Wykład 1 22.02.2008

Pojęcie prawa

Przy próbie skonceptualizowania pojęcia prawa najwięcej trudności sprawia perspektywa filozoficzna czy społeczna. Od przyjętej koncepcji filozoficznej zależeć będzie co rozumiemy pod pojęciem prawa i jakie są jego granice. Najbardziej znany spór dotyczący tej kwestii toczy się pomiędzy przedstawicielami nurtów prawno-naturalnego a reprezentantami kierunków pozytywistyczno-prawnych.

Nurt prawno-naturalny

Zakładając pewne uogólnienie możemy stwierdzić, że przedstawiciele szkół prawno-naturalnych rozumieją pod pojęciem prawa te normy, które pochodzą od boskiego autorytetu bądź też mogą być wywiedzione z natury ludzkiej.

Przedstawiciele:

• Tomasz z Akwinu

• John Finnis

• Leon Fuller (???)

Nurt pozytywistyczno-prawny

Pozytywiści prawniczy utożsamiają normy prawne z tekstem prawnym a ich genezy upatrują w woli suwerena czy też ustawodawcy.

Przedstawiciele:

• John Austin

• Herbert L. A. Hart

• Georg Jelinek

• Rudolf von Ihering

Spór w kwestii czym jest prawo - Hart vs. Dworkins

Dzisiaj najbardziej interesujący spór w kwestii czym jest prawo sprowadza się od debaty między Hartem a Ronaldem Dworkiem.

Hart był kontynuatorem i uczniem Austina, który normy prawne sprowadzał do nawyku posłuszeństwa wobec suwerena. Była to więc koncepcja habitualna (???). Natomiast Hart był przedstawicielem miękkiego (wyrafinowanego) pozytywizmu prawniczego, który za prawo uważał reguły prawne. Wyróżniał on dwie grupy reguł.

Reguły Harta

• pierwotne - po prostu obowiązki spoczywające na podmiocie prawnym

• wtórne

• reguła zmiany - pozwalającą na uchylenie ważności określonego aktu prawnego bądź też zmiany jakiejś regulacji

• reguła orzekania - jaki podmiot uprawniony jest do stosowania prawa

• reguła uznania - dzięki niej możemy stwierdzić co jest a co nie jest prawem. W niej tkwi tak zwany test pochodzenia.

Hart uważał, że prawo jest regułą. Jeśli coś jest regułą to jest prawem. Z tym twierdzeniem nie zgadzał się Dworkin, który uważał, że jest to zbyt wąska definicja prawa postulując jednocześnie aby pojęcie prawa rozszerzyć o zasady prawne (principles) i wymogi polityki (policies).

Przykład

Wnuk zabił dziadka:

- nie ma reguły, że kto zabił nie może dziedziczyć więc nie ma przeszkód, żeby wnuk dziedziczył

- należy się więc odwołać do zasady, że nie można czerpać korzyści z uczynionego zła

Law in book & law in action

• law in books - prawo w książkach - pod pojęciem prawa kryje się wszystko co jest zawarte w aktach normatywnych

• law in action - prawo w działaniu - źródłem prawa będą orzeczenia sadów.

Wykład 2 29.02.2008

Pojęcie prawa

Czy prawo można zdefiniować?

definicje prawa

• realne - takie, które starają się ukazać cechy, które przysługują definiowanym przedmiotom i tylko tym przedmiotom

• nominalne - takie, które nie tyle interesują się istotą definiowanego przedmiotu ile sposobem wyrażania się w danym języku o pewnych przedmiotach

Definicje realne o tyle nie maja zastosowania w odniesieniu do prawa, że prawo nie jest realnym przedmiotem, nie jest rzeczą, czymś obiektywnym a właśnie do rzeczy odnoszą się definicje realne. Także z definicjami nominalnymi są kłopoty w przypadku takich obiektów jak prawo. Zanim określimy co jest czym musimy odwołać się do pewnego tła filozoficznego gdyż określenie tego co jest prawem w dużym stopniu będzie zależeć od przyjętej koncepcji filozoficznej np. od tego czy bardziej skłaniamy się do koncepcji prawo-pozytywnych czy też bliższe nam są koncepcje prawno-naturalne. Innymi słowy w ujęciu klasycznym nie da się zdefiniować prawa.

Możemy podać tylko definicje operatywne, definicje cząstkowe. Definicje te buduje się relatywizując określone cechy do pewnych warunków jej zastosowania a więc wskazując warunki koniczne do tego aby przedmiot znajdujący się w polu badań mógł być uznany za definiowany obiekt. Dla definicji prawa w kulturze łacińskiej, kontynentalnej, takimi warunkami są:

Warunki definicji prawa w kulturze łacińskiej

1. prawo musi być zbiorem norm generalnych

2. prawo musi być powiązane z państwem innymi słowy prawo funkcjonuje przez organy państwa a państwo działa przez prawo

3. musi być zachowana autonomia prawa w kulturze i społeczeństwie, w tym muszą istnieć narzędzia pozwalające na oddzielenie prawa od moralności

4. ograniczona dyskrecjonalność w decyzjach rządowych i administracyjnych, wiąże się to z kontrolą niezależności i prawidłowości wydawania decyzji

5. prawo to zawiera pewne kryteria ocenne (np. zasady współżycia społecznego) przy czym wprowadzenie takich zwrotów oceniających musi być poprzedzone racjonalnym dyskursem oczywiście o ile nie są one wynikiem przyjęcia praw człowieka

6. realizowanie pewnej koncepcji sprawiedliwości tj. co najmniej sprawiedliwości formalnej

Innymi słowy prawo możemy zdefiniować w następujący sposób.

prawo - jest to system norm postępowania pochodzących od państwa zabezpieczonych możliwością legalnego użycia przez państwo przymusu, którego celem jest porządkowanie podstaw życia społecznego, politycznego i gospodarczego. W demokratycznym systemie politycznym prawo wyznacza struktury i kompetencje organów władzy publicznej a także procedury podejmowania decyzji. Określa ono również ramy działania różnorodnych podmiotów społecznych, którym zapewnia możliwość uczestniczenia w procesach decyzyjnych w państwie, gwarantuje podstawy bezpieczeństwa i pewności stosunków współpracy i konkurencji społecznej, wyznacza ono wzorce zachowań, które powinny być respektowane zarówno przez obywateli jak i organy władzy oraz określa zasady odpowiedzialności za ich naruszenie.

Funkcje prawa

Prawo można zdefiniować poprzez jego funkcje.

• kontrola zachowań

• normatywne

• pozanormatywne

• rozdział dóbr i ciężarów - podział praw i obowiązków. Taki rozdział powinien być sprawiedliwy. Jest wiele koncepcji sprawiedliwości ale dla wszystkich jedna zasada jest wspólna - zasada sprawiedliwości formalnej - „in paribus causis paria iura” - podobne pod relewantnymi (istotnymi) względami sytuacje, stany rzeczy, osoby należy traktować w podobnych przypadkach podobnie. Problematyczne jest w związku z tym jakie sytuacje, stany rzeczy czy osoby mogą być podobne czyli kiedy możemy zaliczyć je do takiej samej kategorii, do której odnosi się nakaz takiego samego czy podobnego traktowania. O tym mówią nam zasady sprawiedliwości materialnej.

Zasady sprawiedliwości materialnej

• sprawiedliwość dystrybutywną (rozdzielczą) - np. każdemu wedle zasług, każdemu stosownie do pozycji społecznej, każdemu to samo

• sprawiedliwość komutatywną (wyrównawczą) czyli sprawiedliwy jest taki podział, który jest zgodny z zawartą umową.

Reguły sprawiedliwości materialnej odnoszą się do kwestii rozdziału dóbr i ciężarów natomiast problematyczne jest w jaki sposób należy zorganizować procesy podejmowania decyzji tak, aby podjęte w tych procesach rozstrzygnięcie mogło być uznane za decyzję słuszną, poprawną. Odpowiedź na to pytanie znajdujemy w regułach sprawiedliwości proceduralnej.

Zasady sprawiedliwości proceduralnej

• zasadę niezawisłości - żadna inna władza nie może ingerować w działalność władzy sądowniczej

• bezstronności sądu

• względna - gdy mamy do czynienia z obawą czy sędzia będzie bezstronny np. sprawa dotyczy kolegi z klasy

• bezwzględna - gdy sędzia orzekałby drugi raz w tej samej sprawie

• zasada równości stron - szczególne znaczenie ma ona w procesie cywilnym - polega na kontradyktoryjności , autonomiczności, dyspozycyjności stron. W zasadzie dzisiaj proces cywilny opiera się na zasadzie prawdy formalnej czyli sąd wyrokuje w oparciu o dowody i twierdzenia przedstawione przez strony. Do nadzwyczajnych wyjątków należy sytuacja gdy sąd z urzędu podejmuje inicjatywę dowodową a więc gdy sam poszukuje dowodów.

• prawo do obrony

• prawo do przedstawiania własnych argumentów

• możliwość skorzystania z pomocy specjalisty - adwokata lub radcy - lub pomocy z urzędu (gdy ktoś jest biedny

• regulacja konfliktów. Konflikt prawny to sytuacja w której jedna ze stron kwestionuje twierdzenia, żądania, roszczenia drugiej strony.

