Funkcje języka - relacje języka do szeroko rozumianego środowiska. Przez środowisko rozumiemy tu świat, rzeczywistość, przyrodę, społeczeństwo, ludzi, struktury społeczne, kulturę, procesy psychiczne, emocje, sytuacje komunikacyjne.
Językowi przypisywane są 3 podstawowe funkcje:
Kognitywna - poznawcza, racjonalna. Polega ona na wyrażaniu myśli, sądów, idei, pojęć, ale także na realizowaniu ich. Funkcja ta polega na zdobywaniu wiedzy o świecie. Badają ją: logika, psychologia, filozofia.
Społeczna - odzwierciedla miejsce i rolę języka w relacjach społecznych. Język jest narzędziem tworzenia i regulowania relacji społecznych. Jest też najważniejszym narzędziem podziału kompetencji i układu ról społecznych w różnych sytuacjach. Badają ją: socjologia, psychologia społeczna, medioznawstwo.
Afektywna - emotywna, ekspresywna. Jest związana z przekazywaniem emocji. Badają ją: poetyka, literaturoznawstwo, psychologia twórczości.
Językoznawstwo przez 2000 lat nie zajmowało się funkcjami języka. Dopiero w XX wieku, kiedy pojawia się językoznawstwo kulturalne, pojawiają się lingwistyczne teorie funkcjonowania języka. I tak, w 1925 roku austriacki psycholog K. Buhler wydał książkę Teoria języka. W Teorii została omówiona teoria języka jako narzędzia psychologicznego, jako narzędzia oddziaływań na innych ludzi. Przedmiotem zainteresowania autora są w niej ludzkie zachowania, opis psychiki człowieka. Uważał on, że w systemie współdziałań międzyludzkich język jest narzędziem w tym samym stopniu, co gestykulacja i inne znaki pozawerbalne. Rozpatrywał język w kategoriach funkcjonowania. Funkcja języka według Buhlera to bezpośrednie oddziaływanie języka na uczestników aktu mowy. Wyróżnił 3 podstawowe funkcje języka:
Funkcja znaku, przedstawiania, opisywania stanu rzeczy i przedmiotów. Funkcję tę uważa się za najważniejszą dlatego, że tylko języki naturalne pełnią tę funkcję.
Funkcja wyrażania siebie, ekspresywne wyrażanie psychologicznych i fizjologicznych cech nadawcy. Znaki występują tu jak symptomy pewnych stanów i cech nadawcy.
Funkcja apelacyjna, impresywna, funkcja oddziaływania na odbiorcę za pośrednictwem mówienia. Znak jest tu sygnałem dla odbiorcy np.: stój, chodź.
Te trzy wymienione funkcje opierają się na następujących relacjach: relacji do podmiotu mówienia, relacji do mówiącego, relacji do słuchającego. Klasyfikacja Buhlera ma charakter aksjomatyczny (deterministyczny). U jej podstaw leżą logiczne założenia system podstaw i idei.
W latach 60. Roman Jakobson napisał artykuł Lingwistyka a poetyka, bazując na teorii C. Shannona i pracach Bronisława Malinowskiego. Jakobson proponuje teorię aksjomatyczną (teorię strukturę aktu mowy). Funkcje języka są według niego przyporządkowane elementom sytuacji komunikacyjnej, a przede wszystkim są przyporządkowane różnym orientacjom na różne elementy tej sytuacji. Możliwa jest przy tym orientacja na:
nadawcę - funkcja ekspresywna, w której celem komunikatu jest nadawca;
odbiorcę - funkcja konatywna, impresywna, której istotą jest wpływ na partnera;
kontekst - funkcja przedstawieniowa (referencyjna, symboliczna), czyli reprezentacja przedmiotów i faktów;
kod - funkcja metajęzykowa, która koncentruje się na samym kodzie (opisuje język);
kontakt - funkcja fatyczna, czyli nawiązanie i podtrzymywanie kontaktów w społeczeństwie;
komunikat - funkcja poetycka, czyli operacje ze znakami, z formą językową tekstu, koncentracja uwagi na sposobie mówienia.
M. Halliday, twórca londyńskiej szkoły funkcjonalnej, autorytet w zakresie lingwistyki funkcjonalnej, doszedł do wniosku, że język dzieci ma o wiele więcej funkcji. Są to:
funkcja interaktywna czyli interpersonalna, np. zabierz!, polegająca na używaniu języka jako narzędzia komunikacji społecznej; w zakresie tej funkcji Halliday rozróżnił funkcję regulacyjną sprowadzającą się do regulowania stosunków społecznych za pomocą formy przekazywania komunikatów, oraz funkcję indeksową (manifestacyjną), która występuje, gdy mówiąc o czymś nadawca wyraża przynależność do pewnej grupy społecznej;
funkcja reprezentacyjna czyli reprezentacja jakichś stanów rzeczy, np. ba!; obejmuje nazywanie, przedstawianie komunikacji w formie znaków językowych, stanów racjonalnych, a także stany nieracjonalne, emocjonalne
funkcja tekstowa, polega na organizacji aktów mowy, tekstu, za pomocą wyrazów językowych, a także uporządkowanie w tekście wyrazów funkcyjnych, np. oraz.
M. Halliday wyróżnił podstawowe funkcje języka:
instrumentalna - język jako narzędzie do wyrażania potrzeb
regulująca - język jako narzędzie rozkazujące i regulujące kontkaty międzyludzkie
interaktywna - język jako podstawowy sposób kontaktów międzyludzkich
reprezentująca - język jako narzedzie do przetwarzania wiedzy
imaginacji - język jako narzędzie przekazywania myśli i wyobrażeń
heurystyczna - język umożliwiający uczenie się
personalna - język jako narzędzie wyrażające emocje i odczucia
Można także wyróżnić za prof. Aleksandrem Kiklewiczem [1] funkcje języka, uwzględniając jego relacje do środowiska:
Funkcja nominatywna (przedstawieniowa, metajęzykowa, nazywająca) polega na tym, że jednostki języka, wyrazy, zdania występują jako znaki przedmiotów i stanów rzeczy. W pewnym stopniu struktura semantyczna znaczeniowo odzwierciedla strukturę świata. Według hipotezy relatywizmu lub determinizmu lingwistycznego, sformułowanej przez E. Sapira, rozwiniętej później przez B. Whorfa, język określa sposób i formy poznania świata przez człowieka. Autorzy ci twierdzili, że na naszą kulturę wpływa język. Stali się twórcami psycholingwistyki - chcieli udowodnić że gramatyka wpływa na nasze procesy poznawcze. Dziś tym zagadnieniem zajmuje się lingwistyka kognitywna.
Funkcja kognitywna (poznawcza, funkcjonalna, encyklopedyczna) to rola języka w procesach poznania świata przez człowieka. Każdy język jest źródłem informacji o świecie. Opanowanie języka jest zawsze przyswojeniem wiedzy o świecie. Źródłem informacji są przede wszystkim znaki, wyrazy, idiomy. Poznawcza funkcja języka jest najbardziej oczywista w przypadku przyswajania języków obcych. Funkcja kognitywna to fragment wiedzy człowieka o świecie (czyli koncept). Każdemu znakowi, wyrazowi języka, nie tylko przyporządkowane jest znaczenie leksykalne, ale także określa on kategorie kognitywne, które są bogatsze, szersze niż znaczenie leksykalne. Każde wyrażenie językowe, każdy tekst interpretowany jest w świetle jakiejś określonej kategorii kognitywnej.
Funkcja perceptywna (dekodująca) to rola języka jako środka rozumienia tekstów. W wielu sytuacjach komunikacji wirtualnej język ma jedynie funkcje odbiorczą.
Funkcja komunikacyjna (społeczna, pierwotna) umożliwia relacje społeczne, realizowanie wspólnej działalności, podział ról w społeczeństwie. Występuje w kilku rodzajach:
a) Funkcja interaktywna (interpersonalna), w której język jest najważniejszym narzędziem przekazywania informacji i oddziaływania na partnerów za pomocą informacji. W latach 60. XX w pojawiła się pragmalingwistyka, która bada użycie języka w społeczeństwie, w aktach mowy. Jej twórcą był angielski filozof John Langshaw Austin. Wydał książkę O aktach mowy. Przedmiotem tej teorii nie są tylko zdania językowe, ale też czynności, które realizujemy artykułując zdania. Austin rozróżnił 3 aspekty wyrażeń językowych: lokucja - samo wypowiedzenie jakiejś treści, samo zdanie, np. Dzień dobry!, illokucja - intencja, zamiar, plan, który realizuje człowiek za pomocą wyrażenia językowego (mówiąc Dzień dobry! realizuję akt przywitania się), perlokucja - zaplanowane następstwo, a więc to, co nadawca zakłada w czynnościach, w zachowaniu odbiorcy.
b) Funkcja manifestacyjna (indeksowa) polega na tym, że za pomocą języka człowiek wyraża, manifestuje swoją przynależność lub nieprzynależność do pewnych grup społecznych. Zwykle w tym celu używa się socjolektów, np. ktoś, kto mówi w żargonie przestępczym, ujawnia, że należy do grona przestępczego.
c) Funkcja fatyczna - pojęcie to wprowadził Bronisław Malinowski. Polega na tym, że za pomocą języka, w formie mówienia, stwarzamy i podtrzymujemy stosunki społeczne. Jest to czynność niedynamiczna, w pewnym sensie zachowanie fatyczne jest bezsensowne (np. puste rozmowy toczone tylko po to, by podtrzymać kontakt). Sam fakt rozmowy jest ważniejszy niż to, co się mówi.Funkcja aktywna polega na użyciu języka w celu realizacji psychicznej, intelektualnej lub emocjonalnej aktywności człowieka. Najczęściej realizuje się jako funkcja emotywna: a) funkcja myślowa - realizacja myślenia przez mówienie, b) mówienie wewnętrzne (mówienie bez słów, L. Wygocki), c) mówienie egocentryczne czyli echologia (J. Piaget) - w mówieniu dzieci ponad 80% tekstów nie ma adresata, zwykle jest to mówienie w celu echologii, czyli w celu przyswojenia języka, d) funkcja tekstowa - wykorzystanie języka w celu pisania tekstów. W przypadku tekstów pisanych odbiorca jest wirtualny, a czasami nie istnieje.
Funkcja magiczna (kreacyjna) - polega na wierze człowieka w to, że znaki językowe, przede wszystkim wyrazy, to naturalne części nazywanych przedmiotów, rzeczy, a więc używając ich możemy oddziaływać na rzeczy, na świat. Człowiek wierzy, że mówiąc może oddziaływać na przedmioty materialne np. dzień dobry oddziałuje magicznie, sprawia, że ktoś będzie miał dobry dzień, że będzie zdrów.
