PSYCHOLOGIA ZDROWIA
George D. Bishop
Część I: WPROWADZENIE
Rozdział 1: Rekonesans po psychologii zdrowia
USA: 12% PKB na zdrowie
USA: 20% zgonów z powodu palenia tytoniu
złamane serce - umieranie z powodu samotności i rozczarowania
Co to jest psychologia zdrowia?
zajmuje się: promocją zdrowia, zapobieganie chorobom i ich leczenie, czynniki wpływające na zachowanie zdrowia, problemy systemu opieki i polityki zdrowotnej
koncentruje się na zdrowiu fizycznym, a na zdrowiu psychicznym tylko o tyle, o ile ma wpływ na stan ciała pacjenta
wiele twarzy psych. zdrowia: promowanie zdrowego stylu życia, metody leczenia chorób i zapobieganie im, badanie czynników zwiększających ryzyko rozwoju chorób, system opieki i polityki zdrowotnej
korzysta z ps. klinicznej, społecznej (relacje pacjent-lekarz), eksperymentalnej (biofeedback), rozwojowej, poznawczej
Dlaczego psychologia zdrowia i dlaczego teraz?
zmiana definicji bycia zdrowym z braku choroby na dobrostan psycho-fizjo-społeczny
obalenie modelu biomedycznego (redukcjonizm i dualizm ciało-umysł) i wprowadzenie biopsychospołecznego
zmiana wzorca chorobowego (z zakaźnych i śmiertelnych na przewlekłe)
gwałtowny wzrost kosztów opieki zdrowotnej
opracowanie technik behawioralnych (modyfikacja behawioralna, biofeedback)
Psychologia zdrowia i dziedziny pokrewne
psychologia medyczna - konsultacje kliniczne i terapia psychologiczna
medycyna psychosomatyczna - (wywodzi się z psychoanalizy i psychofizjologii)
medycyna behawioralna - techniki warunkowania
profilaktyka behawioralna - promocja dobrych nawyków
socjologia medyczna - socjologiczne studia nad organizacjami służby zdrowia, czynniki społeczne rządzące całym społeczeństwem
socjologia w medycynie - socjologiczne metody do badania zdrowia fizycznego i zachowań pacjentów
antropologia medyczna - kulturowe aspekty zdrowia i choroby
Psychologia zdrowia w działaniu
badania AIDS, palenie tytoniu, otyłość, pasy bezpieczeństwa, dieta, ból, stres, skutki hospitalizacji
praktyka programy zwalczania nałogów, metody walki ze stresem
szkolenie i trening różnorodne programy kształcenia
Zagadnienia psychologii zdrowia
integracja ciała i umysłu
adaptacja i radzenie sobie z problemami
ocena wpływu relacji interpersonalnych na zdrowie i opiekę zdrowotną
Rozdział 2: Ciało i dusza
Dualizm ciała i duszy a model biomedyczny
czasy antyczne - ciało i umysł jednością
Hipokrates - zachwianie równowagi „humorów” (ciało i umysł powiązane), naturalne przyczyny chorób
Chiny - naturalny charakter przyczyn chorób, równowaga sił (jedność)
Średniowiecze - leczenie funkcją wiary
Renesans - przyczyny naturalne - dualizm umysłu i ciała (Kartezjusz), choroba jako awaria systemu mechanicznego (fizycznego) - biochemia
Współczesna krytyka modelu biomedycznego (G. Engel)
brak recepty na choroby chroniczne
ryzyko chorób jatrogennych
podstawowe założenia redukcjonizm (tylko fizyka i chemia) & dualizm duszy i ciała
błędne założenia schorzenia nie manifestują się wyłącznie zmianami biochemicznymi, diagnoza musi się opierać również na informacjach zebranych od pacjenta, bardzo ważne jest wzięcie pod uwagę stylu życia pacjenta oraz wsparcie, jakie otrzymuje od otoczenia, model biomedyczny nie może zdefiniować mechanizmu rekonwalescencji, bardzo ważna relacja pacjent-lekarz
Nowe pojmowanie zdrowia i choroby (podejście systemowe) silne związki ciała i umysłu
pozytywne elementy modelu biomedycznego + psychika + społeczeństwo + … = podejście systemowe
hierarchia systemów - każdy system jest częścią większego systemu i zbiorem systemów podrzędnych
unikanie redukcjonizmu i dualizmu
nie czyni różnic co do ważności poszczególnych poziomów
zmiany na jednym poziomie wywołują zmiany na innym („efekt falowy”)
koncepcja autoregulacji - dążenie do równowagi funkcjonalnej (zjawisko homeostazy Cannona)
pętla sprzężenia zwrotnego + wartości odniesienia podstawa autoregulacji
sprzężenie zwrotne ujemne (redukcja odchylenia od wartości odniesienia) i dodatnie (pogłębienie odchylenia)
(model biomedyczny)
kontekst objawów, styl życia, uczucia pacjenta, relacje społeczno-rodzinne pacjenta, stan psychiczny
Placebo
„sprawiać przyjemność”
45% leków może być zastąpionych placebo
Shapiro - placebo jako terapia; Beecher dowiódł, że 35% pacjentów wykazało poprawę zdrowia w wyniku terapii placebo
jeśli testowany lek działa w 70%, a podanie placebo pomaga w 45%, to efektywność badanego leku określa się na 25%
Evans - terapia bólowa - aż 55%
czynniki wpływające na działanie placebo: charakter terapii (zastrzyki lepsze niż doustne, kapsułki lepsze niż pigułki, niebieska uspokaja, czerwona/żółta pobudza), nazwa producenta (znana - lepszy efekt), zachowanie i podejście lekarza (silniejszy efekt, gdy lekarz przejawia zainteresowanie, współczucie, wierzy w powodzenie terapii), cechy osobowe pacjenta (silniejsze reakcje na placebo pacjentów niepokojących się o swoje zdrowie), znaczenie przypisywane objawom (w szpitalu większy efekt niż na zewnątrz), wiara w skuteczność terapii!
wyjaśnienie mechanizmu placebo: mechanizmy percepcji objawów i choroby, modele zachowań (wiara w powodzenie wywołuje zmianę zachowań), rola endorfin
czyli placebo działa poprzez: 1) zmianę oczekiwań i zapatrywań pacjenta, 2) zmianę zachowania, 3) indukcję zmian fizjologicznych
Wiara a zdrowie
poczucie spójności (Antonowski) - uodparnia na stres dynamiczne poczucie pewności, że odbierane bodźce są strukturalizowane, przewidywalne i wytłumaczalne, że podmiot dysponuje zasobami zdolnymi sprostać wymaganiom, że wymogi te stanowią wyzwanie, któremu warto poświęcić czas i wysiłek poczucie sensu i wiary we własne siły
koncepcja silnej osobowości (Kobasa) wiara w siebie, poczucie kontroli, wiara w sens poczynań, odbieranie życiowych problemów jako wyzwań
druga strona medalu - „śmierć voodoo”
wpływ wiary na rekonwalescencję postrzegane radzenie sobie z chorobą, sugestia hipnotyczna
Rozdział 3: Badania w psychologii zdrowia
Podstawy badawcze
dostarczanie wiarygodnych informacji - problem: błędy proceduralne (wewnętrzna wiarygodność) i błąd w wyciąganiu wniosków z wyników (zewnętrzna wiarygodność)
Metody epidemiologiczne - korelacyjne
czynniki wpływające na chorobowość i umieralność na choroby
pomiar epidemiologiczny - prewalencja (ilość osób) i zapadalność (częstość); zapadalność określa liczbę nowych elementów wchodzących do zbioru prewalencji; także rozprzestrzenianie się choroby
całkowite (~ współczynnik zachorowalności) vs. względne ryzyko (zapadalność u osób narażonych przez zapadalność u osób nienarażonych)
opis przypadków
badania korelacyjne
badania kontrolne (porównanie chorych ze zdrowymi)
badania porównawcze (porównanie osób dotkniętych czynnikiem ryzyka z wolnymi od niego) - analiza egektów potencjalnych czynników chorobowych
Metody ankietowe - korelacyjne - charakterystyka poznawcza i behawioralna dużych populacji
(błędy z próbki)
postawy i zachowania związane ze zdrowiem
próbka w badaniach ankietowych losowe (1100 osób - 95% pewności; 7000 osób - 99% pewności) vs. nielosowe (problem reprezentatywności, osoby obecne i chętne do wzięcia udziału w danym czasie i sytuacji)
(błędy spoza próbki)
formułowanie pytań (naprowadzające, nacechowane emocjonalnie)
wiedza respondentów (mylne założenia twórców ankiet co do wiedzy, pamięć)
zachowanie ankietera (neutralność!