Cztery metody rozwiązywania konfliktów prawnych

• tryb kontraktowy - w ramach którego strony same rozwiązują zaistniały spór poprzez złożenie zgodnych oświadczeń woli

• tryb mediacyjno - koncyliacyjny - strony rozwiązują konflikt przy pomocy mediatora bądź koncyliatora na którego obie się zgodziły. Ta pomoc mediatora bądź koncyliatora nie ma charakteru wiążącego dla stron, to tylko swoisty głos doradczy mający służyć rozwiązaniu konfliktu.

• tryb arbitrażowy - spór rozstrzygany jest przez arbitra na którego wybór strony się zgodziły i którego decyzja jest dla stron wiążąca np. pomiędzy armatorami morskimi jest rozstrzygany przez Izbę Morską.

• tryb adjudykatywny - spór rozstrzygany jest przez właściwy powołany prawem organ wg. ściśle określonej procedury. Paradygmatem takiego postępowania jest postępowanie przed sądem. Wiadomo jaki sąd, w jakim składzie, wedle jakiej procedury ma rozstrzygnąć określoną zmianę.

• partycypacyjna - prawo stwarza mechanizmy umożliwiające społeczeństwu wpływ na decyzje podejmowane w systemie politycznym czyli daje możliwość na pośrednie rządzenie krajem np. poprzez udział w wyborach, referendach czy innych formach demokracji pośredniej.

• wychowawcza

• prewencyjnie (zapobiegawczo) - prawo karne

- ogólna - mamy odstraszyć grupę od popełniania przestępstwa

- szczególna - mamy odstraszyć kogoś od ponownego popełnienia przestępstwa

• resocjalizacyjnie

Skuteczność prawa

Aby prawo mogło dobrze funkcjonować musi być ono skuteczne.

Warunki skuteczności prawa

• społeczne poczucie, że władza jest prawowita

• powszechna i społeczna aprobata dla obowiązującego porządku prawnego

• zapewnienie środków materialnych na zorganizowanie mobilnego i sprawnego systemu organów ochrony prawnej czyli aparatu przymusu państwowego

Wykład 3 7.03.2008

PRZEPIS prawny i norma prawna

Relacja przepisu prawa i normy prawnej

Jednostka, która stosuje prawo lub której stosowanie prawa dotyczy ma do czynienia ze specyficznym rodzajem języka pisanego jakim jest tekst prawny. Teksty te zawierają głównie przepisy ujęte w artykuły bądź paragrafy. W nauce prawa sporne jest określenie relacji między przepisem prawnym a normą prawną.

Trzy stanowiska relacji między przepisem a normą prawną

• Zwolennicy stanowiska pierwszego uważają, że norma prawna i przepis prawa to pojęcia tożsame, synonimiczne a więc takie, które możemy stosować zamiennie.

• Przedstawiciele drugiej koncepcji dokonują pewnego rozróżnienia albowiem uważają, że przepis prawa jest to pewien napis występujący w akcie prawnym, inaczej mówiąc przepis prawa jest to pewien substrat fizyczny natomiast znaczenie tego substratu to właśnie norma prawna.

• Reprezentanci trzeciego poglądu również rozróżniają przepis prawa i normę prawną, traktując przepis prawa jako najmniejszą jednostkę techniczną inaczej systematyczną aktu prawnego. Natomiast norma prawna to pewna reguła postępowania zbudowana wg. określonego wzoru z elementów zawartych w przepisie prawnym.

Przepis prawny

Tekst aktu prawnego jest usystematyzowany w pewne jednostki, których rodzaj zależy od rodzaju aktu prawnego. Fakt podziału aktu prawnego na mniejsze jednostki systematyczne jest spowodowany przesłankami natury merytorycznej. Aby odszukać przepis prawa musimy znaleźć najmniejszą jednostkę systematyczną czyli artykuł, paragraf lub ustęp. Widać z tego, że przepis prawa jest dany bezpośrednio przez ustawodawcę natomiast norma prawna jest wynikiem pewnego procesu, pewnej pracy, nie jest ona dana bezpośrednio przez ustawodawcę lecz musimy ją dopiero odnaleźć, odtworzyć opierając się właśnie na przepisie prawa.

Norma prawna

Norma prawna jest pewną konstrukcją teoretyczną a zadaniem prawnika stosującego prawo jest skonstruowanie na podstawie przepisu prawa normy prawnej spełniającej określone warunki. Norma prawna jest skonstruowana na bazie przepisów prawa znajdujących się w określonym akcie normatywnym i jako taka wskazuje sposób właściwego postępowania wg. wartości jakie tkwią w prawie. Norma prawna ma w sposób możliwie wyczerpujący regulować co najmniej trzy podstawowe kwestie

• określać kto jest adresatem normy prawnej - czyje zachowanie ma być przez daną normę regulowane - tę część normy nazywamy hipotezą

• ma wskazywać na czym polega powinne zachowanie się adresata normy - ta część to dyspozycja

• regulować konsekwencje zachowania się przez adresata w sposób odmienny od zachowania powinnego - ten element nazywamy sankcją

Dwie zasadnicze koncepcje budowy normy prawnej

• trójelementowa norma prawna - opiera się na założeniu, że norma prawna składa się z trzech elementów:

• hipoteza - określa adresata normy prawnej, wskazuje czyje zachowanie dana norma reguluje, wskazuje właściwości i cechy a niekiedy również miejsce i czas

• dyspozycja - określa wzór powinnego zachowania

• sankcje - określa konsekwencje zachowania odmiennego od zachowania powinnego

• wielopostaciowa (polimorficzna) norma prawna - normę prawną można konstruować na wiele różnych sposobów w zależności od celów, które chcemy osiągnąć. Normę prawną budujemy dla pewnych celów teoretycznych np. dla analizy prawa bądź ze względów praktycznych takich jak dokonanie wykładni, usunięcie sprzeczności czy też wypełnienie luk w prawie. Istnieją bowiem sytuacje w których trójelementowa struktura normy prawnej nie jest wystarczająca a więc trzeba zbudować normę według innego wzoru i tak stanowisko polimorficznej struktury normy prawnej dopuszcza możliwość budowania norm prawnych według różnorodnych wzorów i twierdzi, że budowa normy prawnej jest w znacznej mierze kwestią konwencjonalną.

Przykład trójelementowej normy prawnej

Hipoteza: wskazuje na osobę - „kto”

Dyspozycja: nie wolno wyrządzać szkody - „z własnej winy wyrządza szkodę”

Sankcja: „zobowiązany jest do jej naprawienia”

Podział norm prawnych

Ze względu na adresata określonego w hipotezie

• jednostkowe - taka, która skierowana jest do ściśle określonego adresata

• ogólne - skierowane są do pewnej klasy adresatów i może tu występować węższy lub szerszy krąg adresatów np. „kto” - najszerszy krąg adresatów; „urzędnik”

Ze względu na określenie powinnego zachowania się

• konkretne - takie, które dotyczą niepowtarzalnego zachowania się adresata inaczej mówiąc jeżeli adresat zachowa się w określony w normie sposób to norma ta przestaje dalej wiązać. Np. jeżeli Pan X jest zobowiązany zwrócić Panu Y jakiś dług, Y wezwie X do zwrotu i X zwróci to norma przestaje wiązać.

• abstrakcyjne - reguluje pewien rodzaj powtarzalnych zachowań - jeżeli adresat zachowa się w odpowiedni sposób zgodny z normą to norma ta nie przestaje wiązać innych adresatów np. jeżeli Y spełni swój obowiązek zasadniczej służby wojskowej nie znaczy to, że norma ta nie obowiązuje kogoś innego czyli innymi słowy dla spełnienia dyspozycji tej normy nie wystarczy jednorazowe konkretne zachowania się adresata

Ze względu na sposób powstawania (tworzenia) norm prawnych

• indywidualne - jednostkowo-konkretne tj. takie, które dotyczą jednego adresata i niepowtarzalnego się zachowania. Normy takie powstają na etapie stosowania prawa a więc są one zawarte w wyrokach sądowych, decyzjach administracyjnych. Norma indywidualna powstaje na gruncie normy generalnej.

• generalna - ogólno-abstrakcyjna - taka, która dotyczy pewnej klasy adresatów i pewnych powtarzalnych i zachowań. Powstają one na etapie tworzenia prawa i zawarte są w aktach normatywnych.

Ze względu na dyspozycję

• nakazowe

• zakazowe

• dozwolone (dozwalające) - informują o tym, że określony sposób zachowania jest dopuszczalny i od woli adresata zależy czy skorzysta on z tego sposobu zachowania

Ze względu na sankcje

• represyjna - spotykana najczęściej na gruncie prawa karnego polega na wyrządzeniu pewnej dolegliwości psychicznej lub fizycznej w razie zachowania odmiennego od zachowania powinnego np. zastosowanie kary grzywny, pozbawienia wolności itd.

