Szamanizm kurs -wykłady (część) -z moich notatek, Religioznawstwo, Szamanizm


OGÓLNY MODEL SZAMANIZMU - CZĘŚĆ I WYKŁADÓW

Szamanizm występuje najbardziej ewidentnie na Syberii, również obie Ameryki, Afryka, Australia i Oceania.

Od połowy XX wieku - moda na szamanizm, New Age itd.

Eliade przekonstruował sposób myślenia o szamanizmie. Szamanizm jako doświadczenie pierwotne (uniwersalne), poza wszelkim uwarunkowaniem historycznym. Źródło szamanizmu = źródło człowieczeństwa. Doświadczenie „archaiczne” = głęboko prehistoryczne.

Ideologia misterium - inicjacja szamańska to przejście przez własną śmierć - doświadczenie sacrum.

Biali szamani - podróżujący wszędzie - świat górny i dolny

Czarni szamani - tylko dolny

Symbolika lotu duszy - cecha charakterystyczna szamanizmu.

Szamanizm tak jak animizm (Taylor) przejawia się wszędzie - pierwotność doświadczenia.

Kosmologia szamanistyczna - na Syberii dominował model wertykalny, czyli świat górny (niebo), świat średni (ziemia), świat dolny (podziemie).

Idea centrum - góra, drzewo, drabina, most, wspinaczka do sfery.

Chrześcijańska interpretacja Eliadego: szamani czczą diabła, są opętywani - „sataniści”.

Oświeceniowi racjonaliści (np. Diderot) - szamani to oszuści.

Szamanizm jako zjawisko religijne.

Religia powinna się rozwijać - czy dzisiejszy szamanizm jest taki jak dawny?

Teoria Ohlmarksa - środowisko arktyczne sprzyja niestabilności psychicznej - więc tam się narodził szamanizm, zapożyczyły go ludności z innych sfer klimatycznych, jednakże poza Arktyką trzeba zażywać narkotyki, aby sztucznie wywołać stan histerii. Teoria „histerii arktycznej” i „histerycznej osobowości”.

Słowo „szaman” pochodzi z języka ewenkijskiego (dawn. tunguskiego) - Północna Syberia

Spór o słowo „szaman” - propozycje etymologii.

ETYMOLOGIA „ALLOCHTONICZNA” - XIX wiek

Sanskryt - „śram” - „nagrzewać się” rozpalenie ognia ascezy - moc boska

„śramana” - asceta

Palijski „śamana”

Chiński „sha-men”

Ewenkijski „śaman”

XX-wieczna kontrpropozycja

Słowo „szaman” pochodzi od praałtajskiego *qam

Tatarskie KAM

Czuwaskie CAN / DŻAM

Tunguskie (ewenkijskie) SAM/ŚAM

Tłumaczenie polskie słowa „szaman” - „wiedźmin”

Obecnie uważa się, że jeśli szamanizm w ogóle jest pochodny, to z Indii, z rejonów buddyjskich znaleziono na Syberii bardzo starą stupę lamaistyczną.

Wg Eliadego - można założyć, że lamaizm wpłynął znacznie na kształtowanie się szamanizmu, niemniej szamanizm sam w sobie jest uniwersalny. Być może hinduizm to podbudowana baza „szamanistyczna”.

Wielopoziomowa kosmologia syberyjska mogła zostać wyprowadzona z buddyzmu (wewnętrzne migracje).

KONCEPCJA WAGOMILOWA

Szamanizm to kult mezopotamski Midhy (midhanizm - dowędrował aż do Rzymu), następnie naniesiony na Indie, Tybet wtedy powstał bon (tybetański szamanizm), do szamanizmu syberyjskiego włączono tybetańskie duchy (bóstwa).

W Iranie występuje słowo „semen” o podobnym znaczeniu.

W niektórych interpretacjach szaman jest „społeczny” - ma za zadanie służyć społeczeństwu, a nie rozwijać się samemu w sobie.

ELEMENTY KOMPLEKSU SZAMAŃSKIEGO:

Wzrok właściwy przeszkadza lub jest niepotrzebny podczas postrzegania tamtego świata. Do tego jest potrzebna nauka „języka”, jakim posługują się duchy - np. znaków.

Eksterioryzacja - lot duszy, Posesja - wejście ducha w ciało

Eksterioryzacja to zjawisko uniwersalne - spirytyzm, śmierć kliniczna itp.

Doświadczenia transowe - Luc de Heusch

Trans szamański - „metafizyka ascencji” - podniesienie do poziomu boskiego, kontrola tego stanu, raptus - porwanie

Opętanie - „inkarnacja” - zstąpienie bogów do człowieka: niepożądana choroba, złowieszczy zamach demonicznych sił, ekstatyczny kult - „radosna epifania dionizyjska”

Opętany biernie podlega atakowi.

Joan Lewis - szamanizm to 2 doświadczenia naraz - trans to lot lub opętanie, lub naraz!

Anna Leena-Siikala - stany transowe mają analogiczną strukturę:

(Możliwość kontroli transu uzależniona od jego głębokości).

W tym kontekście - biały szamanizm - podróże, czarny szamanizm - opętania

Czarna religia Tybetu = bon

Żółta, czerwona religia = lamaistyczne kierunki

Podział na czarny/biały nie istniał w mongolskim przed lamaizmem.

Wg Eliadego szamani dążący do wyższych światów (nieba) są tymi „prawdziwymi”.

Związki duchowe - opętania - to naleciałość, nie mają nic wspólnego z ascencją (transem szamańskim).

Wilhelm Schmidt - uzupełnienie - rozdziela te dwa rodzaje szamanizmu - pierwotność białego/czarnego - pierwotny był czarny! :)

Bon naleciał na syberyjski kult nieba - uzupełnił go (import z Tybetu)

Czarny szamanizm to wtręt do pasterskiej kultury - wg Schmidta reakcją pasterzy był biały szamanizm - przetworzenie bon na dotychczasową ideologię - nadanie mu zgodności.

Dla Schmidta właściwy szamanizm to „opętanie” - konwulsje, utrata przytomności.

Biali szamani nie chcą tracić przytomności, kontroli nad sobą - w tym sensie trans jest lepszy.

Teorie Schmidta mają mnóstwo krytyków!

Winkelman - teoria 3 układów

Wyczerpujące działania (taniec, śpiew) Sen (utrata świadomości) Lot duszy

Konwulsje, atak „epileptyczny” Utrata świadomości, amnezja Wcielenie ducha („opętanie”)

Deprywacja sensoryczna (izolacja od bodźców zewn. Lub techniki medytacyjne) asceza Medytacja (typu jogicznego)

Duchy wchodzą w bęben szamana oraz zaplątują się w strój - szaman chce je „wchłonąć” w ciało fizyczne - stąd symboliczne frędzle w ubiorze, które tak jak pajęczyna mają je chwycić stan „opętania”, kontakt z duchami

Inna teoria: szamanizm to nie technika transu, tylko transformacji

Wcielone duchy będą animować ciało szamana - Weide twierdzi, że szaman powinien nad nimi panować (wyższość transu nad „posesją”/opętaniem)

Szamani sami odpowiadają na pytania uczonych: bilokacja swoista - duchy animują ciało, a dusza wędruje - brak pamięci o opętaniu, pamięć podróży szamańskiej!

Oba stany naraz, trans w zamian za opętanie to nie są stany całkowicie przeciwne, bycie szamanem nie jest „jednym stylem bycia”.

Funkcje szamana - scenariusze zachowań szamańskich - jak szamanizm uwarunkował religie świata:

Szaman nie musi wchodzić w trans, może np. budzić do działania amulety, oczyszczać domostwo, udzielać ślubu itd.

Szaman pełni funkcje społeczne - to zainicjowało układy hierarchiczne, ale szamani sami w sobie nie mogą istnieć w hierarchii - takie pojęcia nie funkcjonują w ich kulturze na zasadzie stanowisk/instytucji wyznacznikiem wiedza, doświadczenie spotkania starszych szamanów, inicjacja młodych pokoleń.

Wierciński - szamani pierwszą społeczną elitą

W pewnym sensie tak, ALE szaman ma cechy ambiwalentne: wyróżnieni (mądrość) / poniżeni (wykluczeni społecznie)

Nawet jeśli normalnie jest poza plemieniem/społecznością, to w razie zagrożenia szaman jest przez nich „przywrócony do łask”.

TEORIE POCHODZENIA SZAMANIZMU:

Teorie sprzed Eliadego:

Uzasadnienie kulturowe - Joan Lewis - kto jest najbardziej narażony na opanowanie przez duchy:

(specyficzne kulty - np. islam - niekanonizowana wiara w dżiny)

KULTY PERYFERYJNE - np. islamskie podporządkowanie kobiet. W obrębie układu małżeńskiego - mężatki są atakowane przez duchy albo mężczyźni - chcą wziąć ślub z kobietą nienależytego statusu opętanie. To samo u niepokornych panien itd.

Kobiety zaniedbywane przez mężów (np. u muzułmanów pojawia się fascynacja piłką nożną - Sudan po utworzeniu drużyny) lub zagrożone (poligamia - pojawienie się nowej żony) przywołują wtedy do siebie złe duchy.

