SEMESTR II
Wspólny przodek odm. botanicznych gat. B. oleracea - B. oleracea var. silvestris L. - kapusta dzika (2 lub wielolet.) - nie ma tendencji do wytwarzania główek - stąd pierwotnie użytkowano liście i zasobne w tłuszcz nasiona.
Dzisiejsze bogactwo form roślin kapustnych:
Naturalna dziedziczna zmienność w typie różnych form dzikich kapust
Mutacja i przypadkowe krzyżówki - znacznie tę zmienność powiększyły
Kapusta bowiem jest w 50-60% rośliną obcopylną a przy tym wrażliwą na chów wsobny.
Te procesy łącznie z selekcją dokonywaną przez przyrodę i człowieka = dzisiejsze odmiany botaniczne kapusty
Brassicaceaea (Cruciferae) - Krzyżowe
Kapusta głowiasta biała, czerwona i włoska cabbage
Kapusta bukselska brussels sprouts
Kalafior cauliflower
Brokuł sprouting broccoli
Kalarepa kohlrabi
Jarmuż kale
Kapusta pekińska chinese cabbage
Rzodkiewka radish
Rzodkiew radish
Rzepa turnip
Brukiew jadalna rutabaga
Chrzan horse-radish
Rzeżucha ogrodowa cress
W ewolucji roślin kapustnych aberacje chromosomalne odgrywały znikomą rolę.
Prawie wszystkie rośliny kapustne mają tę samą liczbę chromosomów a do tego są jednakowego kształtu (wyjatek co do kształtu - var. Acephala) a poza tym stwierdzono tu:
Występowanie form tetraploidalnych ( ale nie wyróżniających się ani cechami zewnętrznymi ani też silniejszym wzrostem od form diploidalnych)
Odmiany botaniczne gat. B. oleracea ( a tym bardziej formy w obrębie jednej odmiany botanicznej ) krzyżują się bardzo łatwo między sobą i dają płodne potomstwo.
Krzyżówki międzyrodzajowe pomiędzy Brassica i Raphanus w warunkach naturalnychnie zachodzą, chociaż przeprowadzono je w warunkach sztucznych i opisano w literaturze.
Najwcześniej w Europie zaczęto uprawiać:
Kapustę głowiastą białą - początek XVI w. Vilmorin (1883 r.) - opisuje 50 odmian hodowlanych (najstarsze z nich to: Amager, Brunświcka, Sława z Enkhuizen - w handlu od 1844 i 1900 r.)
Pierwsza wzmianka o kapuście czerwonej - 1570 r. (ekspansja uprawy w Europie - k. XIX w.)
Kapusta włoska - pierwszy dokładny opis w VI w. (pod nazwą Romanos)
Kapusta brukselska - pierwsze wiadomości pisemne pochodzą z XVI w. (w okolicach Brukseli uprawiana była dużo wcześniej)
Kalarepa - w XVIII i XIX w. była szeroko znana w Europie (najstarsze odmiany to: Wiedeńska Biała, Wiedeńska Niebieska (1844), Goliat Biała i Goliat Niebieska (1874), Delikates (1900), Roggoli (1936)
Brokuł - bardzo stara roślina warzywna. Znany był już Rzymianom pod nazwą cyma. W Europie uprawiano go w XVIII w. Wszyscy historycy twierdzą, że pochodzi z Włoch.
Pierwsze formy brokuł były roślinami dwuletnimi (tzn. jadalne pędy kwiatowe wytwarzały w II r. po siewie). Obecnie są odmianami 1-rocznymi.
Kalafior prawdopodobnie jest uszlachetnioną formą białego brokuła (pierwsze rys. kalafiora - 1577 r.)
Jarmuż - znany już starożytnym Grekom i Rzymianom (roślina ozdobna i jadalna) XVIII i XIX w. - opis 5 form różniących się wysokością, barwą i kędzierzowatością liści (podst. cechy rozpoznawcze odmianowe również dzisiaj) W Ameryce pierwsze wzmianki w 1669 r.
Kapusta pekińska - w Chinach uprawiana już w III w. Do uprawy we Francji wprowadzono ją w 1837 r. ale większego zainteresowania w Europie nią nie było jeszcze długo. Ostatnie ok. 50 lat - stopniowy wzrost zainteresowania.
Atuty:
Walory odżywcze
Plenność
Krótki okres wegetacji
Zmiany w strukturze spożycia warzyw
Kwiaty roślin kapustnych są obupłciowe K2+2C4A2+4G(2)
Ziarnka pyłku mają 3 porusy czyli ujścia łagiewkowe
Zapylenie - owady (głównie pszczoły)
Owoc - łuszczyna (fałszywa przegroda: dł. ok. 10 cm, szer. 4-5 mm) zawiera ona od 10 (kalafior) do 30 (kapusta) nasion
Jeden nasiennik zawiązuje kilkaset łuszczyn a więc współczynnik rozmnożenia jest wysoki
Kapusta głowiasta, włoska, brukselska, kalarepa, jarmuż są roślinami 2-letnimi (podkreślone w I r. weg. tworzą główki, w II pędy kwiatowe i owocują, zaś kalarepa - skróconą soczystą łodygę jadalną zgrubiałą, jarmuż - jadalne liście)
Jarmuż w II r. wcześniej znacznie od innych r. kapustnych wytwarza pęd kwiatostanowy i owocuje.
Rośliny kapustne 2-letnie można doprowadzić do kwitnienia w pierwszym roku jeśli:
W fazie rozety liściowej podda się je przez odpowiednio długi czas działania niskich temperatur
Rośliny muszą mieć:
co najmniej 10 liści właściwych
i średnicę łodygi ponad 6 mm aby były zdolne reagować na chłody (przyjąć bodziec chłodu)
optymalny zakres temp. jaryzacji roślin wynosi 4-10oC
Stwierdzono, że jeśli temp. ≈4oC jest stała to wystarczy 1-miesięczny okres jej działania, natomiast gdy waha się od 4 do 10oC, okres ten musi być dłuższy.
Wielkość rozsady w tej fazie określana bywa różnie:
Boswell i Jones - rozsada powinna posiadać łodyżkę grubości ołówka
Kraśnikow - rozeta powinna mieć min. 10 liści
Miller - liście powinny mieć wielkość dłoni
Michajłowa - rozsada winna mieć min. 2 miesiące
j.w.- zależnie od odmiany np. Ditmarska - 5oC (wiek 80 dni) - 81% jaryzacji
W hodowli zjawisko jaryzacji wykorzystuje się do:
Przyspieszenia hodowli
Oraz do uzyskiwania jednoczesności kwitnienia różniących się okresem wegetacji komponentów rodzicielskich
Jednym z naturalnych systemów zabezpieczających rośliny obcopylne przed zapłodnieniem własnym pyłkiem jest samoniezgodność.
W obrębie roślin kapustnych jedynie kalafior jest zasadniczo samo-zgodny, reszta jest w większym lub mniejszym stopniu saomoniezgodna.
Zagadnienie wpływu temperatury na kiełkowanie pyłku kapusty badał Pearson i stwierdził, że:
Optimum kiełkowania znajduje się w 20oC
W temperaturze 29oC kiełkowanie było już nienormalne
W temperaturze 40oC ustawało
W temperaturze 8-10oC proces kiełkowania pyłku był bardzo wolny
W temperaturze ok. 5oC zupełnie brak
Warunki termiczne przy pr. główek kapusty (wg Boswell i Jones):
Opt. gdy średnia miesięczna temp. = 16,6-21oC
Powyżej 21oC - wzrost wolniejszy + niższa jakość plonu
Nieco powyżej 16,6oC - opóźnienie plonowania (wzrost normalny ale znacznie zwolniony)
Modyfikując wysokość temperatury można dowolnie kierować wzrostem względnie rozwojem kapusty.
Miller stwierdził np. że kapusta wystawiona w szklarni na działanie temp. 16,6- 21oC nie wytwarza pędu kwiatostanowego, wykształcając kolejno kilka główek na wydłużającym się głąbie
Przeniesienie takich roślin do temp. 10-16oC≈17oC stwarza wystarczające warunki do zakwitania roślin
Znacznie szybciej następuje jarowizowanie kapusty w temp. 5oC ale jaryzacja przebiega też w temp. nieco powyżej 0oC
Nawożenie:
N - nadmiar ujemnie wpływa na twardość; przy małych dawkach - mniejsze główki, gorszy smak
K - obfite nawożenie - większe i twardsze główki +lepsze właściwości smakowe
P - w miarę zwiększania dawek fosforu główki stają się większe, zwięźlejsze, smaczniejsze
Dojrzałość (dojrzałe w pełni, są zawsze twardsze)
Kwiatostan -
Najwyższe pędy kwiatostanowe są u kapust głowiastych białych
Średnio wysokie u czerwonych
Najniższe u włoskich
Pędy kwiatostanowe różnych kapust różnią się zabarwieniem. Odmiany o główkach czerwonych mają pędy i liście na pędach silnie zabarwione antocyjanem.
Biologia wzrostu i rozwoju:
Wymagania co do temperatury - roślina klimatu chłodnego - min. temp. kiełkowania (wg Kotowskiego) 4-8oC
Przy produkcji rozsady 10-15oC (hartowanie przed wysadzeniem w pole)
Zahartowana rozsada znosi przymrozki -5 do-7oC
Wyrośnięta późna kapusta wytrzymuje przymrozki jesienne do -8oC
Ilość pędów kwiatostanowych u poszczególnych odmian kapust oraz okres ich kwitnienia są różne. Kotowski stwierdził np. że:
U roślin o dużej ilości pędów nasiennych trzeciego rzędu, okres kwitnienia jest dłuższy niż u roślin o małej ich ilości
Przy wyrównanych (co do wysokości i zdolności rozgałęziania się) pedach kwiatostanowych kwitnienie i dojrzewanie nasion przebiega bardziej równomiernie niż u odmian o pędach różnej wysokości i o różnej zdolności rozgałęziania się.
Pęd główny wierzchołkowy kapusty kwitnie kilkakrotnie obficiej niż poszczególne pędy boczne
Szybkość przebiegu kwitnienia zależy od temperatury
Kwitnienie głównego pędu kwiatowego jest jednocyklowe i wykazuje największe nasilenie w środkowej wysokości pędu, zaś pędy boczne mają kwitnienie dwucyklowe, a ilość kwiatów zmniejsza się tu powyżej środkowej partii i zwiększa znów w partii wierzchołkowej.
Najwcześniejsze kwiaty mają najdrobniejsze nasiona
Nie ma współzależności między ilością pędów a dorodnością nasion
Wszystkie czynniki hamujące wzrost rozsady jak:
Ograniczenie podlewania
Susza fizjologiczna (=podlew. 0,1M roztwór NaCl)
Pr. rozsady w warunkach zagłodzenia = obniżały % pośpiechów
Sama liczba pośpiechów nie świadczy jeszcze o stopniu zjarowizowania rozsady, część pośpiechów pozostaje bowiem płonna, nie wydając nasion.
Świadectwem stopnia jarowizacji jest wysokość plonu nasion, otrzymanych z porównywalnych partii nasion.
Znajomość reagowania kapusty na czynniki środowiska w tym wypadku na temperaturę jest bardzo istotna w:
Produkcji najwcześniejszej kapusty na główki (w okresie wiosennym) oraz
W produkcji nasion wczesnych odmian kapusty (z rozsady)
Kapusta należy do roślin fotoperiodycznie obojętnych (nie jest więc wrażliwa na długość dnia). W szklarni, w okresie zimy może zakwitnąć i wydać nasiona, jeżeli ma zapewnioną właściwą temperaturę i zapylenie)
Są jednak stwierdzenia w literaturze, że w warunkach ciągłego dnia (przy sztucznym naświetleniu nocą) można przyspieszyć kwitnienie kapusty.
Woda
Tutaj wymagania (w przeciwieństwie do światła i temperatury) są wysokie!
Niemcy - tylko tam rejonizować tę uprawę, gdzie wysokość opadów = min. 650mm i gdzie gleby mają dużą pojemność wodną.
