitalistycznym jest własność prywatna. Rodzi ona podział na burżuazję czy też klasę kapitalistów, posiadaczy „środków produkcji” oraz proletariat, który nie posiada własności, a więc utrzymuje się ze sprzedaży własnej pracy. Burżuazja jest „klasą panującą” .

• Wartość dodatkowa - relacja między burżuazją a proletariatem jest skazana na nierozwiązywalny konflikt. Proletariat jest systematycznie wykorzystywany. Wg Marksa wartość pochodzi jedynie z pracy potrzebnej do produkcji dóbr. Oznacza to że chęć zysku zmusza kapitalistów do czerpania „wartości dodatkowej” z pracowników przez płacenie im mniej niż wynosi ich wartość pracy.

• Rewolucja proletariacka - jest nieunikniona bo kapitalizm jest skazany na porażkę co doprowadzi proletariat do rewolucyjnej świadomości klasowej.

• Komunizm- według Marksa zbudowanie ustroju komunistycznego jest główną historyczną misją klasy robotniczej. Zadaniem proletariatu miało być zniesienie panowania burżuazji oraz przekształcenie społeczeństwa klasowego w bezklasowe, zorganizowane w formie samorządu powszechnego. Komunizm był głównym celem rewolucji proletariackiej, której rezultatem miało być państwo bez aparatu przymusu, bez alienacji pracy, zbudowane na zasadzie "od każdego według jego zdolności, każdemu według potrzeb".

Socjaldemokracja - ruch społeczny, początkowo głównie robotniczy, zmierzający do zastąpienia kapitalizmu socjalizmem, a następnie do uspołecznienia gospodarki rynkowej i zmniejszenia nierówności społecznych. Idee socjaldemokratyczne należą do tradycji myśli socjalistycznej. Socjaldemokraci sprzeciwiają się liberalnej wersji kapitalizmu, dostrzegając w niej źródło niesprawiedliwych form dominacji. Leseferyzmowi przeciwstawiają więc idee społeczeństwa solidarnego oraz polityki gospodarczej uwzględniającej w pierwszej kolejności dobro publiczne. Inaczej jednak niż komuniści, odżegnują się od stosowania przemocy w polityce (odrzucają ideę rewolucji i proletariatu) i akceptują liberalną koncepcję państwa. Socjaldemokraci - tak jak liberałowie są orędownikami wolności i gotowi są występowa przeciwko tradycji, jeśli widzą w niej źródło ucisku. Uważają także, że władza państwowa powinna być ograniczona regułami prawa, zaś w arbitralności rządzących dostrzegają zagrożenie dla swobód obywatelskich.

Główne założenia:

• demokracja polityczna - wolność, rządy ludu, swobody polityczne, autonomia kulturalna dla odrębnych grup językowych, wolna gra sił politycznych, prawa opozycji pluralizm polityczny - system dwu lub wielopartyjny, parlamentarny system rządów.

• demokracja gospodarcza - zakładająca budowę „państwa dobrobytu”, z rozbudowanym programem socjalnym. pełne zatrudnienie, wzrost produkcji, uznanie własności prywatnej, spółdzielczej i państwowej z elementami planowania gospodarczego, uspołecznienie kontroli nad różnymi formami własności, odpowiednią politykę podatkową (podatek progresywny) Szeroki interwencjonizm państwowy.

• demokracja społeczna i postęp kulturalny - które mają zapewnić równość społeczną przez wyrównanie szans obywateli w dostępie do szkolnictwa, oświaty, dóbr kultury.

• demokracja międzynarodowa - oznaczająca dążenie do powszechności socjalizmu w świecie, stworzenie systemu bezpieczeństwa, aprobata karty ONZ.

Społeczna nauka Kościoła - jest to doktryna powstała w obrębie Kościoła katolickiego, odnosząca się do zagadnień społecznych i politycznych i wywodząca swoje tezy z nauk Ewangelii oraz innych pism Nowego Testamentu (przede wszystkim z listów apostolskich). Powstała jako odpowiedź na zmiany zachodzące w europejskich społeczeństwach po rewolucji przemysłowej (industrializacja, kapitalizm) i w okresie rozwoju ideologii wyrosłych na gruncie marksizmu (komunizm, socjalizm).