KULTY CENTRALNE - „silni” mężczyźni, chcący być silniejszymi

W Etiopii: mąż poszedł do pracy, żona czuła się samotna - opętana, przyszła wiedźma i mówi, że faktycznie jest opętana, więc musi zapłacić za rytuały zari dużą kwotę. W trakcie rytuału zbiera się wiele kobiet - wiedźma zabroniła wpuszczać męża do domu. Po odprawieniu rytuału, mąż porozmawiał z żoną, zaakceptował wyjaśnienie, ale ponieważ wydała całą jego kasę, to wydał jej drogą biżuterię na urządzenie imprezy. Powiedział jej, że robił rytuały oczyszczenia, żona się zasmuciła i obiecała więcej się nie opętywać. :)

Płn. Syberia - przede wszystkim kobiety szamankami!

TARANTYZM - jego badaczem był Martino - układ społeczny, w którym następuje marginalizacja klasy chłopskiej - pojawia się wówczas kult o ugryzieniu przez tarantulę - duch tarantuli tworzy więź z człowiekiem opętanie - stąd choroba; uzdrawianie: gra na bębnach - trzeba zagrać taki rytm, który jest zgodny z tą tarantulą; przystraja się chorego/chorą.

J. Lewis mówi, że kulty przebiegają 2-fazowo:

1) stan „posesyjny”

2) obrzędy

Obrzędy - opanowanie ducha, ujawnianie ducha, zakończenie działań ducha w tym kręgu, by nie ujawniał się codziennie - „panowanie nad transem”

(Nie należy traktować nikogo jako udającego - chodzi tu o złożenie czynników - nikt nie chce tak naprawdę być opanowany przez ducha.)

U Aszanti mężczyzn-szamanów traktuje się jako gorszych od kobiet, tak samo to wygląda u Koreańczyków. (Przy czym tam mamy do czynienia bardziej z posesją niż eksterioryzacją).

Witebsky - żeńskość szamanów doceniana w kulturach rolniczych - boginie-matki?

Sprawa płciowa nie jest do końca określona.

UKŁAD PSYCHOPATYCZNY - co z psychicznymi chorobami?

Szamanami zostają bardziej nerwowe, nadpobudliwe jednostki - histeria, czasem schizofrenia. Dlaczego tak to traktowano?

Twierdzono, że sam pobyt w odpowiednim środowisku może skutkować pewną kulturą - kultury zależne od środowiska!

Arktyka:

(Organizm wyczulony na zaburzenia - wchodzenie w stany zmienionej świadomości, układ kulturowy - ponownie kłania się „histeria arktyczna” Ohlmarksa)

ALE:

Kiedy się objawia tzw. „choroba szamańska” - powołanie przez duchy?

  1. Duchy powołujące to zazwyczaj duchy przodków - duchy potrzebują medium pomiędzy żywymi a światem zmarłych, zazwyczaj duchy odpowiednimi symptomami wyróżniają następcę - często dziecko z rodziny dotychczasowego szamana ma zająć jego miejsce.

  1. Inna teoria: zaburzenia ze strony hormonów u młodych interpretowane jako wybór na szamana. Objawy takich zaburzeń to bojaźliwość, izolacja od ludzi (np. w lesie), płacz lub śmiech bez powodu, zamknięcie w sobie (depresja), napady podobne do epilepsji.

Kontrargument na tę teorię: Popow - dar szamański ujawnia się często przed okresem dojrzewania (nawet 3-5-letnie dzieci!) hormony odpadają

Teorie współczesne:

Naruszenie równowagi, gdy umiera stary szaman - po prostu lud staje się zagrożony bez szamana.

Układ rodowy - główny szaman + pomocnicy; pomocnicy nie są na równym poziomie (pomocników się uczy, ale oni jeszcze nie są wybrani).

Wioska - kilka rodów - raczej 1 szaman.

Z rzadka zdarza się więcej niż 1 szaman w wiosce - wtedy bywa, że 1 szaman jest silniejszy, najpierw prosi się o pomoc słabszego, młodszego - bo jest tańszy.

Wracając do psychopatologii - SCHIZOFRENIA

STABILNOŚĆ PSYCHICZNA SZAMANÓW

WIZJE RELIGIJNE (SZAMANÓW)

HALUCYNACJE W SCHIZOFRENII

Dominacja WZROKU - wizje, orgie barw, postacie duchów i bóstw udzielające informacji

Dominacja halucynacji SŁUCHOWYCH - głosy, informacje z radia, TV, podsłuchiwanie „przypadkiem”

Występują osoby będące obrazami rodziców - DOBRE RADY itd.

Występują obcy - WROGOWIE - źli lekarze, którzy chcą zrobić krzywdę, spiskują

Treść wywiera działanie POZYTYWNE - prowadzi do DOBREJ SAMOOCENY (w pewnym sensie wysokiej)

Z reguły charakter DEZINTEGRUJĄCY - wprowadzą do poczucia NIŻSZOŚCI, własnej małości

Mogą stanowić rozwiązanie palących problemów z rzeczywistości człowieka

Pogłębiają problemy - mogą prowadzić do trwałej utraty kontaktu z rzeczywistością

Nawet jeśli szaman miewa takie schizy jak schizofrenik, to odbiera je z innym nastawieniem. Nie walczy ze sobą, bo są to rzeczy zewnętrzne, uczy się porozumiewać i funkcjonuje równolegle w świecie ludzkim, fizycznym, ale też w duchowym, duchy istnieją i są naturalne - wiadomo, że nie wszystkie są dobre, ale szaman ma swoich przewodników.

SCHIZOFRENIA - otoczenie destrukcyjne, brak oparcia, DEZINTEGRACJA.

SZAMANIZM = misja, społeczny cel - uzdrawianie, rozwiązywanie problemów społeczności, INTEGRACJA PSYCHICZNA.

schizofreniczność szamanów odpada! :)

Punktem wyjścia mogą być problemy psychiczne - szaman MOŻE się przebudzić poprzez psychozę, ALE nie można być szamanem nie panując nad sobą - stawanie się szamanem to rekonstrukcja psychiki udowodniono, że szamani są stabilniejsi, silniejsi od zwykłych ludzi.

Musi sobie radzić w świecie duchów, musi być silny.

Nieudane inicjacje szamańskie - to może być schizofrenia!

ZRANIONY UZDROWICIEL - teoria Joan Halifax - zagrożenie psychiki szamana musi zostać przez niego samego uzdrowione - wtedy może to samo robić dla innych = SZAMAN PSYCHOANALITYKIEM

Zygfryd Neider - nie ma szamanów, którzy na co dzień byliby „psychiczni” - wtedy straciliby status szamana, szamanizm to nie jest anormalność psychiczna.

Szaman może mieć rodzinę - żonę / męża, dzieci

Na co dzień normalny - aktywuje się, gdy pojawia się problem-konieczność.

Medytacja = wchłanianie rzeczywistości - Eliade zasada podstawowa religijności.

Wg Eliadego na Syberii szamani sami z siebie osiągają ekstazę (techniki takie jak deprywacja snu, potrzeb podstawowych, śpiew, bębny, taniec)

NEUROPRZEKAŹNIKI - noradrenalina, acetylocholina, dopamina, serotonina

DEPRYWACJA SENSORYCZNA LUB OPIATY (endogenne - substancja psychoaktywne włażą na miejsce neuroprzekaźników) ten sam sposób doświadczania, OBOJĘTNE!- samo-ekstaza i ekstaza od ćpania jest taką samą ekstazą.

Psychoaktywne substancje = walor religijny

Grzyby - cierniówki

LSD, DMT - wykorzystanie religijne

Stanislav Grof - LSD w małych dawkach, dużych dawkach, oddychanie „holotropowe”

Jego propozycja układu doświadczenia pokrywa się z układem szamańskim. !

Halucynogeny jako duchy szamańskie. Nie tylko roślina, ale i produkcja mocy!

Ayahuasca (czytaj: ałahuaska), inaczej yaxe (czytaj: jasze) - śluz moc przechodnia

Personifikacja - duch opiekuńczy, zestalona moc - moc jako taka, bezosobowo

Podobna koncepcja w różnych kulturach szamańskich, np. psylocyby u Mazateków.

„Bosy sprzymierzeniec” - z krainy „po drugiej stronie” - przeprowadzenie szamana

Maria Samina - szamanka, brała psylocyby

Widziała pod ich wpływem „Księgę, w której jest zapisane wszystko” (motyw ponadkulturowy)

Podobne koncepcje: jaxe (Ameryka Południowa), psylocyby (Ameryka Środkowa), bieluń (toluacze) (Ameryka Północna)

gałka muszkatołowa (kora drzewa leguminowego) (Ameryka Południowa) występuje u Indian Desana / Denoko Wiho Maxe (mężczyzna Wiho)

Alice Kahu (niepewne nazwisko!) - krytyka Eliadego!

Brak uniwersalnych kategorii u szamanów, poddała w wątpliwość związek szaman-halucynogeny

Języki uralskie - pang - trans, ale i drugie znaczenie: muchomor

Muchomor czerwony - Amanita muscaria - ludy ugrofińskie i paleosyberyjskie

Ludy ałtajskie, tunguskie - brak danych sprzed XX wieku, nie wiadomo, jaki faktyczny stosunek do halucynogenów

KORIACY

U Koriaków - muchomor często występuje

Nie je się świeżych muchomorów - suszenie (na słońcu lub przy ognisku)

Zarówno szamani, jak i szamanki mogą jeść muchomory.