• nieważności - spotykana najczęściej na gruncie prawa cywilnego, która polega na tym, że jeżeli dla podjęcia określonej czynności prawnej konieczne jest zachowanie odpowiedniej formy to nie dochowanie tejże formy czyni tę czynność nieważną (ad solemnitatem) np. sporządzenie umowy sprzedaży nieruchomości bez zachowania formy aktu notarialnego

• egzekucyjna - spotykana najczęściej na gruncie prawa administracyjnego - polega ona na zmuszeniu adresata do zachowania się w sposób zgodny z dyspozycją poprzez zastosowanie nawet przymusu fizycznego np. wyrok przymusowego leczenia odwykowego bez zgody uzależnionego lub gdy świadek nie stawia się do sądu bez usprawiedliwienia sąd może zarządzić doprowadzenie świadka do sądu.

Ze względu na rodzaje norm prawnych

• prawo więcej niż doskonałe - takie, które obwarowane jest sankcją represyjna i sankcją nieważności np. bigamia

• prawo doskonałe - takie, które obwarowane są sankcją nieważności np. umowa sprzedaży nieruchomości, zmiana w umowie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (dla swej skuteczności wymaga formy aktu notarialnego)

• prawo mniej niż doskonałe - takie, które obwarowane są wyłącznie sanocką represyjną - normy prawa karnego

• prawo niedoskonałe - takie, które nie są obwarowane żadną sankcją - np. Prezydent odpowiada przez Bogiem i historią (Konstytucja Kwietniowa)

Podział przepisów szeroko rozumianego prawa cywilnego

• ius cogens - prawo obowiązujące - to takie, które wiążą adresata bezwzględnie do zachowania zgodnego z wzorcem, który zawarty jest w dyspozycji. Jeżeli adresat zachowa się w sposób niezgodny z dyspozycją to takie zachowanie z mocy samego prawa będzie nieważne.

• ius dispostivum - prawo względnie obowiązujące - to takie, które pozostawiają adresatowi swobodę wyboru swojego zachowania a mianowicie może on się zachować w sposób określony w dyspozycji ale może też określić to w inny sposób np. umowa o pracę - możemy swobodnie określać wysokość wynagrodzenia ale nie może być ono mniejsze niż minimalne wynagrodzenie.

Wykład 4 14.03.2008

Instytucje cywilno - prawne

Stosunek prawny

stosunek prawny jest fragmentem stosunków społecznych, które opierają się na pewnej płaszczyźnie normatywnej a mianowicie na obowiązującym porządku prawnym i który zachodzi między podmiotami prawa.

Podział stosunków prawnych

• konkretny - taki, który zachodzi między minimum dwoma zindywidualizowanymi podmiotami prawa w związku z zaistnieniem określonego faktu prawnego

• abstrakcyjny - jest to pewien wzór, model stosunku prawnego konkretnego, który zawarty jest w tekście prawa obowiązującego np. art. 535 KC definiuje umowę sprzedaży i jeśli ktoś chce zawrzeć umowę sprzedaży musi odzwierciedlić elementy zawarte w tym przepisie

Fakt prawny

fakt prawny - okoliczność powodująca powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego

Podział faktów prawnych

• zdarzenia - okoliczności, które wywołują skutki prawne niezależnie od woli człowieka np. upływ czasu może spowodować przedawnienie roszczenia majątkowego albo być przesłanką nabycia własności nieruchomości w drodze zasiedzenia

• zachowania - fakty prawne związane z ludźmi i dzielą się one na:

I

• działania - zespół czynności psycho-technicznych do których zmierzamy celowo np. zawarcie umowy

• zaniechania - polega na niewykonaniu działania nakazanego przez prawo np. zaniechanie udzielenia pomocy osobie narażonej na niebezpieczeństwo pomimo posiadania do tego warunków

II

• czyny - zachowania wywołujące skutki prawne do których podmiot nie dążył

• dozwolone - czyny zgodne z prawem np. znalezienie portfela na ulicy…

• niedozwolone - czyny niezgodne z prawem, których skutkiem jest szkoda na osobie lub mieniu np. pobicie

• czynności prawne - świadome zachowania podmiotów prawa zgodnie z prawem i zasadami współżycia społecznego zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych

I

• jednostronne - takie, dla których skuteczności wystarczy zachowanie jednej strony np. sporządzenie lub odwołanie testamentu, udzielenie bądź cofnięcie pełnomocnictwa

• dwustronne - np. darowizna, umowa najmu, umowa sprzedaży

• trójstronne np. umowa przekazu (nadawca, odbiorca, organ przekazujący - poczta)

II

• realne - to takie, dla których skuteczności konieczne jest spełnienie pewnego elementu fizycznego. Dotyczą rzeczy oznaczonych co do gatunku np. musi nastąpić przeniesienie posiadania danej rzeczy (wydanie rzeczy) bądź też wydanie dokumentów świadczących o własności.

• konsensualne - do ich zawarcia dochodzi na podstawie porozumienia stron, zgodnych oświadczeń woli obu stron. np. umowa zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do zmiany własności rzeczy oznaczonych co do tożsamości (obraz)

Zdolność prawna

zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków (posiadania praw i obowiązków). Prawo Polskie stanowi, że zdolność prawną posiada każdy człowiek od chwili urodzenia aż do chwili śmierci. Mamy do czynienia z dwoma wyjątkami:

• rozszerzający - dotyczy instytucji nasciturusa (dziecka poczętego), które może posiadać pewne prawa i obowiązki od momentu poczęcia pod warunkiem, że urodzi się żywe np. może być spadkobiercą albo mieć pewne uprawnienia i zobowiązania natury cywilno-prawnej.

• zawężający - dotyczy instytucji uznania za zmarłego. Osobę zaginioną można uznać za zmarłą jeżeli upłynął okres 10 lat od końca roku kalendarzowego, w którym według istniejących wiadomości ta osoba jeszcze żyła. Wyjątki:

• w przypadku osób starszych okres 10 letni ulega skróceniu od lat 5 gdyby w momencie uznania za zmarłego zaginiony ukończył 70 lat.

• w sytuacji gdy uznanie za zmarłego miałoby dotyczyć dziecka okres zostaje wydłużony. Uznanie za zmarłego nie może nastąpić wcześniej niż przed zakończenie roku kalendarzowego w którym zaginiony ukończyłby 23 lata.

Zdolność do czynności prawnych

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań (poprzez własne działania)

Trzy grupy osób fizycznych

• pełna zdolność - osoby, które ukończyły 18 lat

• ograniczona - osoby między 13 - 18 rokiem życia - nie mogą zawierać skutecznych czynności prawnych z wyjątkiem spraw życia codziennego i w przypadku młodocianych w rozumieniu przepisów prawa pracy mogą oni rozporządzać swoim zarobkiem.

• brak zdolności do czynności prawnych - osoby między 0 a 13 rokiem osoby mogą ze skutkami prawnie wiążącymi dokonywać czynności jedynie związanych ze sprawami życia bieżącego chyba, że nastąpiły z rażącym naruszeniem praw takiej osoby (np. sprzedanie dziecku taniego loda za 100zł).

Można osiągnąć określony wiek i tym samym mieć pełną albo ograniczoną zdolność do czynności prawnych ale nie być w stanie z uwagi na chorobę psychiczną lub jakiś stan niedorozwoju umysłowego kierować swoim postępowaniem. Takie osoby mogą zostać ubezwłasnowolnione na podstawie wyroku Sądu Okręgowego Cywilnego w składzie 3 sędziów zawodowych po zasięgnięciu opinii co najmniej dwóch lekarzy psychiatrów na wniosek samego zainteresowanego bądź np. członka jego rodzina. To ubezwłasnowolnienie może przybrać jedną z dwóch postaci:

• całkowite - brak zdolności do czynności prawnych

• częściowe - ograniczona zdolność do czynności prawnych

Pełną zdolność do czynności prawnych. ma osoba pełnoletnia nieubezwłasnowolniona częściowo lub całkowicie. Ograniczoną zdolność do czynności prawnych ma osoba 13-18 lub osoba pełnoletnia ograniczona częściowo. Brak zdolności do czynności prawnych ma osoba 0-do 13 a także osoba powyżej 13 roku życia ubezwłasnowolniona całkowicie.

Elementy stosunku prawnego

• podmiot stosunku prawnego - osoba, którą prawo wyposaża w przymioty zdolności prawnej i (lub) zdolności do czynności prawnych

• przedmiot stosunku prawnego

• treść stosunku prawnego, na który według niektórych koncepcji składają się uprawnienia i obowiązki podmiotów stosunku prawnego

Podmiot stosunku prawnego

Podmiot stosunku prawnego - osoba, którą prawo wyposaża w przymioty zdolności prawnej i (lub) zdolności do czynności prawnych

• osoby fizyczne - ludzie, ale nie w sensie biologicznym ale nie dlatego, że należą do gatunku homo sapiens tylko dlatego, że przymiot takie uzyskali na podstawie określonych praw politycznych. Osobą fizyczną jest każdy człowiek od momentu urodzenia do śmierci z pewnymi wyjątkami.