W każdej korelacji należy przyjąć 3 alternatywne hipotezy nt. związku przyczynowego
Metody eksperymentalne - związki przyczynowo-skutkowe
zmienna zależna i niezależna
warunki eksperymentu
losowy przydział do grup eksperymentalnych
rodzaje eksperymentów: właściwy, pseudoeksperyment (brak losowego przydziału, ale kontrola utrzymana), naturalny (manipulacja bez udziału badacza)
ograniczenia: etyka, praktyka, czasem nieprzekładalność wyników w warunkach kontrolowanych na naturalne
Metody kliniczne
testy kliniczne muszą uwzględniać potencjalnie złożony charakter dolegliwości, rodzaj i zakres prowadzonej terapii oraz motywacje zdrowotne pacjenta
kryteria doboru pacjentów (np. wybór pacjentów z bólem kręgosłupa, a odrzut z bóle stawów - bo są to jakościowo różne sytuacje kliniczne)
choroby towarzyszące
terapie towarzyszące
efekt placebo (wiara pacjenta w skuteczność interwencji a jej rzeczywista skuteczność)
ślepa próba = procedura stosowana w testach klinicznych, polegająca na tym, że przydział danego pacjenta do grupy eksperymentalnej jest znany eksperymentatorowi, a nie pacjentowi
podwójnie ślepa próba = ani eksperymentator, ani pacjent nie widzą, do której grupy należy dany uczestnik
współpraca pacjenta (1/3 pacjentów nie wypełnia krótkoterminowych zaleceń terapeutycznych, ponad ½ długoterminowych)
Etyczne aspekty badań
odpowiedzialność wobec wyników, procedury, pacjenta itd.
wprowadzenie w błąd (tylko wtedy, gdy bezwzględnie konieczne!)
poufność
metody redukcji ryzyka w badaniach: świadoma zgoda, prawo do rezygnacji z badania (chyba że rezygnacja wiąże się z poważnymi powikłaniami), nadzór instytucjonalny
Część II: JAK BYĆ ZDROWYM
Rozdział 4: Styl życia a zdrowie człowieka
Ciało i umysł: wpływ zachowania na rozwój chorób
kobiety żyją przeciętnie 7 lat dłużej od mężczyzn
♂ - 2 razy częściej umierają na choroby wieńcowe, 2.5 razy częściej na raka płuc, 3 razy częściej giną w wypadkach samochodowych, 4 razy częściej popełniają samobójstwo, 2 razy częściej w wyniku marskości wątroby
średnia długość życia w krajach rozwiniętych (♂) - 74 lata
choroby przewlekłe! 36% umiera na choroby serca, wzrasta liczba chorych na AIDS i raka płuc, wzrasta liczba samobójstw
przeszłość - choroby wywołane mikroorganizmami
teraźniejszość - choroby wywołane stylem życia
behawioralne patogeny - najczęściej palenie (20% zgonów) i nadużywanie alkoholu (10%) (ok. 50% wypadków samochodowych spowodowanych przez alkohol), niewłaściwa dieta, siedzący tryb życia
behawioralne immunogeny - zdrowe żywienie, regularny sen, ćwiczenia fizyczne
otoczenie a choroby środowisko, zanieczyszczenia itp.
Profilaktyka zdrowotna
profilaktyka I (zmiana nawyków szkodzących zdrowiu, promowanie zdrowego stylu życia), II i III stopnia
bariery dla profilaktyki I stopnia:
- kultura i postawy (na coś trzeba umrzeć; życie pełną piersią; wiara w możliwości technologiczne; ekonomia i gospodarka),
- natura zachowań prozdrowotnych (trzeba długo czekać na wynik, wysiłek, dyscyplina - gradient wzmocnienia [bezpośrednia nagroda lub kara mocniejsza od odsuniętej w czasie]),
- system opieki zdrowotnej (zorientowana na leczenie, systemy ubezpieczeń zdrowotnych nie wliczają działań profilaktycznych)
- bariery psychologiczne (profilaktyka poza gabinetem niby trafi profesjonalizm)
Zachowania zdrowotne i ich wyznaczniki
redukcja behawioralnych patogenów i rozwój behawioralnych immunogenów
aktywne zaangażowanie w pozytywne zachowania a unikanie negatywnych
samodzielność a konieczność profesjonalnego nadzoru
proste i sporadyczne a regularne
(czynniki determinujące ZZ):
determinanty społeczne i demograficzne
determinanty sytuacyjne (np. posiadanie w rodzinie osoby palącej)
percepcja objawów
determinanty psychologiczne (negatywne stany emocjonalne kolidują z praktyką ZZ; przekonania i myśli; nieracjonalnie optymistyczne odbieranie własnej kondycji fizycznej)
Teoretyczne modele zachowań zdrowotnych
model przekonań zdrowotnych (HBM): ZZ są mniej lub bardziej racjonalne i opierają się na postrzeganą przez daną osobę podatności na zagrożenie zdrowia
gotowość do podjęcia ZZ zależy od postrzeganej podatności na chorobę + postrzeganej powagi choroby + ocenie korzyści ZZ i barier w ich realizacji
średnia korelacja - 0,34
czynniki modyfikujące: kultura, cz. demograficzne, cz. socjopsychologiczne
model pomija odczuwanie symptomów i modele poznawcze ludzi
teoria działań racjonalnych (TRA), Ajzen & Fishbein - szuka motywów zachowania w myślach i przekonaniach
gotowość do podjęcia ZZ jest funkcją intencji behawioralnych, które są skutkiem wiary podmiotu w pozytywne skutki ZZ oraz wiary w wsparcie społeczne
bardziej oszczędna i dopracowana niż HBM
teorie uczenia się
warunkowanie klasyczne i sprawcze
stosowana analiza zachowań = strategia modyfikacji zachowań polegająca na zmianie warunków kontrolujących dane zachowanie, wyodrębnionych na podstawie ścisłej definicji i uważnej obserwacji zachowania
Bandura: uczenie się przez obserwację; wzmocnienie zastępcze (wzmocnienie zachowania, które zostało nagrodzone u innej osoby); proces autoregulacji i roli samoskuteczności
bodziec dyskryminacyjny = czynnik wyzwalający dane zachowanie
utrzymanie ZZ na dłuższą metę wymaga ich internalizacji
Rozdział 5: Promowanie zdrowia
Ciało i umysł: promocja zdrowia
zdrowie behawioralne (Matarazzo) - filozofia zdrowia, indywidualna odpowiedzialność, techniki behawioralne i biomedyczne; wykorzystanie wiedzy w promocji zdrowia
Zmiana przekonań i postaw na potrzeby promocji zdrowia
oddziaływanie informacyjne zdobycie uwagi odbiorców, zrozumienie komunikatu, przyswojenie komunikatu, przechowanie komunikatu w pamięci, działanie (zmiana zachowania zdrowotnego)
efektywność perswazji zależy od: źródła (kompetentne i godne zaufania), atrakcyjność nadawcy, wiara nadawcy w prezentowany komunikat, ocena podobieństwa nadawcy do odbiorcy, konstrukcja komunikatu (jasny, zwięzły), dobór argumentów dostosowany do adresata (gdy sceptyczni - argumentacja dwustronna)
oddziaływanie oparte na strachu wyższy poziom lęku - większa akceptacja (Leventhal); najskuteczniejsza motywacja do zmiany zachowań to umiarkowany poziom lęku (Janis) sęk tkwi w treści komunikatu i reakcji poznawczych na niego
warunki konieczne, aby zadziałała emocja strachu: jasne i wyraźne określenie skali zagrożenia; przekonanie, że konsekwencje są rzeczywiste i mogą dotknąć każdego; przedstawienie sposób uniknięcia zagrożenia; przekonanie odbiorcy, że potrafi on sprostać wymaganiom