Muchomory są TYLKO DLA MĘŻCZYZN, jeśli chodzi o „cywilów” ;-)

Kobiety przeżuwają, mężczyźni połykają je potem

Zjadanie nieprzeżutych? - szamani?

Nasączanie w płynie wierzby - napój wydalany z moczem picie moczu

Mocz z substancjami halucynogennymi z muchomora = mocz renifera

Jochelson prowadził badania i to odnotował - ponieważ renifery lubią jeść muchomory, to Koriacy piją mocz reniferów

Wielki Kruk - najsilniejszy wzorzec szamanów, zwabił swą magią wieloryba

Wieloryb - gość i samoofiara, wyskoczenie na brzeg, uczta zbiorowa

Splunięcie śliną ślina to moc samego Bytu, personifikacja - Kruk usankcjonował używanie muchomorów

Kwas ibotenowy + muskaryna = Muscymol + muska zon (nerki wchłaniają trujące właściwości grzyba, mocz jest nietoksyczny)

Eskimosi - szamani piją słoną wodę i jedzą nadpsute mięso - oszołomienie, delirium

Przeładowanie / deprywacja

Społeczność Koriaków - „wsparcie życia mocą” - uzupełnienie psychodelikami

Axis mundi = oś kosmiczna = MUCHOMOR :) - Drzewo Kosmiczne

Muchomor odpowiada też Drzewu Poznania Dobra i Zła w chrześcijaństwie.

Alkaloidy: hioscyjamina, skopolamina, odrobinę solaniny

Psiankowate: lulek czarny, belladonna

EUROPA

Kulty czarownic - warstwa ideacyjna

Mitologizacja rytuałów - plotki inkwizycji - przeinterpretowane

Znachorzy / uzdrowiciele - zawsze inicjacja, zawsze stan zmienionej świadomości!

Przede wszystkim starsze kobiety - ryty zbiorowe

Bieluń - Datura - podobne alkaloidy

Afganistan

Malang - „święci mężowie” - uzdrawiacze, wyganiający dżiny, czerpią moc z bielunia.

„Azja generuje doświadczenia z bieluniem” - cytat za Szyjewskim :)

Pewne okoliczności - konieczność spożycia bielunia przez całą społeczność Czarny Napój - torsje, wizje - bliższe śmierci niż grzyby itd.

Toloacze - bieluń - Kalifornia cele inicjacyjne

Posty (dieta bez soli i tłuszczu, przed samym rytuałem ścisły post), odosobnienia, łaźnia (np. kilka dni spędzone w wodzie)

Bracia Toloacze

Siostry Tanali

Manet - duchy bielunia u innego plemienia - tożsamy z szamanem

Indianie - poszukiwanie wizji - Vision Quest

Wizja to personalny stosunek do tamtego świata

Obrazy wizyjne - potwierdzenie koncepcji Louisa Williamsa

Tantra - psychodeliki

Bieluń - manifestacja Śiwy

Ganja - manifestacja Śakti

Zażyte naraz manifestują androgyniczność świata

Aztekowie = teonanacatl - „święte grzyby”

Pilzintecuhtli, Tezcatlipoca - sfera podziemia

Pejotl - plemię Huiczole

Obrzędy zwiększające, zapewniające plony kukurydzy, polowanie na jelenia pod wpływem wizji; pejotl to osobowe źródło informacji, wizje szamana = prorocze symbolizacja zwykłych członków społ. = nieproporcjonalnie

Pnącza psychoaktywne - nasiona Rivea corymbosa

Epene - tabaka - pochodna gałki muszkatołowej

DMT - wchłaniana przez śluzówkę, związek między uczestnikami „wdmuchiwania”

„Męska” - waloryzacja męskości - agresja, „narkotyk wojowników”, piorunujące wejście w inny świat

W naturalnej formie ayahuasca nie uzależnia, ułatwia halucynacje po DMT

Ayahuasca + DMT = niezwykła siła - wspólne elementy o strukturze wizji:

Iboga - afrykańskie - również używane dwutorowo:

Wierciński - wzmocnienie substancjami - podatne osoby

Cel inicjacji: otwarcie kanałów - widzenie, wizje, flashback traktowany również jako wizja

ARCHEOLOGIA - ślady środków psychoaktywnych:

Demeter - bogini maku i sporyszowych kłosów

grec. nependes - w Hadesie napój zapomnienia, w naszym świecie Helena go rozdawała

Poglądy Alice Kahu nie są uzasadnione - u ludów tunguskich i tureckich później doszło do stymulacji psychodelikami.

Psychodeliki używane, gdy pilnie potrzeba wejść w odmienny stan świadomości, choć szaman sam z siebie też by mógł, ale nie na każde zawołanie.

Trans bez wspomagania, inicjacja - przekonstruowanie osobowości mogą być spontaniczne inicjacje szamani rodowi wywołują je wizje inicjacyjne jak u Stanislava Grofa:

Powołanie na nowo - przepisy niemalże techniczne

SKELETONIZACJA

EKSKARNACJA - gotowanie mięsa

Moc szamańska łączy wszystko z powrotem do kupy

Wizje połknięcia przez potwora - np. Eskimosi - niedźwiedź, Australia - Tęczowy Wąż

Trawienie - wymiotowanie

PRZEKONSTRUOWANIE CIAŁA - szamańska treść to dodatkowe elementy

Australia Płd-Wsch. - Bajame - istota, z jej ust wypływa święta woda - moc wody gali/kali (?)= kryształ górski w stanie płynnym używanie w rytuałach - kryształy górskie, wcieranie w połączenia stawów, wypicie wody z rozdrobnionymi kawałeczkami kwarcu itd.

MOCE SZAMAŃSKIE:

Szyszynka u człowieka od 3. roku życia produkuje w organizmie DMT!

SYBERIA - ZRÓŻNICOWANIE KULTUROWE I JĘZYKOWE - CZĘŚĆ II WYKŁADÓW

Syberia to ogromny obszar, grupy ludów - układy językowe i tryby gospodarki:

Paleoazjaci - Koriacy, Czukcze, Itelmeni

Typ ałtajski - Ałtajczycy, Tuwijczycy, Jakuci

Tunguscy - Ewenkowie

Syberia Zachodnia - języki uralskie - Ugrofini, centrum społeczne - Ketowie pomiędzy Ałtajami i Uralami

GRUPY JĘZYKOWE:

- Czukcze
- Koriacy
- Itelmeni (dawn. Kamczadale)

- Eskimosi - zw. z Ameryką)
- Jukagirzy - raczej z Płd. Syberii, nie są żadnym ludem(?)
- Ketowie - jw. - poza tym już praktycznie wymarli
- Niwchowie
- Ajnowie

- ugrofińskie - również Płw. Skandynawski, Płn. Rosja:
- Chantowie (dawn. Ostiacy i Jugrowie)
- Mansowie (dawn. Wogułowie)
dwa powyższe Szyjewski określił jako „Ugrów znad Obu”

- samojedzkie - Syberia Zachodnia:
- Nieńcy (dawn. Samojedzi)

- Eńcy (dawn. Jenisej-Samojeńcy)
- Selkupowie (dawn. Ostiak-Samojedzi)

- Nganasanie (dawn. Tagwijczycy)

-mongolskie
- Buriaci
-tureckie (prawdopodobnie pierwotna grupa)
- Jakuci
- Ałtajczycy

- Tuwińcy (Tuwijczycy)

-mandżurskie

-tunguskie:
- Ewenkowie (dawn. Tunguzi)
- Nanajowie (dawn. Goldowie)

Grupa paleosyberyjska - najbardziej pierwotna forma językowa, w dużej mierze archaiczna.

TYPY KULTUR SYBERII:

Jakuci nie koczują, mają tylko pastwiska zimowe i letnie stałe - konie pod gołym niebem, bydło w gospodarstwach zamknięte.

Na Południu - zamieszkują bardziej skomplikowane jurty

GEOGRAFIA

Syberia Wschodnia - na Płd. od jeziora Bajkał po Nową Ziemię - Wyżyna Wschodniosyberyjska od Jeniseju na Zachodzie po Lenę na Wschodzie

Syberia Zachodnia - na Wsch. od Uralu, na Zach. od Irtyszu, dorzecze Omu i Nizina Zachodniosyberyjska

Daleki Wschód - systemy górskie, obszary nadmorskie, Kamczatka, Czukotka, dalsze obszary też

Ałtaj - czasem mówi się, że część Syberii, czasem uznaje się to za osobny obszar

Stepy - tereny ludów tureckich, islam tam wchłonął / zneutralizował szamanizm

Warstwy kulturowe się pomieszały, szersze kompleksy wierzeniowe (kosmologia), szamanizm - w pierwotnym substracie, zapożyczona przez wszystkie grupy językowe

Może to nie dyfuzja, tylko system przyjmowany ze względów fizjologicznych

Syberia - czym jest szamanizm? - pierwotny substrat - kto był tam pierwszy? Uważano, że w górnym paleolicie zawędrował tam człowiek, ale co chwilę nowe odkrycia

Zasiedlanie Syberii:

Syberyjska Mal'ta - 22 tys. lat pne - figurki Wenus paleolitycznej, ale też wysmukłe Wenus - kobiety ubrane w skóry kotów, specyficzne ogony, kobieta powiązana z kotowatymi, mężczyźni jako ptaki, przechodzące w fallusy, z reguły ptaki wodne

(Mal'ta to taka miejscowość) - miejsce skupienia osobne dla kobiet i mężczyzn

Mamut - ostatnia postać mitogenna paleolitu kosmologia paleolitu

Mała Syja - sztuka figuratywna - żółw walczący ze szczupakiem, ich walkę otacza ciało mamuta (kształty) - obraz kosmologiczny

Symbolika mamuta - grupa zwierząt np. łoś z ogonem ryby się do tego zalicza:

Kalendarz z Mal'ty (23tys.pne)

Wyjściowy kompleks symboliczny: księżyc-kobieta-wąż-czas, relacja męskie-żeńskie.