Majewicz podaje klasyfikację Humboldta zmodyfikowaną w taki sposób, aby podkreślić różnice w ilości informacji zgramatykalizowanej:
Języki izolujące.
Języki inflektywne:
języki aglutynacyjne,
języki fleksyjne,
języki alternujące.
Języki polisyntetyczne.
W językach izolujących nie ma różnicy między wyrazem a morfemem, a wszystkie morfemy niosą zasadniczo informację leksykalną. Języki inflektywne posiadają wyrazy złożone z rdzenia niosącego informację leksykalną i różnego typu afiksów niosących informację gramatyczną. Wreszcie w językach polisyntetycznych znika różnica między wyrazem a zdaniem. Wyraz składa się tu z jednego lub kilku rdzeni niosących informację leksykalną, oraz z afiksów niosących możliwie maksymalną informację gramatyczną. Języki polisyntetyczne zaliczano wcześniej do typu aglutynacyjnego lub fleksyjnego w zależności od tego, czy afiksy mają jedną funkcję syntaktyczną, czy też wiele. Istnieją również języki polisyntetyczne, w których brak afiksów, a informację gramatyczną przenosi kolejność morfemów semantycznych, podobnie jak w językach izolujących. Morfemy w językach izolujących mogą jednak stać samodzielnie, natomiast w językach polisyntetycznych - nie.
26. Co to jest kognitywizm?
Zajmuje się odtwarzaniem na podstawie danych językowych obrazu świata istniejącego umysłach ludzkich oraz stara się ukazywać jak ludzie go konstruują. Metodologia kognitywna pozwala na prawie całościowy opis znaczeń w powiązaniu z ludzkim myśleniem i zachowaniem.
34. Językoznawstwo synchroniczne a diachroniczne
Można dokonać tego podziału co najmniej z jednego jeszcze punktu widzenia, a mianowicie ze względu na rodzaj faktów językowych, jakie opisuje językoznawstwo. Fakty językowe podzielić można mianowicie na dwie główne klasy:
- na tzw. Fakty synchroniczne (opisowe), polegające na takim czy innym stanie języka (lub któregoś z jego składników) w określonym czasie,
- na tzw. Fakty diachroniczne (historyczne), czyli na zmiany w języku na przestrzeni lat
Zależnie od tego, który z tych dwu rodzajów faktów opisuje językoznawca, uprawia albo językoznawstwo synchroniczne (czyli opisowe), albo diachroniczne (czyli historyczne). Że zaś nie można opisać zmiany nie opisując zarazem jej punktu wyjścia i jej wyniku, więc językoznawcę-diachronistę interesują zawsze trzy rodzaje faktów:
1) stan, który uległ zmianie,
2) sama zmiana,
3) stan przez nią spowodowany.
Z reguły przy tym dany mu jest tylko stan końcowy, stan zaś początkowy i samą zmianę musi zrekonstruować (odtworzyć). To z kolei wymaga metod badawczych odmiennych od stosowanych przez synchronistę.
Przy takim rozumieniu terminów- dość częstym wśród językoznawców, ale nie powszechnym-różnica między językoznawstwem diachronicznym asynchronicznym jest różnicą tematyczną i metodologiczną, a nie chronologiczną. O synchroniczności czy diachroniczności określanych badań decyduje to, czy dotyczą tylko stanów, czy także zmian, a nie to, czy lingwista opisuje język sobie współczesny, czy dawniejszy. Tak np. pracę dzisiejszą opisującą wyłącznie język Kochanowskiego, Mahometa, Cycerona czy proroka Jeremiasza na podstawie własnych tekstów danego autora uznamy z a pracę równie synchroniczną jak analogiczny opis języka Iwaszkiewicza; natomiast twierdzenie, że Polacy ostatnich dziesięcioleci przekalkowali wyrażenie Jestem do tyłu z robotą z angielskiego I'm backward with my work, jest stwierdzeniem równie diachronicznym jak to, że starogrecki wyraz khitôn `rodzaj koszuli' był zapożyczeniem z języka Fenicjan.
36. Główne rodziny językowe i ich rozmieszczenie
Indoeuropejska- Europa, Iran, Afganistan, Pakistan, północne Indie,
Sinotybetańska- Chiny, Tybet, Birma, Laos,
Austronezyjska- Indonezja, Malezja, Polinezja,
Semito-chamicka (afroazjatycka)- Egipt, wschodnia Afryka, północna Nigeria,
Niger-Kogo- Afryka Zachodnia, Tanzania, Uganda, Zair,
Drawidyjska- południowe Indie,
Ałtajska- Turcja, Mongolia, Azerbejdżan, Uzbekistan, Kazachstan,
Język japoński- Japonia,
Język koreański- Korea.
Rodziny języków indoeuropejskich:
Języki tocharskie - występowały na obszarze wschodniego Turkiestanu Chińskiego i w Azji Środkowej.
Języki indyjskie (indoirańskie)
Języki irańskie-w okresie staroirańskim języki te podzieliły się na cztery grupy terytorialne:
płd-zach., płd-wsch., płn-zach. i płn-wsch.
Języki anatolijskie (hetyckie)
Języki tracko-ormiańskie
Języki greckie
Języki albańskie
Języki italskie (romańskie)
Języki celtyckie
Języki germańskie
Języki bałtyckie
Języki słowiańskie
Proces wyodrębniania się poszczególnych rodzin języków indoeuropejskich przebiegał stopniowo i trwał kilkadziesiąt wieków. Migracje kolejnych zespołów etnicznych obszaru wspólnoty pie. przebiegały w czterech etapów. W wyniku tych wędrówek dawna wspólnota pie. podzieliła się na zespoły peryferyczne ( zespół, który wytworzył kulturę Tocharów, zespół późniejszej kultury hetyckiej, Italicy i Celtowie, plemiona pragreckie i pragermańskie) i centralne, które dłużej pozostały w jej obrębie, stanowiąc swoiste centrum ludów indoeuropejskich. Rozbicie centrum nastąpiło w czwartym etapie migracji Indoeuropejczyków, kiedy to wyodrębnił się zespół indoirański, tracko-ormiański, albański i bałto-słowiański. Języki peryferyczne to: tocharskie, celtyckie, greckie, germańskie, anatolijskie, italskie) oraz języki centralne (indyjskie, irańskie, tracko-ormiańskie, albańskie, bałtyckie i słowiańskie) Znajduje to motywację w tym, że w obu tych grupach języków ie. W inny nieco sposób przebiegały pewne procesy językowe i odmienne były wyniki tych procesów.
Językowy obraz świata
Przytoczmy na początek definicję autorstwa R. Tokarskiego, zamieszczoną w tomie 2. Encyklopedii kultury polskiej XX wieku (1993, s. 358) i powtórzoną w artykule Językowy obraz świata a niektóre założenia kognitywizmu (1998). Brzmi ona:
„Językowy obraz świata najogólniej mówiąc, to zbiór prawidłowości zawartych w kategorialnych związkach gramatycznych (fleksyjnych, słowotwórczych i składniowych) oraz w semantycznych strukturach leksyki, pokazujących swoiste dla danego języka sposoby widzenia poszczególnych składników świata, panujących w nim hierarchii i akceptowanych przez społeczność językową wartości”.
Można na opisywane zjawisko spojrzeć od drugiej strony i powiedzieć, że językowy obraz świata to:
`sposób ujmowania świata (jego percepcji i konceptualizacji), dający się odczytać z faktów językowych, tj. cech fleksyjnych, derywacyjnych, frazeologizmów, grup synonimicznych, świadczących o swoistej kategoryzacji swiata, wreszcie z konotacji i stereotypów wiązanych z obiektami nazywanymi'.
Rodziny języków świata |
|
|
|
Tabele i zestawienia
Języki |
N jęz. |
% ludn. |
Siedziby kilka tys. lat temu |
Przykładowe języki i liczba ich użytkowników (L) |
Uwagi |
Indoeuropejskie |
(300) |
45 |
prawd. Azja Mniejsza lub stepy pd.-wsch. Europy (obecnie cały świat) |
hindi 500, hiszpański 400, angielski 360, bengalski 220, portugalski 190, rosyjski 150, (...) polski 40 |
a |
Uralskie |
25 |
0,4 |
Europa wsch., zach. Syberia |
węgierski 11, fiński 5, estoński 1, mordwińskie 1, maryjski 0,6, lapoński 0,03 |
a, b |
Drawidyjskie |
75 |
3,9 |
Azja pd.-zach. (Iran?), obecnie gł. Indie pd. |
telugu 84, tamilski 74, kannada 41, malajalam 40 |
a, b |
Afroazjatyckie („semitochamickie”) |
(500) |
6,4 |
Afryka pn., Płw. Arabski |
arabski 235 (różne dialekty), hausa 30, jęz. berberyjskie 12, hebrajski 4 |
|
Kartwelskie |
4 |
0,07 |
pd-zach. Kaukaz |
gruziński 4, czański, swański, megrelski |
a, c |
Abchasko-adygejskie |
4 |
0,01 |
pn-zach. Kaukaz |
kabardyńsko-czerkieski 0,4, abchaski 0,1, adygejski 0,1, abazyński 0,04 |
c |
Nachijsko-dagestańskie |
(30) |
0,03 |
pn-wsch. Kaukaz |
czeczeński 1, awarski 0,4, lezgiński 0,4, inguski 0,2 |
c |
Baskijski |
1 |
0,02 |
Płw. Iberyjski |
baskijski 1 |
d |
Tureckie |
40 |
2,0 |
Azja środk.-wsch. |
turecki 66, azerski 30, uzbecki 18, kazachski 10, jakucki 0,4 |
a, e |
Mongolskie |
10 |
0,1 |
Azja środk.-wsch. |
mongolski 2,5, buriacki 0,7 |
a, e |
Mandżurskie |
10 |
0,1 |
Azja wsch. |
mandżurski (kilka tys.?), ewenkijski 0,03 |
a, e |
Japoński |
1 |
2,0 |
Japonia |
japoński 127 |
f |
Koreański |
1 |
1,2 |
Korea |
koreański 75 |
f |
Paleoazjatyckie |
10 |
0,001 |
pierwotne ludy Syberii |
czukocki 0,015, kecki 0,0005 |
|
Eskimo-aleuckie |
(10) |
0,002 |
Azja pn.-wsch., Alaska |
eskimoskie 0,1, aleuckie 0,001 |
g |
Indiańskie |
(2000) |
0,4 |
Ameryka (pochodzenie z Azji pn.-wsch.) |
keczua 10, ajmara 2,5, maja 0,7, nahuatl 1, nawaho 0,15 |
h, i |
Buruszaski |
1 |
0,001 |
Hindukusz |
buruszaski 0,06 |
|
Chińsko-tybetańskie |
(360) |
21,1 |
Chiny |
chiński 1250, birmański 33, tybetański 3 |
j |
Tajsko-kadajskie |
(70) |
1,5 |
pd. Chiny (dziś Indochiny) |
tajski (z laotańskim) 56 |
k |
Hmong-mien |
(30) |
0,1 |
pd. Chiny |
miao (w tym hmong) 5, jao 1 |
k, l |
Austroazjatyckie |
(170) |
2,0 |
Indochiny |
wietnamski 74, khmerski 12 |
k |
Austronezyjskie |
(1260) |
5,5 |
pd.-wsch. Chiny (?) |
jawajski 87, bisaja 30, maoryski 0,3 |
k |
Niger-kongijskie (w tym bantu) |
(1500) |
7,2 |
Afryka zach. i środk. (obecnie większość Afryki) |
joruba 28, fulbe 25, malinke 5, zulu 10, xhosa 7, wolof 3 |
ł |
Nilo-saharyjskie |
(200) |
0,7 |
Sudan |
dinka 3, mangbetu 1 |
|
Khoi-san |
30 |
0,005 |
pierwotna ludność Afryki Pd. (m.in. Buszmeni) |
nama 0,05 |
|
Australijskie |
(260) |
0,001 |
Australia |
mabuiag ok. 0,005, inne poniżej 0,001 |
m |
Papuaskie |
(700) |
0,1 |
Nowa Gwinea |
enga 0,3, czimbu 0,2 |
l, m |
N — orientacyjna liczba języków używanych współcześnie (podanie dokładnej liczby języków nie jest możliwe, głównie ze względu na brak jednoznacznych kryteriów rozróżnienia między dialektem i językiem), % — odsetek ludności świata należący do danej grupy językowej; L — ocena liczby osób, dla których dany język jest językiem ojczystym (w milionach, 2003). |
|||||
Typologia jest dziedziną językoznawstwa, która zajmuje się językami ze względu na ich cechy (gramatyczne, fonetyczne, leksykalne). Klasyfikacje typologiczne, w odróżnieniu od klasyfikacji genetycznych, nie grupują języków według ich pochodzenia. W klasyfikacji genetycznej (zob. językoznawstwo historyczne) języki grupuje się w rodziny, które łączy wspólny przodek, natomiast typologia łączy różne, często bliżej niespokrewnione języki, w typy.