Mimo, że kapusta ma stosunkowo niski współczynnik transpiracji tzn. zużywa mniej wody na wyprodukowanie 1 g. s. m. od innych roślin warzywnych (wg Maksimowa 518, dla ogórka zaś 686, dla grochu zielonego 747) ale uważa się, że do wydania należytego plonu, roślin ta wymaga dużych ilości wody.
Współczynnik potrzeb wodnych roślin tzn. ilość m3 wody zużytej przez dany gatunek czy odmianę botaniczną na wytworzenie 1 tony plonu zależy od:
typu gleby
nawożenia
temperatury
nasłonecznienia itd.
Dla kapusty późnej wynosi np. 200-160 m3 czyli przy plonie 30-60 ton/ha zużywa ona 6000-9000 m3 wody.
Jest to pewne uogólnienie, bo potrzeby wodne roślin w ciągu okresu wegetacji nie są jednakowe i w wysokim stopniu zależą od fazy rozwojowej rośliny np. u kapusty późnej:
I okres od wysadzenia w pole do zakorzeniania się rozsady (20 V - 20 VI)
II zawiązywanie się główek (21 VI - 31 VIII)
III dorastanie główek (IX, X)
W literaturze więc, całkowite zapotrzebowanie na wodę u kapusty późnej, przyjęte za 100 zaleca się rozłożyć na te 3 okresy następująco:17:65:18%
w warunkach suchej gleby i niskiej wilgotności powietrza, wykształca się znacznie silniejszy nalot woskowy niż w warunkach dostatecznej ilości wilgoci.
KALAFIOR
Kalafior ma największe wymagania klimatyczne i glebowe ze wszystkich roślin kapustnych
Najdorodniejsze róże tworzy w temp.14-18oC, w temp. powyżej 25oC nie tworzy róż
Przy produkcji wczesnej konieczne jest doświetlanie rozsady
Roślina dnia długiego, dlatego dorodniejsze róże otrzymuje się z uprawy jesiennej
Zaburzenia fizjologiczne kalafiora:
- guzikowatość (róże małe, nie osłonięte przez liście, pojawiają się wkrótce po wysadzeniu roślin w pole);
przyczyny: zaburzenie korelacji wzrostu ( gdy róża - organ generatywny- rozwija się przedwcześnie, zanim wykształcą się odpowiednio duże i silne organy wegetatywne: liście i system korzeniowy)
Zbyt wczesne okresy siewu
Nadmierne nawożenie N itp.
Zabiegi przyspieszające rozwój generatywny rozsady, zwiększają jej podatność na guzikowatość
- brunatnienie róż i biczykowatość liści są związane z niedoborem boru i molibdenu
Najszybciej kwitną i najlepiej wiążą nasiona pędy wyrastające na obwodzie róży, natomiast ze środka róży nie zawsze wykształcają się pędy nasienne. (modyfikują to w niewielkim stopniu: intensywność nawożenia i stosunki wodne)
Przyczyną niewybijania w pędy nasienne może być również uszkodzenie rozgałęzień róży przez szkodniki drążące pędy nasienne (drążyny, chowacze) oraz uszkodzenia wywołane chorobami grzybowymi.
Opt. temp. jaryzacji 12oC
Kalafior wczesny, kalafior letni - trudno tu o odmiany, które tworzyłyby róże dobrej jakości, kalafior na sprzęt jesienny.
Cechy negatywne do wyeliminowania w trakcie selekcji:
Meszkowatość
Przerastanie róż liśćmi
Zabarwienie antocyjanowe róż ( może wystąpić w każdym okresie uprawy, a szczególnie silnie występuje wczesną jesienią
Selekcjonowane cechy roślin kalafiora w klasyfikacji międzynarodowej (UPOV):
Cechy roślin:
- rozmiary: m, x, d
- długość głąba zewnętrznego: k, x, dł
Cechy liści:
- wielkość m, x, d
- kształt
- brzeg liścia u nasady
- barwa
- nalot woskowy
- pwowierzchnia ( gładka, lekko sfalowana, średnio i mocno sfalowana)
Cechy róży:
- okrycie liśćmi
- wielkość m, x, d
- kształt (płaska, wypukła, okrągło wypukła)
- barwa (biała, kremowa, żółta)
- powierzchnia (drobnoziarnista, gruboziarnista, gładka)
- ścisłość (luźna, średnia, zwięzła)
Chrzan
Właściwości bakterio i grzybobójcze (fitoncydy zabijają żywe komórki drożdży w ciągu 2-3 min., a w ciągu 10 min. niektóre pierwotniaki)
Do wyrobu plastrów gojących, sok do wcierań, lek w chorobach wątroby i woreczka żółciowego
Szereg nazw łacińskich (A. lapathifolia, A. rusticana, A. armoracia, Roripa armoracia, Radicula armoracia, Cochlearia armoracia, C. macrocarpa var. hungarica, Nasturtium armoracia)
Ogromna zmienność w budowie blaszek liściowych, kwiatostanów
Hipotezy: mieszaniec międzygatunkowy (Brzeziński), bo:
nie zawiązuje nasion
duży % pyłku zdegenerowanego
rozszczepienie potomstwa generatywnego (gdy go zmusić do zawiązywania nasion)
C. macrocarpa var. hungarica x dziki gat. (zlokal. Na Węgrzech)
Poliheterozygota (Maravec)
- bo ogromna zmienność potomstwa generatywnego (ale chodzi tu o krzyżówkę w obrębie jednego gatunku)
Chrzan - w stanie dzikim - bylina (liście odziomkowe środkowe i górne)
Hipoteza - wpływ chorób wirusowych na kształt blaszki liściowej
Pęd nasienny wykształca się u 2-letniego lub starszego chrzanu (do 150 cm wys., w środku pusty, ulistniony, obficie rozgałęziony), kwiatostan -grono (kwiaty białe), kwitnie V-VII, owoc - łuszczynka (z reguły bez nasion)
Chromosomów 2n = 32
Korzenie 10-letniej rośliny dorastają do 4 m. (zasięg na szer. jednak niewielki) i na głęb. ok. 2 m, mają jeszcze grubość ok. 4mm (Wiever i Brunner)
Regeneruje z kawałków korzeni (biegunowe rozszczepienie auksyn)
Analizy chemiczne korzeni (bardzo duże różnice w składzie chemicznym)
nieporównywalność metod analitycznych
zależność od szer. geogr. miejsca pochodzenia
zmienność genetyczna
izotiocyjanian allilu C3H5-N=C=S [sinigryna (= kom. parenchymy pozbawione ziaren skrobi), mirozyna]
Schuphan (30 roślin warzywnych i przyprawowych wg zaw. olejków eterycznych zaw. S umieszcza chrzan na 2 miejscu po czosnku) Gorczyczny olejek allylowy 128,1 mg w 100g świeżej masy
Dł. korzeni, dł. sadzonki
Obrączkowanie korzenia = nasiona
Uzyskiwanie nasion (krzyżowanie - zapylenie roślin z odległych geograficznie rejonów) Ołomuniec - szklarnie izolacyjne
Stokes - (niezgodność fizjologiczna)
zapłodn. - m. 18, a 30 h od krzyżowego zapylenia
tylko w 1/3 woreczka zalążkowego dochodzi do zapłodnienia komórki jajowej i jądra wtórnego woreczka zalążkowego
nawet ta znikoma liczba teoretycznie rozwijających się zarodków, ulega w krótkim czasie zanikowi, przypuszczalnie na skutek fizjologicznej niezgodności między nimi a bielmem
odrosty (metody walki z nimi)
oczyszczanie korzeni
roszczenie sadzonek
typy lokalne dzisiaj
Wasabi (Wasabia japonica - Brassicaceae)
zwana „górską malwą” rośnie tylko w Japonii
na błotnistych brzegach zimnych, górskich strumieni
choć nie jest spokrewniona z chrzanem występującym w Europie, to ze względu na jadalne korzenie, silny zapach i ostry smak jest nazywana „japońskim chrzanem”
w Japonii usuwa się brązowawo zieloną skórkę korzeni a jasnozielony miąższ, delikatnie ściera na tarce
Wasabi - dodatek do większości dań ze świeżych ryb
Potrawa „sashimi” zawsze zawiera wasabi tarte lub w postaci pasty, którą miesza się do smaku z sosem sojowym
W „sushi” odrobina wasabi (ryba+ryż)
Świeża wasabi jest właściwie tylko w Japonii ale puszki sproszkowanej „wasabi” lub tubki pasty „wasabi” to bardzo poszukiwany teraz i modny artykuł spożywczy na zachodzie (pasta traci smak i zapach szybciej niż sproszkowana wasabi).
Rzeżucha ogrodowa (Lepidium sativum L.)
Pochodzenie - z Etiopii ( Pieprzyca siewna, L. hortense, Nasturtium sativum)
Roślina 1-roczna (długość okresu weg.14 - 30 dni) (uwaga - terminowy zbiór bo szybko wybija w pędy nasienne)
Roślina sałatowa i przyprawowa; Największe spożycie w Europie: Dania, Holandia, Belgia, Francja, Niemcy - gł. uprawa pod osłonami.
Bogate źródło karotenu, wit. C oraz skł. mineralnych: jod, kobalt, nikiel (zawiera glikozyd glikotropeolinę z siarką). Roślina oleista (w nasionach zaw. 22-35% tłuszczu z którego otrzymuje się olej jadalny i techniczny)
Zbiór - wczesnym rankiem, schłodzenie i opakowanie folią = krótkie składowanie.
Rzodkiew
Ostry smak - zawiera gorczyczne olejki eteryczne. Liczba olejków oraz ich skład, są przedmiotem badań w wielu krajach.
Rzodkiew wywiera wielostronny dodatni wpływ na ludzki organizm (lecznicze działanie w chorobach wątroby, reumatyzmu, złośliwej anemii). Klinicznie udowodniono zwiększanie się wydzielania żółci z wątroby na skutek spożywania soku z rzodkwi.
W początku lat 90. w krajach Europy Zachodniej wielkie zainteresowanie wzbudzać zaczęła rzodkiew japońska (daikon). Dzisiaj prowadzi się szerokie i intensywne badania zmierzające do upowszechnienia tego warzywa.
Cel - przedłużenie okresu dostaw na rynek, poprzez
wykorzystanie bogatego asortymentu odmian japońskich
daikon jest sklasyfikowana w 15 grupach na podstawie różnic w:
wielkości
kształcie
kolorze zgrubienia
długości okresu wegetacji
odporności na choroby
POMIDOR
1) nazewnictwo
pomidor został zaliczony przez Linneusza do rodzaju SOLANUM
Miller w 1768 r. wyodrębnił LYCOPERSICON
Używana też bywa nazwa rodzajowa LYCOPERSICUM oraz kilka nazw gatunkowych
Kongres Botaniczny w 1987 r. rozstrzygnął spory na temat łacińskiej nazwy gatunku i utrzymał najczęściej na świecie używaną nazwę LYCOPERSICON ESCULENTUM Mill.
2) Pochodzenie - Ameryka Płd. (pomidor uprawny)
Jego przodkiem jest dzika forma L. esculentum var. cerasiforme (występuje powszechnie w Ameyce Płd. i Środkowej)
Z rejonów subtropikalnych (szczególnie wrażliwy na niskie temperatury we wszystkich fazach wzrostu i rozwoju)
Został udomowiony przez Indian meksykańskich
W pierwszej połowie XVI w. został przywieziony z Meksyku do Europy Płd. i do Azji (pomidory miały barwę żółtą a nie czerwoną o czym świadczy włoska nazwa „złote jabłko”
Pomidor
1 miejsce na świecie wśród warzyw pod względem powierzchni uprawy
w krajach tropikalnych pomidor jest „jabłkiem dla ubogich” bo jabłka są bardzo drogie
sok
koncentraty
sosy
mieszanki soków warzywnych
te produkty wnoszą witaminę C oraz K i Ca
Szklanka soku dostarcza 60% dziennego zapotrzebowania dorosłego człowieka a 85% - dziecka na witaminę C.
Przetwory pomidorowe zalecane są przez dietetyków przy cukrzycy, chorobach serca, wątroby i nerek.