Pierwszym oficjalnym dokumentem Kościoła katolickiego, w którym zostało użyte określenie nauczania społecznego jest encyklika papieża Piusa XI Quadragesimo anno z 1931 r., jednak pierwszym wyrazicielem tej nauki był papież Leon XIII, który w roku 1891 ogłosił encyklikę Rerum novarum. Tekst encykliki był wyraźną odpowiedzią na wytworzony w XIX wieku system pracy i zrodzone w jego efekcie podziały społeczne. Wyraźnie zarysowuje się w niej także polemika i (jeśli można tak określić) rywalizacja z doktrynami socjalistycznymi. To właśnie socjalizm jako pierwszy podjął próbę walki o prawa robotnicze w industrializującej i zmieniającej się Europie. Kiedy jednak socjalizm bazuje na przekonaniu o materialistycznym charakterze świata i człowieka, nauka społeczna Kościoła wychodzi z przekonania o ich dualizmie - istnieniu zarówno sfery materialnej i niematerialnej (duchowej). Pierwsza encyklika to kwestie praw pracowniczych i warunków sprawiedliwego podziału dóbr. Choć Leon XIII podkreśla prawno-naturalne umocowanie własności prywatnej (a zatem wygłasza sprzeciw wobec socjalistycznych postulatów jej likwidacji i teorii walki klasowej), formułuje równocześnie silną krytykę kapitalizmu jako systemu sprzyjającego tworzeniu nierówności.

Papież Pius XI ogłasza encyklikę Quadragessimo Anno, w której formułuje pogląd dotyczący solidaryzmu społecznego - katolickiej wersji idei sprawiedliwości społecznej. W encyklice tej po raz pierwszy zostaje użyte pojęcie subsydiarności (pomocniczości), odnoszące się do działań państwa w sferze rozwiązywania sporów pomiędzy pracownikami i robotnikami. Inne ważne encykliki to Mater et magistra (opublikowana w roku 1961 przez Jana XXIII, w której zawarte zostały kwestie społeczne i ekonomiczne mające wydźwięk ogólnoświatowy), Pacem in terris (encyklika z roku 1963 traktująca o odpowiedzialności związanej działaniami na rzecz zachowania światowego pokoju; wydźwięk tej encykliki był o tyle znamienny, że ukazała się ona w okresie zimnej wojny, kiedy napięcie między supermocarstwami - USA i ZSRR - osiągnęło swój punkt krytyczny), Laborem exercens (ogłoszona w roku 1981 przełomowa encyklika w zakresie stosunku Kościoła do idei wolnego rynku - Kościół po raz pierwszy przyznaje, iż jest on najlepszym rozwiązaniem przyczyniającym się do zmniejszenia ubóstwa) i wreszcie Evangelium Vitae (kwestia godności i nienaruszalności ludzkiego życia od poczęcia do naturalnej śmierci - kwestia aborcji, eutanazji i kary śmierci). Nauczanie społeczne Kościoła opiera się na przekonaniu, iż godność osoby ludzkiej wymaga określonej odpowiedzialności. Nie jest to jednak odpowiedzialność prawno - administracyjna, ale odpowiedzialność sumienia. Ochrona tej godności staje się wyzwaniem, zadaniem do spełnienia. Stąd też nauczanie społeczne choć nie jest doktryną ani programem partyjnym, stało się podstawą dla wielu ugrupowań o charakterze chadeckim. Wedle ich oceny świat oparty na założeniach nauczania społecznego Kościoła byłby światem najbliższym ideom sprawiedliwości.

8. System polityczny - definicja i funkcje; charakterystyka systemu politycznego III RP

System polityczny, państwowy (ustrój, formacja, reżim):

Aparat państwowy (Legislatywa + Egzekutywa + Judykatywa) + Partie Polityczne + Organizacje Społeczne + Grupy Formalne + Grupy Nieformalne + Ogół norm prawnych (Konstytucja + ustawy)

System polityczny-stanowiska metodologiczne

Ujęcie instytucjonalne - ogół instytucji, za pośrednictwem których podejmowane są decyzje polityczne. System polityczny = ustrój.

Ujęcie strukturalno-funkcjonalne - działania, wzajemne relacje, stosunki podmiotów społecznych, dynamiczny proces w społeczeństwie.