Typologia ogólna jest częścią językoznawstwa ogólnego. Bada uniwersalia językowe, a więc to, co podobne lub identyczne we wszystkich językach świata. Np. w każdym języku istnieją spółgłoski i samogłoski, a liczba samogłosek niskiego stopnia zwężenia (e, o) jest mniejsza lub równa liczbie samogłosek wyższego stopnia zwężenia (i, y, u).
Typologia kontrastywna bada różnice istniejące pomiędzy językami. Np. liczba fonemów w niektórych językach kaukaskich przekracza 80, w języku polskim wynosi ok. 40, a istnieją języki, w których spada poniżej 20. Typologia kontrastywna bada też objętość leksykonu w językach świata. Np. w języku czeskim jest jakoby ok. 250 tys. wyrazów, podczas gdy w polskim - 125 tysięc
Alfabet (1) to inaczej pismo alfabetyczne[edytuj]
Fonetyczny system pisma, w którym każdy znak (zwany literą) odpowiada zasadniczo jednemu dźwiękowi - głosce (samogłosce lub spółgłosce). W tym rozumieniu alfabety są różne, gdy ich zasadnicze zestawy liter różnią się krojem pomiędzy sobą, np. alfabet grecki, alfabet łaciński i alfabet cyrylicki są różne, a alfabet polski i alfabet niemiecki są tylko wariantami alfabetu łacińskiego. To rozumienie terminu "alfabet" jest równoznaczne z terminem "pismo" (np. pismo łacińskie = alfabet łaciński).
(A) Pisma fonetyczne, pokrewne pismom alfabetycznym[edytuj]
W takim rozumieniu alfabet odróżnia się zarówno od pism niefonetycznych (ideograficznych lub mieszanych), jak i od innych typów pism fonetycznych (jak: abdżad, abugida i sylabariusz). Te pozostałe rodzaje pism fonetycznych, również niekiedy bywają nazywane alfabetami, co nie jest całkiem poprawne.
W alfabetach samogłoskom i spółgłoskom odpowiadają odrębne, równorzędne i samodzielne litery (lub ich złożenia, ewentualnie złożenia liter z niesamodzielnymi i pozbawionymi odrębnej wartości znakami diakrytycznymi). W abdżadach podstawowymi znakami są tylko spółgłoski (samogłoski najczęściej są w ogóle pomijane w zapisie, a jeśli są zapisywane, to najczęściej przy pomocy matres lectionis lub znaków diakrytycznych). W abugidach podstawowymi znakami są sylaby zaczynające się od spółgłoski i kończące taką samą samogłoską (np. -a), zaś sylaby z inną samogłoską zapisywane są poprzez modyfikację znaku podstawowego z użyciem niesamodzielnych znaków diakrytycznych. W sylabariuszach zasadniczo każda sylaba (z taka samą spółgłoską nagłosową i z inną samogłoską wygłosową) posiada swój odrębny znak, nieanalizowany na części składowe.
(B) Pisma niealfabetyczne i niefonetyczne[edytuj]
Alfabetem absolutnie nie należy nazywać pisma ideograficznego lub złożonego, jak np. pisma chińskiego, pisma japońskiego, czy też hieroglifów egipskich.
(C.1) Pierwszy podział pism alfabetycznych[edytuj]
Alfabety dzielą się na:
linearne (każda następna litera w słowie zapisywana jest w jednej linii z literą poprzedzającą; jak w alfabecie łacińskim),
nielinearne (samodzielne litery, składające się na jedną sylabę, układane są w grupy tworzące kwadraty, a dopiero sylaby zapisywane są w jednej linii, jedna po drugiej; jedynym żywym przykładem jest alfabet koreański czyli hangyl).
(C.2) Drugi podział pism alfabetycznych[edytuj]
Alfabety dzielą się też na dwuszeregowe i jednoszeregowe, ze względu na to, czy posiadają systemy małych i wielkich liter (alfabety łaciński, grecki, cyrylicki i ormiański) czy też tylko jeden system liter (alfabety gruziński, koreański, syryjski, koptyjski, gocki, runiczny i inne alfabety historyczne, dziś martwe).
Alfabet (2) to inaczej "alfabet narodowy"[edytuj]
Zestaw liter i innych, uzupełniających znaków pisma, używany dla danego języka lub narodu, ułożony w tradycyjnym, ustalonym porządku. W tym rozumieniu alfabety są różne, choć stanowią warianty narodowe tego samego pisma alfabetycznego, gdy posiadają własne, odrębne znaki, np. alfabet polski różni się od alfabetu niemieckiego, gdyż (zasadniczo) nie używa liter v i q, oraz wcale nie używa liter ä, ö i ß, a za to używa liter ą, ł i ź, których nie używa alfabet niemiecki. Natomiast alfabet angielski nie różni się od poklasycznego alfabetu łacińskiego, gdyż (zasadniczo) używa tylko tych samych 26 liter.
W tym sensie mówi się, że alfabety to zamknięte systemy pisma - liczba występujących w nich znaków zmienia się bardzo rzadko, a zmiany (dodanie znaków, usunięcie znaków) prowadzą do powstania nowego alfabetu.
Z licznymi alfabetami narodowymi mamy do czynienia przede wszystkim w przypadku pisma łacińskiego i pisma cyrylickiego (cyrylicy).
Alfabet (3) to inaczej "porządek alfabetyczny"[edytuj]
Tradycyjny, ustalony porządek znaków właściwy dla danego alfabetu narodowego. W tym sensie np. alfabet niderlandzki, alfabet hiszpański, alfabet czeski i alfabet duński różnią się między sobą i od innych narodowych wariantów pisma łacińskiego, że w każdym z nich pewne (różne) grupy liter są traktowane jak odrębna litera i zapisywane w innym miejscu, niżby to wynikało z ogólnego porządku liter właściwego dla alfabetu łacińskiego. I tak: w hiszpańskim ll jest zapisywane po l, w czeskim ch jest zapisywane po h, w niderlandzkim (holenderskim) IJ jest traktowane jako samodzielna litera i zapisywane na równi z y, zaś w duńskim aa jest traktowane jako inny wariant zapisu å i jest ostatnią literą alfabetu.
Alfabet (4) fonetyczny to inaczej system transkrypcji mowy[edytuj]
Mianem alfabetu określa się też różne systemy transkrypcji fonetycznej języka mówionego, niezależne od stosowanego przez dany język systemu pisma (a także od faktu, czy dany język w ogóle jest językiem pisanym, czy tylko mówionym). Najbardziej znanym systemem tego typu jest międzynarodowy alfabet fonetyczny (zw. w skrócie ang. IPA lub z fr. API).
Klasyfikacja strukturalna (Typologia języków)
Natomiast różne klasyfikacje strukturalne dzielą języki zależnie od pewnych cech struktury. Najczęściej stosowane kryteria to:
Kryterium fonologiczno-fonetyczne
ze względu na liczbę fonemów:
języki bogate w fonemy (>50) - np. języki kaukaskie
języki średnio bogate w fonemy - np. większość języków europejskich
języki ubogie w fonemy (<20) - np. j. hawajski
ze względu na stosunek samogłosek i spółgłosek:
języki samogłoskowe (>30% samogłosek) - np. j. francuski, niektóre języki polinezyjskie
języki spółgłoskowe (>70% spółgłosek) - np. większość języków kaukaskich
ze względu na prozodię
języki prozodyczne:
o niestałym akcencie - np. j. rosyjski, angielski
oparte na iloczasie - np. łacina
oparte na intonacji - np. j. chiński
języki nieprozodyczne:
o stałym akcencie inicjalnym - np. j. czeski, węgierski, chiński, mongolski
o stałym akcencie oksytonicznym - np. j. francuski, armeński
o stałym akcencie paroksytonicznym - np. j. włoski
o stałym akcencie proparoksytonicznym - np. j. macedoński
Kryterium morfologiczne
języki izolujące - większość pojedynczych morfemów może być samodzielnymi wyrazami. Najbardziej typowym przykładem jest język chiński. Mniej typowym jest język angielski.
języki analityczne - stosunki gramatyczne wyrażają luźne morfemy w postaci form czasownika posiłkowego, przysłówków i przyimków. Przykładem może być język francuski.
języki aglutynacyjne - typowy wyraz to jeden morfem znaczeniowy i jeden lub więcej morfemów gramatycznych, z których każdy ma określoną pojedynczą funkcję, a ich wybór w niewielkim stopniu zależy od morfemu bazowego. Przykładem mogą być język turecki, węgierski, fiński, estoński. Mniej typowe języki aglutynacyjne to język japoński i esperanto. Wymarły język etruski też był aglutynacyjny.
języki fleksyjne (inaczej syntetyczne) - wyraz składa się zwykle z jednego morfemu znaczeniowego i jednego lub więcej morfemów gramatycznych, które bardzo często spełniają więcej niż jedną funkcje gramatyczną, i spełniają ją tylko przy pewnej grupie morfemów bazowych. Typowe przykłady to polski i łacina.
języki alternacyjne - w których funkcję gramatyczną spełniają alternacje samogłosek, czyli wymiany samogłosek zachodzące wewnątrz morfemu. Rdzeń spółgłoskowy pozostaje bez zmian. Typowym przykładem są tu języki semickie.
języki polisyntetyczne - w których elementy morfologiczne łączą w sobie liczne funkcje, a jednocześnie nie ma ściśle określonej kategorii części mowy. Rozmywa się różnica między wyrazem a zdaniem. Zaliczamy tu np. języki eskimo-aleuckie.