Pomidor w Polsce jest jednym z 6-ciu najpopularniejszych warzyw średnie spożycie 8,6 kg/osobę
W Europie przerób pomidora liczy już 100 lat, zaś w Polsce od 1958 r. kiedy to zaimportowano nowe urządzenia i linie produkcyjne. W związku z tym zaczęto wprowadzać do uprawy odpowiednie odmiany.
Dobór odmian - ciągłość dostaw surowca i wydłużenie kampanii przerobowej.
Odmiany dla przemysłu powinny:
- tolerować zmienne warunki pogodowe
- dawać wysokie i bardzo dobrej jakości plony
- odpowiednie cechy fizyko-chemiczne surowca
ekstrakt soku
barwa soku
lepkość soku
zależy od poziomu substancji pektynowych
Cechy jakościowe pomidora decydujące o wartości uzyskanych z nich soków czy koncentratów:
zawartość ekstraktu wpływająca na wydajność produkcji koncentratu
zawartość i skład karotenoidów nadających barwę owocom i przetworom
zawartość cukrów i kwasów i ich stosunek do siebie = smak
zawartość witaminy C, β karotenu
Najlepszy surowiec, gdy dla owoców danej odmiany:
- zawartość:
ekstraktu = min. 5%
cukrów ponad 3,3%
kwasów mniej niż 0,55%
kwasowość czynna (pH) najwyżej 4,4
stosunek cukrów do kwasów min. 6 a optymalnie 7-10
- mała liczba nasion
- brak pustych przestrzeni w owocu
- mięsisty owoc
- cienka skórka
- mały, nie zielony rdzeń
- kształt kulisty, a powierzchnia gładka, nie żebrowana (mycie)
Odmiana:
- wierna w plonowaniu
- plenna
- wczesna aby min. 2 miesiące trwał przerób
- odporna na choroby
W pracach hodowlanych zwraca się uwagę na zawartość polisacharydów, głównie substancji pektynowych, które warunkują;
- twardość owocu
- właściwą konsystencję przetworów
- zawartość azotanów (mogą powodować bombaż w koncentratach
- smak owocu
Na aromat pomidorowy składa się ponad 400 związków, na smak wpływa też zawartość karotenoidów.
Barwa owoców jest wysoko skorelowana z cechami smakowo - zapachowymi. Zmiany barwy wyprzedzają zmiany smaku.
Twardość owoców i lepkość produktów zależą od zawartości substancji pektynowych a te zależą od odmiany i czynników środowiska.
W krajach gdzie przetwórstwo pomidora jest bardzo rozwinięte (USA, Włochy) odmiany dla przemysłu są różne od tych do bezpośredniego spożycia. Ponadto - specjalne odmiany na soki, specjalne na koncentrat itd. Np. duża gęstość przecieru jest pożądana głównie do produkcji ketchupu.
Zawartość karotenoidów zależy głównie od światła i temperatury. Likopen tworzy się najintensywniej w temp. 25-30oC (nawet bez dostępu światła) a powyżej 30oC hamowana jest synteza tego związku. Na syntezę β karotenu ogromny wpływ ma dostęp światła i temperatura w zakresie 18-22oC.
W Polsce wysokie temperatury i duże nasłonecznienie jest w sierpniu, gdy rozpoczyna się kampania przerobowa, sprzyjają nagromadzeniu się w owocach s. m., cukrów, witaminy C i karotenoidów.
Po 15 IX i w X - spadek s. m., obniżenie stosunku cukrów do kwasów oraz zawartości karotenoidów i witaminy C → gorsza jakość soków i koncentratów pomidorowych → stąd zaleca się u nas zakończenie kampanii przerobowej do 15 IX.
Warunki klimatyczne Polski charakteryzują się nie tylko niedoborem opadów, ale przede wszystkim bardzo zmiennym ich rozkładem w latach i w okresie wegetacji.
Szczególnie duże znaczenie ma nawadnianie w całej środkowej części kraju a także na terenach płn.- zach. i wsch., gdzie niedobory zależnie od roku wynoszą 200-300 mm.
Nawadnianie zwiększa plon owoców ale zastosowane w nadmiarze powoduje obniżenie zawartości s. m., cukrów i witaminy C.
Nawadniać od początku kwitnienia do dojrzenia pierwszych owoców.
Podstawowe kwasy organiczne w owocach to: kwas cytrynowy i w znacznie mniejszej ilości kwas jabłkowy. Ich ilość i wzajemny stosunek a także ilość innych kwasów zmieniają w zależności od stadium dojrzałości.
Owoce zawierają 15-40 mg% witaminy C.
Większe są różnice między latami niż między odmianami, stąd w literaturze występują ogromne rozbieżności i w ogólnej zawartości tej witaminy i w dynamice zmian w zależności od fazy dojrzałości owocu (wpływ środowiska na biosyntezę tego związku).
Średnio w 100g świeżych owoców znajduje się ok. 0,7 mg β karotenu.
W pomidorach przeważa likopen. Stanowi on ok. 83% ogólnej zawartości karotenoidów.
W miarę dojrzewania zawartość karotenoidów (gł. β karotenu) i likopenu → max w stadium dojrzałości czerwonej.
W dojrzałych owocach pomidora zawartość substancji pektynowych 0,17-1% - zależnie od:
odmiany
stopnia dojrzałości
warunków klimatycznych
nawadniania
nierozpuszczalne ⇒ dojrzewanie ⇒ rozpuszczalne pektyny
protopektyny ⇒ poligalakturonaza ⇒ (= miękniecie owocu)
Jakość surowca:
owoce zawierają 3,5-7,5% ekstraktu (każde dodatkowe 0,5% ekstraktu⇒ ok. 10% więcej gotowego produktu)
kwasowość czynna (pH) max 4,4 (nie więcej, aby uniknąć rozwoju termofilnych bakterii)
na koncentraty ⇒ nie więcej niż 0,7% błonnika (bo przypalanie masy pomidorowej)
barwa (bardzo ważna) - po 15 IX owoce są gorzej wybarwione
konsystencja (zależy ona od substancji pektynowych)
Sok pomidorowy ma tyle samo β karotenu co owoc.
Zawartość witamin z grupy B jest mała, ale w soku pomidorowym zachowuje się średnio 88% tiaminy, 97% ryboflawiny i 98% niacyny.
Związki mineralne w procesie przetwarzania nie ulegają zmianom (K, Fe)
(dzięki obecności kwasu askorbinowego Fe zachowuje się w postaci zredukowanej i jest łatwo absorbowane przez organizm)
Pierwszy opis pomidora wykonany przez włoskiego botanika Mattioli pochodzi z 1554 r.
Początkowo ozdobny (bo uważano owoce, tak jak innych psiankowatych za trujące)
Pierwsze pomidory jadalne zaczęto uprawiać w Europie w końcu XVIII w. (podobnie było w Ameryce Płn., gdzie gatunek ten przywieźli europejscy koloniści i tam jako roślinę jadalną zaczęto go uprawiać na początku XIX w. uprawiając początkowo tylko odmiany europejskie, ale szybko zaczęto hodowlę nowych odmian i rozpoczęto konserwowanie owoców)
W Polsce pomidor pojawił się na początku XIX w., ale spożycie zaczęło się upowszechniać dopiero w latach dwudziestych XX w.
2n = 12
Temperatura około 13oC jest krytyczna dla większości procesów fizjologicznych i wpływa na plonowanie. Poniżej tej temperatury:
niemal do zera spada intensywność pobierania niektórych substancji mineralnych (np. P)
spada intensywność fotosyntezy
występują zaburzenia w mikrosporogenezie
hamowane jest przerastanie łagiewek pyłkowych i proces zapłodnienia
zablokowane są procesy dojrzewania owoców
poszukiwana jest tolerancja na chłody w różnych okresach wzrostu i rozwoju
znaleziono linię Lycopersicon esculentum zdolną do szybkiego kiełkowania w temp. około 10oC
rzeczywistą odporność na chłody znaleziono w dzikich gatunkach zwłaszcza L.hirsutum, L.chilense i S.lycopersicoides, pochodzących z Andów (3300 m n.p.m. i wyżej)
ośrodki badawcze w Stanach Zjednoczonych i w Australii prowadzą intensywne prace nad wykorzystaniem tych gatunków w hodowli odmian tolerancyjnych na chłody (tolerancja + odporność L.hirsutum już przeniesiona na pomidora uprawnego)
kiełkowanie nasion najszybciej przebiega w temp. 26oC
niezawodna tylko rozsada 7-8 tygodniowa (ale chyba wrócili do 5-6 tyg.)
PAPRYKA
warzywo zgodnie z definicją stanowią owoce odmian słodkich (kapsaicyna występuje tu w ilościach śladowych)
papryka jest obecnie uprawiana nie tylko w rejonach subtropikalnych, skąd się wywodzi, lecz również w krajach o klimacie umiarkowanym, gdzie rozwój jej produkcji jest szczególnie intensywny (hodowla odmian przystosowanych do tych warunków oraz uprawa pod osłonami)
Indie, Meksyk, Turcja - podstawowe warzywo
Duża zawartość łatwo przyswajalnych cukrów, soli Ca, Fe i witamin (bezkonkurencyjna w witaminie C=100-300mg/100g tkanki - kilkakrotnie więcej niż owoce cytrusowe)
Doskonałe źródło β karotenu (uczestniczy w neutralizacji wolnych rodników) i bioflawonoidów ( silne właściwości przecizutleniające a ponadto we współdziałaniu z wit. C przyczyniają się do wzmocnienia włosowatych naczyń krwionośnych)( właściwości antyrakowe)
Wartość energetyczna papryki 120 kJ (30 kcal) w 100g św. masy
Pochodzenie (dla rodzaju Capsicum zostało jednoznacznie ustalone)
Wywodzi się ona z Ameryki Płd. (była tam znana i uprawiana już kilkanaście wieków p.n. Chrystusem)
Do Europy trafiła dopiero w XVI w. przywieziona do Hiszpanii przez Kolumba
Początkowo uprawiana była w krajach śródziemnomorskich, rozprzestrzeniając się stopniowo do Europy Środkowej
W XVIII w. trafiła też do Azji, gdzie np. w Chinach jest obecnie uprawiana na bardzo dużych obszarach
Do gatunku Capsicum annuum należą prawie wszystkie odmiany uprawiane na świecie.
Kwitnienie i owocowanie
Papryka jest samopylna (niektórzy autorzy sądzą, że możliwe jest obcozapylenie)
Kwiaty są obupłciowe
Sporadycznie u papryki obserwuje się kleistogamię tj. zapylenie jeszcze przed otwarciem się pąka kwiatowego → normalnie osypywanie się ziaren pyłku z pękających pylników na znamię słupka następuje tuż po otwarciu się płatków korony
Owoc - jagoda
Owoc trzykomorowy a niektóre odmiany wielkoowocowe wyróżniają się większą ich liczbą
Jadalną częścią jagody papryki jest perykarp, czyli owocnia
W części przy szypułce rozwija się łożysko a w nim nasiona
W odróżnieniu od pomidora, zarówno łożysko jak i nasiona są niejadalne (część balastowa z punktu widzenia użytkownika) → udział tej części w ogólnej masie owocu decyduje o tzw. biologicznej wydajności owocu
Roślina dnia krótkiego (dobre lub bardzo dobre plonowanie papryki w różnych rodzajach i terminach uprawy nie potwierdza tej sugestii) → jest to niewątpliwie efekt większej plastyczności ekologicznej nowych odmian, szczególnie mieszańców heterozyjnych
Ważniejszą reakcją papryki jest reakcja na okresowe niedobory wody w podłożu → brak odpowiedniej ilości wody w okresie kwitnienia i zawiązywania owoców powoduje:
Opadanie zawiązków a
W skrajnych przypadkach także pąków kwiatowych
Zmniejszenie liczby nasion w owocach tj. obniżoną płodność
W warunkach optymalnych liczba nasion na owoc waha się od kilkudziesięciu do kilkuset zależnie od odmiany
Jednocześnie nie obserwuje się wyraźnych korelacji między masą owocu a liczbą nasion
Wśród cech fizjologicznych bardzo ważna jest zawartość kapsaicyny; zależnie od koncentracji kapsaicyny może być warzywem lub przyprawą
Cechy uwarunkowane czynnikami genetycznymi (odmianowymi):
Pokrój roślin i ich wysokość
Sposób rozgałęziania się pędów, ich liczba i intensywność wzrostu
Liczba kwiatów, owoców, ich wielkość, barwa, kształt
OBERŻYNA(bakłażan, gruszka miłosna, jajko krzewiste)
Pochodzenie - Azja Płd.