Ujęcie systemowe - relacje pomiędzy systemem a otoczeniem; żądania z otoczenia wpływają do systemu i wychodzą z niego w postaci decyzji (+sprzężenie zwrotne)

System polityczny-funkcje

• regulacyjna (sterowanie procesami według reguł danego systemu)

• mediacyjna (rozwiązywanie konfliktów)

• adaptacyjna (usprawnienie działania instytucji)

• innowacyjna (wprowadzanie do otoczenia reguł i mechanizmów działania)

Główne elementy systemu politycznego

• idee i wartości polityczne (np. suwerenność narodu)

• organizacje i instytucje uczestniczące w życiu politycznym (związki zawodowe)

• normy regulujące i organizujące wcielenie w życie idei i wartości politycznych (normy prawne)

System polityczny RP, katalog zasad ustrojowych obecnych w zapisie Konstytucji z 2.04.1997r.

• Suwerenność Narodu (art. 4 ust. 1)

• Republikańska forma rządów (art. 1)

• Demokratyczne państwo prawa (art. 2, art. 7)

• Podział władzy i równoważenie się władz (art. 10 ust. 1)

• Reprezentacja polityczna (art. 4 ust. 2)

• Dwuizbowość parlamentu (art. 10 ust. 2, art. 95 ust. 1)

• Pluralizm polityczny (art. 11, art. 12, art. 13 + ustawa o partiach politycznych)

• Wzajemna niezależność i współdziałanie państwa i kościołów oraz innych związków wyznaniowych (art. 25)

• Wolności i prawa człowieka i obywatela (rozdział II)

• Decentralizacja władzy państwowej i samorządowej (art. 15 ust. 1, art. 16, rozdz. VII)

• Parlamentarno-gabinetowa forma rządów

• Odrębność władzy sądowniczej (art. 173)

• Społeczna gospodarka rynkowa

• Wolność gospodarcza

• Ochrona własności

Ustrój polityczny Rzeczypospolitej Polskiej (Trzeciej RP) określony jest Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej uchwaloną przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 roku. Zgodnie z jej treścią Rzeczpospolita Polska jest republiką parlamentarną i realizuje zasady suwerenności narodu, niepodległości i suwerenności państwa, demokratycznego państwa prawa, społeczeństwa obywatelskiego, trójpodziału władzy, pluralizmu, legalizmu, społecznej gospodarki rynkowej oraz przyrodzonej godności człowieka. Rzeczpospolita określona jest także jako państwo unitarne.

Władzę sprawują:

• ustawodawczą: Sejm i Senat,

• wykonawczą: Rada Ministrów i Prezydent,

• sądowniczą: sądy i trybunały.

Prezydent - głowa państwa; razem z Radą Ministrów tworzy egzekutywę; czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji.

Sposób powoływania: wybory (powszechne, równe, bezpośrednie, tajne), kadencja trwa 5 lat, kandydat na Prezydenta musi mieć skończone 35 lat, możliwość jednokrotnej reelekcji. Posiada uprawnienia zwykłe (wymagające kontrasygnaty- podpisu Prezesa RM = brak odpowiedzialności politycznej Prezydenta) oraz prerogatywy (wyłączne kompetencje Prezydenta). Posiada jedynie odpowiedzialność konstytucyjną.

- Najwyższy przedstawiciel RP i gwarant ciągłości władzy państwowej

- Czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji

- Stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa

- Stoi na straży nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium

Jako najwyższy reprezentant państwa w stosunkach międzynarodowych posiada funkcję gwaranta przestrzegania zobowiązań międzynarodowych

Zasada incompatibilitas- przepis o zakazie łączenia urzędów, stanowisk i funkcji publicznych. W stosunku do prezydenta ma chronić prestiż tego urzędu i zapobiegać angażowaniu się w takie dziedziny czy obszary życia, które mogłyby podważać majestat urzędu.

„Opróżnienie urzędu” w skutek śmierci, zrzeczenia się urzędu, stwierdzenia nieważności wyboru,, złożenia z urzędu orzeczeniem TS, w skutek uznania przez ZN trwałej niezdolności do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia uchwała podjętą większością co najmniej 2/3 głosów ustawowej liczby członków

Aż do czasu wyboru nowego prezydenta urząd sprawuje Marszałek Sejmu

Rada Ministrów (Rząd) organ kolegialny składający się z ministrów. Rząd ponosi odpowiedzialność zarówno kolegialną (całą Rada Ministrów) jak i indywidualną (pojedynczy ministrowie).