Kryterium syntaktyczne - Wykładniki syntaktyczne
języki pozycyjne - decyduje szyk wyrazów, np. język angielski: Mark killed a lion vs. a lion killed Mark. W pewnych sytuacjach szyk decyduje o znaczeniu również w języku polskim: psy gonią koty vs. koty gonią psy. Języki pozycyjne są zazwyczaj izolujące.
języki przypadkowe - decyduje forma wyrazów określających, np. język polski: Marek zabił lwa lub lwa zabił Marek vs. lew zabił Marka. Języki przypadkowe są zazwyczaj fleksyjne bądź aglutynacyjne.
języki koncentryczne (inkorporujące) - decyduje forma wyrazu określanego, np. język odżibwe māpa enima u-wītekēmākenan - 'ten człowiek jego-żona' ('żona tego człowieka'), nen-tawēmā u-kī-ness-ā-n wāwāškēššu-wan 'mój brat on-zabić-ją sarna'. Podobne konstrukcje spotyka się czasem w języku polskim: dom zasłania drzewa lub drzewa zasłania dom vs. drzewa zasłaniają dom itp. Języki inkorporujące są zazwyczaj polisyntetyczne.
Rodzina językowa - w klasyfikacji języków jednostka obejmująca grupę języków, co do których zakłada się lub istnieją bezpośrednie dowody, że wywodzą się one od wspólnego prajęzyka. Wniosek o pochodzeniu języków od wspólnego źródła wysuwa się ze względu na ich regularne podobieństwa (występowanie wspólnych lub zbliżonych form wyrazów, podobieństwo morfologii, składni itp.).
Rodzina językowa |
Liczba języków |
Liczba mówiących w mln |
443 |
2 480 |
|
365 |
1 250 |
|
1489 |
350 |
|
372 |
305 |
|
1262 |
250 |
|
75 |
200 |
|
65 |
124 |
|
70 |
80 |
|
168 |
72 |
|
199 |
50 |
|
38 |
25 |
|
32 |
10 |
|
5 |
4,5 |
|
30 |
3 |
|
29 |
0,25 |
|
11 |
0,1 |
|
258 |
0,05 |
|
5 |
0,02 |
|
10 |
195 |
|
6800 |
5350 |
Grecja i Rzym[edytuj]
Tradycja grecka i rzymska od VII w p.n.e. w większym stopniu badała ogólne problemy języka np. istotę języka, stosunek języka do logiki (czy za pomocą języka myślimy), retoryki, poetyki. Tradycja antyczna jest objaśnieniowa. Istniał spór filozofów, którego tematem był język. Analogiści rozpatrywali język z punktu widzenia logiki, bo język ma charakter logiczny. Anomaliści utrzymywali, że w języku rządzą anomalie i wszystko się w nim zmienia - koncepcja ta związana była z retoryką i poetyką.
Z tradycją antyczną związanych jest kilka pojęć:
teoria nominacji (nazywania) - język za pomocą znaków określa świat;
teoria physei - teoria fizycznego pochodzenia wyrazu głosząca, że nazwy należą do od świata i od przedmiotu;
teoria thesei - twierdzi, że nazwy nie należą od przedmiotu, ale są konwencjonalne, czyli należą do ludzi;
W tradycji greckiej występuje też językoznawstwo opisowe, którym zajmowała się szkoła aleksandryjska. W IV-II w p.n.e. przy bibliotece aleksandryjskiej istniał ośrodek badań nad językiem i tekstem, który stosował wieloaspektowy opis filozoficzny dotyczący różnych właściwości tekstu, a więc opis wszystkiego, co jest w tekście. Ustalono podział na części mowy, opisano deklinacje i koniugacje, ustalono zasady opisu składni. Z ośrodkiem tym związany był Dantus Aelius, którego "Sztuka gramatyki" była podstawowym podręcznikiem języka łacińskiego w całej Europie przez tysiąc lat.
speranto (pierwotnie Lingvo Internacia - "język międzynarodowy") - najbardziej rozpowszechniony na świecie międzynarodowy język pomocniczy[1]. Jego nazwa pochodzi od pseudonimu "Dr. Esperanto", pod którym żydowski lekarz Ludwik Zamenhof opublikował w 1887 podstawy języka. Jego celem było stworzenie neutralnego i łatwego do nauki języka (w zamierzeniu - łatwiejszego niż łacina[potrzebne źródło]), przydatnego do międzynarodowej komunikacji, nie zastępującego jednak innych, narodowych języków. W praktyce nigdy do tego nie doszło, gdyż językiem międzynarodowym, tak jak dawniej łacina a potem język francuski, stał się w XX wieku język angielski.
Pomimo iż żadne państwo nie uznaje esperanta za swój język urzędowy, jest ono używane przez międzynarodową wspólnotę, której wielkość, według różnych źródeł, szacowana jest na sto tysięcy do dwóch milionów użytkownikow (zależnie od poziomu opanowania języka)[2]. Esperanto doczekało się także międzynarodowego uznania, w postaci dwóch rezolucji UNESCO, a także wsparcia ze strony znanych osobistości życia publicznego. Współcześnie używa się tego języka w podróży, korespondencji, podczas międzynarodowych spotkań, kongresów, dyskusji naukowych, tworzenia oryginalnej literatury oraz jej tłumaczenia, w muzyce, teatrze, kinie, reportażu internetowym i mediach prasowych oraz do tworzenia audycji radiowych i telewizyjnych.
Zdecydowana większość słownictwa w esperanto pochodzi z języków zachodnioeuropejskich, jednocześnie ukazując wpływy języków słowiańskich poprzez swoją syntaktykę i morfologię. Morfemy nie podlegają zmianom i można tworzyć z nich ogromną ilość kombinacji, tworząc zróżnicowane znaczeniowo wyrazy; esperanto ma więc wiele wspólnego z językami analitycznymi, do których zalicza się między innymi chiński. Z drugiej jednak strony, struktura wewnętrzna esperanta w pewnym stopniu odzwierciedla języki aglutynacyjne, takie jak japoński, suahili czy turecki.
Port-Royal gramatyka, gramatyka, której założenia zostały opublikowane 1660 w Grammaire générale et raisonnée C. Lancelota i A. Arnaulda, związanych z Port-Royal-des-Champs;
składnia wypowiedzi w języku naturalnym odpowiada racjonalnej konstrukcji myśli (niezwiązanej z żadnym konkretnym językiem), którą można wyrazić w języku logiki; m.in. wpływ na prace N. Chomskiego.
Gramatyka Port-Royal opisuje język pod dwoma względami i składa się konsekwentnie z dwóch części: w pierwszej omawia się to, co jest w języku „materialne”, tzn. jego tkankę dźwiękową i wizualne odpowiedniki dźwięków - litery, w drugiej - to, co jest w języku „duchowe”, czyli semantykę języka w szerokim znaczeniu tego słowa. Ten schemat główny, później wzbogacany i bardziej rozwinięty, występuje we wszystkich następnych gramatykach tego okresu. Sprawa „znaczenia” w języku, czyli jego związki z myśleniem, zajmuje jednak miejsce naczelne. Język chciano określać przez logikę, którą wówczas rozumiano jako „sztukę myślenia”. Przy takim ujęciu późniejsza Logika Port-Royal stała się koniecznym i istotnym uzupełnieniem gramatyki. Konkretnym materiałem badawczym miały być w zasadzie wszystkie żywe języki współczesne, co było nowością zupełną.
Język definiowany jest jako ogół morfemów i modeli konstrukcyjnych danego języka uzależnionych od siebie, bezpośrednio lub pośrednio służących porozumiewaniu się między członkami społeczeństwa mówiącego danym językiem. Na system języka składa się zasób podstawowych znaków językowych i zespół reguł ich łączenia w jednostki wyższego rzędu. System języka składa się z kilku podsystemów. Podsystem to zasób jednostek językowych tego samego rodzaju. Wyróżnia się następujące podsystemy:
- fonologiczny
- morfologiczny (słowotwórstwo i fleksja)
- składniowy
Podsystem fonologiczny jest zasobem fonemów pozostających w opozycji.
Podsystem morfologiczny to zasób morfemów pozostających w opozycji
Podsystem składniowy określa się jako zasób wzorców, czyli modeli budowy zdań stanowiących część składową systemu językowego.
Cechy języka
Istnienie nadawcy i odbiorcy - nadawca nadaje komunikat odbiorcy, który dysponuje tym samym kodem.
Język konwencjonalnym systemem znaków.
Foniczność - dźwięki oraz alfabet (wtórna realizacja dźwięku).
Dwustopniowość i dwuklasowość - wyróżniamy dwa stopnie: znaki i diakryty oraz dwie klasy: słownik i gramatykę.
Abstrakcyjność (zdalność) - odnoszenie do pojęć ogólnych, możliwość mówienia o zjawiskach nieobecnych.
Polisemiczność - możliwość przesunięć w umowie, cecha wskazująca na kreatywność języka, gdyż język może zostać odnoszony do zjawisk nieposiadających własnej nazwy. Twórcze użycie wyrażeń językowych.
Samozwrotność - mówienie za pomocą języka o samym języku.
Nadużywalność - przekaz różnych informacji (dobrych i złych).
Abdżad inaczej pismo spółgłoskowe - ogólna nazwa pism alfabetycznych stosowanych do zapisu niektórych języków, posiadających lub stosujących tylko znaki na oznaczenie spółgłosek. Niektóre języki używają abdżadów niepełnych, tzn. samogłoski oznacza się w nich za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych lub oznacza się tylko samogłoski długie. Przykładami są tu pismo arabskie i pismo hebrajskie. Terminu abdżad użył po raz pierwszy Peter T. Daniels w swoim monumentalnym dziele World's Writing Systems.