Nie są znane formy dzikie (Nehring, 1929 - płd. Afryka)
Prawdopodobnie wyhodowana z kolczastych gatunków indyjskich o gorzkich owocach: Solanum incanum L. lub S.insanum Roxb.
W Indiach jest w uprawie od tysięcy lat
W początkach średniowiecza dotarła do Afryki a stamtąd do Europy płd. (Włochy)
W Polsce od XVIII w. znana jest jako roślina ozdobna (1788 r. wg Kluka [W:Dykyconarz roślinny, Warszawa 1805r]) a od XIX w jako warzywo
Do Stanów Zjednoczonych zawieźli ją Europejczycy
W ciepłych krajach jest byliną lub półkrzewem, a w naszych warunkach klimatycznych - roślina jednoroczna
Kwitnienie i owocowanie
Roślina samopylna (ale Garenbun twierdzi, że duży % obcopylności)
Kwiaty są obupłciowe, o budowie 5-krotnej, wyrastają zkątów liści pojedynczo lub po 2-3
Oberżyna zakwita po 60-70 dniach od wysiewu nasion
Owoc - jagoda
Najczęściej fioletowa, ale bywa też
Ciemnopurpurowa lub czerwona
Żółta
Kremowa
Liczba owoców 1-12 na roślinie - fenomen
Miąższ zawsze jasno lub biało zielony, gąbczasty
Nasiona zachowują zdolność kiełkowania przez 4-6 lat
Siewka ma system korzeniowy palowy, potem uszkodzony w trakcie przesadzania rozwija się głównie w wierzchniej warstwie gleby (przy niskiej wilgotności gleby - do 1,3m)
Oberżyna nie znosi przesadzania, bo ma mała zdolność regeneracji
Takie elementy jak: wahania temperatury, susza, nadmierna wilgotność - powodują opadanie pąków, kwiatów i zawiązków
W Polsce dopiero zaczyna wzrastać zainteresowanie tą rośliną
Wartość odżywcza:
Duża zawartość soli mineralnych (głównie P i Ca)
Duża zawartość błonnika i cukrów prostych
Wartość biologiczna najwyżej średnia, w 100 g św. masy:
1,5 g błonnika
0,3 g tłuszczu
4 g cukrów
2,3 g błonnika
14 mg witaminy C
walory lecznicze - obniża poziom cholesterolu we krwi, lekkostrawna
potrawy: kawior, marynaty, konserwy, faszerowane i solone z oliwą
CEBULOWE
Cebula zwyczajna (czosnek, cebula) Allium cepa (2-letnia)
Cebula kartoflanka A.cepa var. aggregatum
Cebula wielopiętrowa A.cepa var. proliferum
Cebula szalotka A. ascolonicum
Cebula perłowa A. ampeloprasum (2-letnia)
Siedmiolatka (czosnek dęty) A. fistulosum
Szczypiorek A. schoenoprasum
Por A. porrum (2-letnia)
Czosnek A. sativum
SZPARAGOWATE Asparagaceae
Szparag Asparagus officinalis
Opis botaniczny cebuli
roślina dwuletnia
system korzeniowy wiązkowy, krótki (20 cm)
łodyga skrócona - piętka
dolne mięsiste części liści tworzą cebulę
górne części liści (szczypior) - rurkowate
współżycie cebuli z grzybami - mikoryza (w drugim roku uprawy - plon wyższy). Dobry przedplon - również trawy i motylkowe
Znaczenie gospodarcze cebuli
produkcja w Polsce - ok. 700-800 tyś. ton (2 miejsce w Europie po Hiszpanii)
powierzchnia uprawy - ok. 35 tyś. ha
średnie plony - 20 ton/ha
spożycie na mieszkańca - 7 kg/rok
spożycie w krajach śródziemnomorskich - 12-14 kg/rok
produkcja w Holandii - 600 tyś. ton (największy eksporter cebuli na świecie)
Wartość biologiczna cebuli
witamina C: 9-11 mg/100g
kwercetyna: 20-35 mg/100g - działanie antyoksydacyjne
związki organiczne siarki - działanie antybakteryjne
związki potasu i wapnia
Opis botaniczny czosnku
bylina
słaby system korzeniowy
łodyga właściwa - piętka
główka złożona z ząbków
pędy kwiatostanowe u typów strzałkujących - kwiaty płonne
typy niestrzałkujące - nie wytwarzające pędów kwiatostanowych
rozmnażanie - wegetatywne z ząbków lub cebulek powietrznych
Opis botaniczny pora
Roślina dwuletnia
Korzenie wiązkowe
Łodyga właściwa - piętka
Łodyga rzekoma dł. do 40 cm i grubości do 5-6 cm
Liście lancetowate, płaskie
Znaczenie gospodarcze pora
W Europie Zachodniej obszar uprawy 30 tyś. ton ha: 9 tyś. Francja, 7,5 tyś. Belgia
Polska 5 tyś. ha
Pochodzenie i opis botaniczny szparaga
Dziko - Europa, Zach. Syberia, Azja Mniejsza, Afryka Płn.
Uprawa - prawie na całym świecie
Znany już w starożytnej Grecji i Rzymie
Ponownie uprawiany w Europie od XV w, w Polsce od XVII w.
Bylina - część nadziemna zamiera jesienią. Część podziemna - wieloletnie kłącze (karpa) z mięsistymi i włóknistymi korzeniami
Liście szczątkowe
Organy asymilacyjne - igiełkowate gałęziaki
Roślina dwupienna. Rośliny męskie - bardziej wartościowe
Owoc - jagoda
Młode pędy wyrastające wiosną z karpy (wypustki) - część użytkowa
Szparagi bielone - wypustko rosną pod ziemią bez dostępu światła
Szparagi zielone - wypustki rosną na świetle
ZIEMNIAK ( odmiany wczesne)
Pochodzenie - Ameryka Śr. i Płd. (Boliwia, Peru, Ekwador)
Do dziś w Kolumbii, Ekwadorze, Peru i płd. Chile (Chiloe) znajdują się liczne gatunki botaniczne ziemniaka, zarówno dziko rosnące jak i będące w uprawie
Wśród nich szczególnie ważne dla uzyskania europejskich form ziemniaka są: SOLANUM ANDIGENUM (rozpowszechnione w dolinach Andów na płn. Peru i Boliwii), SOLANUM TUBEROSUM (rozpowszechnione e środkowym Chile i na wyspie Chiloe)
Ziemniaki uprawiane były od I-II w po Chrystusie przez Indian zamieszkujących dawne imperium Inków
Do Europy dotarły dwiema drogami:
Z Peru do Hiszpanii i stąd do Europy Środkowej ok. 1565 r. (rośliny o kwiatach ciemnoniebieskich lub czerwono fioletowych i kłębach kształtu rogalika, o czerwonej skórce); należały do S. andigenum
Z Chile przez Kartaginę do Anglii ok. 1585-1586 r. (kwiaty białe lub jasnofioletowe, kłęby płaskookrogłe o żółtej lub białej skórce); należały do S. tuberosum
W Europie początkowo były tylko w ogrodach botanicznych, ogrodach królów, arystokracji i uczonych
W katalogach ogrodów botanicznych jeszcze w XVIII w zaliczano je do roślin leczniczych ozdobnych
Do XVII w. opisywano je pod nazwami Pappas peruanorum, P. indicum, P. hispanorum, P. orbiculatus. Nazwę S. tuberosum nadał im dopiero Bauhin i rozpowszechniła się dopiero w końcu XVII wieku.
Do uprawy polowej w szerokim zakresie weszły dopiero w pierwszej połowie XIX w.
Do Polski przywiózł je w 1683 r. spod Wiednia król Jan III Sobieski wracając z wyprawy przeciwko Turkom
Za panowania Augusta II uprawiano je wokół Warszawy. Upowszechnił je właściciel ogrodów na Nowolipkach - p. Marcin Łuba
Ulubionym i dostępnym dla wszystkich pokarmem stały się w okresie Księstwa Warszawskiego a ich uprawa rozpowszechniła się zwłaszcza w okresie głodu (1816-1817)
Charakterystyka
Część nadziemna
Liście i łodygi
Kwiatostan - baldachogrono
Owoc - jagoda (średnicy 2 cm a w niej kilkaset ok.300 szt., białych, maleńkich nasion, nerkowatego kształtu) → nasienie tym różni się od nasion innych roślin, że zewnętrzny liścień zarodka jest krótszy niż wewnętrzny (wytworzeniem nasienia roślina kończy swój cykl rozwojowy - ziemniaki dojrzewają)
Część podziemna
Stolony - zmodyfikowane pędy podziemne (początkowo wzrost biegunowy, potem silny wzrost tkanek miękiszu w kierunku poprzecznym; pęd grubieje i przybiera kształt kłębu
Kłęby są to więc zgrubiałe zakończenia przekształconych pędów podziemnych - stolonów
Rozmnażanie
Wysiew nasion (stosowany w hodowli i pracach badawczych)
Wysadzanie kłębów
Rośliny wyrosłe z nasion mają korzeń główny, zaś osobniki uzyskane z rozmnażania wegetatywnego (wyrosłe z kłębów) nie mają korzenia głównego lecz tylko przybyszowe
System korzeniowy początkowo w wierzchniej warstwie gleby a następnie korzenie zmieniają kierunek i rosną pionowo, średnio do 60-70 cm
W Polsce roczne spożycie ziemniaka wynosi 135-140 kg na mieszkańca
Spożycie ziemniaków wczesnych szacuje się na 11-12 kg na mieszkańca
ROŚLINY DYNIOWATE
Zdrowe pędy ogórka, melona, dyni i kawona można ukorzeniać: pęd - 3-4 liście i część międzywęźla (proszek ukorzeniający + IBA, perlit, torf, kapturki z folii) → po ukorzenieniu na miejsce stałe
Nasiona: zdrowe kiełkują 8-10 lat, rzadko występuje problem spoczynku nasion
Rośliny dyniowate w okresie kwitnienia są bardzo wrażliwe na zmiany temperatur a melon jest najwrażliwszy
Metody hodowli heterozyjnej okazały się szczególnie przydatne dla dyniowatych (bo heterozja objawia się szczególnie silnie w plonie liści i owoców)
Wysoki plon osiągnięto również przez zwiększenie stopnia żeńskości (ważne to gdy zbiera się owoce niedojrzałe fizjologicznie, młode)
Melon (ocena sensoryczna - zapach, smak)
Badania stopnia rozdzielenia się włókien miąższu dyni makaronowej dokonuje się po rozprażeniu w kuchni mikrofalowej próbek miąższu a następnie ocenia się wizualnie z zastosowaniem skali bonitacyjnej
Badanie zawartości kukurbitacyn przeprowadza się spektrofotometrycznie w ekstrakcie etanolu i chloroformu
Cechę partenokarpii określa się przez liczenie lub ważenie nasion z każdego owocu (kwiaty izoluje się przed kwitnieniem)
Dla badania tolerancji na kiełkowanie nasion w niskich temperaturach → odpowiedni poziom testowania → 15oC
OGÓREK
Pochodzenie - Indie
W uprawie od 3000 - 4000 lat
Do Europy - 300-500 lat p. n. Chr.