• osoby prawne - podmioty, które nie są osobami fizycznymi ale posiadają zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych na podstawie określonych przepisów prawa. Prawo określa moment rozpoczęcia istnienia osoby prawnej, który jest zróżnicowany w zależności od tego z jaką formą osoby prawnej mamy do czynienia np. wpis z rejestru sądowego, moment wniesienia aktu erekcyjnego, chwila uzyskania koncesji. Zakończenie istnienia jest to moment skreślenia z rejestru bądź inna chwila ustalona prawem. Osoby prawne działają przez swoje organy (Prezesa, Radę, itd.) mają prawo do swojej nazwy i swojej siedziby. Do osób prawnych zaliczają się przykładowo

• stowarzyszenia (korporacje) na które składa się ogół jego członków, a stowarzyszenie jest powoływane do zrealizowania wspólnego celu określonego przez jego członków

• fundacje (zakłady) - osoba prawna, której istotę tworzy pewien wyodrębniony majątek przekazany przez fundatora, który to jednocześnie określa cel tejże fundacji. W ramach fundacji obok fundatora występują destynatariusze (osoby które korzystają z działalności fundacji)

Wykład 5 28.03.2008

Przedmiot stosunku prawnego

Przedmiot stosunku prawnego - jest to wszystko z powodu czego podmioty prawa wstępują w stosunki prawne i co stanowi obiekt ich wzajemnych praw i obowiązków.

Najbardziej kompromisowa definicja:

Przedmiot stosunku prawnego to pewne zachowanie się człowieka a niekiedy również pewien element (substrat) niematerialny , którego to zachowanie dotyczy

Treść stosunku prawnego

Treść stosunku prawnego - korelat uprawnień i obowiązków

Uprawnienia są rozumiane jako element stosunku prawnego wtedy gdy przepisy prawa lub postanowienia umowne nie nakładają na stronę (podmiot stosunku prawnego) obowiązku lecz pozostawiają jej uznaniu wybór określonego zachowania się w zależności od wyboru zachowania się dokonanego przez inną, drugą stronę stosunku prawnego

Obowiązek charakteryzuje się w ten sposób, że przepis prawa przewiduje w danej sytuacji pewien nakazany lub zakazany adresatowi sposób zachowania się a z zachowaniem odmiennym wiąże się powinność zastosowania aktu przymusu państwowego.

Przykład

Kupujący - uprawnienie - wydanie mu rzeczy, którą zakupił - to uprawnienie rodzi obowiązek u sprzedającego

Sprzedający - uprawnienie - zapłata mu za rzecz - to uprawnienie rodzi obowiązek u kupującego

stosunek prawa podmiotowego i przedmiotowego

Prawo przedmiotowe

Prawem przedmiotowym określany jest niezależnie od sposobu powstania całokształt obowiązujących norm i przepisów prawnych o cechach generalności i abstrakcyjności, które są podstawą decyzji jednostkowych wydawanych przez organy stosujące prawo.

Prawo podmiotowe

Prawami podmiotowymi nazywane są uprawnienia o szczególnej doniosłości dla obywateli. W tym ujęciu nie każde uprawnienie zyskuje miano prawa podmiotowego. Występują one przede wszystkim w nauce prawa państwowego, konstytucyjnego, politycznego i publicznego. Chodzi tutaj o prawa podmiotowe publiczne (prawa człowieka i obywatela takie jak prawo wyborcze, prawo do wyrażania własnych poglądów, wolności zrzeszania się, prawa swobody religijnej). W opracowaniach cywilistycznych upowszechniło się rozumienie prawa podmiotowego jako sumy lub zespołu uprawnień inaczej mówiąc to przyznana przez normę prawa cywilnego na rzecz podmiotu możność postępowania w sposób określony w normie czyli zgodnie z treścią tego prawa wskazaną w normie.

Teorie praw podmiotowych

Teoria woli

Prawo podmiotowe to przyznane przez porządek prawny władztwo woli. Oznacza to, że podmiot w granicach zakreślonych przez prawo przedmiotowe może swobodnie działać wedle własnej woli a więc może on mocą własnej woli kształtować zachowania własne oraz innych podmiotów prawa. Wobec tej teorii formułowany jest zarzut, że nie można scharakteryzować prawa podmiotowego jako władztwa czy mocy woli podmiotu prawa skoro takie prawa podmiotowe mają osoby, które swojej woli w ogóle oświadczyć nie mogą np. dzieci, osoby obłąkane

Teoria interesu

Prawo podmiotowe to prawnie chroniony interes. Opiera się ono na założeniu, że każdy podmiot ma określone interesy oraz zmierza do ich realizacji. Prawo przedmiotowe określa, które z tych interesów mogą być osiągane i zyskują ochronę prawną natomiast przez prawa podmiotowe rozumie się właśnie te interesy chronione przez prawo przedmiotowe.

Teoria mieszana

Wskazuje się zarówno na element władztwa woli jak i na element interesu chronionego przez prawo przedmiotowe. Innymi słowy prawo podmiotowe rozumiane jest jako chroniona przez porządek prawny możliwość zaspokojenia swojego określonego interesu zgodnie ze swoją własną wolą lub wolą swego prawnie uznanego reprezentanta lub następcy.

Stanowiska określające stosunek między prawem przedmiotowym a podmiotowym

Koncepcja pierwotności praw podmiotowych

Podmioty prawa mają określone prawa podmiotowe niezależnie od postanowień prawa przedmiotowego. Wynika to stąd, że są to naturalne, przyrodzone, niezbywalne, prawa człowieka i obywatela. W szczególności chodzi tutaj o prawa polityczne, których nikt podmiotów prawa pozbawić nie może. Są to teorie prawno-naturalne.

Koncepcja pierwotności prawa przedmiotowego

Źródłem praw podmiotowych jest prawo przedmiotowe. Nie uznaje się istnienia praw podmiotowych, które byłyby przyrodzonymi prawami osoby ludzkiej posiadanymi niezależnie od postanowień prawa przedmiotowego. Mówiąc inaczej prawa podmiotowe są nadawane przez prawa przedmiotowe. Podmioty prawa posiadają je (prawa podmiotowe) gdy są one przyznane i w takim zakresie jak wynika to z prawa obowiązującego.

Teorie negujące istnienie praw podmiotowych

Solidaryzm społeczny

Uważa się, że prawa podmiotowe to pewna koncepcja metafizyczna. Według przedstawicieli tej teorii istnieją tylko reguły prawne, które wyznaczają podmiotom prawa ich funkcje społeczne.

Normatywizm prawniczy

Prawo podmiotowe sprowadzana są od prawa przedmiotowego. Przedstawicielem tej koncepcji jest Austriak, Hans Kensel - „Reine Rechtslehre”. Prawo podmiotowe nie jest prawem różnym od prawa przedmiotowego lecz samym prawem przedmiotowym o ile zwraca się ono z ustanowionym przez nie skutkiem naruszenia prawa ku pewnemu podmiotowi. Prawo przedmiotowe pojmowane jest jako zespół reguł postępowania, tym samym tak rozumiane jest prawo podmiotowe.

system prawa

System prawa - zespół norm postępowania, który został hierarchicznie uporządkowany, jest w dostatecznym stopniu zupełny i niesprzeczny.

Możemy dokonać różnorodnych typologii systemu prawa.

System prawa konkretnego

np. w Polsce, Niemczech

System prawa typ

Podział ze względu na sposób tworzenia prawa

• system prawa precedensowego (common law) - system prawa anglosaskiego - prawo tworzą sądy wyższych instancji - Judge made law - prawo zawarte jest w precedensach, którymi są orzeczenia sądowe posiadające moc powszechnie obowiązującą.

Precedens składa się z dwóch elementów

• obiter dicta - norma indywidualna

• rattio decidendi - norma ogólna

• system prawa stanowionego - kontynentalnego - tworzenie prawa pozostawione jest organowi ustawodawczemu. Istnieje rygorystyczny podział władzy pomiędzy władzą ustawodawczą i sądowniczą. Co do zasady sądy nie tworzą tutaj prawa. Charakterystyczny dla tego systemu prawnego jest również recepcja prawa rzymskiego.

Podział ze względu na jego ideologiczną genezę

• system prawa postindustrialnego - konsumpcyjnego „zachodniej demokracji” - prawo opiera się na zasadzie demokratycznego państwa prawnego

• system prawa muzułmańskiego - źródłem prawa jest Koran

Wykład 6 4.04.2008

(Kolega + skrypt)

Niesprzeczność (spójność) systemów prawa

sprzeczność treściowa (merytoryczna) - zachodzi wówczas gdy identyczne hipotezy określonych norm dają różne dyspozycje. W identycznej sytuacji jedno norma nakazuje a druga zakazuje

Trzy rodzaje norm jeśli chodzi o moc deontyczną

• nakaz

• zakaz

• dozwolenie

Jeżeli dwie normy mające identyczne hipotezy różnią się funktorami deontycznymi to zmienia się sytuacja wyrażania sprzeczności.

Podział z punktu widzenia siły sprzeczności

• jedna norma nakazuje a druga zakazuje

• jedna norma zakazuje a druga uprawnia

• jedna nakazuje a druga uprawnia.