Szyszkińskie Skały nad Leną; w jaskini Kapowej ten sam kompleks

Z paleolitu mezolit - zmiana ikonografii, w Szyszkińskich Skałach łoś wchodzi jako główny temat - zwierzę połykające / wypluwające ciało niebieskie; główka łosia z Egemarke; cmentarzysko na Wyspie Reniferów - połowa ma zawieszki w kształcie wężów w grobach, druga połowa ma łosie

Wąż - zwierzę dolnego świata, podziemi

Łoś - przeciwieństwo, górny świat

Układ gwiazdozbiorów - łoś - kosmiczne polowanie, ścigany przez myśliwych - praprzodkowie; Droga Mleczna - ślady nart, upolowany łoś to Wielka Niedźwiedzica, rodzenie Małej Niedźwiedzicy, która następnej nocy dorasta stając się Wielką MIT CYKLICZNY!

Teoria, że gwiazdozbiór Oriona = myśliwy

Związek typu myśliwy-ofiara

Układ mezolityczny (brak rolnictwa = brak neolitu)

V tysiąclecie pne - osadnictwo

ZASIEDLANIE SYBERII:

SACRUM jest antropomorficzne, grupy duchów - u ludów uralskich 4 tys.pne - Syberia Zach.; w pierwszej osadzie - płot urzeźbiony w kształcie ludzkich głów = osłona z duchów chroniąca społeczność; wsporniki i pomosty antropomorficzne też

Kultura afansjewska - ludność europoidalna, hodowcy, pasterze; metalurgia, miedź, potem też brąz, kultura stepowa, która nasunęła się na Północ; klimat na to pozwolił

Pasterska kultura karakuska na Ałtaju - punkt wyjścia dla późniejszych ludów ałtajskich, groby karakuskie - wyposażenie grobów jak u Jakutów, migracja ludów ałtajskich dociera aż na Syberię Wsch.

Badania genetyczne ludów paleoazjatyckich:

Brak obecnie jednak grupy paleoazjatyckiej, która byłaby dla Amerykanów wyjściowa (nie są przodkami)

Wszyscy na Syberii w związku z szamanizmem

Układ językowy Czukczów i Koriaków najbardziej pierwotny, Ew. Kuorawetlanie

CZUKCZE I KORIACY

Nazwa „Czukcze” pochodzi od lądowych Czukczów - „czaukczu” = „posiadający renifery”

1 język, wspólne terminy religijne, święta, rytuały, ale Czukcze są podzieleni na morskich (koczownicy) i lądowych (osiadłych)

U Koriaków analogiczny podział - Czawczuwen (hodowcy reniferów) i Nymyłan (rybołówstwo)

Czukcze i Koriacy zmieszali się nieco z Eskimosami, stąd różnice.

Języki są zbliżone, podobne konstrukcje świata. Opowieści o wieloletnich zmaganiach z wrogami. Wojownicy-herosi - zmagali się z sąsiadami (jakiś lud koczowniczy z zaprzęgami psimi - może Eskimosi) - demonizacja.

Herosi:

Czukcze - społeczność konstruująca swój pogląd od dawna

Animizm Taylorowski - wartość psychiczna świata

Gekulimini - wszystko ma swój głos, świat do nas mówi, trzeba umieć go słuchać

Platońska idea nocników - duch nocników :D

Eżyn (jakucki) + Etyny (koriacki) - duch gospodarza, mieszka w każdym przedmiocie, rozmawia z nim szaman

Niargynen - Czukcze - konkretyzacje - III główne:

Niezależnie od ducha całego świata jest jeszcze byt - życie w ogóle - niargynen (aspekt osobowy) i wargyrgyn (życie)

Człowiek tworzy pod wpływem wargyrgyn

Duch+ moc - moc to abstrakcja, współczucie, szczęście, ożywienie

Anganwyryrgyn - szamański wargyrgyn

Tenamtongyn - najczęstsza osobowość - aktywna, cały świat, ale też konkretny mężczyzna

Miewa partnerkę Gospodynię Wszechświata, władczynię pogody, pogoda jest żeńska, ona uderza swój namiot kijem - to, co z niego spadnie to śnieg na ziemi itd.

Czukocki duch „kele” - zły duch

Morze = duch morza (nie ma dla nich różnicy)

Etyny - właścicielom składa się ofiary - można z nimi negocjować (szaman)

Morscy Czukcze : Keretkun - potworny mors o 1 kle, jest życiem morza

Semantyka koriackiego Etyny:

Etyny/Etany to Duch-Gospodarz (całego świata), „Właściciel” - podobny do teorii Czukczów, inne epitety koriackiego Etyny:

Koriacy przykładają uwagę do ludzkich zachowań - czyli Etyny jest przychylny ludziom, opiekuje się też światem przyrody - relacje ludzie-przyroda

Złamanie zasad = Etyny cofa swój dar (np. gdy zabija się za dużo zwierząt)

Zasady przodków = zasady Wszechświata

Pojawiły się złe duchy - kalau - u Czukczy kele

- Etyny broni ludzi przed kalau, pastuch, opiekun stad

Chmura - Ta Która Czuwa - związek kobieta-woda - płodność, obfitość, rozmnażanie świata zwierząt, wegetacja

Chmura i Etyny - odpowiadają za pogodę

Seks związany z rozmnożeniem, ich seks = deszcz

Mit - Etyny obcina Chmurze wargi sromowe - tworzy bęben, uderzanie w membranę bębna pałeczką (symbolika falliczna) - z warg tryska woda - opady deszczu, sperma i śluz kobiecy = deszcz

Etyny sprowadził za dużo deszczu - Kruk uśpił

Etyny i jego żonę przy pomocy magii - wysuszył im narządy płciowe

Itelmeni też mają tego typu mity - związek bęben-grom-burza,deszcz

Bęben sprowadza dobrobyt

U Koriaków - Etyny - rzemieślnik, rozmieszczanie elementów w świecie, człowiek rzeźbą z klocków brzozowych - dał im serca z kamienia, by byli silni i twardzi, zły duch wstawił gliniane - sprawił, że człowiek rodzi się i umiera, rodzi w bólach - nadał dynamikę; Etyny musiał więc czuwać nad tą dynamiką - kreacja musi być równoważna lub wyższa niż atrofia (rozkład)- czuwanie - Etyny nie jest deus otiosus - Koriacy składali ofiarę drzewo - duch drzewa (bez różnicy) - Etyny przyjmuje ofiary za pomocą innych duchów lub bezpośrednio - przed polowaniem, jako dziękczynienie po polowaniu biały renifer najwyższą ofiarą zabijanie go uderzeniem włóczni - musiał upaść na Wschód

Koriacy i Czukcze morscy składali psy, biały pies najwyższą ofiarą

Święto białego psa - podstawowe święto u Indian; związek z koriackim układem

Pierwszy stan świata - brak światła, brak rozróżnienia elementów

Tenamtongyn - istniały 2 ziemie, Stwórca w ciemności, myślał o tworzeniu świata, stwarza m.in. Kruka (Kujkin, Kujkinjaku, Krujkin - imię od krakania - onomatopeiczne), wymiar trysterski (?)

Mit czukocki - Tenamtongyn porozmieszczał stworzone elementy, pojawiło się coś nowego - Kruk, stworzył sam siebie; wszystko jest dziełem Stwórcy, ale jego stara skóra (ubranie) zmieniła się w Kruka - zmienił się z odrzutów, tego, co Stwórca odrzucił jako zbędne;

U Koriaków - Etyny próbuje zdobyć nóż, tworzy ostrze z krzemienia - odłamki zmieniają się w Kruka - ponownie powstaje on z czegoś niepotrzebnego

Kujkinjaku - Kruk-Stwórca (działający, czynny)

Światła niebiańskie - brak światła, potykające się stworzenia Tanantongyna

Słońce i gwiazdy - ukryte przez złego ducha

1 wersja - Makka - klapka z ubioru dziecka, którą się odpina, aby dziecko mogło wydalać

Kruk zabrał tę makkę

Kuropatwa i Śnieguła stworzyły zorzę - połamały nosy (dlatego mają krótkie dzioby)

Kruk przebił worek skórzany, w którym znajdowały się słońce i gwiazdy, i odleciał przed siebie

2 wersja - Kruk zdobywa słońce z domu złego ducha kele: dziewczynka (córka tego ducha) odbija piłkę, bawi się. Kruk przechwycił piłkę - dziewczynka płacze i chce drugą piłkę - ojciec daje dziecku nową, potem kruk zabiera kolejną drugą i trzecią piłkę - wszystkie ciała niebieskie: w pierwszej gwiazdy, w drugiej księżyc, w trzeciej słońce - jądro z wnętrza piłki; matka za karę związała dziecko i wrzuciła do wody, dziewczynka zmieniła się w morsa - zębami rozszarpała sznur, stała się matką morsów.