Abdżady
N. Chomsky: język to nieskończony zbiór zdań zbudowanych ze skończonego zbioru symboli za pomocą skończonego zbioru reguł
Sanskryt (dewanagari, składać; język; język uporządkowany, w przeciwieństwie do języków naturalnych prakrytów, tzn. ludowych o nieuporządkowanej gramatyce) - język literacki starożytnych, średniowiecznych i wczesnonowożytnych Indii. Należy do indoaryjskiej gałęzi indoirańskiej grupy rodziny języków
Wszystkie żywe i wymarłe indoeuropejskie języki subkontynentu indyjskiego i okolic (Indie, Pakistan, Nepal, Bangladesz, Sri Lanka, Malediwy oraz części Azji Centralnej (dawna Gandhara, Baktria i Sogdiana, dzisiejszy Afganistan, Tadżykistan, Uzbekistan i Kirgistan) albo wywodzą się z sanskrytu, albo wykazują silne jego wpływy. Silne wpływy sanskrytu są także widoczne w językach drawidyjskich i mundajskich, w języku tybetańskim oraz w językach Azji Południowo-Wschodniej, należących do innych rodzin językowych, zwłaszcza w Indonezji - język jawajski zwany kawi, ale także w Birmie, Tajlandii, Kambodży i w nieistniejącym od XVII w. królestwie Czampy (dzisiejszy środkowy Wietnam). W sanskrycie nadal powstają dzieła literackie i naukowe, zwłaszcza z dziedziny klasycznej filozofii indyjskiej, religii hinduskiej i tradycyjnych dziedzin wiedzy, jak ajurweda czyli indyjska medycyna, dharmaśastra czyli nauka o prawości oraz astrologia.
Glottodydaktyka - edukacja językowa - to innowacyjna metoda przygotowująca dziecko do nauki czytania i pisania. Metoda ta pozwala inaczej spojrzeć na wychowanie i nauczanie dziecka, na jego rozwój emocjonalny i społeczny. Odpowiednio wydłuża czas przygotowania dziecka do nauki czytania i pisania, aby skrócić do minimum czas opanowania płynnego czytania i pisania.
Jej cechą charakterystyczną jest wyróżnienie pośrednich etapów w kształtowaniu syntezy i analizy fonemowej.
Metoda stworzona przez polskiego naukowca Bronisława Rocławskiego. Prof. Rocławski dołączył do polskiego alfabetu nowe wieloznaki: ni, si, zi, ci, dzi. Wszystkie zaś wieloznaki nazywa literami alfabetu.
Glottodydaktyka wpisuje się również w ogólnie pojętą metodykę, dydaktykę oraz psychologię nauki języków obcych, a także w pedagogikę specjalną, logopedię i inne dziedziny nauki, co świadczy o jej dość szerokim interdyscyplinarnym wykorzystaniu.
Jakie są podstawowe zasady tej metody ?
I zasada - wyjście od języka mówionego, a nie pisanego, czyli takiego z jakim styka się dziecko już od narodzin i jaki jest mu najbliższy,
II zasada - świadome wprowadzenie zabaw doskonalących mowę już od najmłodszej grupy przedszkolnej,
III zasada - maksymalne wydłużenie czasu na przygotowanie do czytania i pisania i skrócenie do minimum czasu opanowywania płynnego pisania i sprawnego czytania ze zrozumieniem.
Olbrzymi wpływ na fonologię: Chomsky, N. and M. Halle. 1968. Sound Pattern of English. New York: Harper and Row. Sam Chomsky fonologią raczej się nie zajmował - w początkach rozwoju fonologii generatywnej kluczową rolę odegrał przede wszystkim Morris Halle (na którego duży wpływ wywarł Roman Jakobson). W późniejszych latach fonologia rozwijała się w dużej mierze niezależnie od składni generatywnej (choć podbudowa teoretyczna dotycząca istoty języka jest niewątpliwie wspólna). Punkt wyjścia: krytyka strukturalizmu amerykańskiego (którego kluczową postacią i symbolem był Leonard Bloomfield, 1887-1949). Strukturalizm amerykański pozostawał pod silnym wpływem psychologii behawiorystycznej: badać można jedynie zachowania ludzkie (reakcje na bodźce z otoczenia), nie zaś procesy mentalne (antymentalizm). Postulaty strukturalistyczne: odrzucenie introspekcji (jako zbyt subiektywnej) opis ograniczony do zjawisk bezpośrednio obserwowalnych język rozumiany jako zachowanie społeczne służące komunikacji indukcja jako metoda badawcza zasada nieograniczonej różnorodności (limitless diversity principle): języki mogą różnić się od siebie w sposób nieprzewidywalny, nie istnieją uniwersalia językowe Postulaty strukturalistyczne - c.d.: badanie języka oparte na ściśle ustalonych procedurach (wpływ pozytywizmu logicznego): testy dystrybucyjne, taksonomiczna segmentacja badanego ciągu niezależny opis poszczególnych poziomów języka, tj. fonologii, morfologii, składni (autonomiczność opisu) Bloomfield: “język to suma wypowiedzeń, jakie mogą być wypowiedziane w danej społeczności językowej.” Błędem jest twierdzenie, że język to system komunikacji. Służy on bowiem do wyrażania myśli, a to coś całkiem odmiennego. Oczywiście, można go używać do komunikacji, podobnie jak komunikowaniu się mogą służyć wszelkie ludzkie czynności, na przykład sposób chodzenia, ubiór lub fryzura. Komunikacja jednak - w każdym przydatnym znaczeniu tego określenia - nie jest właściwą funkcją języka. (źródło: Noam Chomsky, O naturze i języku, Mentalizm teorii Chomsky'ego: postrzeganie języka jako zjawiska umysłowego; odrzucenie behawioryzmu i opisywania języka w kategoriach reakcji na bodźce zewnętrzne. W wymiarze filozoficznym: racjonalizm raczej niż empiryzm. Chomsky odwołuje się do tradycji kartezjańskiej: początków językoznawstwa racjonalistycznego doszukuje się w tzw. gramatyce Port-Royal autorstwa Antoina Arnaulda (1612-1694) i Claude'a Lancelota (1615-1695), która - zdaniem Chomsky'ego - zawierała elementy uniwersalizmu i transformacjonizmu. W badaniach językoznawca odwołuje się do intuicji rodzimego użytkownika języka dotyczących (nie)gramatyczności poszczególnych zdań (a nie np. do danych korpusowych, które nigdy nie mogą być wyczerpujące). Metody badawcze: powrót do introspekcji, dedukcja zamiast indukcji. Cel gramatyki generatywnej: eksplicytny (wyraźnie sformułowany, jednoznaczny i sformalizowany) opis implicytnej (nieuświadamianej, ukrytej) kompetencji językowej człowieka.
Generowanie (za logiką matematyczną): jednoznaczne wyznaczanie za pomocą reguł gramatycznych. Język może być zdefiniowany tylko poprzez wskazanie funkcji, która wygeneruje wszystkie zdania, które są w nim poprawne. Gramatyka generatywna ma być modelem imitującym język-system wraz z jego potencjałem rekurencji. Ma ona oddawać nasze hipotezy na temat charakteryzującej umysł ludzki zdolności do tworzenia nieskończonej ilości (potencjalnie nieskończenie długich) zdań. Celem lingwisty staje się opisanie i wyjaśnienie, w jaki sposób człowiek obdarzony jest „programem” językowym pozwalającym na tworzenie zdań gramatycznych i odrzucanie zdań niegramatycznych. Obiektem badania może być tylko I-language (język wewnętrzny, mentalny), bo to, co Chomsky określa jako E-language (język zewnętrzny, czyli społeczny), jest artefaktem. Język zewnętrzny można zdefiniować jedynie jako część wspólną wszystkich języków wewnętrznych. Z istnienia tej części wspólnej wynika możliwość komunikacji, ale nie oznacza to, że ludzie komunikujący się mają wspólny język. Chomsky: mówienie o dwóch idiolektach, iż należą do tego samego języka nie różni się od opisywania dwóch miast jako położonych „blisko” siebie. „Bliskość” nie jest obiektywnym kryterium geograficznym. Chomsky: język w sensie społecznym jest bytem wyłącznie politycznym.
Uniwersalizm: postulowanie gramatyki uniwersalnej (ang. Universal Grammar), czyli determinowanego biologicznie, wrodzonego potencjału językowego, który jest wspólny wszystkim ludziom i leży u podłoża gramatyk poszczególnych języków naturalnych. Kosekwencja: przy wątpliwościach dotyczących struktury badanego języka można jako argumentem posłużyć się wiedzą na temat struktury innych języków (gdyż wszystkie języki opierają się na tej samej gramatyce uniwersalnej).
Natywizm:
postulat realności psychologicznej, nabywanie języka nie jest efektem zorganizowanej nauki, kompetencji językowej nie da się porównać do wyuczonych umiejętności (takich jak umiejętność gry w szachy), kompetencja językowa (czyli I-language, język wewnętrzny: mentalny, a nie społeczny) jest wrodzona i przekazywana genetycznie (jest swego rodzaju organem, który wykształcił się ewolucyjnie), I-language nie wyewoluował, by służyć komunikacji. Chomsky zgadza się z biologami (takimi jak Richard C. Lewontin), którzy postrzegają pewne efekty ewolucji jako przypadkowe mutacje, a nie wynik doboru naturalnego (organizmy nie są „doskonałe”). Zdaniem Chomsky'ego kompetencja językowa mogła wyewoluować przypadkowo lub np. do wyrażania myśli, a wtórnie została wykorzystana do komunikacji (z tego względu może nie być optymalnym narzędziem komunikacji). nabywanie i wykorzystywanie potencjału językowego jest niezależne od indywidualnej inteligencji (zauważa to też Kartezjusz) dzieci w różnych środowiskach językowych nabywają języka w tym samym (relatywnie krótkim) czasie i w podobny sposób reguły gramatyki uniwersalnej są parametryzowane i uzupełniane leksyką w trakcie procesu nabywania konkretnego języka naturalnego Natywizm - c.d.: Poverty of the stimulus (niewystarczalność bodźca) Dzieci przyswajają gramatykę swego języka, mimo iż z otoczenia docierają do nich jedynie dane pozytywne (zdania gramatyczne), a nie dane negatywne (zdania niegramatyczne). Nie można zatem twierdzić, iż z otoczenia dowiadują się, które zdania są niegramatyczne (a więc, że nabywanie języka odbywa się indukcyjnie). Niektórych elementów gramatyki nie można nabyć jedynie na podstawie danych pozytywnych, muszą być wrodzone (w innym wypadku przynajmniej część dzieci popełniałaby błędy, których nie popełnia).