Funkcje Rady Ministrów:

• funkcja wykonawcza - zapewnienie wykonania ustaw jako aktów prawnych stanowionych prze parlament

• funkcja administrowania

• funkcja kierowania - szeroko rozumiana, gdyż mieści się w niej także kierowanie administracją rządową

• funkcja rządzenia - wytyczanie ogólnych, kierunkowych zasad polityki państwa w dziedzinie polityki wewnętrznej i zewnętrznej jak też w podejmowaniu ważnych strategicznych decyzji - inicjatywna działalność rządu

Skład Rady Ministrów

Premier decyduje o liczbie resortów i liczbie ministrów resortowych. Kategorie członków Rady Ministrów:

• Prezes Rady Ministrów

• Wiceprezesi Rady Ministrów

• Ministrowie

• Przewodniczący określonych w ustawie komitetów, np. Przewodniczący Komitetu Integracji Europejskiej

Tryb powoływania Rady ministrów

Prawem powoływania Rady Ministrów dysponuje Prezydent, to on rozpoczyna proces tworzenia rządu, desygnując Prezesa Rady Ministrów - zostaje nim polityk reprezentujący albo najliczniejszą w Sejmie partię polityczną, albo przedstawiciel koalicji. On otrzymuje misję utworzenia rządu - przedstawia Prezydentowi propozycje - Prezydent powołuje Prezesa Rady Ministrów i pozostałych członków rządu (14 dni od I posiedzenia sejmu lub od dnia dymisji poprzedniej RM), odbiera też od nich przysięgę i wręcza nominacje. Powołany Prezes RM ma obowiązek w ciągu 14 dni przedstawić sejmowi program działania rządu i zgłosić wniosek o udzielenie mu votum zaufania:

• I expose

• II dyskusja - zapytania i stanowiska klubów - kończy ją wystąpienie premiera po którym już nikt nie może zabrać głosu

• III głosowanie - bezwzględna większość w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów

Jeśli rząd nie uzyska votum zaufania, dalsze działania podejmuje Sejm. W okresie 14 powinien dokonać wyboru Prezesa RM oraz proponowanych przez niego członków bezwzględną większością głosów. Tak wybraną RM powołuje Prezydent.

Jeśli i tą drogą nie uda się utworzyć RM, inicjatywa ponownie przechodzi w ręce Prezydenta, który w ciągu 14 dni powołuje prezesa RM a na jego wniosek pozostałych członków rządu i odbiera od nich przysięgę. W ciągu kolejnych 14 dni Sejm udziela RM votum zaufania tym razem już ZWYKŁĄ większością głosów

Brak pozytywnego rezultatu również i przy tej procedurze zobowiązuje Prezydenta do skrócenia kadencji Sejmu i zarządzenia przedterminowych wyborów

Rola Prezesa Rady Ministrów w tworzeniu rządu - rozmowy z ewentualnymi koalicjantami, opracowanie programu działania.

Dymisja Rady Ministrów

Do złożenia dymisji na ręce Prezydenta Prezes RM zobowiązany jest w trzech przypadkach:

• musi to uczynić na pierwszym posiedzeniu nowo wybranego Sejmu

• gdy Sejm nie uchwali votum zaufania dla RM

• w wypadku wyrażenia RM votum nieufności

Premier może także złożyć dymisję gdy on sam lub cała Rada rezygnuje z dalszego pełnienia obowiązków

Przyjmując dymisję Prezydent powierza dalsze pełnienie obowiązków Radzie do czasu powołania nowego rządu

Zmiany w składzie Rady Ministrów

Zmian może dokonać tylko Prezydent. Sejm posiada tylko prawo położenia kresu funkcji ministra, w drodze uchwalenia mu votum nieufności większością głosów ustawowej liczby głosów (co najmniej 231), wniosek może zgłosić 69 posłów (jeśli votum dotyczy premiera 0 46 posłów - wniosek jest poddany pod głosowanie dopiero 7 dni po złożeniu wniosku, jeśli Sejm uchwali taki wniosek, prezydent musi przyjąć dymisję.