3 wersja - Ogniska jedynym światłem. Kruk narzeka: dlaczego tak źle stworzono wszechświat? Jak w poprzedniej wersji - słońce znajduje się u złego ducha kele, powtarza się historia z dziewczynką i piłkami, kele gonił Kruka, ale go nie dogonił, Kruk przedziobał 3 warstwy (nieba?) - słońce zostało uwolnione i uniosło się na niebo

Kruk:

Działa zbyt samodzielnie, aby Najwyższy był zadowolony.

Epoka tworzenia - łączy się z rolą Kruka. Moc szamańska = twórczość, szamański charakter samego Kruka. Strój - skóra u Czukczów, u Eskimosów - zmienił się w ptaka, gdy nakładał strój; Kruk był odrzuconym, sierotą, ale zauważył, że maska i skóra - zmieniają go w kruka-ptaka, strój szamański = odświętne ubrania - z piórami, symbolika orła i kruka

Kruk jest zmiennokształtny, może nakładać też inne skóry - analogicznie zmienia się w niedźwiedzia, fokę itd., przekonstruował samego siebie

Małżeństwo Kruka - chciał się ożenić, ale był zbyt brzydki - spaliło go słońce, gdy je uwalniał; żoną miała być jego siostra (tabu) - do którego zalecało się też Słońce - obraziło się i z tego powodu nastała noc polarna

Małżeństwo przeciwległej kuzynki (dozwolone) - zabłysnął przed jej rodziną - maskarada: muszle „kruczych robaczków” / „kruków morskich” (tak się nazywają jakieś małże) - owinął się nimi i lśnił - śnieżnobiały; oszustwo się wydało, gdy muszelki pospadały podczas tańca po ślubie - kruk jako trickster

Funkcja szamańska Kruka - permanentna walka ze złymi duchami

Pojedynki szamańskie, odbieranie kele (kalau) skradzionych dusz ludzkich

Złe duchy dokuczają ludzkości - Etyny każe orłowi (krukowi), by przekazał ludziom techniki szamańskie

Przywoływanie wielorybów - Kruk latał nad wodami, wleciał do jaskini, poszedł do światełka - była tam rura, z której kapał do lampy tran, siedziała tam piękna młoda dziewczyna = Dusza Wieloryba, Kruk zatańczył z nią - tańczenie w wielorybie, następnie rozciął rurę = bolesne dla wieloryba, wieloryb miotany bólem wyskakuje na brzeg i ginie, Kruk siedzący wewnątrz wieloryba podpalił tran - czarny dym wskazówką dla ludzi, przybyli, rozcięli wieloryba i „wykopali” Kruka wraz z jego nową żoną - Duszą Wieloryba

Teraz to wygląda tak, że szaman się dogaduje z Duszą Wieloryba, wtedy wieloryb popełnia samobójstwo

Nieśmiertelność Kruka - udaje, że umiera, ale robi co innego

Jego spiżarnia jest pełna, więc Kruk (łakomy) zwołuje żonę i mówi, że umiera, jak „umarł”, przenieśli go na całą zimę do spiżarni - zjada wszystko, okrada skrytki myśliwych - narusza najświętsze tabu = wystąpienie przeciwko moralności, jest to przyczyna jego upadku - żona go nakrywa - zawstydzony, dwa zakończenia:

Reinkarnacja - ożywienie - poćwiartowanie ciała; w szamańskiej kołysce schodzi się na nowo

Rzeźbi model łodzi, zstępuje na nią, szyszki = zmienia się ona w prawdziwą

Kamłanie = bicie w bęben - zabijanie złych duchów

CZUKCZE - obraz świata

Ene nilina tongo - rzeczy widziane przez szamanów

3 główne sfery - czasem więcej

Niebo - na membranie bębna?:

Rzeczywistość obraca się wokół Gwiazdy Polarnej.

Mit - prześladowana przez męża kobieta uciekła - Gwiezdna Małżonka - poślubiła Gwiazdę Polarną; gdy stęskniła się za ziemią (spojrzała przez dziurę w dół) - powróciła za zgodą Gwiazdy na ziemię - ze zdolnościami rytualnymi rozmowy z niebem

Ngangorgyn (?) - Górny Świat

Boczna klapa w najwyższym świecie - wspinanie się do innego świata - dym pogrzebowy, otwarcie drogi - nie tylko górny otwór - jatganga - dotykanie ziemi - miejsce przejścia - symplegat ziemia-niebo jako szczęki albo nożyce - powrót trudny - ptaki na jesień tam wskakują

Górny Lud (Niebiański Lud?) - ugryngo gamie - Lud Świtu - w Siedzibie Świtu

Istoty - gwiazdy, ciała niebieskie, przodkowie tam dołączają, granie w piłkę - kurz = zorza polarna; tam żyją zmarli gwałtowną śmiercią

Gwizdy są zróżnicowane; przewodnicy - przednia i tylna głowa, droga marszu - jak Gwiazda Polarna

Orion = niebiański myśliwy, strzela w plejady = grupę kobiet, które nie chciały z nim obcować z powodu zbyt dużego penisa

Słońce - tymkymkyłyn - zwykle mężczyzna w błyszczącym stroju, dawca bogactw (obfitość ziemska, źródło modlitw)

Świat środkowy - nut e nut - domena człowieka

Niebo - rozwieranie się od ziemi

Ziemia = kraina ludzi i duchów (ambiwalentnych)

Podziemia = demony kele (tekele - duchy chorób zakaźnych)

Motaskamkyn - ludzie z Dolnego Świata, duchy zmarłych, specyficzne (niemożność reinkarnacji po co najmniej 2 przeżytych życiach; niezregenerowane dusze)

Te duchy - narzędzia w produkcji chaosu

Złe duchy:

Kalak, kamak - duchy (ogólnie, niekoniecznie złe)

Główne cechy duchów:

Działania szamańskie - demaskowanie ducha, spojrzenie szamana (moc wzroku) - duch się zmienia - ucieka, zmienia się np. człowiek, zwierzę, często robak

Złe duchy - porywają i zjadają dusze ludzkie - zablokowanie dostępu do nieba człowiekowi; są niewidzialne, gdy zechcą

Świat przepełniony jest duchami

Szaman - Parchaty (ze wrzodami itd.) - Melengin

Przed rozkładającym ciałem syna - szukał swojego syna „wszędzie” (mit opisuje cały świat zwierząt) - na górze, w morzu, w głębi oceanu (ryby), na dnie morza (małże, rozgwiazdy), na ziemi, w ziemi (robaki, lisy), na powierzchni (zioła , wierzba, jesion),w dolnym świecie, poniżej świat z ludźmi, górny świat, drugi wyższy świat…

(zwierzęta/powietrze - są takie same, promienie zmierzchu???)

Żeńska forma ptaka kele - szukanie syna u niej

Parchaty - bęben, zagłębił się w ziemię, popłynął na bębnie w powietrze

Sypialnia z kamienia, dusza chłopca uwięziona żelaznymi klamrami, ptak kele chciał go zjeść - dawał mu mięso - natłuszczenie, pasienie duszy; strażnicy przy wejściu - Parchaty przekształcił się w komara - potwory go wyczaiły, zmienił się w małego robaka, żuka - też go wyczaiły; mucha żywiąca się padliną - psy-potwory ją olały; przekształcił swego syna w taką muchę - zatarli ślad - dolecieli do dolnego nieba;

Ptak podleciał - Ko-ko-ko, dlaczego kradniesz mojego chłopca?

Konfrontacja z kele - uderza skrzydłami; prawa ręka - palec w górę - kele wywołał burzę - pióra spalone, spalił prochy kele, Parchaty - długo go nie było, ciało się zaczęło lekko rozkładać, więc połknął je, zwymiotował, pojawiły się same kości, połknął je i ponownie zwymiotował - nowa skóra, połknął 3 raz - nowa krew, za 4 razem już dusza weszła w ciało

Powyższa historia ma przedstawiać całą konstrukcję kosmologiczną - poziomowa struktura świata

KORIACY

Najwyższe niebo - tam mieszka Etyny i gwiazdy

Świat Obłoków - lud obłoków, dzieci Etyny i nowe, niewcielone dusze

Ziemia - środek - duchy też tu mieszkają

Talkop - ziemia wilków

Niższy Świat - kraina podziemnych duchów

Pinenelczin (N'anenchalalo) - kraina dusz umarłych - wszystko odwrotne niż na ziemi, serce po prawej nie po lewej stronie; te dusze mogą pojawiać się na ziemi - trzaskanie ogniska = ich głosy

Antropologia człowieka - duchy ludzkie - kilka w ciele ludzkim - czasem 5, 6, 9…

Gdy któreś opuszcza ciało - np. duch ręki - usycha ręka itp.