Generatywizm to:
odrzucenie strukturalizmu amerykańskiego (z jego behawioryzmem, empiryzmem, mitem indukcji)
mentalizm
racjonalizm
eksplicytność opisu implicytnej kompetencji
uniwersalizm
natywizm
transformacjonizm
Logopedia - nauka o kształtowaniu właściwej mowy w okresie jej rozwoju i jej doskonaleniu w późniejszym okresie (logopedia ogólna), a także o usuwaniu różnego rodzaju wad i zaburzeń mowy (logopedia specjalna)
Pragmatyka - jeden z trzech działów semiotyki (obok semantyki i syntaktyki). Wg Charlesa W. Morrisa, autora wspomnianego podziału, pragmatyka traktować ma o relacji między znakiem a odbiorcą (interpretatorem).
Dialektologia - dział lingwistyki zajmujący się badaniem, genezą i systematyką dialektów w obrębie jakiegoś języka lub języków.
Dyscyplina ta bada odmiany poszczególnych języków, oparte głównie na uwarunkowaniach geograficznych i związanych z nimi cechami (w przeciwieństwie do odmian opartych na czynnikach społecznych, które są przedmiotem zainteresowań socjolingwistyki, czy też odmian języka, których klasyfikacji i opisu dokonuje językoznawstwo diachroniczne). Dialektologia podchodzi do tych zagadnień jako do rozbieżności między dwoma lokalnymi dialektami a ich wspólnym językiem źródłowym i odmianą funkcjonującą w tym samym czasie.
Socjolingwistyka - dział językoznawstwa, który bada społeczne znaczenie (wariantów) systemu językowego oraz użycia języka.
Zajmuje się także związkami między faktami językowymi a społecznymi. Bierze pod uwagę kontekst, w jakim zachodzą akty komunikacji. Ujmuje wszystkie czynniki aktu komunikacyjnego. Bada związki zachodzące między użyciem języka a strukturami społecznymi, w których funkcjonują użytkownicy języka. Język jest zróżnicowany, a w socjolingwistyce bierze się pod uwagę, w jaki sposób splatają się fakty językowe i społeczne. Przedmiot badań socjolingwistycznych da się wyrazić za pomocą formuły: "kto, do kogo, w jakiej sytuacji i w jakim celu mówi." Każdy z tych czynników może wpływać na kształt wypowiedzi.
Etnolingwistyka jest to dziedzina badań lingwistycznych, której przedmiotem są wzajemne związki między językami, myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością, to znaczy między formalną strukturą języka panującą powszechnie a resztą kultury społeczności posługującej się danym językiem.
Nauka ta przede wszystkim bada zależności między danym typem kultury a określonymi typami języka, którymi mówią nosiciele tejże kultury. Etnolingwistyka rozwinęła się głównie na terenie USA, dzięki pracom F. Boasa oraz E. Sapira, jednak za czołowego przedstawiciela tej nauki uważa się B. L. Whorfa (uczeń Sapira).
Typologia syntaktyczna Humboldta
W roku 1836 Wilhelm von Humboldt dokonał klasyfikacji języków według stopnia zwartości członów syntaktycznych. Klasyfikacja ta jest często stosowana także dziś. Zgodnie z nią, istnieją 4 typy języków:
izolujące,
aglutynacyjne,
fleksyjne,
alternacyjne.
Typowe języki izolujące charakteryzują się bardzo luźną strukturą członów syntaktycznych. Zasadniczo nie odróżniają one morfemów semantycznych od morfemów syntaktycznych, a termin „wyraz” ma w nich specyficzne znaczenie. Morfem zwykle równa się tu sylabie. Niektórzy uważają języki izolujące za bezwyrazowe, inni utożsamiają tu wyraz z morfemem lub z całym członem syntaktycznym. Człony syntaktyczne powstają dzięki odpowiedniej kolejności morfemów, a także dzięki temu, że pewne morfemy semantyczne w określonej pozycji częściowo tracą swoje znaczenie leksykalne, stając się wyrazami posiłkowymi. Za typowe przykłady języków izolujących uważa się chiński, zwłaszcza w wersji archaicznej, a także tajski, wietnamski i inne języki Azji Płd.-Wsch. Języki izolujące znajdziemy także w Afryce i w Ameryce, do tego typu zbliża się także szereg języków zachodnioeuropejskich, zwłaszcza angielski, w którym mało jest końcówek, a funkcja wyrazu zależy niejednokrotnie od jego pozycji w zdaniu.
Współczesny chiński nie jest już typowym językiem izolującym, jednak wciąż znajdziemy w nim odpowiednie przykłady dla zobrazowania struktur charakterystycznych dla tego typu języków. W języku mandaryńskim można np. zbudować następujące zdania: tā zài kètáng li `on jest w klasie', dosł. `on znajdować-się lekcja sala wewnątrz', tā zài kètáng li shàngkè `on uczy się w klasie', dosł. `on znajdować-się lekcja sala wewnątrz w-górę lekcja'. Widać wyraźnie, jak zmienia się znaczenie morfemów w zależności od ich pozycji: w pierwszym zdaniu morfem zài spełnia funkcje czasownika `znajdować się', w drugim jest już tylko morfemem posiłkowym, wchodzącym w skład konstrukcji zài… li o znaczeniu naszego przyimka `w'. Jeszcze wyraźniej widać różnicę w przypadku morfemu kè użytego dwukrotnie w drugim zdaniu: raz jako przydawka w kètáng `sala lekcyjna', a raz jako część złożonego czasownika shàngkè `uczyć się' (dosł. `nalekcjowywać').
Języki aglutynacyjne charakteryzują się wyższym stopniem zwartości niż izolujące. Morfemy mają tu ściśle rozdzielone funkcje semantyczne i syntaktyczne, przy czym każdy morfem spełnia tylko jedną, konkretną funkcję znaczeniową. Istnieją wyrazy złożone z morfemów ułożonych w charakterystycznym dla danego języka porządku, np. złożone z rdzenia będącego nośnikiem funkcji semantycznej oraz następujących po nim sufiksów. Ten typ jest szeroko rozpowszechniony wśród języków świata, należą do niego języki uralskie, ałtajskie, drawidyjskie, austryjskie, wiele języków Afryki, Australii, Ameryki, już w zasadzie aglutynacyjnymi są też języki nowochińskie. Do języków aglutynacyjnych należą też często języki sztuczne, np. esperanto.
Języki fleksyjne posiadają wyrazy złożone z tematu, spełniającego funkcję semantyczną, oraz z afiksu fleksyjnego, który kumuluje kilka funkcji syntaktycznych. Do typu tego zalicza się większość języków indoeuropejskich, w tym polski. W przeciwieństwie do aglutynacji, to końcówka wpływa tu na postać tematu (np. lat-o : leci-e), a morfemy nie mogą być odklejane ani opuszczane. Czasami zamiast pojęcia „języki fleksyjne” używa się „języki fuzyjne”.
Wreszcie języki alternacyjne kumulują zarówno funkcje semantyczne, jak i syntaktyczne, w jednym niepodzielnym wyrazie. Typ ten ma być jakoby reprezentowany przez języki semickie. Wykładnikami semantycznymi są tu spółgłoski, a syntaktycznymi - samogłoski, np. qatala `zabił' - qutila `został zabity'. W rzeczywistości w językach semickich spotykamy i aglutynację, i fleksję, a alternacje rdzenia, choć widoczne w ich gramatyce najwyraźniej wśród znanych języków świata, wcale nie są podstawowym wykładnikiem syntaktycznym.
Inne typologie syntaktyczne
Podobną klasyfikację syntaktyczną stworzył Franz Misteli w 1893. Wyróżnił on następujące języków:
Języki inkorporujące.
Języki bezwyrazowe:
izolujące pierwiastkowe.
izolujące tematowe.
szeregujące.
Języki pozornie wyrazowe: języki aglutynujące.
Języki wyrazowe: języki fleksyjne.
Zgodnie z definicją autora, języki inkorporujące miałyby nie odróżniać wyrazu od zdania; dziś pojęcie to używane jest w innym znaczeniu (por. niżej), a języki tego typu określa się jako polisyntetyczne. Przykładami miały być liczne języki indiańskie oraz grenlandzkie. W językach izolujących pierwiastkowych (chiński, tajski, birmański) o funkcji wyrazu w zdaniu decyduje ich szyk, natomiast w językach izolujących tematowych (polinezyjskie) stosunki gramatyczne wyrażają afiksy odgraniczone od tematu, a więc de facto słowa posiłkowe. Języki szeregujące (bantu, egipski) charakteryzują się obecnością luźnych elementów gramatycznych, które nie są morfologicznie zespolone z leksykalnymi, tj. ani one nie wpływają na leksykalne, ani leksykalne na nie. W językach aglutynujących według Mistelego (uralskie, ałtajskie, drawidyjskie) morfemy gramatyczne połączone są z leksykalnymi na zasadzie harmonii wokalicznej, wreszcie w językach fleksyjnych (indoeuropejskie i semickie) zespolenie obu tych typów morfemów jest nierozerwalne.
Aglutynację rozumie się jak widać niejednakowo. Oto cztery różne definicje tego pojęcia.
Aglutynacja polega na tym, że dany morfem posiada tylko jedną funkcję, a wyrazy sklejane są z kilku takich jednofunkcyjnych morfemów. Dlatego aby np. wyrazić biernik liczby mnogiej w esperancie, konieczne są, obok rdzenia, dwa sufiksy, -j dla liczby mnogiej, -n dla biernika (stąd libro `książka', libron `książkę', libroj `książki' (mianownik liczby mnogiej), librojn `książki' (biernik liczby mnogiej). Aglutynacja dominuje w językach aglutynacyjnych, ale trafia się i w innych typach języków. W języku polskim aglutynację spotkamy w formach czasu przeszłego, np. w formie piłaś możemy wyróżnić rdzeń pi-, sufiks czasu przeszłego -ł, sufiks rodzaju żeńskiego -a i sufiks drugiej osoby liczby pojedynczej -ś.
Aglutynacja polega na doklejaniu morfemów syntaktycznych do rdzenia - nośnika funkcji leksykalnej, przy czym rdzeń wpływa na postać tych morfemów, a ponadto objawem dokonanego doklejenia jest jeden akcent wyznaczający granice tak utworzonego wyrazu. W języku węgierskim morfem től- może być rdzeniem wyrazu odpowiadającego polskiemu `od', np. tőlem `ode mnie', tőlük `od nich' (pogrubiono sylabę akcentowaną). Morfem ten dołączając się do jakiegoś morfemu semantycznego nazywającego osobę lub rzecz traci akcent, np. hőség `upał' - hőségtől `od upału', a ponadto wymienia przednią samogłoskę ő na tylną ó w wyrazach, których rdzeń ma tylną samogłoskę, np. lány `dziewczyna' - lánytól `od dziewczyny'. Zjawisko to jest przejawem harmonii wokalicznej.