aby to wszystko podziałało, musi być zmiana postaw, ale i zmiana zachowań (ale zależność postawa-zachowanie nie zawsze jest wystarczająco silna); postawy mają silny wpływ na zachowanie wtedy, gdy oparte na bezpośrednim doświadczeniu i wystarczająco podkreślone oraz nie kolidują z przyjętymi normami
Wykorzystanie technik behawioralnych w promocji zdrowia
podejście poznawczo-behawioralne: zachowanie i poznanie muszą być rozpatrywane razem, jeśli mają być skuteczne w indukowaniu zmian - ludzie reagują na poznawczą reprezentację bodźców z otoczenia, a nie na same bodźce
warunkowanie reaktywne (klasyczne): terapia awersyjna (skojarzenie niepożądanego ZZ z negatywnym bodźcem) - słabo efektywna
warunkowanie sprawcze: kara/nagroda połączona z zachowaniem i dodatkowo w określonych okolicznościach; terapia kontraktowa; kontrola bodźcowa (eliminacja bodźców wyzwalających niepożądane zachowanie) - dobra w leczeniu otyłości, ale nie nałogu palenia
modelowanie: gł. problem to zapewnienie atrakcyjnych modeli; przeciwwarunkowanie zastępcze (obserwacja modela angażującego się w zachowanie wywołujące lęk); systematyczne odwrażliwianie zastępcze [odwrażliwianie kontaktowe] (obserwacja modela radzącego sobie w sytuacji wywołującej lęk)
samokontrola: self-monitoring [dzienniczek alkoholika], określanie precyzyjnego celu terapii wraz z konkretnymi zachowaniami; cele cząstkowe - zadanie rozpisane na etapy traci nieco swój rygorystyczny wydźwięk, przez co staje się łatwiejsze do realizacji; ogłoszenie swych zamiarów rodzinie i znajomym
samowzmacnianie = pacjent sam ustala sobie nagrodę za docelowe zachowanie
trening umiejętności: radzenie sobie w sytuacjach społecznych prowadzących do szkodliwych nawyków i nabywanie umiejętności opiera się pokusom (np. trening asertywności, trening zarządzania czasem)
od najskuteczniejszych: kary & nagrody; nagrody; kary; self-monitoring; oddziaływanie informacyjne
podejście zintegrowane: kilka różnych technik; dostosowanie do osoby i zachowania docelowego
(problem nawrotu do nałogu):
aż 75% przed upływem roku wraca do nałogu
Marlatt - rozbudowanie u pacjenta świadomości wyboru zachowań i wspomaganie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach niosących zgrożenie
Praktyczne zastosowanie zasad zmiany zachowań
apel lekarza
kliniczna promocja zdrowia (niestety efekty głównie krótkoterminowe oraz ok. 50% rezygnuje z terapii)
apel za pośrednictwem mass mediów (efekt kumulacyjny - sumaryczny efekt długotrwałego oddziaływania przynosi b. dobre skutki)
promocja zdrowia w szkołach, w miejscu pracy
grupy samopomocowe (grupa zapewnia wsparcie, wzmocnienie, sankcję i sprzężenie zwrotne), skuteczność ok. 75%
oddziaływanie w obrębie całych społeczności (kilka kanałów oddziaływania)
Terapia w określonych zachowaniach zdrowotnych
alkoholizm:
syndrom Wernicke-Korsakowa - psychoza z zaburzeniami pamięci i rozkojarzeniem, zaburzeniami postrzegania i ruchu; syndrom płodu alkoholowego (FAS)
50% wypadków, 30% samobójstw, 50% zabójstw
przyczyny: koncepcja chorobowa (bezradność, nie da się wyleczyć, ale da się kontrolować), model socjologiczny (zachowanie wyuczone)
leczenie: interwencja medyczna, grupy samopomocowe (AA, program „dwunastu kroków, jedynym sposobem zwalczenia nałogu jest całkowita abstynencja, jedyną osobą, która może pomóc jest inny alkoholik), terapia awersyjna (lek - emetyna oraz bodźce elektryczne), psychoterapia (indywidualna i grupowa, skuteczność 65-80%), techniki samokontroli (self-monitoring, terapia kontraktowa), trening umiejętności, detoksykacja [syndrom głodu alkoholowego - drażliwość, hiperwentylacja, reakcje paranoidalne, ostre zamroczenie, halucynacje]
otyłość i kontrola nadwagi:
umieralność u ♂ z 25% lub większą nawagą jest 5-ciokrotnie większa; waga powyżej 140kg to aż 10-ciokrotnie częsta śmierć
problemy psychologiczne: brak akceptacji siebie, depresja, obsesja na punkcie własnej wagi
przyczyny: biologia (genetyka, im większa nadwaga, tym większe prawdopodobieństwo jej dalszego przyrostu, bo rośnie poziom insuliny, z którą wiążą się zdolności do magazynowania tłuszczu i większe łaknienie) & behawioralne (nawyki żywieniowe w dzieciństwie, pasywny tryb życia, stany emocjonalne)
leczenie: zmniejszenie zapotrzebowania organizmu na kalorie - ograniczanie ilości spożywanych kalorii (zszywanie żołądka, usuwanie wycinków jelita cienkiego, drutowanie szczęk pacjenta, diety, zmiana nawyków dietetycznych przy pomocy technik poznawczo-behawioralnych [warunkowanie sprawcze, samokontrola, restrukturyzacja poznawcza, terapia kontraktowa itd.] & zwiększanie wydatkowania energetycznego (wysoka częstotliwość!)
Część III: STRES
Rozdział 6: Stres i choroby
Ciało i umysł: stres - świadectwo więzi ducha z materią
definicja: stres jako bodziec, stres jako reakcja (fizjologiczne i psychologiczne reperkusje), stres jako proces (odbiór wydarzenia i reakcja na niego) - stres jako rodzaj transakcji między jednostką a otoczeniem (ocena wyzwań i zasobów radzenia sobie oraz fizjologiczne i psychologiczne reakcje na tak oceniane wyzwania)
reakcja „walcz lub uciekaj” Cannona:
stymulacja współczulnego uk. nerwowego i uk. hormonalnego gwałtowny wzrost epinefryny (adrenaliny) i norepinefryny, pobudzenie akcji serca, wzrost ciśnienia itd.
krytyczny poziom stresu - takie nasilenie zagrożenia, które zakłóca stan równowagi homeostatycznej organizmu; wtedy reakcja „walcz lub uciekaj” prowadzi do wyniszczenia organizmu
ogólny zespół adaptacyjny Selye'go (GAS):
stadium reakcji alarmowej aktywacja współczulnego pnia mózgu i wzrost czynności nadnerczy (tak jakby wstrzyknąć wyciąg z jajnika krowy)
stadium odporności kosztem oczywiście pozostałych funkcji psychofizjologicznych
stadium wyczerpania choroby adaptacji (np. nerek, ch. wieńcowa, stany alergiczne)
niespecyficzny charakter reakcji - organizm reaguje tak samo, niezależnie od źródła stresu
dystres - stres negatywny; eustres - stres pozytywny
krytyka teorii dot. przede wszystkim niespecyficznego charakteru reakcji oraz rozpatrywania stresu tylko w kategoriach reakcji biologicznej
stres i psychologiczne procesy oceny zdarzeń (Lazarus i Folkman):
stres jako zależność między oczekiwaniami a możliwościami radzenia sobie z zagrożeniem bez ponoszenia kosztów nieracjonalnych lub destrukcyjnych; transakcja między jednostką a otoczeniem
ocena poznawcza: pierwotna (znaczeniu sytuacji, potencjalne zagrożenie) i wtórna (dostępne zasoby); czasem dochodzi do powtórnej oceny (gdy pierwotna minęła się jakoś z rzeczywistością)
radzenie sobie:
Jak mierzymy stres?