Członek rządu może także złożyć dymisję z własnej inicjatywy, na ręce Prezesa RM, który przedkłada ten wniosek Prezydentowi - jest zobowiązany do przychylenia się do wniosku premiera.

Parlament (Sejm i Senat)

Organizacja wewnętrzna izb określona jest w odrębnych regulaminach. Organami kierowniczymi Sejmu i Senatu są Marszałek Sejmu i Senatu oraz Prezydium Sejmu i Senatu. Organem o charakterze polityczno doradczym jest Konwent Seniorów. Istnieją także komisje sejmowe. W ramach struktur organizacji pracy posłów i senatorów tworzy się kluby parlamentarne (min. 15 posłów w Sejmie, min. 7 senatorów w Senacie), koła poselskie (min. 3) oraz zespoły.

Sejm- 460 posłów (min. 21 lat), kadencja trwa 4 lata. Wybory do sejmu: powszechne, równe, bezpośrednie, tajne i proporcjonalne

Senat - 100 senatorów (min. 30 lat), kadencja trwa 4 lata.

Sejm, funkcje:

• ustrojotwórcza

• ustawodawcza

• kreacyjna

• kontrolna

Senat, funkcje:

• tworzenie prawa

• rozpatrywanie ustaw

• inicjatywa ustawodawcza

Sądy i Trybunały

Zasady:

• niezawisłości

• jednolitości

• kolegialności

• jawności postępowania

• instancyjności

+ PRAWO NIE DZIAŁA WSTECZ

• Sąd Najwyższy + Sądy Powszechne (rejonowe, okręgowe, apelacyjne) + Sądy Szczególne (Wojskowe, Administracyjne)

• Trybunał Konstytucyjny

• Trybunał Stanu

• Krajowa Rada Sądownictwa

Partie polityczne = organizacja społeczna + program + ideologia + realizacja interesów konkretnej grupy społecznej + dążenie do przejęcia i utrzymania władzy.

Funkcje:

• rządzenia

• kontrolna

• wyborcza

• kształtowania opinii publicznej

9. Kultura polityczna - pojęcie i typologia

Kultura polityczna - immanentna cecha każdego społeczeństwa (nie ma społeczeństwa bez kultury politycznej); zespół postaw wobec jakiegoś wycinka rzeczywistości społecznej (systemu politycznego). Kultura polityczna jest nabyta a nie wrodzona.

Gabriel A. Almond, G. Bingham Powell, Jr.

Kultura polityczna jest całokształtem indywidualnych postaw i orientacji politycznych uczestników danego systemu. Orientacje te łączą sobie: orientację poznawczą, afektywną i oceniającą.

Indywidualne orientacje tworzą następujące zbiory składników :

1. orientacja poznawcza - prawdziwa lub fałszywa wiedza o obiektach i ideach politycznych. Jednostka ma znaczną i sprawdzoną wiedzę o systemie politycznym jako całości, o jednostkach w nim, jak i o problemach w aktualnej polityce.

b) orientacja afektywna - poczucie więzi, zaangażowania lub sprzeciwu wobec obiektów politycznych. W wyniku socjalizacji pierwotnej i wtórnej jednostka nie akceptuje w pełni wymagań jakie stawia przed nią system. Jest uczciwa wobec swoich zasad demokratycznych. Ocenia system w kategoriach wyraźnie moralnych, ponadto wyznawane przez nią normy etyczne nakazują wyrażać sprzeciw i niezadowolenie wobec systemu (potępienie korupcji i nepotyzmu).

3. orientacja oceniająca - sądy i opinie o obiektach politycznych, opinie które zwykle

wymagają zastosowania wobec obiektów i wydarzeń politycznych kryteriów wartościujących. Jest to sfera subiektywna, leżąca u podstaw działań politycznych i nadająca im znaczenie (sfera wewnętrzna człowieka).

Orientacje istniejące w danym systemie mają istotny wpływ na sposób działania sytemu politycznego.

Kultura polityczna - ogół postaw, wartości i wzorów zachowań dotyczących wzajemnych stosunków władzy i obywateli.

Do kultury politycznej zaliczamy:

• wiedzę o polityce, znajomość faktów, zainteresowanie nimi

• ocenę zjawisk politycznych, sądy wartościujące dotyczące tego, jak powinna być sprawowana władza

• emocjonalną stronę postaw politycznych, jak np. miłość ojczyzny, itp.