Podział sprzeczności ze względu na ich źródła

• polityczne

• techniczne.

Podział sprzeczności z punktu widzenia możliwości ich eliminacji

• realne - takie które mogą być usunięte tylko przez organ prawodawczy

• pozorne - takie, które można usunąć poprzez zastosowanie odpowiednich wykładni prawa i reguł kolizyjnych.

Reguły kolizyjne

I - Reguła hierarchiczna

Lex superior derogat legi inferiori

Norma hierarchicznie wyższa uchyla normę hierarchicznie wyższą.

II - Reguła merytoryczna

lex specialis derogat legi generali

Wyjątek od normy (norma szczegółowa) deroguje normę ogólną.

III - Reguła chronologiczna

lex posteriori derogat legi priori

Reguła uchwalona później uchyla regułę uchwaloną wcześniej pod warunkiem że reguła uchwalona później ma nie niższą moc od reguły uchwalonej wcześniej.

IV - Reguła kolizyjna II-go stopnia

lex posteriori generalis non derogat legi priori speciali

Prawo późniejsze ogólne nie uchyla prawa wcześniejszego specjalnego.

Sprzeczność

• prakseologiczna - gdy mamy dwie normy, które mogą być spełnione jednocześnie w danej sytuacji ale spełnienie jednej czyni bezcelowym spełnianie drugiej - sprzeczność tą usunąć można poprzez zastosowanie wykładni celowościowej.

• kulturowa - gdy dwie normy mają różne hipotezy ale w danej sytuacji nie mogą być łącznie spełnione chociaż powinny np. zakaz zabijania z jednej strony a z drugiej konieczność obrony Ojczyzny. Sprzeczność tę usuwamy poprzez zastosowanie wykładni systemowej bądź też hierarchicznej. Wówczas norma hierarchicznie wyższa uchyla normę hierarchicznie niższą.

• realizacyjna - gdy dana norma nie może być realizowana ponieważ wydano akt prawny o charakterze ustawowym a nie wydano aktów wykonawczych, które pozwalają spełnić wymogi aktu o charakterze ustawowym

Hierarchiczność norm prawnych

Hierarchia aktów prawnych w systemie monistycznym (Kelsenowsko - Hartowskim) daje się ująć w piramidalny sposób. Na szczycie stoi Konstytucja, niżej ustawy i akty o charakterze wykonawczym.

Hierarchiczne powiązania norm

• dynamiczne - nie są związane z wyznaczaniem treści normy niższej przez normę wyższą, w tym sensie mają one charakter formalny, który polega na tym, że norma wyższa stanowi podstawę obowiązywania normy niższej, o ile została ona ustanowiona przez kompetentny do tego organ. Z tymi powiązaniami mamy więc do czynienia na etapie procesu tworzenia prawa, wynika stąd dalej, że żadna z norm wyższych nie przesądza treści norm niższego stopnia, a jedynie wskazuje autorytet normodawcy kompetentnego do jej wydania. Innymi słowy podstawą obowiązywania normy niższej jest zawsze norma wyższa z uwagi na charakter kompetencyjny powiązań między nimi.

• statyczne (treściowe) - w przypadku takich powiązań norma wyższa jest powiązana z normą niższą tak, jak twierdzenie ogólne z twierdzeniem szczegółowym, dlatego też system takich norm nazywa się statycznym, gdyż nie rozwija się i jest od razu dany w tej normie wyższej. Przykładem systemu statystycznego jest jakiś system etyki, religijny, moralny. Elementy systemu statycznego:

• zgodność treściowa norm obowiązujących

• obowiązywanie konsekwencji norm.

• statyczno-dynamiczne - najczęściej spotykane

Cechy hierarchii systemu prawnego

• Norma wyższa to ta, która została ustanowiona przez organ hierarchicznie wyższego szczebla

• Norma wyższa reguluje zazwyczaj sprawy ważniejsze niż norma niższa

• Normą wyższą jest norma będąca podstawą obowiązywania dla innej normy

• Norma wyższa nie może być derogowana przez normę niższą

• Norma wyższa hierarchicznie wyznacza treść normy niższej.

Rodzaje zupełności systemów prawa

• obowiązywania (walidacyjna) - mówi nam o relacji pomiędzy określoną normą a systemem prawnym. Możemy mówić, że system prawa ma charakter zupełny pod względem obowiązywania jeżeli o każdej normie jesteśmy w stanie powiedzieć czy należy ona do systemu prawa czy do niego nie należy.

Trzy kategorie obowiązywania norm w systemie prawa

• systemowe (tetyczne) - norma obowiązuje w systemie prawa pod tym względem gdy:

• Została utworzona przez powołany do tego organ w sposób zgodny z określonymi normami o charakterze proceduralno - kompetencyjnym, a ponadto została promulgowana (ogłoszona) w odpowiednim akcie prawnym.

• Niekiedy mamy do czynienia z instytucją vacatio legis, z sytuacją gdy określona norma została już ustanowiona przez powołany do tego podmiot, a ponadto została promulgowana w określonym akcie (Dziennik Ustaw, Monitor Prawniczy), a mimo tego nie obowiązuje ona jeszcze ponieważ ustawodawca wyraźnie wskazał datę, od której ma ona wiązać adresata. Instytucja vacatio legis ma służyć zapoznaniu się przez podmioty prawa z określonym aktem. Ma służyć wzmocnieniu zasady pewności i bezpieczeństwa prawnego. Vacatio legis trwa zazwyczaj 14 dni (jeżeli ustawodawca nie postanowił inaczej. Niekiedy może trwać dłużej).

• Norma ta nie została formalnie derogowana (nie zostało uchylone jej obowiązywanie przez inny akt prawny)

• Jest uznaną konsekwencją norm należących już do systemu prawa. Nie może być sprzeczna z normami należącymi już do systemu prawa, a jeżeli jest sprzeczna to sprzeczność tą da się usunąć poprzez zastosowanie odpowiednich reguł kolizyjnych bądź dyrektyw interpretacyjnych.

• aksjologiczne - norma prawna powinna co do zasady respektować i być zgodną z wartościami powszechnie akceptowanymi w danej kulturze.

• faktyczne - norma obowiązuje, gdy jest stosowana. Czasami możemy mieć do czynienia z sytuacją gdy norma przestaje obowiązywać dlatego, że w praktyce nikt jej nie przestrzega (tzw. „odzwyczajenie” wtedy, gdy norma przestaje obowiązywać per desuetudo).

• kwalifikacyjna (materialna) - zupełność ta dotyczy relacji pomiędzy każdym zachowaniem się człowieka a systemem prawnym. Z punktu widzenia tej zupełności możemy powiedzieć czy dane zachowanie jest zakazane, nakazane, dowolne czy prawnie indyferentne (obojętne). W prawie karnym obowiązuje ogólna reguła, że co nie jest nakazane ani zakazane, to jest dozwolone. Z punktu widzenia tej zupełności możemy powiedzieć, że określone zachowanie może rodzić dwojakie konsekwencje: negatywne bądź pozytywne.

• negatywne - określone zachowanie z punktu widzenia prawa nie wywołuje żadnych skutków prawnych.

• pozytywne - zachodzą wówczas, gdy dane zachowanie wywołuje dane skutki prawne.

Mogą polegać na:

• zobowiązaniu danego podmiotu do jakiegoś zachowania, nałożenia na niego sankcji,

• aktualizacji istniejącego stosunku prawnego.

• konieczności egzekwowania istniejącego stosunku prawnego.

• proceduralna - mamy do czynienia z tzw. generalnym nakazem rozstrzygnięcia, zgodnie z którym powołany do tego organ ma obowiązek rozstrzygnąć określone zagadnienie prawne o ile jest do tego właściwy pod względem formalnym.

Wykład 7 11.04.2008

Właściwość rzeczowa

Sprawy cywilne

• sprawy cywilne - sąd miejsca zamieszkania pozwanego

• sprawy spadkowe - miejsce ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy

• sprawy majątkowe:

• <75tys zł - sąd rejonowy jako sąd I Instancji

• >75tyz zł - sąd okręgowy jako sąd I Instancji

sprawy niemajątkowe - sąd okręgowy (np. naruszenie dóbr osobistych, sporów na tle prawa autorskiego)

W Sądzie rejonowym istnieje podział na wydział grodzki i wydział cywilny. Jest to podziało charakterze funkcjonalnym. Dla spraw majątkowych wynikających z umowy, których wartość nie przekracza 10tys zł właściwy jest wydział grodzki natomiast dla pozostałych spraw właściwy jest wydział cywilny.