Gdy opuści ciało więcej niż 2 duchy - groźba śmierci; wtedy szaman szuka owego/owych duchów

Duszę można zranić i zabić (kele) - śmiertelne

W momencie śmierci - ta energia odejdzie do nieba (gdy mają się reinkarnować - normalna śmierć) lub do podziemia (śmierć wynikiem choroby, za mało elementów, by stać się człowiekiem)

- jedni mówią, że reinkarnacja jest tylko 2 razy

- szamani mogą dowolną ilość razy się reinkarnować

Zwłoki - pochówek: palenie preferowane, ewentualnie pozostawianie zwłok na ziemi

Czasem pochówek szamański - z rzadka palenie, często trumna na koronie drzewa!

Mieszkanie w niebie - tam jest przyjemniej, dużo zwierzyny, lepsza pogoda, ale generalnie życie wygląda TAK SAMO

Koriacy - koncentracja na Etyny

Słup - słup Etyny podtrzymuje Gwiazdę Polarną

„Zombie” - ciało bez duszy animowane przez złego ducha, brak pamięci, „nieobecny”, złe rzeczy; może to się wydarzyć do 10 dni od odejścia duszy zmarłego

Brak rytualnych okaleczeń u tych kultur - tylko mityczne, z rzadka tatuaże

KETOWIE

Świat Ketów - układ wertykalny światów; przekładany czasem na układ Południe-Północ lub Wschód(pozytywny)-Zachód(negatywny)

Eś - „Niebo” - czerwień

Barganam - Ziemia-Matka

Tyche/Tyge - dół - czerń

Eśte sal gur - Poziomy Nieba

Niebo - Eś - najwyższy poziom nieba, bóg

Gwiazdozbiory = dawni herosi

Tomam = pani ptaków i strażniczka

I-Chuś - Słońce

Chip/Kip - Księżyc

Eśdeng - „niebiańscy ludzie”

Bongde k'uok / eś diocht - „szczelina nieba” - przejście do nieba

Ziemia - wiadomo

Podziemia - pieczara skierowana na Północ

Na Północy - pogoda niekorzystna

Mamut - strażnik przejścia do podziemnego świata

Ujście Jeniseju - ?

Równoważność pomiędzy cmentarzami a podziemiami!

Po zakopaniu zwłok są „bliżej” podziemi

Na obrzeżach bębna - struktury kosmologiczne - myśli-ptaki (ptak - zły duch), księżyc, duchy, słońce, 7 mórz = 7 dolnych światów, jedno martwe - bez ryb, świat środkowy - wejście do dolnego świata

MIT

GÓRA

DÓŁ

Kosmiczne nurkowanie

Eś

Dotet - Diabeł - „Zły duch”

Kosmiczne nurkowanie

Doch

Nur

Konflikt małżonków

Eś

Chośadam - Dotetam - „Matka Doteta”

Konflikt o Księżyc

Eś te Chuń/I-Chuń

Chośadam

Konflikt o dziecko

Eś te Chuń

Kalbesem - „Leśna Baba”

Stworzenie Jeniseju

Eś

Dotet

Stworzenie Jeniseju

Albe/Doch

Chośadam

Konflikt o dziecko

Doch

Chośadam

Leczenie

Szamani - seninkutyn

Złe duchy

Eś te Chuń - Córka Słońca

Rzeczywistość = permanentny konflikt

Dobre duchy zarządzane przez szamanów (dzięki umiejętności danej przez Eśa) - kontra złe duchy

Kecki szaman

ALBA - pierwszy szaman, heros kulturowy, pogromca pokrarów, twórca Jeniseju, odszedł tam, gdzie stał się Orionem - do nieba; Wielki Łowca Łosia - Wielkiej Niedźwiedzicy, ślady sań = Droga Mleczna; albo odszedł na Zachód, gdzie czeka; albo zmienił się w kamień na wschodnim brzegu Jeniseju

DOCH (Dogo Bat) - deifikowany legendarny szaman z rodu Kantaan, hipostaza Eśa; pierwszy dostał się do nieba: Droga Mleczna = ślad jego sań, nauczył ludzi szamanizmu; po śmierci - poślubił Tomam albo wędruje razem z ptakami; strażnik Drzewa Kosmicznego, walczy ze złymi duchami; posługuje się piorunami - sam zginął od pioruna;

BANGRECHYP - „Syn Ziemi” - związek górnego i dolnego świata; pierwszy szaman, opiekun szamanów

(Alba = hipostaza Eśa, Doch = hipostaza Albego)

Doch potrafił zmieniać się w ważkę (czasem komar / mucha), wżenił się w świat niebiański - owdowiała córka Eśa, która straciła Księżyc - Doch reprezentacją Księżyca; zabity piorunem przez Eknam - Matkę Piorunów; Doch ujarzmia pioruny - posiada grom (pierwszy chroniąc się w drzewie dolnego-średniego świata)

Szamani utożsamiają się z tymi duchami

Dar szamański darem Eśa (orzeł / łabędź)

Atrybuty szamana:

- pałeczka

- żelazny lub skórzany przystrój głowy

- napierśnik (kutn')

- rękawice

- bęben (chaś) i II pałeczka

- laska

- korona

- drugi bęben

Rodzaje szamanów keckich:

- banos / bandos - szamani / wróżbici rodzinni, opiekunem Bangrechyp

- kadukś - szaman renifer - opiekunem Bangsil

- dah/dag - szamani gromowi opiekunem Byssymdeś

- kandel'ok - jako dahowie - opiekunem Byssymdeś

- duńd - szamani-ważki, opiekunem Tomam

- Koj - szamani-niedźwiedzie, opiekunem Kojeś

Szamani keccy nie utrzymują się ze swojej działalności; zazwyczaj za seans płaciło się 15-25 skór (ok. 3 rubli - sporo), ale nie rezygnowali on z łowiectwa, bo szaman nie ma codziennie zarobku

Formy duchowe szamanizmu - różne, różne siły, moc

Bangos - szamani ziemscy

seming/kutyń - standardowy szaman, lepszy

kadukś - najsłabsi, raczej działają w obrębie ziemi (nie podróżują do innych światów)

BANGOS

bangosami zwykle starsze kobiety

Inicjacja bandosa = zjedzenie wysuszonego węża (duch opiekuńczy)

Znamię na miejscu wniknięcia (znak hin)

Czasem opiekuńczymi duchami nietoperze

Leczenie typu typu ziołowego - wzrok szamański ograniczony

Kamłanie tylko w nocy

Bangrechyp - Syn Ziemi lub któryś z synów Chośadam (związany z kowalstwem)

SEMING/KUTYŃ

Zazwyczaj I kategoria szamanów, z rzadka kilku w wiosce

KADUKŚ

Bangsil - ziemska łania renifera, córka Eśa, która była żoną I szamana - Alby

Jej umiejętności bóstwo niebiańskie, uskrzydlony renifer

W trakcie kamłania postać Bangsil - bęben = wierzchowiec; strój ze skóry renifera

DAH/DAG + KANDEL'OK

Byssymdeś - syn Chośadam, bóg Zachodu, demon - najstarszy syn Eśa i Chośadam; poszedł zbyt lekko ubrany na polowanie i zamarzł na Zachodzie; walczy z ojcem - zsyła wiatry, deszcz i zawieję; zachodnia zorza - krwawienie / czerwieniejące niebo

Sprowadza złe myśli na ludzi

Tacy szamani leczą ciężko chorych, mają „chody” u Chośadam

Dah = orzeł, ptak gromu, zasłanianie skrzydłami słońca (zła pogoda)

Kandel'ok = mityczny twór, człowiek z łapami niedźwiedzia (karzełek), swoją mocą przenoszą się, nie noszą stroju tylko rękawice i buty;

Korona szamańska (żelazna obręcz, rogi + nóż na czole - do nacinania chmur), uderzają pałeczkami, działali zimą głównie

Duńol = ważki = najwyżej latają, Tomam, bogini Południa - do niej odlatują ptaki na Południe, loty do nieba, mogą działać tylko latem, zimą „odlatują” - z ptakami; z tyłu długi wąski klin, 2 metalowe pętle - przypominające skrzydła; miedziane = symbol władcy gromów;

Koj - nie należy do górnych ani dolnych

Kojeś = Eś-niedźwiedź

Pazury i szkielet niedźwiedzi, w czasie kamłania na rozłożonej niedźwiedziej skórze; raczej dolny świat, miedziane kotły, przewidywanie polowań, przywoływanie zwierzyny, nie mogli jeść niedźwiedzi

FUNKCJE SZAMANA KECKIEGO - co oni robili?

Bęben, taniec - zależne od opiekuna (siły sakralnej)

Podobno potrafią kontaktować się ze wszystkimi duchami

Dar szamański - głównie dziedziczony, płcie naprzemiennie, po ojcu - szamanką córka - potem jej syn - jego córka itd.