W Polsce był w uprawie w X wieku
2) Charakterystyka
System korzeniowy
Płytki, szeroko rozpostarty
Z kolanka podliściowego i z pachwin liści na łodydze - korzenie przybyszowe
Pędy
Płożące się, od trzeciego liścia głównego - wąsy
4 lub 5 liści - kwiaty
kwiaty
w kątach liści
rozdzielnopłciowe; męskie i żeńskie na tej samej roślinie w
żeńskie: pojedynczo (czasem parami, czasem po 3-5 szt.), głównie na pędach bocznych II rzędu (też I rzędu), na pędzie głównym - niewielki %
męskie: na krótkich, cienkich szypułkach, zebrane w pączki (baldachogrona) po 5szt., wyrastają z kątów liści na pędzie głównym i pędach bocznych
zaczynają kwitnąć o dwa tygodnie wcześniej i rozwijają się stale przez cały okres wegetacji (żeńskie raczej w połowie okresu wegetacji)
liczba kwiatów męskich przewyższa znacznie liczbę kwiatów żeńskich
liczba kwiatów: męskich : żeńskich
od 10 : 1
do 40 : 1
średnio 17 : 1
skrajnie 140 : 1
roślina obcopylna (pszczoły)
odmiany łatwo krzyżują się między sobą, natomiast nie krzyżują się z melonem
złe zapylenie → nierównomierne rozwinięcie się nasion w owocu → owoce nieforemne i niewykształcone
odmiany o owocach partenokarpicznych (tkanki takich owoców z wyjątkiem nasion, rozwijają się normalnie bez stymulującego wpływu zapłodnienia). Odmiany takie zapylane sztucznie dają owoce z nasionami.
Owoc - jagoda (faza dojrzałości użytkowej, faza dojrzałości fizjologicznej)
Nasiona bezbielmowe (liczba nasion do 600 szt. w owocu)
W zimie mała intensywność światła + krótki dzień wpływają ujemnie na tworzenie się kwiatów męskich, zwiększając liczbą kwiatów żeńskich (w lecie - odwrotnie)
Najlepiej wykształcone i największe są owoce nie z pierwszych i końcowych zbiorów, ale ze środkowych - szczyt plonowania
Zależność cykliczna: wzrost → owocowanie
←
2n=14 (inne gatunki Cucumis 2n=24 lub 2n=48)
3) Produkcja - Polska 400 tyś. ton, 9,3 kg/mieszkańca
DYNIA
1)Pochodzenie - Ameryka
na podstawie badań archeologicznych ustalono, że Cucurbita maxima, C. moschata, C. pepo, były uprawiane w Meksyku i płd. Stanach USA już 3000 lat p.n.Chr.
w Polsce uprawia się C. maxima, C. pepo i C. ficifolia (podkładka do szczepienia ogórków, chociaż jej owoce są w zasadzie jadalne), (C.moschata w krajach cieplejszych)
2n=40 (w opisanych 25-27 gatunkach)
2)Kwitnienie i owocowanie
rozdzielnopłciowa budowa kwiatu sprzyja zapyleniu krzyżowemu
okres kwitnienia trwa wiele tygodni; tylko mały % kwiatów żeńskich daje owoce (owocowanie cykliczne = okresy owocowania na przemian z okresami niepłodności kwiatów)
pierwszy kwiat opada, drugi i trzeci zawiązują owoce (ale są duże różnice odmianowe)
kwiaty danej odmiany są w stanie wytworzyć określoną liczbę owoców. Dalsze zawiązki owoców są zrzucane przez roślinę
w warunkach naturalnych nie powstają mieszańce międzygatunkowe dyni. Można je jednak otrzymać stosując sztuczne zapylenie połączone z izolowaniem i prowadzeniem in vitro młodych zarodków.
Partenokarpia opisywana jest bardzo rzadko, chociaż wiadomo, że w mniej korzystnych warunkach zapylenia i warunkach zapylenia pyłkiem innego gatunku, powstają owoce bez nasion.
Owoc - fałszywa jagoda
Owoce C. maxima wykazują mniejszą zmienność kształtów niż C. pepo (cukinia, patison, kabaczek)
W gatunku C. pepo wykryto formę pozbawioną okrywy nasiennej. Prawdopodobnie była to spontaniczna mutacja. Po wielu latach badań nad tą formą, powstały odmiany uprawne dyni tzw. bezłupinowej, nagonasiennej lub oleistej. Dynia taka musi być rozmnażana w izolacji przestrzennej, gdyż cecha braku łupiny jest częściowo cechą recesywną.
Dynie w warunkach Polski należą do najmniej wrażliwych na choroby gatunków z rodziny dyniowatych. Pod koniec wegetacji następuje czasem porażenie przez mączniak prawdziwy i rzekomy.
Poszukiwana jest odporność na mączniak prawdziwy cukini, której owoce zbiera się przez cały okres wegetacji.
W wyższych temperaturach - objawy chorób wirusowych
Do tej pory odmiany uprawne miały średnio: 2-4 mg% β karotenu i 5-8 % s.m. Dynia o wysokiej zawartości β karotenu (15 mg%) jest przetwarzana na mączkę lub ekstrakt dodawany do odżywek lub soków dla niemowląt. Dynia z dużą zawartością suchej masy (15-18%) jest doskonałą paszą dla zwierząt i surowcem w gorzelni.
Dynia, melon - w nowoczesnych programach odżywiania.
Nasiona dyni - źródło substancji: toksycznych dla pasożytów przewodu pokarmowego, substancji leczniczych w chorobach gruczołu krokowego.
Dynia nie kumuluje metali ciężkich i w jej uprawie nie stosuje się herbicydów.
3)Produkcja - świat 7000 tyś. ton
4)Perspektywy uprawy w Polsce
Patisony - młode owoce konserwowe lub bezpośrednie spożycie (sałatki na świeżo)
Cukinia - bezpośrednie spożycie
Dynia olbrzymia o wysokiej zawartości s.m. i β karotenu (odżywki dla dzieci, pasty, przeciery, surowiec dla gorzelni, pasze dla zwierząt)
MELON
1)Pochodzenie: płd. - zach. Azja
2n = 24 (gatunek wysoce polimorficzny)
miał on ogromne znaczenie gospodarcze na obszarze z którego pochodził a w krajach muzułmańskich stanowił nawet przedmiot kultu
był znany w Egipcie i w Grecji. Potem przedostał się z Grecji do Rzymu a do innych krajów Europy przedostał się dopiero w wiekach średnich przywieziony przez misjonarzy (w ogrodach klasztornych uprawiano je z dyniami ”Pepones”).
2)Charakterystyka
roślina jednoroczna
rośliny melona są pnące lub płożące:
pęd główny - 5 m, ale zwykle jego długość jest ograniczona przez pędy boczne i owocowanie
pędy boczne → z kątów liści
pędy owocujące znajdują się bliżej podstawy pędu
rośliny mogą być:
jednopienne (kwiaty męskie i żeńskie na jednej roślinie)
męskojednopienne (kwiaty męskie i obupłciowe na jednej roślinie)
całkowicie żeńskie albo całkowicie
hermafrodytyczne (wszystkie kwiaty obupłciowe)
system korzeniowy ma silnie i szeroko rozgałęziony ale niezbyt głęboki ( korzeń główny i korzenie boczne)
kwiaty:
pierwsze pojawiają się kwiaty męskie poczynając od czwartego węzła
kwiatów żeńskich jest 10-20 x mniej niż męskich
roślina obcopylna (owady - pszczoły, trzmiele - gdy ich brak niezapylone kwiaty opadają, bo nie ma tu partenokarpii)
pszczoły mogą odwiedzać kwiat nawet do 50x na dzień
zapłodnienie 24-36 h po zapyleniu
owoc - zrośnięta z dnem kwiatowym jagoda
u melona tylko kwiaty zapłodnione rozwijają się, gdyż auksyna potrzebna do rozwoju owoców wytwarza się w trakcie rozwoju nasion
pewne odmiany mogą wytwarzać owoce częściowo partenokarpiczne np. odmiana „Ogen”
owoce rozwijające się z kwiatów zapylonych przez pszczoły są cięższe niż owoce po jednokrotnym zapyleniu ręcznym bo mają więcej nasion
u melona ważne:
przystosowanie do warunków klimatycznych Polski (w uprawie bez osłon) - można to osiągnąć przez → skrócenie okresu wegetacji: wprowadzenie cechy wczesności, większe nasilenie żeńskości, tolerancję na chłody. Wskaźnikiem wczesności jest termin dojrzałości pierwszego owocu (dni od wysiewu). SMAK - w Polsce tylko odmiany deserowe
3)Produkcja - świat 9000 tyś. ton
KAWON
1) Pochodzenie
za ojczyznę niektórych form kawona wg Sturtevant'a można uważać oprócz Afryki, również Amerykę (inni uważają, że to Europejczycy zawieźli ten gatunek do Ameryki)
kawon jest w uprawie od bardzo dawna (występuje jako jeden z motywów na rysunkach starożytnych Egipcjan)
w Rosji kawon był znany w XIII w., spożywano go na surowo, kwaszony jak ogórek, używany był do wyrobu piwa, przetworów, syropu
dziś w szerokiej uprawie we wszystkich częściach świata
w Polsce: warunek - przykrycie gleby czarną folią a roślin włókniną; kiedyś pod osłonami, dzisiaj również w gruncie (postęp hodowli)
2)Systematyka (często stosowana wg Paugało)
Citrullus vulgaris
Citrullus aedulis - kawon jadalny
Citrullus fistulosus - kawon indyjski o grubej skórce (sok i pływające nasiona)
Citrullus colocynthoides - kawon pastewny (może mieć zastosowanie w przetwórstwie)
Citrullus colocynthis - kawon przemysłowy (mający zastosowanie w lecznictwie)
3)Charakterystyka
Kawon - roślina zielna, jednoroczna, obcopylna (owady)
System korzeniowy: palowy, bardzo dobrze rozwinięty, dość płytki (korzenie boczne - wzrost poziomy - korzenie I i II rzędu)
Łodyga: wiotka, rozgałęziona, płożąca się, pokryta włoskami
Liście: na długich ogonkach (blaszka złożona z 5-9 segmentów, długość blaszki 10-22 cm)
Kwiaty - 3 rodzaje: męskie, żeńskie, doskonałe (obupłciowe) - bardzo pożądane w hodowli; stosunek: kwiatów żeńskich i obupłciowych : męskich -1:7 (ale nie jest stały)
Wg rozmiarów (wielkości) od największych: kwiaty obupłciowe - żeńskie - męskie
Kwitnienie trwa tylko 1 dzień (znamię jest zdolne do przyjęcia pyłku na dzień przed otwarciem się kwiatów)
Największy % owoców otrzymuje się z rannego zapylenia
Barwa nasienia jest dziedziczna i charakterystyczna dla danej odmiany, ale w obrębie jednej odmiany mogą występować nasiona o bardzo różnych odcieniach a nawet o różnym odcieniu zasadniczym
Smak miąższu zależy od: zawartości cukrów i kwasów (stosunek cukrów do kwasów), zawartości substancji mineralnych i konsystencji miąższu
Zmiany w zawartości cukrów w owocach - wzrost od 30-50 dnia od zawiązania się owocu; tempo wzrostu maleje (zmniejsza się ilość cukrów redukujących a zwiększa się ilość sacharozy)
Przyczyną dużych wahań w zawartości cukrów w poszczególnych owocach w obrębie niektórych odmian, jest obcopylność (krzyżowanie się)
Najbardziej wyrównane pod względem zawartości cukrów są odmiany pochodzące z chowu wsobnego
Owoce zerwane przed osiągnięciem fazy dojrzałości i przechowywane zawierają mniej cukrów niż te dojrzałe na roślinie.
Duża zmienność kształtu i wielkości owocu w obrębie jednej odmiany jest wynikiem obcopylności kawonów
Wielu twierdzi, że istnieje korelacja między typem gleby a wielkością i jakością owoców
Owoc - jagoda: różny kształt i wielkość-masa 0,5-20kg (kuliste nieco spłaszczone, kuliste, elipsoidalne, cylindryczne, jajowate, gruszkowate); barwa skórki, miąższu (czerwony, różowy - przeważa we wszystkich krajach poza Afganistanem, żółty, biały); konsystencja miąższu (bardzo zwarty - gruboziarnisty, włóknisty; kruchy - miękki, lekko włóknisty; drobnoziarnisty - delikatny, rozpływający się)
Nasiona - różna wielkość i zabarwienie (może odcienie: zielonego, czarnego, czerwonego, żółtego i białego)
Wyrównanie odmiany zależy od metody hodowli:
Odmiany otrzymane z chowu wsobnego są zawsze bardziej wyrównane pod względem kształtu i wielkości owoców
Odmiany mające kwiaty obupłciowe są bardziej wyrównane od odmian o kwiatach rozdzielnopłciowych (Daskałow tłumaczy to samozapyleniem się kwiatów obupłciowych)
Wytrzymałość na transport (dzisiejszy wymóg)
Twardość skórki owocu nie jest skorelowana z jej grubością (istnieją odmiany o cienkiej skórce, dobrze znoszące transport)
Odporność na choroby - recesywna cecha dziedziczna (ale zarówno u odmian wrażliwych i częściowo odpornych istnieje zależność od warunków glebowych i klimatycznych)
Na glebach zainfekowanych przez Fusarium stopień porażenia odmian wrażliwych może osiągnąć nawet 100%
MARCHEW
Najpopularniejsze warzywo. Powierzchnia uprawy ok. 30 tyś. ha, co przy średnim plonie 350 dt/ha daje 8% światowej produkcji tego warzywa.