Aglutynacja polega na możliwości odklejenia morfemu od wyrazu i doklejenia go do innego wyrazu w zdaniu. Możliwość taka występuje w polskim: ja to zrobiłam = jam to zrobiła. W angielskim odklejenie sufiksu dopełniacza -'s jest obowiązkowe w grupie nominalnej: sufiks ten dokleja się zawsze do ostatniego wyrazu w grupie, np. the president's enemies, ale the president of France's enemies.
Aglutynacja polega na możliwości opuszczenia morfemu w szeregu wyrazów. Zjawisko takie występuje w angielskim wyrażeniu John and Mary's son, w którym sufiks -'s doczepiony jest tylko do drugiego wyrazu.
Majewicz podaje klasyfikację Humboldta zmodyfikowaną w taki sposób, aby podkreślić różnice w ilości informacji zgramatykalizowanej:
Języki izolujące.
Języki inflektywne:
języki aglutynacyjne,
języki fleksyjne,
języki alternujące.
Języki polisyntetyczne.
W językach izolujących nie ma różnicy między wyrazem a morfemem, a wszystkie morfemy niosą zasadniczo informację leksykalną. Języki inflektywne posiadają wyrazy złożone z rdzenia niosącego informację leksykalną i różnego typu afiksów niosących informację gramatyczną. Wreszcie w językach polisyntetycznych znika różnica między wyrazem a zdaniem. Wyraz składa się tu z jednego lub kilku rdzeni niosących informację leksykalną, oraz z afiksów niosących możliwie maksymalną informację gramatyczną. Języki polisyntetyczne zaliczano wcześniej do typu aglutynacyjnego lub fleksyjnego w zależności od tego, czy afiksy mają jedną funkcję syntaktyczną, czy też wiele. Istnieją również języki polisyntetyczne, w których brak afiksów, a informację gramatyczną przenosi kolejność morfemów semantycznych, podobnie jak w językach izolujących. Morfemy w językach izolujących mogą jednak stać samodzielnie, natomiast w językach polisyntetycznych - nie.
Wraz ze wzrostem ilości morfemów syntaktycznych w podanych wyżej 3 typach języków zwiększa się średni stosunek liczby morfemów do liczby wyrazów. Greenberg stworzył skalę opartą na tym stosunku, mierzonym w dostatecznie długich tekstach danego języka. W językach skrajnie analitycznych stosunek ten równa się 1; języki te należą do typu izolującego w klasyfikacji Humboldta. Za syntetyczne można uznać języki o wartości stosunku Greenberga pomiędzy 2 a 3. Języki te należą do typu inflektywnego. Gdy stosunek Greenberga przekracza wartość 3, język wykazuje już cechy typu polisyntetycznego.
Szyk morfemów
Okazuje się, że w danym języku spotykamy na ogół stałe rozmieszczenie morfemów w obrębie członu syntaktycznego. W językach prepozycyjnych morfemy syntaktyczne następują przed semantycznymi. Do grupy tej zaliczają się języki austryjskie i większość języków Afryki, w których prefiksy (lub wyrazy posiłkowe umieszczane przed wyrazem niosącym znaczenie leksykalne) bywają wykładnikami kategorii gramatycznych. Element odróżniający, wskazujący klasę przedmiotów, stoi tu przed elementem utożsamiającym, precyzującym znaczenie wyrazu w obrębie tej klasy. Przykłady: wietnamskie máy bay `samolot' (máy jest elementem odróżniającym o znaczeniu `maszyna'), indonezyjskie orang utan `orangutan, leśny człowiek' (orang `człowiek'), suahili ki-meza `stolik' (prefiks ki- oznacza `mały przedmiot').
W językach postpozycyjnych jest odwrotnie - typowym rodzajem afiksów są tu sufiksy, występują również poimki i inne elementy gramatyczne stojące po wyrazie, do którego się odnoszą. Elementy wskazujące klasę przedmiotów stoją po elementach utożsamiających. Należy tu większość języków świata, w tym w zasadzie język polski. Przykład: krasnoludek (-ludek określa klasę obiektów; w obrębie tego członu morfem -ek ma znaczenie `mały obiekt').
Forma wykładników syntaktycznych
Istnieją 4 zasadnicze związki syntaktyczne, jakie mogą występować między wyrazami w zdaniu. Chodzi tu o związki:
podmiotu zdania nieprzechodniego („experiencer”, „stative”) z orzeczeniem,
agensa (podmiotu zdania przechodniego) z orzeczeniem,
pacjensa z orzeczeniem,
determinanta (członu określającego) z determinatem (członem określanym).
Właściwości składniowe morfemów semantycznych wchodzących w wymienione wyżej związki wyrażane są w różnych językach świata na różne sposoby.
W językach pozycyjnych rolę w związku syntaktycznym wyznacza jedynie kolejność wyrazów. Choć we wszystkich językach kolejność wyrazów jest w mniejszym czy większym stopniu stała, w językach pozycyjnych dla wyrażenia funkcji danego morfemu w zdaniu nie są potrzebne inne środki, a szyk przestrzegany jest bardziej rygorystycznie. Przykładami mogą być angielski, francuski, chiński.
W językach przypadkowych wyznacznikiem funkcji syntaktycznej jest forma wyrazu (przypadek), a więc obecność afiksu lub alternacji w rdzeniu, albo też zmiana miejsca akcentu itd. Odpowiednio zmienione formy rzeczowników pełnią role podmiotu, agensa, pacjensa, członu określającego. Forma orzeczenia zgadza się w jakiś sposób z podmiotem, agensem lub pacjensem. Podobnie człon określany może mieć czasem formę wskazującą na wyraz określający. Polski jest językiem przypadkowym, tak samo łacina, greka, gruziński, klasyczny arabski, węgierski, turecki, japoński.
W językach inkorporujących, zwanych także koncentrycznymi, wyznacznikiem funkcji syntaktycznej nie jest forma wyrazu, ale elementy włączone do członu konstytutywnego (nadrzędnego), tj. do formy orzeczenia lub do formy określanej. Elementy inkorporowane zgadzają się z członami, które reprezentują, pod względem liczby, rodzaju, klasy itd. Istotne jest przy tym, że podmiot, agens, pacjens lub determinant nie wyróżniają się formą, to znaczy nie istnieją tu przypadki. Czasami także szyk tych elementów bywa dowolny. Typowymi językami koncentrycznymi są różne języki indiańskie (w tym aztecki, majański, keczua), australijskie, czukocki, ajnuski, języki bantu. Do tego typu zbliżają się też języki inuickie i północno-zachodnio-kaukaskie.
Pojęcie inkorporacji przybiera w językoznawstwie różne znaczenia (por. wyżej):
funkcja syntaktyczna wyrazów jest wyznaczona przez obecność morfemów w członie konstytutywnym, a nie w samych wyrazach,
obecność w członie konstytutywnym morfemów, które odwzorowują strukturę członu syntaktycznego (bez innych warunków),
występowanie wyrazów złożonych z wielu morfemów (w takim przypadku zamiast o inkorporacji powinno się mówić o polisyntezie).
Języki inkorporujące nie muszą być polisyntetycznymi pod warunkiem rozumienia inkorporacji w pierwszym znaczeniu, a sama inkorporacja może dotyczyć tylko niektórych konstrukcji gramatycznych. Przykładów dostarcza aglutynacyjny język suahili: mama anawasomea watoto wake kitabu `matka czyta swoim dzieciom książkę' (a- `ona', -na- `teraz', -wa- `im', dosł. „matka ona-teraz-im-czytać dzieciom swoim książkę”; dopełnienie bliższe „książkę” nie jest tu inkorporowane), Ahmad amemwandikia mpenzi barua yake `Ahmad napisał list do swej ukochanej' (dosł. „Ahmad on-już-jej-to-pisać ukochana list jej”). Przykładem inkorporacji w grupie nominalnej może być krymskotatarskie menim musafirlerim `moi goście' (dosł. „moi goście-moi”; języki turkijskie należą do typu przypadkowego). Podobne konstrukcje są szeroko rozpowszechnione w różnych językach świata, np. ojibwa (rodz. algonkińska) māpa enimi u-wītekēmākenan `żona tego człowieka' (dosł. „ten człowiek jego-żona”), węg. a kirándulás útvonala `trasa wycieczki' (dosł. „(ta) wycieczka trasa-jej”), mihozzánk `do nas' (dosł. „my-do-nasz”, obok hozzánk, „do-nasz”).
W rozumieniu drugim inkorporacja zachodzi w mniejszym lub większym stopniu w większości języków świata, gdyż formy osobowe czasownika są w tym sensie inkorporacyjne. Zwykle jednak o inkorporacji mówi się, gdy pojawiają się wtórne morfemy zaimkowego pochodzenia, jak we francuskim Jean parle-t-il polonais?, w którym -t- jest pierwotną końcówką 3 osoby, a -il wyraża tę osobę dodatkowo. O inkorporacji w szerokim sensie można mówić także wtedy, gdy w konstrukcji dzierżawczej to człon określany przybiera specjalną formę, jak w hebrajskim dəbar ˀAbrāhām `słowo Abrahama', gdzie wyraz określający (nomen rectum ˀAbrāhām) występuje w zwykłej słownikowej formie (status absolutus), za to wyraz określany (nomen regens dəbar) występuje w status constructus (por. status absolutus dābār).
W nieco węższym znaczeniu za języki inkorporujące uważa się takie, w których orzeczenie zawiera nie tylko zastępniki podmiotu, ale również dopełnienia. Tego typu inkorporacja występuje w językach semickich czy w gruzińskim. Oczywiście przy takim rozumieniu języki inkorporujące mogą być jednocześnie pozycyjne, przypadkowe lub pozycyjno-przypadkowe.
Szyk w związkach syntaktycznych
W każdym języku świata neutralna wypowiedź ma określony szyk elementów, z których się składa. I tak, w różnych językach świata występują wszystkie 6 możliwości szyku zdania przechodniego (S - agens, V - orzeczenie, O - pacjens):
SVO: polski, angielski, francuski, suahili, chiński, indonezyjski, zasadniczo niemiecki,
SOV: łacina, perski, osetyński, tamilski, turecki, koreański, japoński, czukocki, ajnuski, niemiecki w zdaniach podrzędnych,
VSO: walijski, szkocki, arabski, tagalog, tonga, hawajski, pytania w angielskim i francuskim,
VOS: malgaski, starojawajski, fidżyjski,
OSV: kabardyński (płn.-zach.-kaukaski), indiańskie języki Brazylii, jak xavante (shavante), jamamadi, apurinã, kayabí, nadëb,
OVS: guarijio (rodzina uto-aztecka, Meksyk), apalai, hixkaryana (rodzina karibi, Brazylia), sztuczny język klingon.