Pomiar psychologiczny:
SRRS Holmesa & Rahe'a (skala społecznego ponownego przystosowania się) - 43 sytuacje - najważniejsze sytuacje życiowe; problem z określeniem relacji stres-choroba; nie dają jednoznacznych wyników
Skala Trosk (117) i Skala Radości (135) Lazarusa - codzienne troski (większa korelacja niż w SRRS) i radości (brak korelacji ze zdrowiem - brak mocy buforującej)
Pomiar wydajności:
Baum; ale te techniki mierzą tylko jeden element stresu; trudności interpretacyjne
Pomiar fizjologiczny:
problemy: złożone instrumentarium, interpretacja wyników
Pomiar biochemiczny:
kortykosteroidy (mineralokortykoidy - regulacja poziomu elektrolitów we krwi & glukokortykoidy - spowalniają reakcje odpornościowe) w korze nadnerczy [współzawodnictwo sportowe, ostry dyżur na pogotowiu], katecholaminy w obrębie rdzenia nadnerczy [chłód, ból, skok spadochronowy, porażka] - mierzone testami krwi lub moczu
trudności interpretacyjne
Związek między stresem a chorobą
bezpośredni wpływ (procesy fizjologiczne) lub pośredni (zmiany behawioralne)
(stres a zachowanie):
praktykowanie bardziej negatywnych zachowań
uczulanie na objawy zaburzeń zdrowotnych i w rezultacie wzmaganie zachowań chorobowych
zachowania zdrowotne:
zachowania chorobowe: ocenianie zdrowia w kategoriach negatywnych, zwrot o pomoc lekarską, silna presja psychiczna może zaburzać odbiór istotnych objawów chorobowych [osoby ze wzorem zachowania A - zgłaszają mniej objawów]
(psychofizjologia stresu):
zachowanie typu A - choroby sercowo-naczyniowe
zachowanie typu C (osoby bardziej pasywne) - choroby nowotworowe
interakcja czynników psychologicznych i fizjologicznych - model wrodzonej podatności na stres
AUN (kanał przesyłania informacji między CUN a organami wewnętrznymi) - układ współczulny (pobudza organizm, „walcz lub uciekaj”, ukł. kataboliczny) i przywspółczulny (regeneruje organizm, ukł. anaboliczny)
układ hormonalny - wolniejszy i bardziej długotrwały niż AUN; nadnercza
ukł. współczulny + rdzenia nadnerczy = układ współczulno-nadnerczowy
układ podwzgórzowo-przysadkowo-korowonadnerczowy
rdzeń nadnerczy wydziela adrenalinę i noradrenalinę
kora nadnerczy wydziela kortykosteroidy
układ odpornościowy - typ humoralny (zwalczanie infekcji za pomocą przeciwciał, komórki B zawarte w szpiku kostnym) i typ komórkowy (limfocyty T, które dojrzewają w grasicy, atakują komórki obce bezpośrednio, bez pomocy przeciwciał; proces bardziej długotrwały)
stres spowalnia reakcje odpornościowe; reakcje stresowe mogą doprowadzić do zmniejszenia rozmiarów grasicy
Rola stresu w niektórych zaburzeniach czynnościowych
wrzody trawienne: żołądka (HCI i pepsyna w normie lub poniżej, występuje w późniejszym wieku) lub dwunastnicy (nadmierne wydzielanie HCI i pepsyny, występuje częściej)
dziedziczność, częste zażywanie aspiryny, nałóg nikotynowy
stres wiąże się z nadmiernym wydzielaniem soków trawiennych
astma: alergiczna (niewydolność ukł. oddechowego lub reakcja alergenna) i idiosynkratyczna (psychika)
stres może wyzwalać ataki astmy u pacjentów z już rozwiniętą chorobą
kontuzje i urazy: stres może przeszkadzać w koncentracji
Rozdział 7: Jak sobie radzić ze stresem
u niektórych mamy rozwój chorób, u innych nie
Ciało i umysł: radzenie sobie ze stresem
radzenie sobie jest ściśle związane z procesem oceny
radzenie sobie jest bardzo dynamiczne - zmieniający się wachlarz działań (będących odpowiedzią na sytuację i percepcję ten sytuacji)
radzenie sobie jest ściśle zorientowane na cel (przezwyciężenie odbieranego zagrożenia)
cele radzenie sobie:
zorientowane na problem - zmiana obiektywnej sytuacji, interakcja podmiotu z otoczeniem
zorientowane na emocje - przezwyciężanie napięcia emocjonalnego, próba adaptacji do sytuacji (może przyczynić się do zwiększania napięcia)
strategie radzenia sobie: (taksonomia Cartera)
bezpośrednia akcja
gromadzenie informacji
wsparcie społeczne
koncentracja na emocjach
skuteczność strategii zależy od sytuacji, ram czasowych procesu radzenia sobie (strategie unikowe [na krótką metę] i konfrontacyjne [na długą]); ludzie najczęściej wykorzystują kilka strategii jednocześnie
(radzenie sobie ze stresem a zdrowie):
wpływ pośredni - zachowania zdrowotne lub chorobowe; nie wszystkie strategie są skuteczne (np. sięganie po alkohol, trach przed diagnozą)
wpływ bezpośredni - fizjologiczne reakcje stresowe
a zdrowie? reakcje pasywne gorzej odbijają się na zdrowiu niż gniew i protest
Kontrola psychologiczna jako moderator stresu
zdarzenia kojarzone z brakiem kontroli są szczególnie stresujące
dwa rodzaje:
kontrola behawioralna - nie musi wystąpić samo działanie, bo przekonanie o możliwości wpływania na sytuacje jest często wystarczające
kontrola poznawcza - świadomość dysponowania strategią poznawczą (np. odwracanie uwagi); strategia powinna być adekwatna
indywidualne różnice w postrzeganiu kontroli: kwestia umiejscowienia kontroli (zewn. vs. wewn.) - efekt nie bardzo silny, zależy od wielu innych czynników (np. kontekstu, generalnie w sytuacjach możliwych do kontrolowania efekt jest większy, w sytuacjach niekontrolowanych natomiast osoby wewnątrzsterowne prawie nie różnią się w efektywności radzenia sobie od osób zewnątrzsterownych)
samoskuteczność - Bandura - radzenie sobie z bólem
Osobowość w walce ze stresem
optymizm, obraz siebie (większa złożoność ról społecznych ułatwia radzenie sobie ze stresem), wrogość wobec otoczenia (wyższe ciśnienie rozkurczowe)
niektóre osobowości są słabo, ale wyraźnie bardziej podatne na działanie stresu (np. niepokój, depresja ch. wieńcowa, astma, gościec, migrena i ch. wrzodowa; wrogość brak efektu dla migreny i ch. wrzodowej)
osobowość odporna na stres - trzy C: commitment, control, challenge; ponadto: niski poziom alienacji, nihilizmu, zewnątrzsterowności i bierności
Wsparcie społeczne w radzeniu sobie ze stresem
4 rodzaje wsparcia:
oceniające - jesteśmy lubiani i szanowani
informacyjne - porady, instrukcje, wskazówki
instrumentalne - fizyczne wsparcie, np. pieniądze
emocjonalne - utrzymywanie w dobrym nastroju
pomiar: 1) struktura sieci społecznej (ilość, gęstość, bliskość relacji interpersonalnych), 2) funkcja wsparcia
dwojaki wpływ na zdrowie: 1) hamowanie efektów stresu, 2) działanie niezależne od stresu
więzi międzyludzkie same w sobie mogą stanowić źródło stresu (np. choroba Alzheimera)
Techniki kontrolowania stresu
relaksacja - neuromieśniowa [progresywna] (sukcesywne napinanie i rozluźnianie mięśni), systematyczne odwrażliwianie [Wolpe] (fobie i stany lękowe)
medytacja - tłumieni myśli o charakterze destrukcyjnym
biologiczne sprzężenie zwrotne (biofeedback) - precyzyjne kontrolowanie wskaźników fizjologicznych - częstość bicia serca, temperatura skóry, napięcie mięśniowe
aktywność fizyczna - zwiększenie przepływu krwi, wzrost norepinefryny, wzrost beta-endorfin (zw. z bólem),