• uznane w danym społeczeństwie wzory zachowań politycznych które określają, jak można i jak należy postępować w życiu politycznym.

W literaturze przedmiotu funkcjonują bardzo różne określenia typów kultury politycznej. Do najbardziej rozpowszechnionych należy koncepcja, którą przedstawili autorzy metodologicznej koncepcji badań nad kulturą polityczną, Almond i Verba.

Wyodrębnili oni trzy typy kultur politycznych:
a) parafialną
b) poddańczą
c) uczestniczącą.

Analiza porównawcza różnych kultur politycznych występujących w poszczególnych krajach (Almond i Verba)

Trzy czyste typy kultury politycznej:

• „parafialna kultura polityczna” - istnieje całkowity brak zainteresowania systemem politycznym, brak wyspecjalizowanych ról politycznych, brak chęci uczestnictwa wśród poddanych (plemiona afrykańskie)

• „poddańcza kultura polityczna” - istnieje zainteresowanie systemem politycznym jego efektom działania, natomiast brak chęci uczestnictwa

• „uczestnicząca kultura polityczna” - obywatele czynnie zainteresowani są nie tylko tym, co system polityczny im daje, ale także tym , jak sami mogą w systemie tym uczestniczyć.

Najczęściej wstępują typy mieszane, typologia ma efekt wartościujący.

Typy mieszane na podstawie powyższych:

• parafialno-poddańcza

• poddańczo-uczestnicząca

• parafialno-uczestnicząca

• kultura obywatelska - najbardziej charakterystyczna dla systemów demokratycznych i najlepiej sprzyja ich powodzeniu.

Kultura obywatelska (opisana przez Almonda i Verba). Mieszanina różnych kultur, postaw, nowoczesności i tradycji. Kultura porozumienia i różnorodności, z jednej strony otwarta na zmiany, z drugiej hamująca zmiany. Obejmująca postawy zaściankowe, jak i lojalnego uczestnictwa i podporządkowania.

10. Procesy i instytucje integracji europejskiej

Idea politycznego zjednoczenia Europy powstała w okresie międzywojennym. W 1946 roku największe znaczenie spośród wielu organizacji opowiadających się za zjednoczeniem miał Ruch Paneuropejski oraz Europejska Liga Współpracy Ekonomicznej.

W. Churchill proponował utworzenie Stanów Zjednoczonych Europy.

Proces zjednoczenia Europy przebiega jednak w swoisty sposób. Można wyróżnić trzy płaszczyzny:

• Polityczno- prawną- Rada Europy i instytucje z nią związane

• Militarną- Unia Zachodnioeuropejska

• Gospodarczą- (a także polityczno prawną) wiążącą się z tzw. Wspólnotami Europejskimi (EWG, EUROATOM-em i EWWiS), a od 1992 z Unia Europejską

Rada Europy

W maju 1948 roku zwołano w Hadze kongres, na którym wysunięta została idea utworzenia wspólnej Europy. Rok później na zjeździe w Londynie 10 państw podpisało konwencję, powołującą do życia Radę Europy z siedzibą w Strasburgu. Rada Europy stanowi platformę polityczną i społeczno- kulturalną współpracy państw europejskich. Z jej inicjatywy ogłoszono Europejska Konwencję o Ochronie Praw Człowieka (6 XI 1950). W 1961 r. Została podpisana, a weszła w życie w 1965 r. Międzynarodowa konwencja- Europejska Karta Socjalna, chroniąca podstawowe prawa społeczne i ekonomiczne obywateli państw- sygnatariuszy.

Do najbardziej znanych instytucji związanych z Radą Europy należą Europejska Komisja Praw Człowieka i Europejska Trybunał Praw Człowieka- organ sądowy powoływany do wydawania wyroków w sprawach przekazanych mu przez Europejska Komisję Praw Człowieka. Prawo składania do Komisji skargi indywidualnej przez obywateli państw sygnatariuszy uważane jest za istotny element europejskiego systemu ochrony praw człowieka.