Spożycie - cały rok (świeża, przetworzona = mrożonki, susz, soki jedno- i wielowarzywne)
Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
Korzeń
Korzeń marchwi zaczyna się tworzyć w miesiąc po jej wzejściu. Powstaje on z części nadliścieniowej, podliścieniowej i górnego odcinka korzenia palowego siewki.
Sposób grubienia korzenia: walec osiowy (nie rdzeń!), kora wtórna z parenchymy spichrzowej (w niej rozsiane sita); między walcem osiowym a korą jest pierścień miazgi twórczej - merystema
Fazy wzrostu korzenia spichrzowego:
Wydłużanie
Wydłużanie + grubienie
Aż do sprzętu tylko grubienie
Stosunek długości do szerokości = współczynnik kształtu
Początkowo korzenie spichrzowe marchwi są białe. Korzenie odmian wczesnych zaczynają się zabarwiać po 70-80 dniach, późnych po 80-125 dniach od siewu.
Słabo zabarwiona jest marchew, która wyrosła w temperaturze poniżej +13oC lub powyżej +20oC. Tak samo działa nadmierna wilgotność gleby.
Marchew silnie nawożona K - ma barwę ciemniejszą
Barwa na świetle zmienia się (korzenie czerwienieją), dlatego określa się ją zaraz po wyrwaniu z ziemi
Ilość karotenu na jednostkę ciężaru korzenia jest dla każdej odmiany wielkością ściśle określoną
Kora bogatsza w składniki odżywcze niż walec osiowy
Kwitnienie i owocowanie
Marchew jest rośliną dwuletnią
Generatywna faza rozwoju marchwi rozpoczyna się uruchomieniem zmagazynowanych w korzeniu spichrzowym składników. Ich kosztem wyrastają kolejno:
Nowe korzenie chłonne (4 rzędy)
Nowe odziomkowe liście
Ulistniona, owłosiona i rozgałęziona łodyga
Rozgałęzienia I i III rzędu kończą się złożonymi baldachami białych lub rzadziej bladoróżowych kwiatów.
Baldach złożony jest z baldaszków, a te z pojedynczych kwiatów
Kwiaty są drobne, w przewadze obupłciowe
Najwięcej kwiatów zawiera baldach główny (do 1000) i ma on największą średnicę ok. 8cm. Liczba kwiatów maleje wraz ze wzrostem rzędowości baldacha (spada też średnica baldacha do 3cm)
Kwiaty są owadopylne (dlatego marchew uprawną krzyżuje się łatwo z innymi odmianami i z marchwią dziką)
W baldachach kwiaty zakwitają stopniowo (kwitnienie w polu rozpoczyna się w trzeciej dekadzie VI i trwa do 15VIII)
W hodowli konieczne jest stosowanie izolacji przestrzennej (600 m) i staranne usuwanie marchwi dzikiej
Owoc - dwudzielna rozłupka rozpadająca się na dwie niełupki:
4 rzędy włosków na niełupce i kolce
w okrywie niełupek - olejek lotny w kanalikach (swoisty zapach)
duża liczba pośpiechów świadczy o:
skrzyżowaniu się odmiany hodowlanej z jednoroczną marchwią dziką, albo
o zjarowizowaniu się marchwi → jeżeli marchew wysiana wczesną jesienią zaczyna zimą rosnąć, to przy - 10oC ulega jarowizacji i zakwita wiosną przed uformowaniem korzeni spichrzowych
gorzknienie przechowywanej marchwi (stopień goryczy różny nawet u linii tej samej odmiany). Izokumaryna ( w świetle lampy UV fluoryzuje = świeci). Naświetlając ukośny przekrój dolnej części korzenia można wyselekcjonować z poszczególnych odmian linie o korzeniach nie gorzkniejących w przechowaniu
z punktu widzenia wartości dietetycznej najważniejszym składnikiem marchwi są karoteny (zalecane w profilaktyce nowotworowej)
najważniejszą wartość prowitaminową ma β karoten a nieco mniejszą α karoten dlatego ważna jest nie tylko wysoka ogólna zawartość karotenów, ale również wzajemny ich stosunek.
Smak zależy od zawartości cukrów (cukry redukujące - glukoza, fruktoza oraz dwucukier - sacharoza) i związków aromatycznych (gł. terpeny)
Wysoka zawartość glukozy i fruktozy warunkuje lepszy smak, gdyż są one ok.20% słodsze od sacharozy
Zawartość związków terpenowych waha się w granicach 5-200 ppm, a najkorzystniejsza dla właściwego smaku korzeni mieści się w granicach 20-50 ppm, przy czym ważna jest też proporcja poszczególnych związków.
Niekorzystna z żywieniowego punktu widzenia jest zawartość w korzeniach marchwi azotanów, która może wynosić od 100 do 1000 ppm (wpływ właściwości genetycznych i czynników uprawowych = nawożenie N)
ZNACZENIE GOSPODARCZE ROŚLIN SELEROWATYCH
PIETRUSZKA
Ok. 10% powierzchni jaką zajmuje uprawa marchwi (marchew zajmuje ponad 20 tyś. ha)
warzywo przyprawowe + ostatnio susz
Zimą pędzenie na zbiór zielonej naci
Trudności: duże wymagania glebowe, wrażliwość na zachwaszczenie, słaba trwałość przechowalnicza
Seler korzeniowy
Sole mineralne (K, Na, Ca, Mg, P, Fe)
Naciowy - większa wartość odżywcza
Olejki - dodatnio wpływają na procesy trawienia i pracę nerek
Warzywo przyprawowe + konserwy + mrożonki + susz
Zimą - korzenie do pędzenia na zieloną natkę
Trudności: żyzna gleby, konieczność produkcji rozsady
Pietruszka
Pochodzenie
Dziko rosnąca - jest pospolitą rośliną na południu Europy, nad Morzem Śródziemnym (od Hiszpanii do Grecji, Macedonii, na Krymie a także w Algierze)
Najczęściej rośnie przy źródłach, na skałach (stąd Petroselinum w tłumaczeniu „kamienny seler” → petron - skała, selinon - seler)
Starożytni Rzymianie i Grecy - bezpośrednie spożycie, jako roślina ozdobna, roślina lecznicza
Od Rzymian uprawę przejęli Germanie i dalej rozpowszechniła się już jako roślina przyprawowa
Do Polski przywieziono ją z Włoch (przez dwór Królowej Bony) w 1518 r.
Petroselinum hortense syn. P.sativum dwie formy:
Subsp. microcarpum - pietruszka korzeniowa
Subsp. macrocarpum - pietruszka naciowa
Pietruszka uprawna jest rośliną dwuletnią
U pietruszki występuje wyraźna heterofilia = zmienność liści. Cecha heterofilii (wg Lakona) wiąże się z nagromadzeniem w roślinie związków organicznych i mineralnych → im wyższa przewaga węglowodanów, tym bardziej kształt liści odbiega od ich kształtu charakterystycznego dla formy młodocianej i bardziej zbliżony jest do liści uproszczonych, charakterystycznych dla górnej części pędu kwiatostanowego
Czynniki środowiska powodujące nagromadzenie się w roślinie większej ilości związków organicznych - prowadzą do powstawania wtórnych, uproszczonych kształtów liści
Nawet rośliny, które zaczynały kwitnąć, powracały do stadium młodocianego, po zabiegach, takich jak:
Silnie nawożenie
Obfite podlewanie
Zmniejszenie powierzchni asymilującej przez usunięcie części wyrośniętych liści (opóźnienie kwitnienia i pojawienie się liści o uproszczonej blaszce liściowej)
Korzeń
Korzeń spichrzowy powstaje ze zgrubiałej częći nadliścieniowej (epikotyl), podliścieniowej (hypokotyl) i z nasady korzenia palowego (część powstała z hypkotylu nie wydaje korzeni bocznych)
Od połowy do ¾ korzenia, stanowi walec osiowy (kora - pasek)
Kwitnienie
W drugim roku wzrostu, po przezimowaniu w gruncie z pączków głowy korzenia spichrzowego, wybijają początkowo liście, później wyrasta rozgałęziony pęd kwiatostanowy (wys. ok. 1 m )
Kwiaty obupłciowe, zebrane w baldachy
Ze względu na obcopylność należy zachować izolację przestrzenną 600 km (odmiany., gatunki)
Pietruszka naciowa
Zbliżona do dzikiej, bujna, aromatyczna nać, rozpierzchła rozeta złożona z 40-100 liści:
Liście - śr. dł. - 50 cm
Ogonki - śr. dł. - 15 cm, wiotkie
Korzeń - łykowaty, nie jadalny
Liście pietruszki naciowej mają w porównaniu z korzeniową:
Więcej wit. C 150-182 mg% 24-54mg%
Większą s.m. woda 79-85/100g 86-90/100g części jadalnej
części jadalnej
Więcej białka 3,7-5,2g 2,1-3,4g
Więcej karotenów 6,5-8 mg% 0,01-0,06mg%
Zawierają błonnik, Na, Mg, K, Ca, Fe, Cu
Liście pietruszki naciowej mają mniejsze i bardziej skupione blaszki liściowe
Kształt liści nie jest tu cechą całkowicie ustaloną (przy rozmnażaniu z siewu, poszczególne rośliny mogą dość znacznie różnić się kształtem liści)
Pietruszki naciowe o liściach gładkich mają liście szerokie, na krótkich ogonkach, zaś te o liściach fryzowanych (kędzierzawych) mają odcinki tak skupione, że tworzą one jadalną, trójkrotną, wypukłą poduszeczkę
Ogonki liściowe pietruszki naciowej są cienkie, wiotkie, liście jakby leżące (u pietruszki korzeniowej zależnie od odmiany np. Berlińska ma sztywne a Cukrowa - wiotkie)
MOTYLKOWATE
Phaseolus vulgaris |
Phaseolus multiflorus |
- roślina jednoroczna
- przy kiełkowaniu nasion liścienie wychodzą ponad powierzchnię ziemi - wzrost różny zależnie od odmiany:
- Kwiatostan z 2-8 kwiatów - Kwiaty dość duże, zwykle białe (rzadziej żółtawe lub lila) - Roślina samopylna - Strąk gładki, prosty, jasnozielony lub żółty - MTN około najczęściej 300g (150-1000g) |
- zasadniczo wieloletnia (grube, mięsiste korzenie w łagodnym klimacie przezimowują i dają początek nowym pędom w roku następnym) - pozostają w ziemi
- bardzo silny, do 4 m
- wielokwiatowy 15-30 - bardzo duże, zwykle czerwone (rzadziej białe) - obcopylna - szorstki, zgięty, ciemnozielony - MTN 660-1250g (bardzo duże nasiona) |
MTN - masa tysiąca nasion
FASOLA Phaseolus vulgaris, Phaseolus multiflorus
Pochodzenie
Z Ameryki do Europy dostała się dopiero w XVI w. (rozpowszechnienie uprawy w XVII w.)