trening odporności na stres (SIT) - podejście eklektyczne, 1) faza konceptualizacji (nakłonienie pacjenta do współpracy), 2) faza zdobywania i trenowania umiejętności, 3) faza aplikacji (trening wyobrażeniowy)
Część IV: ROZUMIENIE CHOROBY I ŻYCIE Z NIĄ
Rozdział 8: Choroba percepcja symptomów i szukanie pomocy
Ciało i umysł: Natura choroby
jednostka chorobowa - obiektywna diagnoza; choroba - subiektywne doświadczenie dyskomfortu
Socjokulturowe aspekty choroby
choroba jako grzech (Indianie) vs. wyczerpanie sił witalnych (Hiszpanie)
różnice demograficzne ludzie samotni i rodziny wielodzietne - zgłaszają więcej objawów
interakcje z otoczeniem konsultacja paramedyczna
kontekst sytuacyjny np. poziom doświadczanego stresu
Percepcja objawów
zmiany fizjologiczne percepcja symptomów wiąże się z 3 receptorami: mechanoreceptory, termoreceptory i receptory bólu
czynniki psychologiczne percepcja symptomów w dużej mierze jest rezultatem działania różnych bodźców konkurujących między sobą o naszą uwagę; udzielanie informacji nt. spodziewanego bólu może złagodzić napięcie (monitoring sensoryczny); indukowanie myślenia o objawach zwiększa ilość ich zgłaszania; duża rola oczekiwań co do objawów; zły nastrój przyczynia się do oceniania swego zdrowia bardziej negatywnie; osoby z negatywną afektacją są bardziej podatne na objawy dyskomfortu fizycznego; uczenie się doświadczania objawów
generalnie ludzie nieprecyzyjnie odbierają symptomy
Zrozumienie choroby
pojęciowa reprezentacja chorób - zorganizowane pakiety (obrazy) = suma poglądów nt. danej choroby
3 źródła tworzenia reprezentacji choroby:
semantyczne kojarzenie z nazwą choroby
doświadczenia z innymi chorobami
informacje płynące z zewnątrz
doświadczanie choroby reprezentacja choroby jako prototyp; musimy mieć prototyp, aby doświadczyć chorobę (patrz: choroba studentów medycyny - 70%)
model zachowań w terapii zależy od reprezentacji choroby
Reakcja na chorobę
typy reakcji szukanie porady lekarskiej; ograniczanie aktywności fizycznej; konsultacja paramedyczna;
rola chorego - rezygnacja z normalnych zajęć społecznych na rzecz opieki nad swoim zdrowiem
zachowanie chorobowe jako proces radzenia sobie (nie tylko fizyczne, ale i psychologiczne itp.)
uboczne zyski płynące z faktu bycia chorym (np. współczucie innych)
kto szuka pomocy specjalisty? wiek, płeć (♀), status socjo-ekonomiczny, orientacja zdrowotna i dostęp do służby zdrowia
kiedy szukamy pomocy specjalisty? objawy nagłe i nieoczekiwane, sytuacja (kryzys interpersonalny, interakcja społeczna, sankcja), reprezentacja poznawcza choroby
odwlekanie decyzji o leczeniu etapy: zwłoka oceny (dochodzenie do wniosku, że jest się chorym), zwłoka choroby (czy potrzebna jest pomoc specjalistyczna?), zwłoka decyzji (czas potrzebny na udanie się do lekarza); zwłoka jest większa, gdy pacjent czyta chorobie, mniejsza, gdy występuje silny ból i krwawienie; koszt leczenia bywa argumentem przeciwko zgłaszaniu się do specjalisty
nadużywanie opieki zdrowotnej aż 50% kosztów idzie na zdrowych, którzy myślą, że są chorzy i zgłaszają się do lekarza (hipochondria - źródło w nerwicowości); wyuczona reakcja społeczna (forma uzyskania współczucia); strategia samoupośledzenia (niepowodzenia są jakby poza kontrolą jednostki)
Rozdział 9: Współpraca z systemem opieki zdrowotnej
Ciało i umysł: psychologia i system opieki zdrowotnej
Relacja pacjent-lekarz
lekarze o orientacji społecznej a medycznej
komunikacja poziom werbalny (3% interakcji dot. pytań czysto medycznych, reszta to problemy psychospołeczne, prośba o pomoc w interpretacji objawów, wsparcie w radzeniu sobie itp.), poziom niewerbalny (dotyk, wzrok, wyraz twarzy, ton głosu)
bariery w komunikacji:
żargon medyczny
socjokulturowe różnice między lekarzem a pacjentem
emocje pacjenta
ograniczenia poznawcze pacjenta (b. częsta błędna interpretacja zaleceń lekarza)
wyniki współpracy: satysfakcja pacjenta; prawne konsekwencje i błąd w sztuce lekarskiej; lepsze wyniki terapii
Problem braku współpracy pacjenta w kwestii zaleceń terapeutycznych
od 15% do 94% braku współpracy (średnia ok. 30%)
współpraca w terapii krótkoterminowej - 70-80%, długoterminowej - poniżej 50%
problem pomiaru stopnia współpracy
skutki braku współpracy pacjent traci szanse na uzyskanie korzyści wynikających z terapii; wzrost kosztów; błędy w diagnozie i terapii
przyczyny braku współpracy natura procesu terapeutycznego (krótki/długi), charakterystyka pacjenta (osobowość, rozumienie zaleceń, warunki społeczne, wsparcie społeczne)
jakość relacji pacjent-lekarz: wymiana informacji (obustronna!) & umiejętność przekazywania pacjentowi oznak troski i zaangażowania w jego problemy
metody rozwijania współpracy intencja pacjenta do wypełniania zaleceń (werbalna zgoda pacjenta); długofalowa samokontrola behawioralna; technika żetonowa;
Doświadczenie hospitalizacji
szpital jako instytucja totalna (Goffman)
reaktancja (obrona zagrożonego poczucia wolności i niezależności pacjenta w szpitalu) a wyuczona bezradność
przygotowanie do operacji dać pacjentowi poczucie kontroli (pełna informacja)
dziecko w szpitalu (lęk przed separacją)
Rozdział 10: Jak radzić sobie z chorobą przewlekłą i upośledzeniem
Ciało i umysł: kryzys choroby przewlekłej
kryzys, zaburzenie równowagi
model kryzysu w chorobie przewlekłej
Psychospołeczny wymiar choroby przewlekłej i upośledzenia
dostosowanie emocjonalne (problem depresji ); 4 typy adaptacji emocjonalnej: 1) dobra, 2) depresja i napięcie emocjonalne, 3) depresja, wstyd, poczucie braku zrozumienia, 4) pasywność, apatia, rezygnacja
dostosowanie poznawcze (przekonania nt. choroby i jej przyczyn, poczucie kontroli, poglądy na życie, samoocena i poczucie tożsamości)
aspekty społeczne - interakcje z innymi, rodzina
edukacja pacjenta, psychoterapia, interwencje behawioralne, grupy samopomocowe
Jak żyć z cukrzycą?
bardzo wiele groźnych powikłań
dwa rodzaje cukrzycy: insulinozależna (groźniejsza, rzadsza) - c. typu I (młodzieńcza) - brak lub niedobór insuliny, stąd zastrzyki insulinowe & insulinoniezależna - c. typu II (dorosłych) - niedobór lub nadmiar insuliny
ćw. fizyczne i reżim dietetyczny, kontrola wagi
techniki behawioralne (samoobserwacja, trening umiejętności, strategie samowzmacniania, relaksacja
stres hamuje wydzielanie insuliny
problem natury seksualnej (impotencja, trudności z orgazmem)
Jak żyć z artretyzmem?
brak lekarstwa, terapia polega na ulżeniu w cierpieniu
upośledzenie funkcjonalne w codziennych czynnościach, niższa samoocena, poczucie braku sensu w działaniu, depresja, problemy z interakcją z innymi, spadek wydolności seksualnej, problemy finansowe
psychoterapia nastawiona na nauczenie pacjenta radzenia sobie z własnymi stanami emocjonalnymi, samoregulacja, trening umiejętności w wykonywaniu codziennych czynności możliwie bezboleśnie
Jak żyć z chorobą Alzheimera?