Sprawy karne

Dotyczy ciężaru gatunkowego przestępstwa

• występki - sąd rejonowy

• zbrodnia - sąd okręgowy

Właściwość funkcjonalna

W Sądzie Rejonowym

• Wydział Cywilny

• spawy majątkowe powyżej 10tys zł

• sprawy majątkowe poniżej 10tys zł jeżeli nie wynikają z umowy

• sprawy o charakterze nieprocesowym (spadkowe, uznanie za zmarłego, podział majątku wspólnego między małżonkami)

• Wydział Grodzki

• wykroczenia

• sprawy majątkowe poniżej 10tys zł jeżeli wynikają z umowy

• drobne przestępstwa (jazda po pijanemu)

• Wydział Karny

• występki

• Wydział Gospodarczy

• sprawy między podmiotami gospodarczymi

• Wydział Rodzinny i spraw nieletnich

• sprawy dotyczące ustalenia ojcostwa

• alimenty

• ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej

• demoralizacja małoletnich, młodocianych

• Wydział Pracy

• sprawy wynikające ze stosunku pracy

• Wydział Ksiąg Wieczystych

• prowadzenie ksiąg wieczystych

Orzeczenia Sądu Rejonowego

• postanowienia

• incydentalne - wydawane w toku postępowania (o zawieszeniu postępowania w sprawie, o dopuszczenie dowodu z zeznań świadka)

• co do istoty sprawy (merytoryczne) - kończące postępowanie w sprawie (wyrok)

• wyroki

• zarządzenia (pogląd kwestionowany)

Sposoby składania zażaleń na orzeczenia Sądu Rejonowego

Postanowienie incydentalne - zażalenie do Sądu Okręgowego orzekającego jako II instancja

Postanowienie merytoryczne lub wyrok - apelacja do Sądu Okręgowego orzekającego jako II instancja

Postanowienie incydentalne Sądu Okręgowego - do Sądu Apelacyjnego (???)

Wyrok Sądu Okręgowego - apelacja do Sądu Apelacyjnego

Skarga kasacyjna do Sądu Najwyższego od orzeczenia sądu okręgowego lub apelacyjnego II instancji.

Sąd wydaje orzeczenie kończące postępowanie w sprawie.

W ciągu 7 dni strony mogą złożyć wniosek o uzasadnienie. W ciągu 14 dni licząc od dnia doręczenia postanowienia wraz z uzasadnieniem stronie przysługuje prawo do złożenia apelacji do Sądu II instancji (okręgowy lub apelacyjny) za pośrednictwem sądu I instancji. Można też bezpośrednio w terminie 21 dni, bez uprzedniego wniosku o sporządzenie uzasadnienia, złożyć apelację.

Wymogi formalne pozwu i wniosku

Pozew

Powód

Ten, który składa pozew czyli wytacza powództwo

Pozwany

Pozwany - ten przeciwko któremu składany jest pozew.

O co jest pozew

WPS - Wartość przedmiotu sporu

15tys - wysokość wpisu sądowego zależy od tej kwoty

Postępowanie upominawcze lub nakazowe

1) Wnoszę o wydanie nakazu zapłaty i zasądzenie od X pozwanego na rzecz Y powoda kwotę 15tys zł z ustawowymi odsetkami od dnia 1.01.2008.

2) Wnoszę o rozstrzygnięcie …

3) Wnoszę o zwolnienie od kosztów sądowych - ma charakter tymczasowy

4) Wnoszę o rozpoznanie sprawy podczas nieobecności strony powodowej.

¼ wpisu sądowego w postępowaniu nakazowym.

Nakaz zapłaty zapada na postępowaniu niejawnym na podstawie załączonych dokumentów.

Uzasadnienie

Wniosek

Na przykładzie wniosku o nabycie spadku

Wnioskodawca

Krąg spadkobierców ustawowych.

Uczestnicy

Krąg spadkobierców ustawowych.

Uzasadnienie

Wnoszę o nabycie spadku po X zmarłym w dniu…

Wniosek składa się do sądu właściwego dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Wykład 8 18.04.2008

(Kolega+skrypt)

STOSOWANIE PRAWA

Stosowanie prawa to ustalenie konsekwencji prawnych, opartych na faktach uznanych za udowodnione w świetle zebranego w sprawie materiału dowodowego i na podstawie obowiązujących przepisów prawnych. Innymi słowy stosowanie prawa to formułowanie na podstawie normy generalnej normy indywidualnej.

Typy stosowania prawa

Rozróżnienie pomiędzy tymi podstawowymi typami wynika przede wszystkim z odmiennego usytuowania i podstaw kompetencyjnych podmiotów stosujących prawo, ich sytuacji decyzyjnych oraz ze względu na sam charakter i treść decyzji.

Typ sądowy

4 etapy sądowego stosowania prawa:

• ustalanie czy i jaka norma obowiązuje w stopniu dostatecznym dla potrzeb rozstrzygnięcia.

• ustalenie stanu faktycznego, czyli ustalenia jakie są fakty udowodnione i istotne dla potrzeb rozstrzygnięcia.

• etap subsumpcji, czyli podciągnięcie czy przyporządkowanie ustalonego stanu faktycznego pod normatywny opis stanu faktycznego, czyli pod stosowanie przepisów prawa.

• ustalenie konsekwencji prawnych.

Typ kierowniczy (administracyjny)

lipa, nic nie ma

Modele stosowania prawa

Model sylogistyczny (subsumcyjny)

Polega na tym, że proces stosowania prawa sprowadza się do pewnych zabiegów o charakterze logicznym, a zwłaszcza do sprawdzenia wartości argumentów tj. do sprawdzenia czy mają charakter prawdziwy czy fałszywy.

Rozumienie sylogistyczne nie ma charakteru matematycznego, mechanicznego, choć ta metoda charakteryzuje się dużym stopniem sprawdzalności. Należy ją traktować przede wszystkim jako wskazówkę dotyczącą dochodzenia przez sędziego do ostatecznej decyzji.

Sylogizm prawniczy występuje w różnych wersjach. Od sylogizmu prostego do złożonych struktur, gdzie decyzja sędziego jest konsekwencją szeregu przesłanek, a każdą decyzję cząstkową można analizować za pomocą narzędzi logicznych. Odtwarzanie algorytmu podejmowania rozstrzygnięcia przez sędziego polegałoby na ustaleniu przesłanek sylogizmu i dokonaniu swoistego rachunku. Sylogizm prawniczy w klasycznej wersji składa się z dwóch przesłanek i wniosku:

I przesłanka (większa) - norma generalna

II przesłanka (mniejsza) - stan faktyczny

wniosek - norma indywidualna

Model sylogistyczny nie ma charakteru nieomylnego z wielu powodów. Nie stanowi on pełnej rekonstrukcji postanowienia prawnego. Alternatywą jest model argumentacyjny.

Model argumentacyjny (dyskursywny)

Rezygnuje z możliwości analizy rozumowań sędziego przy użyciu sylogizmu w koncepcji dyskursu prawniczego wskazuje się przede wszystkim niemożność pełnego zastosowania logiki prawniczej. Dlatego też uważa się, że proces argumentowania, a tym samym rozstrzygania powinien uwzględniać określone reguły dyskursu. Iörgen Habermas te reguły, które powinny być spełnione w dyskursie nazywa roszczeniami ważności. Zalicza m. in. prawdę, wiarygodność, poprawność, zrozumiałość wypowiedzi. Do zapewnienia racjonalności dyskursu niezbędna jest również respektowanie innych zasad, a mianowicie: równości szans uczestników dyskursu, wolności argumentowania, prawa do równości, oraz zasady znoszące jakiekolwiek przywileje czy też przepis w procesie argumentowania. Jednocześnie szczególność dyskursu prawniczego powoduje, że oprócz zaakceptowania ogólnych reguł dyskursu praktycznego (chodzi o te wymienione wcześniej) konieczne jest uwzględnienie wymogów wynikających z przepisów prawnych, utrwalonej judykatury oraz poglądów dogmatyki prawa.

Struktura dyskursu prawniczego powinna zatem obejmować zarazem reguły dyskursu praktycznego jak też różnorodne topiki prawnicze (a contrario, rozumowanie z analogii). W tym modelu podkreśla się otwarty charakter pojęć prawnych, ich niedookreśloność, istnienie odesłań poza prawnych, znaczenie zasad prawniczych. Uznaje się zatem, że model argumentacyjny jest tzw. trzecią drogą, znajdującą się pomiędzy logiką a twardą analizą hermeneutyczną.

ETAPY STOSOWANIA PRAWA

I etap - Ustalenie stanu prawnego

Ustalenie stanu prawnego w procesie stosowania prawa obejmuje dwa rodzaje czynności i rozumowań:

• walidacyjne - oznaczają ustalenie źródła faktu normotwórczego z jakiego rekonstruowana jest norma obowiązująca.

• interpretacyjne - ustalenie treści normy czyli jej rekonstrukcje z danego źródła zawierającego ustalenie znaczeń, wyrażeń składających się na wypowiedź normatywną. Istotnym elementem powiązania czynności interpretacyjnych jest ustalenie na jakich faktach normatywnych opiera się proces rekonstrukcji danej decyzji stosowania prawa. Wchodzi to w zakres ustaleń o charakterze walidacyjnym.

Źródła rekonstrukcji podstawowej decyzji

Trzy podstawowe źródła:

• w kulturze prawa stanowionego podstawowym źródłem faktów normotwórczych są oczywiście przepisy prawa.

• w kulturze common law podstawowym źródłem faktów normotwórczych są przepisy prawa i precedensy.