W rodzaju Phaseolus jest 200 gatunków z czego w uprawie jest około 20, a większe znaczenie praktyczne ma 9
Klasyfikacje naukowe Phaseolus vulgaris opierają się głownie na kształcie i barwie nasion: wg Comesa odmiany botaniczne Phaseolus vulgaris:
Var. ellipticus - nasiona jajowate
Var. oblongus - nasiona cylindryczne (walcowate)
Var. compressus - nasiona nerkowate
Var. sphaericus - nasiona kuliste
Każda odmiana botaniczna obejmuje szereg pododmian botanicznych (barwa i wielkość nasion) - w tym szereg odmian hodowlanych
Logiczniejsze i wygodniejsze są podziały wg cech użytkowych (zielono i żółtostrąkowe, na suche nasiona i szparagowe)
Największą popularnością cieszą się w Polsce i w Europie odmiany o nasionach białych
W Polsce obecnie poszukiwane są też kolorowe (szczególnie jasnobrązowe i koloru siarki)
W krajach południowoamerykańskich - kolorowe a nawet czarne
Popularność fasoli w Europie rośnie, ale spożycie jest niższe niż w USA (ok. 4 kg/mieszkańca)
Rośnie popularność form karłowych, tracą formy tyczne (chociaż bardzo smaczna, to uprawa pracochłonna i kosztowna)
Kwitnienie i owocowanie
Kwiat typowy dla motylkowych:
5 działek kielicha (2 górne zrośnięte lub wolne)
5 płatków korony (żagielek, 2 boczne skrzydełka, dwa dolne płatki tworzą łódeczkę)
10 pręcików (9 zrośniętych + 1 wolny)
1 słupek (długa, spiralnie zwinięta szyjka, szczotkowate znamię, wydłużona zalążnia z licznymi zalążkami)
owoc - strąk (składa się z 1 owocolistka)
w fazie niedojrzałej - mięsisty
w fazie dojrzałości fizjologicznej - suchy: o odmian włóknistych pęka wzdłuż szwu grzbietowego i brzusznego; u odmian bezwłóknistych tzw. szparagowych: zaschnięty, zmarszczony, niepękający
barwa nasion: biała, cielista, żółta, ceglasta, brązowa, fioletowa, czarna; zabarwienie jednolite lub niejednolite: smugowate, siatkowate, nakrapiane
najbardziej ustalone cechy odmianowe: długość strąka, liczba nasion w strąku
kwalifikację odmian przeprowadza się dwukrotnie: w okresie dojrzałości użytkowej (strąki konserwowe) i w okresie dojrzałości fizjologicznej
Pokrój roślin
Karłowe - 25-40-60 cm, łodyga sztywna, 4-8 międzywęźli, zakończona kwiatostanem
Biczykowate = syn. włóki (termin wprowadzony do polskiej literatury przez prof. Chroboczka) - 60-120 cm, łodyga nieco płożąca się, lecz bez zdolności do owijania się wokół podpór
Tyczne - 2-3 m, łodyga wiotka, wijąca się wokół podpór zawsze zgodnie ze wskazówkami zegara
Na pokrój wpływa długość dnia - niektóre odmiany wrażliwe fotoperiodycznie, mają tendencję do wicia się przy dniu długim a są krzaczaste w warunkach dnia krótkiego
Strąk
Najbardziej ustalone cechy odmianowe
Do oznaczania bierze się wyrośnięte, w fazie dojrzałości użytkowej, z początkowego okresu plonowania
Włóknistość: szparagowe (bezwłókniste)- fikcja, bo nie ma całkiem bezwłóknistych; na suche nasiona (włókniste)
Oznaczanie włókna - metoda Kryłowa w modyfikacji Karwowskiej - dwie próbki równoległe po 500 g na sito druciane (grubość drutu 0,4 mm, średnica oczek 0,85 mm) + drewniany wałek → max 0,08% s.m. włókna w świeżej masie strąków. Warunki obligatoryjne: strąki z jednego pola i w tej samej fazie dojrzałości użytkowej
Dodatni wpływ nawadniania na zmniejszenie zawartości włókna
GROCH
Pochodzenie
Ojczyzną grochu jest Europa Wsch. oraz Azja Płn. (Azja Zach.)
Groch jest w uprawie od kilku tysięcy lat
Początkowo był uważany za słabszy gatunek wśród strączkowych
Uprawa grochu na zielone nasiona rozpoczyna się znacznie później (pierwsza wzmianka na ten temat pochodzi z Francji z XVI w.)
Charakterystyka
Groch jest rośliną zielną, jednoroczną, zależnie od odmiany: płożącą się, pienną, krzaczastą
Roślina samopylna
Owocem grochu jest strąk utworzony z jednego owocolistka, pękający wzdłuż dwóch szwów: brzusznego i grzbietowego
Według Kotowskiego, dorodność nasion zależy od długości okresu dojrzewania. Przy późnym siewie okres dojrzewania skraca się, najdorodniejsze zaś nasiona (jak również owoce) pochodzą z kwiatów rozwijających się w ciągu pierwszych dwóch tygodni kwitnienia.
Liczba dorodnych nasion w strąku wzrasta wraz z liczbą zalążków w zalążni
Podział ze względu na budowę strąka:
Pisum sativum var. saccharatum - groch cukrowy (bez pergaminowej wyściółki)
Pisum sativum var. pachylobum - groch łuskowy ( z pergaminową wyściółką wewnątrz strąka)
Podział ze wzglądu na budowę i wygląd nasion:
Groch o nasionach gładkich (duża zawartość skrobi, małe pochłanianie wody i przy dojrzewaniu mała utrata, wysoka zdolność kiełkowania)
Groch o nasionach pomarszczonych (mniej skrobi, więcej cukru, mniejsza zdolność kiełkowania)
Grochy uprawne należą do dwóch gatunków P. sativum i P. arvense, które różnią się tylko barwą kwiatów i nasion (dlatego właściwie nie powinny być rozpatrywane jako odrębne gatunki - spór botaników)
Produkcja
W Ameryce i Europie Zach. Odmiany do konserwowania i mrożenia muszą mieć nasiona drobne (bo zawierają więcej cukru i takich żądają konsumenci) → w Polsce stare linie technologiczne, co sprawia że duży % małych nasion przechodzi do tzw. odpadów - mimo to i polski kierunek hodowli musi uwzględniać i realizować taki wymóg
Kraje UE przy określaniu tej cechy posługują się następującą skalą wielkości:
I >7,5 mm II 7,5-8,2mm III 8,2-9,3mm IV 9,3-10,2mm V <10,2mm
Zdjęcie 09274 - Produkcja grochu
Osiągnięcie wyższego potencjału plonowania (największe rezerwy tkwią w walce z wyleganiem)
Ameryka, Europa Płd. i Zach. - próby wyhodowania odmian zimujących
Hodowla odmian przystosowanych do liofilizacji; koniecznie: odpowiednia barwa nasion; gruba, niepękająca okrywa o drobnych szczelinach 1-3mm
XII Kongres Eukarpii →Röbbelen (1989) - „hodowcy roślin strączkowych i innych, mają duże zaniedbania w pracy przede wszystkim nad systemem korzeniowym” - chodzi tu o zwiększoną efektywność wiązania azotu (EKOLOGIA!) - (Rh. leguminosarum)
Hodowla w dużym stopniu przechodzi dzisiaj do laboratorium (stąd dyskusja nad rolą niektórych związków fenolowych w powiązaniu z odpornością na grzyby i wirusy) → rząd Leguminosae okazał się jedynym w grupie roślin dwuliściennych, zawierającym niemal wszystkie poznane dotychczas związki fenolowe; w rodzaju Pisum określono głównie antocyjany i flawonole
Przyszłość pokaże, czy wiedza o tych związkach, tak dzisiaj w świecie pierwszoplanowych, zostanie wykorzystana w praktyce hodowlanej
BURAK ĆWIKŁOWY
Pochodzenie
Formy uprawne buraków pochodzą prawdopodobnie od dziko rosnącego gatunku Beta vulgaris ssp. maritima powszechnie występującego od Atlantyku po Indie, zwłaszcza w basenie Morza Śródziemnego
Ponieważ wszystkie formy uprawne buraka należą do tego samego gatunku, nie występują żadne bariery przeciwdziałające ich spontanicznemu krzyżowaniu. Stanowi to poważne utrudnienie w pracach hodowlanych, gdyż konieczne jest zachowanie ścisłej izolacji przestrzennej między nimi
Odmiany buraka ćwikłowego są formami diploidalnymi o liczbie chromosomów 2n=18
Kwitnienie
Do przejścia ze stadium wegetatywnego do generatywnego rośliny buraka wymagają procesu jaryzacji. Przebiega on w normalnym cyklu uprawy w okresie zimowego przechowywania korzeni w temperaturze dodatniej bliskiej 0oC
Roślina nasienna buraka może mieć jeden pęd nasienny wyrastający z głowy korzenia lub kilka pędów. Ponieważ rośliny jednopędowe dają mniej nasion, w produkcji nasiennej specjalnie uszkadza się pąk wierzchołkowy, co powoduje wytwarzanie roślin krzaczastych
Owoc buraka tzw. kłębek (forma pośrednia między torebką a orzeszkiem) powstaje z przekształcenia ścian zalążni słupka w owocnię. Górna część owocu = wieczko (otoczone pierścieniem luźniejszej tkanki); pod wieczkiem, w komorze owocu, znajduje się nasienie o kształcie kulistonerkowatym. kwiaty rozmieszczone są na pędzie po kilka XXXXX
Zawartość barwników
Swoją charakterystyczną barwę zawdzięczają buraki ćwikłowe obecności barwników betalainowych, w skład których wchodzą:
Betacyjaniny o barwie czerwonej (betanina stanowiąca 75-95% barwników czerwonych buraka oraz izobetanina, prebetanina i izoprebetanina)
Betaksantyny o barwie żółtej (wulgaksantynaI (ok. 90% barwnika) i wulgaksantyna II)
Zawartość barwników czerwonych i żółtych decyduje o zabarwieniu korzeni i jest cechą odmianową uwarunkowaną genetycznie. Wzrasta w trakcie wykształcenia korzeni do pewnego maksimum, a potem dalszy przyrost masy nie powoduje już zwiększenia koncentracji barwników. Stąd negatywna korelacja wielkości korzeni buraka i zawartości betalain.
Zawartość barwników czerwonych jest dodatnio skorelowana z zawartością barwników żółtych, natomiast nie ma korelacji między barwnikami a zawartością cukrów.
Buraki przeznaczone do produkcji barwników spożywczych powinny zawierać ponad 200mg barwników w 100 gramach ś. m. korzeni, a zawartość betainy powinna być dwukrotnie większa od zawartości wulgaksantyny
Badania nad wpływem selekcji na zawartość barwników w materiałach hodowlanych wykazały, że współczynnik odziedziczalności tej cechy jest wysoki i wynosi 0,82. Wskazuje to na duże możliwości stojące przed hodowlą
Selekcja materiałów hodowlanych musi być prowadzona na podstawie analizy porównawczej. Powszechnie w tym celu wykorzystuje się metodę spektrofotometryczną. Oznaczenia zawartości barwników można wykonywać nawet na skrawkach korzeni. Należy prowadzić ja na korzeniach o zbliżonej wielkości, pochodzących z tych samych warunków przechowywania.
Zawartość cukrów
Ma znaczenie dla smaku korzeni, ich wartości odżywczej i przydatności przemysłowej
Korzystniejsza jest wysoka zawartość cukrów poprawiająca smak i ułatwiająca kiszenie barszczu. Toteż odmiany do bezpośredniego spożycia powinny zawierać około 6% cukrów. Jedynie w niektórych procesach obróbki korzeni, np. konserwowaniu, zawarte w miąższu cukry mogą powodować niekorzystną ciemną barwę produktu z powodu karmelizacji cukrów
Zawartość azotanów
Buraki ćwikłowe kumulują duże ilości związków azotowych w korzeniach spichrzowych, trzy-, a nawet pięciokrotnie więcej niż korzenie marchwi. Ilość ta ulega wypłukaniu w trakcie gotowania lub po rozcieńczeniu przy kwaszeniu barszczu, nie jest więc problemem w żywieniu. Niemniej wobec dużych różnic obserwowanych w materiałach hodowlanych należałoby prowadzić selekcję w celu obniżenia zawartości azotanów w nowych odmianach
Pośpiechowatość
Formowanie pędów nasiennych w pierwszym roku (w następnym roku? Zdjęcie 00204) uprawy bardzo obniża wartość odmiany. Powoduje zarówno obniżenie plonu, jak i jakość korzeni, które są w dużym stopniu zdrewniałe
Selekcję odpornych genotypów prowadzi się stosując prowokacyjnie niskie temperatury w okresie wzrostu młodych roślin. Najprostszą metodą jest wysiew materiałów hodowlanych wczesną wiosną w rejonie o długich okresach chłodów. W Polsce korzystny do prac selekcyjnych jest rejon nadmorski.