10% po 65 r.ż., 47% po 85 r.ż.
nieodwracalne zmiany w funkcjonowaniu poznawczym i utrata pamięci
stadia: luki w pamięci, zmiany w osobowości, spadek zdolności intelektualnych, problemy behawioralne, zaburzenia orientacji
ogromny problem dla rodziny; pacjent traci poczucie tożsamości, zab. pamięci, nie rozpoznawanie siebie w lustrze, opieka najczęściej w domu dom opieki?
Rozdział 11: Śmierć i umieranie
Ciało i umysł: śmierć jako ostatni etap życia
różne koncepcje kulturowe śmierci
śmierć biologiczna: brak recepcji i reakcji na bodźce, zanik ruchu i funkcji oddechowych, brak aktywności odruchowej, wykres EEG płaski, brak cyrkulacji krwi w mózgu
śmierć psychiczna: ustanie funkcji mózgu
śmierć społeczna: otoczenie traktuje osobę jako zmarłą
śmierć prawna: prawomocne orzeczenie stosownych władz (np. w przypadku żołnierzy zaginionych)
reakcje na śmierć: zaprzeczanie, lęk & akceptacja - wyraźne różnice płciowe
Psychologia umierania
zmowa milczenia prowadzi do izolacji pacjenta i umierania w samotności, bo czuje on, że jest okłamywany przez rodzinę i personel medyczny
trajektorie umierania: trajektoria przewlekła (śmierć jest tylko kwestią czasu), trajektoria spodziewanie nagła (np. wypadek samochodowy), ostra trajektoria, trajektoria zagrożenia (OIOM), trajektoria kryzysu, niespodziewanie nagła trajektoria
etapy doświadczenia umierania (Kuler-Ross):
zaprzeczenie (szok, traktowanie diagnozy jak błędnej, sytuacja niby przejściowa)
gniew (niesprawiedliwość losu)
negocjacje (solenne obietnice)
depresja (antycypacja żałoby)
akceptacja (wyobcowanie i tolerowanie obecności tylko najbliższych)
krytyka: niekoniecznie muszą wystąpić wszystkie fazy, pomijanie dotychczasowego życia pacjenta (nie takie to uniwersalne)
koncepcja alternatywna (Shneidman) - „praca nad śmiercią”
inna koncepcja (Pattison) - 3 fazy: ostra faza kryzysu (zaprzeczenie, gniew, negocjacje), przewlekła faza życia-umierania (redukcja poziomu lęku, przyswajanie realności sytuacji), faza terminalna (śmierć uznana za nieuchronną)
trzeba stawiać czoła strachom i emocjom, prowadzić rozmowę w sposób otwarty i delikatny; komunikacja pośrednia i symboliczna, umożliwić umierającemu podejmowanie kompetentnych i skutecznych form zachowania, nie projektować własnych potrzeb i lęków na umierającego
Opieka nad umierającym
umieranie w instytucji
problem „wypalenia” pracowników (pomoc - grupy wsparcia, zajęcia warsztatowe, techniki kontroli stresu)
hospicjum (łagodzenie bólu i dyskomfortu, opieka, otwarte poruszanie tematu śmierci, godna śmierć
umieranie w domu
Żal po stracie
przebieg normalny a patologiczny, przebieg przewlekły
♀ - gniew, ♂ - poszukiwanie winy w sobie
obsesyjne rozpamiętywanie - kobiety, szybsza akceptacja śmierci u mężczyzn
wzór zachowań długofalowych jest odbiciem doświadczeń z pierwszego roku po stracie
obrazowanie kierowane = technika terapii żalu po stracie oparta na serii ćwiczeń, w których pacjent na nowo przeżywa wszystkie aspekty przeszłych relacji ze zmarłą osobą - prowadzi do ostatecznego i definitywnego pożegnania się
Dziecko wobec śmierci
3-5 lat separacja (śmierć jako zjawisko tymczasowe i odwracalne; sen); 6 lat śmierć na zawsze (ae dotyka tylko niektórych ludzi); śmierć ostateczna i osobista, uniwersalna i nieodwracalna
śmierć dla dzieci śmiertelnie chorych nie jest abstrakcją, a ponurą rzeczywistością
5 etapów: świadomość choroby bez rozumienia przyczyn i konsekwencji; dziecko przyswaja informacje o chorobie i jest optymistyczne; dziecko uświadamia sobie, że jego choroba ma przebieg długofalowy; spadek optymizmu; dziecko odkrywa całą prawdę - „umieram”
dzieci osierocone - bardziej uległe, zależne i introwertyczne, nieprzystosowanie, skłonności przestępcze
unikać wyrażeń sentymentalnych i symbolicznych
Część 5: PSYCHOLOGIA ZDROWIA WOBEC NIEKTÓRYCH PROBLEMÓW ZDROWOTNYCH
Rozdział 12: System odpornościowy i AIDS
nie umiera się na AIDS, ale z powodu wyniszczenia układu odpornościowego i ataku wirusów/drobnoustrojów itp.