• we wszystkich kulturach prawnych źródłem prawa mogą być również zwyczaje.

Te trzy zasadnicze źródła rekonstrukcji podstawowej decyzji nie wyczerpują wszystkich możliwości. Rekonstruować możemy również na podstawie reguł inferencyjnych, do których w szczególności zaliczamy rozumowania prawnicze:

Rozumowanie prawnicze

• rozumowanie a symile (per analogia) - jest najczęściej stosowane w dyskursie prawniczym. U jego podstaw leży przekonanie, że w przypadkach podobnych, analogicznych czy porównywalnych sytuacji normatywnych mamy prawo zastosować podobną argumentację.

Dwa podstawowe rozumowania per analogia

• analogia legis - wtedy, gdy odwołujemy się do konkretnej normy obowiązywania prawa czy do całej ustawy. Trzy etapy analogi leigis:

• ustalenie, że jakiś fakt mający istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia jakieś sprawy nie jest uregulowany przepisami prawa.

• ustalenie, że istnieje inny podobny pod istotnymi, relewantnymi względami fakt, który jest uregulowany obowiązującymi przepisami prawnymi.

• ustalenie dla faktu nieunormowanego konsekwencji prawnych, które przepisy prawa wiążą z innym, unormowanym faktem.

• analogia iuris - wtedy, gdy odwołujemy się do całego ... praw, idei prawa, precedensu, rozstrzygnięcia, zwyczaju.

Z faktu, iż rozumowanie per analogia jest w powszechnym użyciu wynika realna groźba jego nadużycia w dyskursie prawnym. Może to wynikać chociażby z trudności z ustaleniem jednoznacznych kryteriów podobieństwa w odniesieniu do sytuacji normatywnej. Innym zagadnieniem jest problem wzajemnej relacji pomiędzy pojęciami podobieństwa, analogii czy porównywalności. m.in. Dlatego, że pojęcia te nie zawsze stosowane są w sposób synonimiczny. Jest to tym bardziej utrudnione, że do tych samych pojęć odwołujemy się przy rozumieniach ad exemplo czy też a contrario.

Istotne podobieństwo, które decydują o zastosowaniu analogii może wynikać zarówno z podobieństwa fizycznego faktów jak również z podobieństwa celów czy regulacji. Wyraża to zasada: ubi eadem legis ratio, ibi eadem legis disposito.

Otóż co do zasady uważa się, że rozumowania a symile nie stosuje się w dziedzinach prawa karnego, prawa podatkowego i prawa ubezpieczeń społecznych.

W prawie karnym zakaz analogii wiąże się z zasadą: nullum crimen (Nulla poena) sine lege.

W prawie podatkowym z zasadą: nullam tributum sine lege.

W prawie ubezpieczeń społecznych wiąże się z zasadą kazuistycznym charakterem uregulowań w tej dziedzinie prawa.

• rozumowanie a fortiori (dosłownie - z mocniejszego zakresu).

Wyróżnia się dwie postaci tego argumentowania:

• a minori ad maius (reguła negatywna) - oznacza, że jeżeli nie można czegoś mniej, to tym bardziej nie można czegoś więcej.

• a maiori ad minus (reguła pozytywna) - jeżeli można czegoś więcej, to tym bardziej można czegoś mniej.

Argumentacja a fortiori jest sposobem rozumowania w myśl którego przyjmując twierdzenia o istnieniu obowiązującej lub innej kwalifikacji normatywnej po stronie jednego podmiotu lub grupy należy uznać ważność i istnienie prawne innej reguły stwierdzającej taki sam obowiązek po stronie innego podmiotu, grupy jeżeli zasługuje on z bardziej istotnego powodu niż pierwszy podmiot na tę samą kwalifikację normatywną.

Wykładnia prawa

Wykładnia to najogólniej mówiąc ustalenie znaczenia i zakresu wyrażeń użytych w interpretowanym przepisie prawnym. Z wykładnią prawa związane są określone dyrektywy interpretacyjne.

Wykładni (interpretacji przepisów prawa) dokonujemy, wówczas gdy przepis budzi wątpliwości albowiem mamy do czynienia z ogólną zasadą clara non sunt interpretanda - to co jasne, nie podlega interpretacji. W takim bowiem przypadku mamy do czynienia z sytuacją izo morfi, czyli taką gdy stosowany przepis jest prosty, klarowny i w związku z tym nie ma potrzeby dokonywania jego egzegezy.

W praktyce z sytuacją izo morfi spotykamy się bardzo rzadko, a niektórzy mówią nawet, że nie spotykamy się z nią nigdy.

Dyrektywy interpretacyjne

Dyrektywy I go stopnia

Podają podział wykładni z punktu widzenia kontekstu, w ramach którego będzie ona dokonywana:

• językowy

• funkcjonalny

• systemowy

W związku z tym wyróżniamy trzy rodzaje wykładni:

• językową

• funkcjonalną

• systemową

Dyrektywy IIgo stopnia

• dyrektywy procedury - przesądzają jaka jest kolejność interpretowania przepisów z punktu widzenia wymienionych wcześniej kontekstów. Zasadą jest tutaj pierwszeństwo wykładni językowej, a gdy jej zastosowanie nie daje oczekiwanego rezultatu, to wówczas interpretator może odwołać się do wykładni systemowej i w końcu funkcjonalnej. Dzisiaj krytycznie w literaturze prawniczej niektórzy przedstawiciele dogmatyki nauki prawa wypowiadają się co do zasady pierwszeństwa wykładni językowej, wskazując, że we współczesnym świecie, właściwsze jest stawianie na pierwszym miejscu wykładni funkcjonalnej.

• dyrektywy preferencji - pozwalają interpretatorowi dokonać wyboru w sytuacji, gdy interpretacja odbywająca się w ramach tych różnych kontekstów prowadzi do różnych wniosków.

Wykład 9 25.04.2008

Podział wykładni ze względu na koteksty

Wykładnia językowa

Klasycznie stosujemy ją jako pierwszą w interpretacji prawa, inaczej mówiąc zgodnie z dyrektywą pierwszeństwa interpretator powinien najpierw posłużyć się dyrektywami wykładni językowej a dopiero wówczas gdy ich zastosowanie nie da wiążącej odpowiedzi zastosować wykładnię systemową bądź funkcjonalną. Wykładnia językowa jest nazywana inaczej logiczno-gramatyczną.

Dyrektywy interpretacyjne w ramach wykładni językowej

• dyrektywa języka potocznego - stanowi, że normie należy przypisać takie znaczenie językowe jakie ma ona w języku potocznym chyba, że ważne względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia. Z dyrektywy tej wynika również iż należy stosować reguły znaczeniowe i reguły składni, które są używane w języku naturalnym.

• dyrektywa języka prawnego - zgodnie z którą jeżeli prawodawca nadał określonym wyrażeniom swoiste znaczenie prawne to należy je rozumieć właśnie w takim znaczeniu. W takim przypadku mamy do czynienia tzw. definicjami legalnymi. Z zastosowaniem definicji legalnej wiąże się zakaz retroakcji. Definicje legalne są bowiem przepisami prawa i jako takim nie wolno im nadawać mocy wstecznej

• zakaz per non est - który oznacza, że nie wolno jest interpretować przepisów prawa tak aby pewne ich fragmenty okazały się zbędne innymi słowy nie można przyjmować iż określonych słów użyto w tekście prawnym bez wyraźnej ku temu potrzeby, że są one puste i nic nie znaczą.

• lege non distinquente nec nostrum est distinquere- tam gdzie rozróżnień nie wprowadza ustawodawca nie można ich wprowadzać interpretatorowi

Wyjątki od zasady pierwszeństwa wykładni językowej

Wolno jest odstąpić od wykładni językowej tylko wtedy gdy uzasadni się to powołaniem na jakieś ważne racje prawne, społeczne, ekonomiczne lub moralne. Należy również pamiętać o tym, że każda wykładnia powinna się mieścić w ramach możliwego sensu językowego danego pojęcia czy wyrażenia. Odnosi się do tego następująca reguła: Jeżeli nawet odstępujemy od znaczenia literalnego to interpretacja danego wyrażenia językowego powinna w zasadzie pozostawać w ramach możliwego znaczenia słownikowego.

Wykładnia systemowa

Istnienie reguł wykładni systemowej wiąże się z faktem iż zbiór norm obowiązujących w danym państwie powinien być spójny i uporządkowany. Spójność systemu prawa przejawia się min. w tym iż system prawa opiera się na pewnych wspólnych wartościach, które dotyczą podstaw ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego. Również ta wykładnia ma charakter subsydiarny w stosunku do wykładni językowej.

Dyrektywy interpretacyjne wykładni systemowej

• wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawnymi.

• nakaz interpretacji prawa zgodnie z Konstytucją - tutaj fundamentalne znaczenie ma reguła, że niedopuszczalne jest stwierdzenie niekonstytucyjności normy lub aktu prawnego o ile możliwe jest jego zinterpretowanie w zgodzie z Konstytucją.

• nakaz interpretacji prawa zgodnie z prawem wspólnotowym a także normami prawa międzynarodowego.