Odporność na patogeny
Odporność na choroby i szkodniki odgrywa u tej rośliny mniejszą rolę niż u wielu innych gatunków, gdyż żaden patogen nie atakuje buraka w takim stopniu aby jego uprawa stała się nie opłacalna.
Oprócz buraka ćwikłowego o czerwonym zabarwieniu miąższu, w innych krajach np. w USA, znajdują zastosowanie odmiany o kremowym miąższu. Są one używane przez przemysł jako jeden ze składników wielogatunkowych mieszanek warzywnych. Wprowadzają do nich dodatkowy komponent smakowy, a ponieważ nie mają barwników czerwonych w tkankach, nie zmieniają barwy innych warzyw
Ponadto jedną z form uprawnych Beta vulgaris jest burak liściowy zwany inaczej boćwiną lub mangoldem. Występuje on w dwóch formach:
Boćwina zwyczajna lub właściwa (spożywane są liście, podobnie jak u szpinaku)
Boćwina szerokoogonkowa (częścią jadalną są bardzo szerokie ogonki liściowe spożywane po ugotowaniu jak szparagi)
Produkcja
Burak ćwikłowy jest drugim pod względem uprawy i wielkości spożycia warzywem korzeniowym w Polsce. Ustępuję popularnością jedynie marchwi
Uprawiany jest na powierzchni ok. 20 tyś ha, co stanowi 10% upraw warzywnych
Częścią jadalną są nie tylko korzenie, ale również młode liście w okresie lata
Zaletą buraka jest zdolność korzeni do długiego przechowywania, dzięki czemu są one dostępne na rynku przez cały rok
Dużą część wyprodukowanych korzeni zużywają przetwórnie do produkcji ćwikły, soków pitnych, barszczu i sałatek
Nowym kierunkiem jest wykorzystanie buraka do produkcji czerwonego barwnika coraz powszechniej stosowanego do barwienia żywności w miejsce wycofywanych rakotwórczych barwników syntetycznych.
CEBULA
Pochodzenie - w dalszym ciągu sporne
Większość botaników uważa, że pierwotne pochodzenie jest nieznane; inni twierdzą, że cebula pochodzi z Azji Zach., obszarów Palestyny, Indii; jeszcze inni sądzą, że z Azji Mniejszej (Afganistan, Iran, Pakistan) a także Turkmenia, Republika Uzbecka, Tadżycka, Kirgiska, Kazachska a w Azji Centralnej - Mongolia, Himalaje, Tybet Ekspedycje BG - priorytet!
Rodzaj Allium obejmuje ponad 600 gat. Na całej kuli ziemskiej, ale głównie w klimacie umiarkowanym i bardziej suchym → z tego 191 gatunków roślin cebulowych występuje w Azji Środkowej (dzisiaj 35 gat. Allium występuje w stanie dzikim)
Cebula jest znana w uprawie od ponad 5000 lat
Są o niej wzmianki w Biblii (opisy jako o roślinie leczniczej, uzdrawiającej, spożywczej)
Pierwszy ośrodek uprawy cebuli w Polsce założyli benedyktyni i cystersi w Przybyszewie nad Pilicą w XII w.
Na większą skalę uprawiano cebulę w XIV w. za króla Władysława Jagiełły
Była w rodzinie Amarylidaceae, Liliaceae (niektórzy Aliaceae - Grant i in.)
2n=16
odmiany botaniczne:
Allium cepa var. aggragatum - kartoflanka (gniazda 3-10 i więcej cebul); w uprawie na Białostocczyźnie
Allium cepa var. ascalonicum - szalotka
Odróżnianie głównych gatunków Allium:
Liczba i grubość łuski suchej, stopień przywierania
Barwa łusek mięsistych
Twardość cebul (miękkie, twarde)
Uprawa
Warunki klimatyczne korzystne w Polsce:
Wczesna, chłodna i dżdżysta wiosna!
Ciepło i spore opady w VI i VII, gdy wykształcają się cebule
Słoneczna pogoda w VIII i IX, gdy ma miejsce „dosychanie” i zbiór
Gleby I i III klasy bonitacyjnej; utrzymanie w bardzo dobrej strukturze
Często stosowane dawki obornika (aktualne tendencje - zwrot do przeszłości)
Uprawa:
Głównie z siewu
Z dymki i z rozsady na niewielką skalę
Bardzo mało z siewu letniego na przezimowanie (zasługuje to w Polsce na szczególną uwagę) - cebula zimująca
Cebula
Wierzchołki wzrostu - 1, 2, 3 naokoło nich koncentrycznie ułożone mięsiste łuski cebuli
Przydatność do przechowywania (długość okresu spoczynku - krótki - wyrastanie, wrażliwość na choroby)
Kwitnienie i owocowanie
Pędy kwiatostanowe - 0,9-1,2 m wysokości (nawet 1,8)
Kwiatostan - główkowaty baldach, osadzony na szczycie pędu
Owoc - torebka, a w niej najczęściej 6 nasion
Zbiór nasion:
Wysuszone w temp. 20-30oC, a nawet do 43oC
Przechowywane winny być potem najlepiej w hermetycznych opakowaniach, w temperaturze 4,5oC i 40% wilgotności względnej powietrza
Skłonność do pośpiechowatości:
Występuje u cebuli uprawianej z dymki (dymka o danej średnicy, wysadzana w pole - zamiast cebuli konsumpcyjnej daje pędy)
Drugi czynnik - skłonności do tworzenia pośpiechów sprzyja temperatura przechowywania dymki około 10oC, hamuje ta skłonność temperatura 30oC (dymienie)
skład chemiczny
Ostry smak cebuli: olejek lotny (dwusiarczek allilopropylowy), uwarunkowania (czynniki genetyczne i środowiskowe).
W sumie stwierdzono w cebuli obecność 23 lotnych związków:
GRUPA I (bezpośrednie spożycie, sałatki)
łagodny smak
delikatna, soczysta konsystencja miąższu, niższa zawartość s.m. i związków siarki - Sochaczewska, Warszawska, Czerniakowska, Kutnowska
GRUPA II (przetwórstwo, przyprawy, susz, przemysł farmaceutyczny) do produkcji olejków lotnych zawierających S
ostrzejszy smak
mniej delikatna konsystencja miąższu - Rawska, Wolska
zawartość witaminy C skorelowana jest w cebuli z niższą zawartością s. m.
bardzo różny stosunek cukrów prostych do sacharozy u różnych odmian; odmiany o większej trwałości przechowalniczej zawierają więcej sacharozy niż cukrów prostych („mały ułamek”)
zawartość suchej masy = najpierw suszenie w temperaturze 60-70oC a potem w 105oC do stałej wagi
ekstrakt - refraktometr ręczny (w pracach hodowlanych) - zawartość ekstraktu oznaczona refraktometrycznie jest nieznacznie wyższa od określenia zawartości s. m. metodą suszarkową
zawartość cukrów prostych i ogółem metodą Looffa-Schoorla (w % św. m.)
smak - organoleptycznie lub dokładnie metodą chromatografii gazowej (zawartość związków lotnych)
liofilizacja - odwadnianie (suszenie) produktów uprzednio zamrożonych przez sublimację w próżni kryształków lodu; stosuje się liofilizację żywności, materiału biologicznego przeznaczonego do badań, osocza krwi (wytworzenie tzw. suchej plazmy), tkanek (np. kostnych do przeszczepów)
Produkcja
Cebula zajmuje II miejsce po pomidorze w światowej produkcji 15 ważnych gospodarczo warzyw (FAO)
Średnie plony:
W krajach rozwiniętych - 30 t/ha
W krajach rozwijających się - 8 t/ha
W Polsce - 15 t/ha (ale i 50-60 t/ha)
Przeciętnie, roczne spożycie cebuli na świecie 5-10 kg/osobę
Produkcja cebuli w Polsce 9-11 kg/osobę a spożycie 7-8 kg/osobę
W Polsce powierzchnia uprawy 23-27 tyś. ha; średnie zbiory około 400 tyś. ton (eksport 50-80 tyś. ton)
Cebula należy w Polsce do sześciu gatunków warzyw o największym znaczeniu gospodarczym
Spożywana; w stanie świeżym, przyprawa kuchenna, konserwowana, susz, składnik sałatek warzywnych, marynat
Łatwe, długie przechowywanie
Rynki światowe cenią polską cebulę za: piękny, kulisty kształt, słomkową barwę łuski suchej, biały miąższ, łagodny, słodki smak, bardzo dobrą wartość przechowalniczą
POR (warzywo smakowe i przyprawowe)
Wzrost znaczenia gospodarczego: przetwórstwo, suszarnictwo, zamrażalnictwo, eksport
Użycie jak: szparagi, komponent surówek i sałatek, składnik przetworów warzywnych
Wartość odżywcza: dużo soli mineralnych (Ca, P), witamina C, β karoten (Japonia), witamina B1, B2, kwas nikotynowy
Eksport + przemysł = centralna, wsch. i płd. część Polski; zaopatrzenie krajowe - reszta
Europa Płn., Bliski Wschód, Azja - warzywo zimujące w polu; HODOWLA POLSKA MA TU WIELKIE POLE DO POPISU!
Pochodzenie
wschodnie rejony Morza Śródziemnego (występuje tam w stanie naturalnym)
płd.- zach. Azja (znany i uprawiany w starożytnym Egipcie, Palestynie, Grecji i Rzymie)
por jest rośliną dwuletnią (tetraploid 4x=2n=32) samozgodny, obcopylny
bardzo podobny jest Kurrat uprawiany w Egipcie; Kurrat x por (w Europie) → źródło odporności na wirus żółtej plamistości
PROBLEMY HODOWLI
poliploidalność - trudności w opracowaniu genetycznym i identyfikacji genów ważnych cech użytkowych
potrzeba hodowli odmian przystosowanych do uprawy w różnych okresach roku (wczesnych, średnio wczesnych, późnych, zimujących w gruncie)
wyhodowanie odmian o długich cebulach jednakowej grubości na całej długości
rzekoma łodyga powinna być gładka (bez podłużnych wgłębień) skala 1-5
średnica łodygi od 1,5 do 2,5 cm
pokrój wzniosły (bo mechanizacja)
liście ciemnozielone (skala 1-5 → 5 - ciemnozielone, 3- zielone, 1 - jasnozielone)
odmiany odporne na rdzę (Puccina porri), fioletową plamistość liści, papierową plamistość
odporność na wybijanie w pędy (wtedy wyższy plon)
w Polsce ogromne trudności z produkcją nasion pora (więc konieczna selekcja roślin na dobre zawiązywanie dużych nasion); nasiona drobne eliminować! → kalibrowanie = metoda na dobrą selekcję genotypów odznaczających się dobrą produktywnością nasion
CZOSNEK (2x=16)
Pochodzenie
Pierwotne centra pochodzenia = górskie i podgórskie rejony Azji Środkowej (Pamir, Ałtaj), Afganistanu i Iranu
Znany był w starożytnym Egipcie 3000 lat p.n.Ch., również w Palestynie, Grecji, Rzymie oraz Chinach
W Polsce do uprawy wprowadzony w średniowieczu (kupcy i Tatarzy)
Dziki przodek czosnku Allium longicuspis: uprawiany i spożywany w Kazachstanie (występuje tam wiele dziko rosnących form uprawianych lokalnie), źródło cech użytkowych
Z form dzikich → spontaniczne somatyczne mutacje → EKOTYPY; bo czosnek rozmnaża się głównie wegetatywnie
Bardzo interesująca różnorodność (ekotypy, odmiany):
Różna długość okresu wegetacji
Wielkość cebul i ząbków
Liczba ząbków
Barwa łusek
Zdolność do kwitnienia
Długość pędów kwiatostanowych
Wielkość cebulek powietrznych
Wartość przechowalnicza
Odporność na niesprzyjające warunki środowiska
Odporność na choroby i szkodniki