Ciało i umysł: obrona przed infekcją
dwa rodzaje odporności: naturalna i nabyta, sztuczna (szczepienia)
obrona: naturalna (każda obca komórka) i swoista (atak na konkretny antygen)
odporność nieswoista: fagocyty (makrofagi i monocyty) - pierwsza fala ataku + komórki cytotoksyczne (zwalczanie komórek własnego ciała, które uległy modyfikacji przez wirus/nowotwór)
odporność swoista: limfocyty (fagocyty rozbijają antygeny na drobne elementy, które przekazywane są limfocytom); limfocyty atakują antygen we krwi lub w płynach ustrojowych (odporność humoralna) lub w komórkach (odporność komórkowa)
odporność humoralna: atakowanie antygenów za pomocą przeciwciał [immunoglobulin] (produkowanych przez limfocyty B, które się dzielą i wytwarzają komórki plazmowe, te natomiast wydzielają przeciwciała) - spowalniają ruch antygenu, rozsadzają antygen od środka lub neutralizują toksyny produkowane przez antygen; IgA - chronią zewn. obszary ciała, IgE - wewn. płuc, skóry, błon śluzowych (zbyt duża koncentracja IgE wywołuje reakcję alergiczną); limfocyty pamięciowe B - pamiętają antygen i przy ponownej inwazji mogą szybciej go zwalczyć
odporność komórkowa: wykrywa komórki zmutowane przez wirus lub nowotwór (limfocyty T - grasico-pochodne); limfocyty pamięciowe T, limfocyty cytotoksyczne T (bezpośredni atak i niszczenie drogą lizy [rozpuszczania]) - te akurat biorą też udział w odrzucie przeszczepu , limfocyty wspomagające T (55-70% wszystkich limfocytów T) - stymulują produkcje innych leukocytów (B i T), utrzymują kontrolę nad przebiegiem reakcji odpornościowej, limfocyty supresyjne T (działają po reakcji odpornościowej hamując ją)
psychoneuroimmunologia (układy odpornościowy, nerwowy i hormonalny) warunkowanie odporności; stres i odporność (immunokompetencja; stres może powodować zmianę ilości komórek odpornościowych w płynach ustrojowych, stres wpływa na reakcje leukocytów, stres może przyspieszać rozwój guza nowotworowego); wzmacnianie odporności (wsparcie społeczne, technika katharsis, techniki relaksacyjne)
Epidemia AIDS
HIV - retrowirus - replikuje się on poprzez wstrzyknięcie własnego materiału genetycznego do komórki nosiciela i przejęcie jego mechanizmów replikacyjnych
działanie AIDS na organizm:
HIV przyłącza się do komórek CD4 (występują szczególnie w limfocytach T),
HIV wkleja swój kod w łańcuch DNA komórki i niszczy jej zdolność do prawidłowego funkcjonowania,
organizm broni się, ale wirus pozostaje w organizmie w postaci utajonej,
w pewnym momencie HIV wszczyna atak i niszczy limfocyty T,
objawy: przewlekły obrzęk gruczołów limfatycznych (3-5 lat, osoba czuje się w miarę dobrze),
następne objawy - ARC (biegunka, ataki gorączki, zmęczenie, pocenie się, ale brak infekcji oportunistycznych charakterystycznych dla właściwego przebiegu AIDS),
dalszy spadek odporności prowadzi do AIDS (najczęstsze infekcje to PCP i mięsak Kaposiego),
atak na układ nerwowy (zab. pamięci, letarg, wycofanie się, ostra demencja, napady padaczkowe)
ponad 90% zakażeń w wyniku kontaktów heteroseksualnych
Europa i USA - 25% zakażenia pochodzi z zastrzyków dożylnych
HIV a pracownicy medyczni - 0,4% szans zarażenia
większość dzieci zarażonych HIV umiera przed 3 rokiem życia w wyniku infekcji oportunistycznych
Radzenie sobie z AIDS
wynik testu staje się wyrokiem śmierci i prowadzi do licznych zaburzeń psychicznych (depresja, stany lękowe, wahania nastroju)
objawy psychiczne potęgowane są przez społeczne piętnowanie
kwestia straty
wsparcie społeczne, interwencje psychospołeczne, zmiana postaw indywidualnych, uzdrowienie postaw społeczno-politycznych
Rozdział 13: Rak
Ciało i umysł: biologia i psychologia raka
wszystkie odmiany raka wiążą się z niekontrolowanym wzrostem i rozprzestrzenianiem się tkanek
substancje karcynogenne = rakotwórcze - ich działanie polega na modyfikowaniu informacji genetycznej zapisanej w DNA (wstawienie lub usunięcie fragmentu DNA lub transpozycja aminokwasów)
onkogeny odpowiadają za kodowanie czynników wzrostu (przyspieszanie lub opóźnianie wzrostu komórki)
pierwsza faza raka to właśnie mutacja w obrębie DNA, ale nie musi to doprowadzić do rozwinięcia się tkanki rakowej - decydującą rolę w tym procesie odgrywają promotory (substancje, które nie są rakotwórcze, ale mogą przyspieszać rozwój raka z komórek o zmienionym kodzie genet.)
czynniki psychologiczne w rozwoju raka osobowość (uosobienie melancholijne, poczucie odrzucenia, tłumienie negatywnych emocji, poczucie bezradności; problemy z ojcem w okresie dzieciństwa,) - wzór zachowań typu C (bierność, chęć współpracy, tłumieni negatywnych emocji, wyuczona bezradność), stres (rak wirusopochodny reaguje na stres inaczej niż rak wywołany innymi czynnikami - te drugie pod wpływem stresu rozwijają się szybciej), odporność psychiczna (dwa procesy psychoimmunologiczne: naprawda DNA [dzięki niskiemu stresowi] & niski stres psychologiczny [wysoki niszczy komórki cytotoksyczne])
Rak i styl życia
nałóg tytoniowy (30% zgonów nowotworowych [25% to płuca], 30% zgonów krążeniowych)
najbardziej rakotwórcze w papierosach są: nikotyna, substancje smoliste (!) i tlenek węgla
1 paczka dziennie - ryzyko raka 10-ciokrotnie większe
nałóg - proces etapowy: faza przygotowania, inicjacji, nawyku, podtrzymania,
model stałych efektów nikotyny nikotyna stymuluje określone ośrodku uk. nerwowego
model regulacji nikotynowej wytwarza się optymalny poziom zapotrzebowania na nikotynę
model wielopoziomowej regulacji (Leventhal & Celary) fizjologiczne efekty nikotyny wchodzą w interakcję z psychologicznymi funkcjami palenia tworząc uzależnienie, ważna jest tu regulacja emocjonalna
rzucanie palenia kampanie w mass mediach, terapia antynikotynowa, techniki awersyjne, strategie samokontroli, terapia kontraktowa, kontrola bodźcowa, substytucja
profilaktyka antynikotynowa uczenie opierania się naciskom
dieta (aż 35% zgonów nowotworowych) - szczególnie tłuszcz, grillowanie, alkohol; dobre są warzywa z rodziny krzyżowych [brukselka, kapusta, brokuły, rzepa], witamina A i C, błonnik
zmiana nawyków żywieniowych techniki poznawczo-behawioralne, self-monitoring, pakowanie zdrowej żywności w atrakcyjnej formie, kampanie w mass mediach
czynniki zawodowe, promieniowanie ultrafioletowe
Wykrywanie raka i szukanie porady lekarskiej
35-55% pacjentów z objawami raka zwleka 3 miesiące lub dłużej z konsultacją medyczną (zwłoka najczęściej wynika z nieświadomości znaczenia objawów i wysokiego poziomu lęku i starszego wieku)
samobadanie!, kampanie itd.