• nakaz respektowania hierarchii aktów normatywnych.

• zakaz wykładni prowadzącej do sprzeczności

• zakaz wykładni prowadzącej do luk

• argumentum a rubrica - stanowi, że przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce zewnętrznej i wewnętrznej atu normatywnego. Systematyka zewnętrzna dotyczy gałęzi prawa do której dany przepis należy natomiast systematyka wewnętrzna ma na uwadze w jakim dziale rozdziale itd. aktu normatywnego został dany przepis umieszczony a więc czy ma on charakter przepisu ogólnego czy szczególnego.

Wykładnia funkcjonalna

Obejmuje najmniej jednorodny i spójny zbiór dyrektyw. Wchodzą do niej te wszystkie reguły, które w taki lub inny sposób nakazują uwzględnianie przy interpretacji przepisów prawnych szeroko rozumianego kontekstu społecznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego systemu prawa. Wykładnia funkcjonalna pełni rolę subsydiarną w stosunku do wykładni językowej.

Dyrektywy interpretacyjne wykładni funkcjonalnej

• ratio legis - Jednym z najstarszych i najczęściej używanych kanonów wykładni funkcjonalnej jest dyrektywa odwołująca się do celu regulacji prawnej. Jeżeli zakładamy bowiem, że działalność prawodawcza jest działalnością celową tj., że służy ona realizacji określonych celów to w oczywisty sposób cele takie musi uwzględniać również interpretator. Chodzi tutaj o tzn. ratio legis - cel ustawy. Ratio legis będzie zatem podstawową dyrektywą interpretacyjną wykładni funkcjonalnej.

• Argument konsekwencjonalistyczny - Druga dyrektywa tej wykładni stanowi, iż przy interpretacji przepisów prawnych należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności czyli argument konsekwencjonalistyczny, który odgrywa szczególnie ważna rolę w przypadku tych regulacji, w których prawo funkcjonuje jako instrument polityki społecznej. Z argumentu tego wynika następująca reguła interpretacyjna. Interpretując normę należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomiczne do jakich prowadzić będzie określona interpretacja i wybrać taką interpretację, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych. Mówiąc inaczej trzeba eliminować takie ustalenia interpretacyjne tekstów prawnych przy których przyjęciu skutki stosowania odpowiedniego przepisu byłyby wadliwe a w szczególności prowadziłyby do skutków niezamierzonych.

• argument ad absurdum - jest to szczególny przypadek argumentu konsekwencjonalistycznego, który przyjmuje następującą treść: Należy odrzucić taką interpretację przepisu, która prowadzi do absurdalnych lub niemożliwych do zaakceptowania konsekwencji.

Wykładnia dosłowna, zwężająca i rozszerzająca

Intepretatio declarativa

Nakaz wykładni literalnej wszystkich przepisów stanowi zasadę. Znaczeniem literalnym normy lub jej fragmentu nazywamy jej znaczenie potoczne a jeżeli odstąpiono od tego znaczenia nadając normie znaczenie prawne lub specjalne to znaczeniem literalnym jest właśnie to znaczenie. Wykładnie literalną nazywa się zatem wykładnią ścisłą, rygorystyczną lub dosłowną tj. intepretatio declarativa.

Interpretatio restrictiva

Wykładania zwężająca jest dopuszczalna, w tych sytuacjach, w których usprawiedliwione jest odstąpienie od sensu literalnego przepisu, a więc np. dlatego, że interpretacja literalna prowadzi do absurdalnych lub pozbawionych aksjologicznego uzasadnienia konsekwencji. Wykładnia zwężająca może być uzasadniona względami spójności systemu, koniecznością unikania absurdalnych konsekwencji lub pozbawionych aksjologicznego uzasadnienia konkluzji a więc różnymi argumentami z zakresu wykładni systemowej i funkcjonalnej.

Interpretatio expensiva

Wykładnia rozszerzająca występuje wtedy gdy porównując zakresy przepisów prawa uzyskane za pomocą różnorodnych dyrektyw interpretacyjnych wybieramy rozwiązanie wynikające z dyrektyw pozajęzykowych, które jest szersze od rozumienia językowego. Z wykładnią rozszerzającą wiąże się zakaz exceptiones non sunt extendende czyli wyjątków nie wolno interpretować rozszerzająco. Ten zakaz występuje przykładowo na gruncie prawa podatkowego czy prawa karnego.

Ustalenie faktów istotnych dla potrzeb rozstrzygnięcia

Chodzi tutaj przede wszystkim o zebranie i dokonanie należytej oceny dowodów zgromadzonych w sprawie. W odniesieniu do dowodów formułuje się dwie teorie dowodowe.

Swobodna teoria dowodowa

Podmiot decyzyjny (stosujący prawo) ma kompetencje do wyrażenia swojej oceny wobec każdego przedstawionego dowodu. Innymi słowy ma prawo do interpretacji faktów. Dotyczy to wiarygodności dowodów czyli pewności wystąpienia faktu w nim opisanego oraz związków między przedstawionymi faktami przy czym nie opiera się tej kompetencji wiedza specjalistyczna. Swobodna ocena dowodów nie oznacza, że sędzia może zebrany w sprawie materiał dowodowy oceniać w sposób zupełnie dowolny lecz powinien on wziąć pod uwagę następujące kryteria:

• posiadaną wiedzę

• wymogi logicznego myślenia

• doświadczenie życiowe

Swobodna ocena dowodów będzie dotyczyć np. interpretacji zeznań świadków - którym świadkom dać wiarę a którym nie. Sędzia orzekający w jakiejś sprawie może również oceniać konkluzje wynikające z opinii biegłego a nawet kwestionować wypływające z nich wnioski. Z zagadnieniem oceny dowodów wiąże się również kwestia prekluzji dowodowej. Prekluzja dowodowa oznacza, że jeżeli ustawodawca zakreśli termin na składanie wniosków dowodowych to jego przekroczenie oznacza, iż sąd nie weźmie tych dowodów bądź twierdzeń pod uwagę. Np. w postępowaniu w sprawach gospodarczych strona powodowa ma obowiązek zgłoszenia wszystkich dowodów już w pozwie zaś strona pozwana najpóźniej w odpowiedzi na pozew. Dowody zgłoszone później będą przez sąd pominięte.

Legalna teoria dowodowa

teoria, która nakazuje ocenę dowodów w sposób wynikający z prawa obowiązującego. Mianowicie w przepisach prawnych możemy mieć do czynienia z domniemaniami, które z określonym zachowaniem wiążą określone skutki prawne.

• domniemania materialne, które służą ułatwieniu podjęcia decyzji wówczas gdy, dowód faktów jest niemożliwy lub bardzo utrudniony.

• domniemania formalne - służą rozkładowi ciężaru dowodu i uzasadnia je ochrona takich wartości jak niewinność oskarżonego lub dobra wiara.

• domniemania wzruszalne jak i niewzruszalne - stosunek legalnej teorii dowodów wobec empirii kształtuje się w trojaki sposób. W związku z czym wyróżnia się:

• kontraempiryczne reguły dowodowe wyrażone w materialnych domniemaniach prawnych - mamy z nią do czynienia wówczas, gdy między przesłanką domniemania a wnioskiem nie ma związków, które mają sens empiryczny.

• paraempiryczne reguły dowodowe wyrażone w materialnych domniemaniach prawnych - zachodzi, gdy między przesłanką a wnioskiem domniemania zachodzi związek oparty prawdopodobieństwie w świetle wiedzy potocznej lub doświadczenia życiowego, ale brak jest twierdzeń nauki, które by to potwierdzały. np. domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki.

• nieempiryczne reguły dowodowe wyrażone w materialnych domniemaniach prawnych - opierają się na domniemaniach arbitralnych nakazujących uznanie określonego faktu.

III ETAP STOSOWANIA PRAWA (SUBSUMPCJI)

Przyporządkowania danego ustalonego stanu rzeczy (stanu faktycznego) pod normatywny opis stanu faktycznego. Innymi słowy chodzi tutaj o określenie czy określone zdarzenie, fakty mieszczą się w opisie wynikającym z jakiegokolwiek przepisu prawnego. Najprostsze rozumowanie, które może zachodzić na tym etapie to sylogizm subsumcyjny.

IV ETAP STOSOWANIA PRAWA

Ustalenie konsekwencji prawnych związanych z przyporządkowaniem tego ustalonego stanu faktycznego pod normatywny opis stanu faktycznego. W takim przypadku mamy zawsze do czynienia z kwalifikacją pozytywną, która może przybierać trojakiego rodzaju formę:

• ustalenie różnego rodzaju sankcji prawnych albo stwierdzenie nieważności czynności prawnych

• jakie konsekwencje mogą zostać wyciągnięte wobec adresata

• wymiar tych konsekwencji

• ustalenie prawa kogoś do czegoś

• aktualizacja istniejącego już obowiązku prawnego (np. podwyższenie alimentów)

15

Ustawy organiczne

Ustawy

Rozporządzenie z mocą ustawy

Akty wykonawcze

Konstytucja

---