Istotna jest też pozycja członu określającego (Ds) względem określanego (Dt). Istnieją tu dwie możliwości:
Ds - Dt: chiński, japoński,
Dt - Ds: hebrajski, wietnamski, tajski, suahili.
Istnieją też języki, w których preferowany szyk zależy od rodzaju członu określającego. W języku polskim przymiotna przydawka jakościowa stoi najczęściej przed wyrazem określanym (szyk Ds - Dt, np. duży dom), za to przydawka dopełniaczowa i przymiotna przydawka wyodrębniająca - po wyrazie określanym (Dt - Ds, np. dom matki, Kazimierz Wielki). W angielskim szyk Ds - Dt obowiązuje w przypadku użycia przymiotnika (big house) lub dopełniacza saksońskiego (mother's house), natomiast szyk Dt - Ds obowiązuje w przypadku użycia analitycznej konstrukcji z of (house of peace).
Zauważmy, że w językach z szykiem SV i jednocześnie Dt - Ds, które w dodatku dopuszczają orzeczenia wyrażone przez przymiotniki (jak tajski), znika różnica pomiędzy frazami w rodzaju wielki dom a dom jest wielki.
Typologia funkcji syntaktycznych Milewskiego
Języki, które cztery główne stosunki syntaktyczne wyrażałyby się za pomocą czterech różnych wykładników, są skrajnie rzadkie. Wymienia się tu australijskie języki Wangkumara i Kalaw Lagaw Ya, odróżniające 3 przypadki: intransitivus, nominativus i absolutivus (języki te określa się jako tzw. „tripartite languages”). Najczęściej co najmniej jeden wykładnik kumuluje dwie, a nawet trzy różne funkcje. Agens i pacjens są niemal zawsze odróżniane (w irańskim dialekcie rushani języka shoqni / shughni używanym w Tadżykistanie odróżnia się ponoć tylko przypadek przechodni i nieprzechodni). Milewski podzielił języki świata na 6 grup, według różnych kombinacji takich kumulacji. W poniższej tabeli zebrano te kombinacje, dodając informację, jaki przypadek wyraża daną funkcję (co oczywiście odnosi się jedynie do języków przypadkowych):
stosunek syntaktyczny |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
podmiot / orzeczenie |
a - Nom |
a - Abs |
a - Nom |
a - Abs |
a - Gen |
a - Gen |
agens / orzeczenie |
a - Nom |
b - Erg |
a - Nom |
b - Gen |
a - Gen |
b - Erg |
pacjens / orzeczenie |
b - Acc |
a - Abs |
b - Gen |
a - Abs |
b - Abs |
a - Gen |
determinant / człon określany |
c - Gen |
c - Gen |
b - Gen |
b - Gen |
a - Gen |
a - Gen |
Nom - Nominativus, mianownik
Acc - Accusativus, biernik
Gen - Genetivus, dopełniacz
Erg - Ergativus, ergatyw
Języki pierwszego typu określane są jako akuzatywne, nominatywne lub nominatywno-akuzatywne (mianownikowo-biernikowe). Jest to najbardziej rozpowszechniony typ języków, należą tu języki indoeuropejskie, uralskie, ałtajskie, afro-azjatyckie, większość chińsko-tybetańskich, bantu i inne. W językach tych agens wyrażany jest w ten sam sposób, co podmiot zdania nieprzechodniego, np. Matka śpi - Matka karmi córkę, np. przy pomocy przypadka zwanego mianownikiem (tę samą funkcję może odgrywać szyk, obecność słowa posiłkowego, forma inkorporacji). Pacjens oznaczany jest odrębnym przypadkiem - biernikiem, np. Córka karmi matkę. Determinant wyrażony jest dopełniaczem, np. dom matki. Mianownik jest zazwyczaj także przypadkiem orzecznika (to jest matka). Pewne języki nominatywne mogą jednak wykazywać znaczne odchylenia od modelu. W kuszyckim języku oromo forma absolutna rzeczownika (bez końcówki) wyraża orzecznik rzeczownikowy (to jest dom) oraz dopełnienie bliższe (widzę dom), podczas gdy podmiot (zarówno zdania przechodniego, jak i nieprzechodniego) jest wyrażany przez specjalny przypadek z końcówką (dom jest duży, Matka karmi córkę). W japońskim z kolei istnieje przypadek absolutny (bezkońcówkowy), wyrażający głównie orzecznik, oraz specjalne przypadki dla dopełnienia, rematu (właściwego podmiotu) i tematu. Zdania w rodzaju on jest dyrektorem (temat) i to on jest dyrektorem (remat) różnią się więc swoją strukturą, a przypadek rematu może także wyrażać dopełnienie przy czasownikach oznaczających uczucia (np. boję się żmii, nie lubię ryb), a czasem nawet różne okoliczniki. Możliwe są także zdania z dwoma „podmiotami”, np. tamta palma (temat) liście (remat) są duże `tamta palma ma duże liście' lub ryba (temat) tai (remat) jest smaczna. Warto zauważyć, że również polski nie jest typowym językiem nominatywnym, gdyż zdarzają się tu i inne konstrukcje, a orzecznik bywa wyrażony narzędnikiem (on jest lekarzem).
Drugi typ stanowią języki ergatywne lub ergatywno-absolutywne. Jest to również typ dość rozpowszechniony. Należy tu język baskijski, pewne języki kaukaskie, buruszaski, klasyczny tybetański, czukocki, szereg języków Australii i Ameryki (np. chinook), starożytny sumeryjski, hurycki i inne. W językach tych zdanie przechodnie ma strukturę Matką karmiona córka, w której agens wyrażony jest przy pomocy specjalnego przypadka o nazwie ergativus, natomiast pacjens występuje w przypadku absolutnym. Konstrukcja taka jest zbliżona formalnie do naszej strony biernej, ale ma znaczenie czynne. Podmiot zdania nieprzechodniego wyrażony jest przypadkiem absolutnym: Matka śpi. Tak jak w językach nominatywnych, determinant wyrażony jest dopełniaczem. Oczywiście w zastępstwie wymienionych przypadków w konkretnym języku mogą występować i inne rodzaje wykładników (szyk, forma inkorporacji itd.). Konstrukcje ergatywne mogą w szczególnych przypadkach występować także w niektórych językach nominatywnych. W gruzińskim konstrukcja ergatywna obowiązuje w czasie przeszłym dla wielu czasowników, podobnie jest w pewnych językach indoirańskich. W języku polskim zbliżone do ergatywnych są konstrukcje składniowe w zdaniach marzy mi się nowy dom, opłacił mi się wyjazd, przy czym zamiast ergatywu występuje celownik. Zdania takie zwracają uwagę nietypowym porządkiem swoich elementów.
Trzeci typ obejmuje niezbyt liczne języki nominatywno-genetywne (np. indonezyjskie, hopi z rodziny uto-azteckiej), które przypominają zwykłe języki nominatywne z tą różnicą, że nie ma w nich różnicy między pacjensem a determinantem. Zauważmy, że i w języku polskim dość liczna grupa czasowników przechodnich wymaga dopełniacza jako przypadka pacjensa (dolewam benzyny, brat słucha muzyki, sąsiedzi oczekują gości) i że obowiązuje on po czasownikach zaprzeczonych. Co więcej, w wypadku osobowego pacjensa rodzaju męskiego często biernik nie jest rozróżnialny od dopełniacza, por. matka karmi syna i dom syna. Języki trzeciego typu nie znają po prostu innej konstrukcji zdania przechodniego, a zatem mówi się w nich nie tylko matka nie karmi córki, ale także matka karmi córki (w znaczeniu córkę).
Czwarty typ należałoby określić jako języki genetywno-absolutywne. Do grupy tej należą języki inuickie, pewne języki kaukaskie i indiańskie (saliskie, majańskie, arawackie). Dopełniacz (lub jego odpowiednik) oznacza tu nie tylko determinanta, ale i agensa. Obok konstrukcji matka śpi obowiązuje tu zatem konstrukcja, którą najłatwiej przybliżyć tłumaczeniem matki karmienie córka `matka karmi córkę'.
Typy 5 i 6 obejmują bardzo ograniczoną liczbę języków, w których zdanie nieprzechodnie nie różni się niczym od grupy nominalnej, gdyż podmiot wyrażony jest dopełniaczem (dom matki, matki spanie `matka śpi'). Piąty typ, genetywno-akuzatywny, reprezentuje jest język nass (niska) z Kolumbii Brytyjskiej. Dopełniacz oznacza tu zarówno podmiot, jak i agensa. Pacjens wyrażony jest przypadkiem odpowiadającym naszemu biernikowi lub absolutywowi języków ergatywnych (matki karmienie córkę `matka karmi córkę'). Językiem typu szóstego, ergatywno-genetywnego, jest pokrewny język tsimshian, w którym dopełniaczem wyrażony jest nie agens, ale pacjens. Agens natomiast jest wyrażany przy pomocy przypadka odpowiadającemu ergatywowi (matką karmienie córki `matka karmi córkę'). Do tego typu zalicza się także języki tunica i guarani, a konstrukcje podobnego typu spotyka się też w językach algonkińskich (które zasadniczo są typu ergatywnego lub nominatywnego).
Nowa typologia funkcji syntaktycznych
Obecnie istnieje także i zyskuje popularność inna klasyfikacja języków ograniczona do analizy sposobów wyrażania podmiotu, agensa i pacjensa. Wyróżnia się tu 4 typy języków:
trójdzielne, w których podmiot zdania nieprzechodniego, agens i pacjens wyrażane są każdy za pomocą odrębnych środków syntaktycznych (patrz wyżej);
nominatywno-akuzatywne, w których role agensa i podmiotu zdania nieprzechodniego wyrażane są tak samo (mianownikiem), natomiast rola pacjensa jest wyrażona inaczej (biernikiem), języki te odpowiadają typom 1, 3 i 5 w klasyfikacji Milewskiego;
ergatywno-absolutywne, w których role podmiotu zdania nieprzechodniego i pacjensa wyrażane są tak samo (przypadkiem absolutnym), natomiast agens wyrażany jest przez osobny przypadek (ergativus), języki te odpowiadają typom 2, 4 i 6 w klasyfikacji Milewskiego;
aktywne, w których istnieje różnica między agensem a pacjensem, natomiast podmiot zdania nieprzechodniego wyrażany jest w pewnych przypadkach jak agens, a w innych jak pacjens (języki aktywne określa się też nieco inaczej, zob. niżej).
Strona1
Wyszukiwarka