Bez dziedziczenia - jeśli sprowokowało się pojawienie ducha - np. spożycie magicznego grzyba, serce kukułki ; nagła choroba

Okres dojrzewania szamańskie duchy, na koniec męczenie się, dopóki nie opanują - przez 1-2 lata; ród zatrudnia starego szamana do inicjacji

Heneseni - mały szaman, jego I pałeczka; wymienienie wszystkich przodków-szamanów; napierśnik; przystrój głowy - tylko u „pełnego” szamana; bęben, strój; kojeseni - mieli II bębny; oryginalność (poza bangosami); nieleczenie w obrębie rodu - tylko poza rodem (nie wiadomo czemu)

Kamłanie:

Dwudzielne

włożenie ich do bębna, skakanie - odlot; opowiadanie swoich wizji; taniec w trakcie transu; potem powraca z duszą słowa nieznane ludziom, odmieniona rytmika, niezrozumiała frazeologia = język duchów

Szamani keccy wyposażeni w różne atrybuty:

Inne rytuały keckie:

rzeczywistość rodzajem gry - zwierzęta darem duchów - trzeba od nich je wyciągnąć; macierze - gospodarze danych gatunków - dawcy zwierzyny; zależnie od płci - egalitaryzm: kontakty z mężczyznami (z duchami żeńskimi seksualne, z męskimi - męska solidarność)

Hołaj - opiekunka całokształtu lasu - zazdrosna - dlatego kobiety wykluczone z polowań

Kajduś/Kajeś - niedźwiedzie; najwięcej cech ludzkich

Odrodzenia = uczta niedźwiedzia

Polowanie jesienią (sypki śnieg - łatwo znaleźć ślady) - każdy chciał uczestniczyć (zbiorowe); na początku najlepsi, na końcu najgorsi (hierarchiczny pochód); zabijanie niedźwiedzia, ćwiartowanie, uroczyste zjedzenie wywaru - nie każdy chciał; zjadanie serca i picie krwi - daje siłę niedźwiedzia; jedzono gotowane mięso (nie wolno być go piec)

szamani potrzebni, istotni, wielozadaniowi, nie są kastą (nie są zawodowcami)

NIWCHOWIE (dawn. Giliacy)

Niwchowie dziś nie istnieją; płn. część Sachalinu, morze Ochockie;

Najdalej wysunięci na Wschód

Przeszli z Zachodu, spychani przez inne społeczności; Niwchowie i Ajnowie - różne języki, ale podobne systemy kulturowe;

Świat jako układ złożony z ziemi, nieba i podziemi

Mit kosmologiczny:

Była woda i kaczka - wyrwała pióro - zniosła jajko wykluta kolejna kaczka itd. - wszystkie uwijały gniazda - powstała wyspa - potem drzewa - z drzew świat - Sachalin

żywica -ludzie, brzozy - Ewenkowie, jodły - Ajnowie (jasnoskórzy)

Inny mit: Sachalin to człowiek, leżący na prawym boku - zwrócony twarzą ku lądowi; ocalały tylko 2 wioski po tym, jak się przewrócił na bok; wioski - również zwierzęta mieszkańcami; wiewiórka i zając zebrały zwierzęta, aby się naradzić; lisica stwierdziła, że jest bardzo mało zwierząt, więc wszyscy muszą się żywic trawą i owocami; zając się zgodził i dopowiedział, że nie wolno zabijać, dopóki nie będzie więcej zwierząt - oszczędzanie

Świat przejawem boga - KURN / TAIRAND - hipostaza Tly Yza

Tly = niebo, fizyczność tożsama bóstwu; Anisimow to opisywał; rozmowa z niebem = rozmowa z bogiem nieba;

Tairand Zif - droga boga; zna wszystko, odznacza czas na życie; może komuś skrócić życie

Tajga - niebiańscy ludzie - tly niwchu

Gwiazda Polarna = Gwiazda (po prostu?)

Mars = Gwiazda Lisa

Jowisz = Wielka Gwiazda

Niebo = kopuła, podtrzymywana przez Kosmiczny Modrzew

Kobieta z Nieba - gdy wychodzi na dwór = wiatr, chmury, zła pogoda; jej mocz = deszcz; Matka Wiatrów; wystrzał ze strzelby = wygonienie jej do domu;

Słońce, Księżyc - ich fizyczność również tożsama z duchem; ich tarcze są ich maskami; zaburzają pogodę

Ziemia = mif, żyją tu też Inne istoty niż ludzie

Yz (eżyn u ludów ałtajskich)

Tojun (tojon = duch gospodarz)

Dysponują dobrami, czasem je udostępniają ludziom; zwierzęta - gatunek; poszczególne sztuki = hipostaza; zabicie zwierzęcia = zabicie sakralne; zwierzęta więc mają dusze, rozum, reinkarnują się; krzyżowanie się z ludźmi; szamani związani ze światem zwierząt; szamani w świecie zwierząt

Rzeczywistość duchowa; mlywo - duchy (duchy zmarłych)

Tajga = zaświaty

Szamani - małżonkowie wśród zwierząt + inne duchy opiekuńcze kechi/kechu przekazywane z pokolenia na pokolenie

3 najważniejsze bóstwa Niwchów:

TOL YZ - siwowłosy starzec, jurta z włosów wieloryba; lubi jagody (roślinność leśną); osobno jego żona - Gospodyni Połowów; wody oceanu i rzeki też do niego należą; kiedyś z ciekawości przyjrzeli się siedzibom ludzkim - w ślad za ich saniami utworzyły się koryta rzek - kroczyła za nimi woda

Droga Mleczna = odpowiednik, gdy Tol Yz udał się do nieba; porozrzucał ikrę po całym świecie

Poddani Tol Yza = Tol Iwch = morski lud (czyli foki)

PAL YZ = pal = las lub głowa ziemi = góra kosmiczna (góra do nieba = tajga = axis mundi); otoczony swoimi ludźmi; Pal Iwch = leśny lud (zwierzęta); leśny lud żyje jak lustrzane odbicie świata ludzi;

MLY'WO - sfera podziemna, również lustrzany; wszystko odwrotne: dzień = noc; lato = zima itd.; otwory w ziemi są wejściami do tego świata; strażniczką przejścia jest Kobieta W Połowie Drogi, czasem tożsama z Kobietą Wiatru; przepuszcza lub nie przepuszcza

Podsumowanie: świat Niwchów jest trójdzielny, światy górny i dolny opozycyjne względem świata środkowego; jak u Czukczy woda jest przeciwieństwem ziemi (do ziemi zalicza się tajga); szamani negocjują z tamtymi światami (górnym, dolnym, wodnym, ale też tajgą)

DUSZA U NIWCHÓW:
dusza - t'an / tehon
„ta” = oddychać, tchnienie

- krótkotrwały dar Tly Yza zsyłany na ziemię

- odejście z ciała poprzez obrzęd odesłania „Czas Podnoszenia Drzewa” (ichar ozu yr)

- przejście do Mlywo, przepuszczenie przez strażniczkę (Kobieta W Połowie Drogi), zamieszkanie w rodowej wiosce

- jedna pula dusz, które ciągle się odradzają

ŚWIĘTA NIWCHÓW

- Święta wiosenno-letnie - związane z żywiołem wody, rybołówstwem

- Początek i koniec sezonu = karmienie gospodarza wód Tol Yza CZASZKAMI zabitych fok (koniec sezonu) Toly Yz ładuje te czaszki mięsem - na początku sezonu jeszcze trzeba zabić ssaka morskiego

- Święto zimowe - karmienie gospodarza tajgi Pal Yza (jesienią) - związane z relacjami wzajemności między Niwchami a zwierzyną łowną

główne święto = Święto Niedźwiedzia - czhyf legendr = „zabawa z niedźwiedziem” - równoważy stosunki na wiele lat (święto urządzane raz na 7 lat w pełnię księżyca, na przełomie lutego i marca); regulacja stosunków między sferą sakralną a Niwchami; „święto robienia niedźwiedzia”, „… leczenia …”, „… ułagadzania…”, „… pracy z niedźwiedziem”; niedźwiedź reprezentacją sacrum tajgi

2 formy święta niedźwiedzia:

Zachodnia wersja: wiosenne/jesienne polowanie, powitanie niedźwiedzia w wiosce, przekazanie mu próśb, zabicie - uczta, taniec, zwrot głowy i kości długich duchowi tajgi

Wschodnia wersja: schwytanie młodego niedźwiadka, który 3 lata wychowywany będzie w wiosce; niedźwiedź pośrednikiem; „pies Pal Yza” = ofiarne zabójstwo; Pal Yz zwiększa dzięki temu ilość niedźwiedzi po swojej stronie - gdy ktoś zginął w tajdze, to podlega „wymianie”.

Nie ma trwałej granicy z ludźmi / niedźwiedziami - niedźwiedź zostaje oddany pod opiekę kobiety, najczęściej matki bliźniąt (niedźwiadki często rodzą się parami); niedźwiedź reprezentantem świata ludzi (Levi-Strauss); opisuje się go jako mediatora, pośrednika.