Radzenie sobie z rakiem
fizyczne skutki raka ból
terapia wycięcie, napromieniowanie (radioterapia), chemioterapia
psychologiczne skutki raka zab. emocjonalne, relacje interpersonalne, wspomaganie procesu radzenia sobie
Rozdział 14: Choroba wieńcowa
37% zgonów w USA
co roku umiera 2 mln ludzi z powodu zawału
Ciało i umysł: fizjologia i psychologia choroby wieńcowej
(układ krążenia i choroby serca)
serce 300g; komory i przedsionki to 4 niezależne i skoordynowane pompy ssąco-tłoczące
droga przepływu krwi:
skurcz lewej komory, krew bogata w tlen płynie do tętnicy głównej (aorty)
tętnice i tętniczki włosowate różnych części ciała - zaopatrzenie komórek w tlen i subst. odżywcze, a zabieranie dwutlenku węgla i produktów spalania komórkowego
krew płynie żyłami do prawego przedsionka, potem do prawej komory
tętnice i tętniczki płucne - krew oddaje dwutlenek węgla i pobiera tlen
krew płynie siecią naczyń i żył płucnych do lewego przedsionka i dalej do lewej komory
mięsień sercowy = komórki mięśniowe składające się na ściany jam sercowych; cykl sercowy = cykl skurczów i rozkurczów; rozkurcz komór - krew pobierana do jam serca, skurcz komór - krew tłoczona do naczyń
średnia wartość ciśnienia - 120/80 mm Hg
stan spoczynku - 75 uderzeń/minuta
choroby serca co piąty Amerykanin przed 60. rokiem życia doświadczy ataku serca; co czwarta osoba w wieku 30-60 jest nim potencjalnie zagrożona
przyczyny - niewystarczające ukrwienie serca (zwężenie naczyń wieńcowych powoduje zwężenie światła przepływu miażdżyca, dusznica, zawał) lub niewłaściwy przebieg impulsów elektrycznych w sercu (arytmia [zab. synchronizacji skurczów], migotanie przedsionków
czynniki ryzyka choroby wieńcowej osobowość (płeć, wiek, genetyka), palenie, dieta, aktywność fizyczna
nadciśnienie (powyżej 140/90); nadciśnienie samoistne (brak przyczyny - 85% przypadków, bardziej narażona rasa czarna)
(stres, osobowość i choroba wieńcowa)
podwyższony poziom adrenaliny i noradrenaliny (zwęża naczynia krwionośne, co powoduje wzrost ciśnienia i skraca czas koagulacji krwi)
nałóg nikotynowy, wysoki poziom cholesterolu, nadciśnienie
wzór zachowania A (Friedman & Rosenman) = presja zdobywania coraz więcej w coraz krótszym czasie; dwa wielkie badania: Western Collaborative Group Study (WCGS) - 2x częściej choroby serca u WZA niż u WZB & Framingham Heart Study - bardzo podobne wyniki
silny związek WZA i choroby wieńcowej w dużych populacjach (czasem jednak jest brak związku albo nawet korelacja ujemna)
wrogość wobec otoczenia, egocentryzm
zachowaniu A towarzyszy często nadreaktywność (nadmiernie silna reakcja fizjologiczna w sytuacji wyzwania) - większe zmiany tętna, ciśnienia i poziomu katecholaminy
geneza wzoru zachowania A (pomiar - Matthews Youth Test for Health MYTH), genetyka, praktyki wychowawcze, modelowanie
Styl życia a ryzyko choroby wieńcowej
palenie pobudza formowanie się przenośnika cholesterolu LDL (które przyczyniają się do miażdżycy) i hamuje produkcję HDL (które chronią)
dieta większa waga koreluje z nadciśnieniem; cholesterol (LDL zły [tłuszcze zwierzęce], HDL dobry [tłuszcze roślinne])
aktywność fizyczna siedzący tryb życia; zbiera się tkanka tłuszczowa, niska wydajność serca, wysoki LDL, ćwiczenia redukują palenie i spożywanie alkoholu
relacje interpersonalne samotni, stres,
Techniki interwencji w ograniczaniu ryzyka choroby wieńcowej
modyfikacja wzoru zachowania A relaksacja neuromięśniowa, trening umiejętności porozumiewania się, aerobik, terapia grupowa, zmiana postaw poznawczych
techniki kontroli nadciśnienia terapia farmakologiczna (środki moczopędne, środki blokujące beta-andrenoreceptory) - niestety skutki uboczne (zawroty głowy, depresje, problemy seksualne); terapia behawioralna (techniki redukowania masy ciała, redukcja sodu i alkoholu, zwiększanie potasu, wapnia i magnezu, zwiększenie aktywności fizycznej, techniki relaksacyjne, biofeedback, trening autogenny = autohipnoza wprowadzająca relaksację drogą koncentrowania się na bodźcach płynących z organizmu)
zmiana stylu życia programy skierowane do społeczności lokalnych, trzeba brać pod uwagę różnice wiekowe i grupy wysokiego ryzyka,
Jak żyć z chorobami serca?
rehabilitacja kardiologiczna
wszczep by-pasu naczyń wieńcowych, angioplastyka naczyń wieńcowych (PTCA)
zmiana trybu życia
wsparcie psychologiczne i społeczne
Rozdział 15: Ból
Ciało i umysł: problem bólu
dyskomfort skutkiem urazu lub uszkodzenia tkanek; subiektywne odczucie dyskomfortu;
ból tzw. kończyny fantomowej (amputowanej)
zaburzenie zwane kauzalgia - piekący ból w miejscu urazu, mimo że rana dawno się zagoiła, ból nieproporcjonalnie duży do urazu
fizjologia bólu uszkodzenie tkanki prowadzi do uwolnienie algogenów, które podrażniają wolne zakończenia nerwowe (receptory bodźców urazowych), które wysyłają impulsy przez rdzeń kręgowy (rogi tylne) do tworu siatkowatego (pobudzenie i uwaga) i wzgórza (dalsza modyfikacja) i dalej do kory mózgowej (świadoma interpretacja)
duży wpływ opiatów endogennych (endorfiny i enkefaliny) - działanie przeciwbólowe (spowalnianie lub hamowanie transmisji impulsów nerwowych)
czynniki psychospołeczne w doświadczaniu bólu kultura, poprzednie doświadczenia (np. brak doznań bólowych, gdy ich nigdy nie było - np. wychowanie w izolacji), emocje i stres (ból psychogenny), procesy poznawcze (kontekst sytuacyjny, poczucie kontroli i samoskuteczności, koncentracja uwagi)
Teorie bólu
teoria specjalizacji ból stanowi funkcję wyspecjalizowanych kanałów nerwowych
teoria wzorców doświadczanie bólu jest wynikiem wystąpienia określonych wzorców podrażnień nerwowych
teoria kontroli wejściowej (Melzack & Wall) percepcja bólu determinowana jest 3 podstawowymi czynnikami:
pobudzenie wolnych zakończeń nerwowych
odyfikowanie sygnałów przez mechanizm kontroli wejścia rdzenia kręgowego
centralny mechanizm kontrolny w mózgu
bramka wejściowa rdzenia (istota szara rdzenia), kluczowym procesem w transmisji sygnałów jest bilans pobudzenia różnych grup włókien (wzajemna proporcja drobnych włókien A-delta i C oraz dużych włókien A-beta)
mówiąc prościej: kom. nerwowe rdzenia kręgowego pełnią funkcję bramek kontrolnych, dokonując selekcji sygnałów, które będą przesyłane do mózgu; stopień otwarcia bramek zależy od bilansu pobudzenia między drobnymi a dużymi włóknami (są to sygnały aferentne - dośrodkowe) oraz od sygnałów eferentnych z mechanizmu kontrolowanego przez CUN; oprócz tego sygnały bólu płynące do mózgu analizowane są przez ośrodek motywacyjno-afektywny i czuciowo-różnicujący mózgu - te ośrodki pełnią kluczową rolę w reakcji na ból
proces bólu obejmuje nie tylko odczucia związane z urazem, ale i reakcje na te odczucia
Ból jako problem zdrowotny
ból ostry można, ból przewlekły nie można łagodzić
3 typy bólu przewlekłego: okresowy, uporczywy nieuleczalny, postępujący
ból reaktywny, ból warunkowany, zachowania bólowe
przewlekły ból głowy migrena (zwężanie i rozszerzanie naczyń krwionośnych wewnątrz i na zewnątrz czaszki), napięciowy ból głowy
ból pleców skurcze mięśni grzbietu i okolic krzyżowych, które podlegają działaniu czynników psychologicznych; rola zmiennych procesów uczenia się (ból warunkowany); cechy osobowości (hipochondria, histeria, depresja); procesy poznawcze (katastrofizm, bezradność)
Techniki kontroli bólu
metody fizyczne:
farmakologia środki działające peryferyjnie [nienarkotyczne] - blokują recepcję impulsów w miejscu urazu; środki działające centralnie [narkotyki] - działają jak opiaty endogenne,
chirurgia tomia nerwów odpowiedzialnych za transmisję określonych sygnałów - przecięcie nerwów obwodowych, przerwanie kanałów czuciowych rdzenia (kordotomia), usunięcie obszarów kory mózgowych (lobotomia) - te techniki stosuje się tylko w skrajnych przypadkach; blokada nerwu (znieczulenie miejscowe)
stymulacja fizyczna (techniki przeciwpodrażniania) przezskórna stymulacja elektryczna, akupunktura)
podejście psychologiczne: techniki warunkowania (Fordyce) - ograniczanie zachowań bólowych i promowanie niebólowych; biofeedback - rozwijanie u pacjenta zdolności kontroli i zmiany wybranych funkcji fizjologicznych z pomocą aparatury monitorującej ich przebieg; hipnoza, relaksacja, techniki poznawczo-behawioralne - 6 podstawowych faz: 1) ocena, 2) rekonceptualizacja, 3) faza nabywania umiejętności, 4) etap treningu praktycznego, 5) generalizacja i utrzymanie zachowań, 6) etap kontrolny
1