Unia Zachodnioeuropejska (UZE)

Jest to organizacja państw Europy Zachodniej (Belgia, Grecja, Francja, Hiszpania, Holandia, Luksemburg, Niemcy, Włochy, Portugalia i Wielka Brytania) powołana w celu współpracy przede wszystkim w sferze wojskowej. Rodowód sięga układu brukselskiego z marca 1948 roku, w którym zawarto porozumienie w sprawie bezpieczeństwa; określono zasady wzajemnej pomocy na wypadek agresji przeciwko komukolwiek spośród sygnatariuszy.

Po utworzeniu NATO (IV1949) UZE nie odgrywała większej roli w Europie; egzystowała jako forma luźnego dialogu politycznego państw zachodnioeuropejskich.

Sesja Rady UZE w Rzymie- X 1984, zamierzało stworzyć alternatywny wobec zdominowanego przez USA NATO instrument bezpieczeństwa w Europie zachodniej.

Zbliżenie UZE do Wspólnoty Europejskiej i przemiany w Europie Środkowo- Wschodniej po rozpadzie ZSRR podyktowały kolejne zmiany roli UZE.

Długofalowy cel- przejęcie przez UZE odpowiedzialności za bezpieczeństwo Europy w ścisłej współpracy z europejskim filarem NATO.

W maju 1994 roku- status „partnera stowarzyszonego” uzyskały- Bułgaria, Czechosłowacja, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Węgry.

Wspólnota Europejska

Europejska Wspólnota Węgla i Stali

Najważniejszym etapem w procesie powstawania wspólnej Europy, połączonej jednym systemem wartości był plan Schumana, francuskiego ministra spraw zagranicznych. Robert Schuman zgłosił propozycję utworzenia wspólnej dla Francji i Niemiec organizacji (otwartej dla innych państw), nadzorującej produkcje i dystrybucję węgla i stali, inwestycję i badania naukowe oraz ustalającej wspólną politykę cenową na produkty pochodne.

W kwietniu 1951 r., na mocy traktatu paryskiego 6 państw (Belgia, Holandia, Francja, Luksemburg, RFN, Włochy) utworzyły EWWiS. Traktat wszedł w życie w lipcu 1952r.

EWG, EURATOM

W marcu 1957 r. Na mocy traktatów rzymskich (lub: europejskich) powołano do życia Europejska Wspólnotę Gospodarczą oraz Europejska Wspólnotę Energii Atomowej obie z siedzibami w Brukseli. Celem EWG była wspólna polityka handlowa, rolna i celna.

Organy:

• Rada Europejska (1974)

• Parlament Europejski

• Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (Haga, 1952)

EFTA

Poza EWG pozostała WB, która w listopadzie 1959r. Podpisała wraz z Austrią, Danią i Norwegią, Portugalia, Szwajcaria i Szwecją konwencje o powołaniu Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. Po przyjęciu w 1973r WB do EWG znaczenie EFTA spadło.

W lipcu 1986 roku wszedł w życie układ o połączeniu najważniejszych organów EWG, EWWiS i EURATOM-u w jednolity system; najwyższe organy zostały połączone w jedna całość. Od tego czasu zaczęto mówić o Wspólnocie Europejskiej (oficjalnie od lutego 1987r.)

W lutym 1986 r. Został podpisany przez 12 państw członkowskich EWG Jednolity Akt Europejski- umowa weszła w życie z dniem 1 lipca 1987. Akt zakładał ze do 1992 roku w państwach należących do EWG zostanie wprowadzony wspólny, jednolity rynek wewnętrzny. W październiku 1991 porozumienia, ze od stycznia 1993 roku.

Unia Europejska

W lutym 1992 roku państwa członkowskie WE podpisały Traktat o UE zwany Traktatem z Maastricht (Holandia), który wszedł w życie w listopadzie 1993 roku.

Siedzibą UE jest Bruksela.

Organami są „stare” organy EWG.

Fundament prawny:

• Traktaty rzymskie (1957)

• Jednolity Akt Europejski (1986)

• Traktat o UE z Maastricht (1992)

Podstawą UE jest integracja gospodarcza, prawna i polityczna.

Na mocy Traktatu z Maastricht jednolity rynek. W tym celu:

• Zniesiono we. Granice (tzw. obszar Schengen)

• Wprowadzono swobodny przepływ towarów, osób i kapitału

• Wspólna waluta (od 2002)

31

---