Gdy nadchodzi 7 rok od ostatniego święta, niedźwiedzia się oprowadza - przynosi on szczęście każdej chacie, w której go „ugoszczą”; gość każdego domu - zależnie od płci niedźwiedzia okrąża wioskę 3-4 razy ostatecznie zaprowadzony na plac ofiarny, na którym znajdują się 2 słupy; między nimi zostaje przywiązany; następuje przemówienie do niedźwiedzia; uspokajanie go, pożegnanie; usprawiedliwianie: „to nie my cię zabijamy, tylko Rosjanie / Ajnowie” - zwalanie winy, żeby niedźwiedź nie miał nic za złe Niwchom; strzelają w niego z łuku lub wbijają oszczepy; tłum zgromadzonych - każdy ma tępy oszczep, tylko jedna osoba ma ostry, potajemnie wybrany - jest to tzw. „zięć”, może się ożenić z córką gospodarza fratrii, która wychowywała niedźwiedzia; „zięć” jest z drugiej fratrii; trzeba strzelić celnie, aby nie popsuć obrzędu - prosto w serce; jeśli to się nie uda, to trzeba poświęcić cały zaprzęg psów na przebłaganie i zacząć obrzędy od nowa!; z rzadka metodą uśmiercenia jest uduszenie - sposób mordu rytualnego zarezerwowany dla psów (niedźwiedź = pies Pal Yza).

Po uśmierceniu niedźwiedzia następuje „rozebranie” go - zdjęcie futra, jakby to było ubranie; „teraz ocinam ci guzik z futra”, „teraz zdejmuję twój kołnierz” itp. - silnie zrytualizowane skórowanie; skórę zawieszano w zawiniątku na choince; potem wsadzano przez dymnik, rozpościerano na miejscu dla gościa honorowego.

Czasem po skórowaniu następował wyścig - kto pierwszy dojedzie do tej choinki (?).

Mięso niedźwiedzia - nie wolno go piec, trzeba ugotować bez soli, specjalnie do tego przeznaczone naczynia i sztućce (np. widełki z niedźwiedzich kości itp.).

Ucztę organizuje gospodarz fratrii, która wychowywała niedźwiedzia; przed odciętym pyskiem niedźwiedzia przy stole również stawia się misę z jego własnym mięsem = odzwierciedlenie układu reinkarnacyjnego.

Po uczcie następuje Taniec Niedźwiedzia - na płodność; niezamężne dziewczyny naśladowały ruchy niedźwiedzia - przeskakiwanie z nogi na nogę itp.

Po tańcu następowało święto seksualne - seks na skórach niedźwiedzi, pieśni o tematyce ewidentnie erotycznej. Niwchowie twierdzą, że celem tego jest odesłanie duszy niedźwiedzia w zamian za ściągnięcie z nieba ludzkich zarodków.

Szczątki po uczcie wystawiane są na słupach, na skraju wioski. Obok nich robiono drewniane modele wioski (dawano szczątki popiołu z domostw etc., aby dopełnić symbolikę); polana, na której to wszystko się znajdowało poddana była ścisłemu tabu; czaszki niedźwiedzi układano w słup; głowę i kończyny niedźwiedzia pozostawione na platformie w lesie; Rosjanie bezcześcili to miejsce umarli ludzie z ich rodzin, niedźwiedź z lasu rozgonił krowy itd. - dowód na świętość miejsca.

W tych świętach szaman nie bierze udziału radzieccy uznali, że kulty łowieckie są nieszamańskie; faktycznie tak to wyglądało w ostatnich relacjach: święto niedźwiedzia = święto myśliwych, z nich wybierano mistrzów ceremonii, bez kamłania i bębnów.

Zakończenie sezonu zimowego = złożenie ofiary gospodarzom nieba i tajgi; duszenie psów - u Niwchów czarny pies najważniejszą ofiarą; u Koriaków biały; tutaj szaman ma swoją rolę.

Zjadano psie mięso, czaszki potem odnoszono do stosów czaszek niedźwiedzich.

OSŁABIONY SZAMANIZM U NIWCHÓW

Święto niedźwiedzia to święto, gdy szamanizm jest już osłabiony. Szamani „na emeryturze”. Może szamanizm Niwchów był zapożyczeniem? cz'am - u Mongołów kham itd. Słaby rozwój szamanizmu na Sachalinie - na lądzie silniejszy.

SZAMAN NIWCHIJSKI
- uzdrawianie głównym zajęciem (uzdrowicielstwo)

- rodowy charakter

- powołanie przez duchy

- atrybutem bęben (kas) i pas z zawieszkami (angra); zawieszki = brzękadła

- brak specyficznego stroju

- przepowiadanie przyszłości - tylko w okresie głodu

- niechętne kamłanie (wiąże się z utratą mocy)

Szamani w układzie rodowym nie tworzą osobnej grupy.

Kiedy szaman kamła, złe duchy go atakują z niezadowolenia - stąd utrata mocy, osłabienie.

Duchy szamańskie KEHNG

Kehng są dziedziczone lub darowane przez innych szamanów.

Kehng to mogą być: przodkowie, zmarli szamani, zwierzęta.

Duchy pomocnicze (niewywołujące inicjacji): zoomorficzne.

Szaman nie powinien mieć nie więcej niż 4 takie duchy.

Wizje, sen = instrukcje od duchów

Aktywność szamana = kamłanie, wejście w trans, wygnanie złych duchów

Leczenie na odległość = szaman z sąsiedniej wsi, gdy we własnej nie było żadnego; kamłanie z daleka, na odległość

KAMŁANIE NIWCHIJSKIE:

- Wezwanie

- Sporządzenie czuncz khar („drzewo szamańskie”) - personifikacja, wiązano nogi i ręce

- Paliki (limau) to święte ogrodzenie zabezpieczające przed duchami z zewnątrz

- Figurka ducha-strażnika przy drzewie

- Przygotowanie bębna i pasa: metalowe ozdoby (wyobrażenia zwierząt) + brzękadła

- Przystrojenie głowy zastruganych z limau

- Bagno, łac. Ledum(roślina pod ochroną, zawierająca lekkie alkaloidy; jedli świeżą lub pili nalewkę)

- Szaman wchodzi w trans - kamłanie

(Osobny szałas lub kąt w wielkim domu, pieśń dla duchów - sprowadzenie pomocy; melodia i improwizowane słowa; taniec, gra na bębnie)

Brak opłat za kamłanie

„Wielcy Szamani” - ponadlokalni, oni prawdopodobnie brali opłaty

„źli szamani” - po śmierci ich duchy stawały się szkodliwe

Homoseksualizm - u Niwchów raczej nie występował; seks analny uważany za zwierzęcy („bestializm”); brak źródeł informujących, aby szamani coś takiego robili - być może

Historia o obiecującej szamance z lat '50 XX wieku: inicjacja przez chorobę; wykonano na jej zlecenie bęben, sporządzono jej fajkę (!) i pas - dzięki niemu mogła widzieć; błagała tygrysy, by się zlitowały; połknęła kamyki na żądanie lwa morskiego - 4-krotnie - inicjacja ją uzdrowiła

Moś = obrzędowa galareta ze skóry ryb (do karmienia duchów)

Palik - laska szamańska

Toffs - szamańskie palenisko na 4 nóżkach z modrzewia, przedstawiające wizerunki np. flądry, niedźwiedzia, węża i człowieka (naraz)

W podziemnym świecie wszyscy wracają do swych rodów małżeństwa się rozstają

LUDY URALSKIE

Nganasanie - najdalsza Północ

Nieńcy, Eńcy

Selkupowie

Ugrowie znad Obu - Chantowie i Mansowie

URALSKA KONSTRUKCJA ŚWIATA
wiodący obraz nieba jest samojedzki, ale też ugrofiński

Pierwotnie Num' nie był przeciwstawny do Nga - to zapewne wtórne wierzenie.

Num' ustanawia czas śmierci, Samojedzi uważają go za tak wielkie, niewyobrażalne bóstwo, że nie można go rzeźbić/malować ani nadużywać bez potrzeby jego imienia. Opiekuje się reniferami (osobiście nad nimi czuwa lub ma pomniejsze bóstwo, które zajmuje się stadem - chroni je przed chorobą)


U Selkupów - Num to deus otiosus
ma synów Kyzy i Iia - ze sobą walczą

Iia podobny do pierwszego szamana Ketów - zamarzł na zachodnim wietrze Mleczna Droga to po tym pamiątka

Nga personifikuje negatywne elementy kosmosu
(u Eńców Nga = Najwyższy)

Bóstwo zła

Przedstawiany jako człowiek porośnięty sierścią (prawdopodobnie wizerunek zapożyczony z chrześcijaństwa - demonizacja)

Jako Starzec prosi Numa o odrobinę ziemi. Wbija laskę z taką siłą, że przebija skorupę ziemską i wnika do podziemi. Pożera dusze zmarłych, porwał Słońce i Księżyc.

Num próbował go pokonać burza Nga

Choroby = dzieci Nga córka Nga lub on sam dmucha w usta człowiekowi lub jako czerw wnika do człowieka i zaczyna zjadać jego duszę

Nga stanowi o dualizmie; jest przeciwstawieniem wobec Numa

Starucha Eńcy: Daniemiun, Selkupowie: Hunica; opieka nad domem; Dolna Starucha + Górna / Niebiańska Starucha - reprezentuje środkowy świat (wegetacja - nowe życie); rodzicielka, opiekunka

Daje duszę nowym istotom

Nadaje los z ksiąg życia

„Gniazdo Dusz” idea bardziej rozwinięta np. u Ewenków Drzewo Kosmiczne

Zajmuje się reinkarnacją, kołem reinkarnacyjnym

Władczyni pozostałych (pomniejszych) staruch

Bóstwo, do którego zwracają się szamani itp.

Jeśli podoba Ci się ten tekst, kliknij tutaj. 1 / 28 click


Wyszukiwarka