AUGUST COMTE (1798 - 1857)

Dzieła:

„Kurs filozofii pozytywnej” - zasady filozofii pozytywnej, klasyfikacji nauk i socjologii jako podstawy polityki i religii pozytywizmu

„Filozoficzna rozprawa o astronomii”

„Rozprawa o duchu filozofii pozytywnej”

• Comte był jednym z głównych przedstawicieli pozytywizmu

• Comte stworzył termin „socjologia”, dlatego nazywa się go ojcem socjologii. Socjo (łac.) - społeczeństwo, logos (grec.) - nauka. Czyli nauka o społeczeństwie, jego strukturze i prawach rozwoju, o formach i przejawach życia oraz współżycia grup społecznych. Człowiek jest istotą myślącą, rozwija się, zmienia swoje zapatrywania, zmienia funkcjonowanie grup społecznych. Zwierzęta również myślą, ale się nie rozwijają. Człowiek może rozwijać swoją kulturę, dążenia ludzkie.

• Comte chciał stworzyć zwarty zespół idei, spełniających w społeczeństwie XIX w te same funkcje, jakie w społeczeństwie średniowiecznym spełniała religia chrześcijańska tzn. uporządkować wszystkie wierzenia, skończyć z anarchią krytyki, zapewnić jedność myślenia i na niej oprzeć hierarchiczny ustrój społeczny, kierowany przez nowy kościół pozytywistyczny i nowe kapłaństwo pozytywistyczne.

• Wprowadził pojęcie metoda pozytywna - jako sposób patrzenia na świat, aby go poznawać i nad nim panować, by go zmieniać, budować wg swego uznania w sposób możliwie najlepszy

• W jego obrazie rzeczywistości społecznej można dostrzec pozytywistyczną wizję „wojny wszystkich ze wszystkimi”;

• Społeczeństwo traktował jako całość (organicyzm), która funkcjonuje jak organizm ludzki. Funkcja całości organizmu składa się z funkcji mniejszych narządów;

• Traktowanie każdego stanu społecznego jako związanego z określonym stanem wcześniejszym i określonym stanem późniejszym (nie interesowały go zmiany systemu, lecz zmiany w systemie);

• Problem teoretyczny jego socjologii polegał na pogodzeniu 2 punktów widzenia - odkryciu praw względnie trwałej budowy organizmu społecznego i nieustannemu wzrostowi, praw samorzutnego porządku społecznego;

• Wzory naturalistyczne powinny być podstawą do budowania naukowej socjologii;

• Źródła zdobywania wiedzy przez badacza socjologa:

Przy zdobywaniu wiedzy należy wykorzystać doświadczenia nauk przyrodniczych

(wzory naturalistyczne):

• obserwacja - oparta na minimalnej wstępnej teorii (inaczej nie miałaby żadnego sensu)

• eksperyment - zdobywanie wiedzy, aby zastąpić ją wiedzą eksperymentalną, eksperyment w socjologii może być tylko eksperymentem pośrednim (dobrze znane zjawisko przebiega tu w szczególnych warunkach patologicznych)

• metoda porównawcza

1. Socjolog może porównywać społeczeństwa zwierzęce ze społeczeństwami ludzkimi.

2. Można porównywać różne współistniejące stany społeczeństwa ludzkiego na różnych obszarach ziemi uwzględniając przede wszystkim społeczeństwa zupełnie od siebie niezależne.

3. Dokonywanie zestawień porównawczych, w ramach jednego narodu można by porównywać do pewnego stopnia zasadnicze fazy rozwoju cywilizacji ludzkiej, rozważając stan społeczny różnych klas.

4. Według metody historycznej, porównywanie danych z różnych okresów historycznych, porównywanie różnych faz w celu przewidywania dalszego rozwoju zjawisk.

• Comte stworzył swoją ewolucjonistyczną wersję rozwoju społecznego. Ponieważ wywodził socjologię z biologii, jego teoria ewolucji była oparta na ontogenezie. Trzy fazy rozwoju człowieka (dzieciństwo, dojrzałość, dorosłość) przeniósł on na fazy rozwoju społecznego:

1. faza teologiczna (dzieciństwo) - poznanie absolutne, umysł ludzki wyobraża sobie zjawiska jako wyniki bezpośredniego i ciągłego działania podmiotów nadnaturalnych,

2. faza metafizyczna (dojrzewanie) - dominują tu abstrakcyjne pojęcia, abstrakcyjne siły, otwiera ona możliwość spekulacji myślowej,

3. faza naukowa (dorosłość) - rezygnacja z szukania początków i przeznaczenia świata, najważniejsza jest wiedza o rzeczywistości materialnej i zdobycie możliwości władania tą rzeczywistością;

wiodącymi osobami w tej fazie są zarządcy przemysłowi, a władzę sprawują naukowi moraliści.

• Klasyfikacja nauk wg Comte'a. Miejsce każdej nauki w systemie jest wyznaczone przez historię i logikę (dogmatycznie)

Nauki tworzą określoną hierarchię, która zależą od:

• kolejności ich powstawania (każda nauka przygotowuje następną i stanowi warunek jej tworzenia);

• sposobu, w jaki można je logicznie uporządkować (biorąc pod uwagę niezbędność nauk wyżej usytuowanych w hierarchii od niżej)

Hierarchia nauk:

• Nauki teoretyczne (ogólne) - matematyka, astronomia, fizyka, chemia, biologia, socjologia. Nauki te powstają w tej kolejności, od bardziej ogólnej do bardziej skomplikowanej. Kryteria logiczne dla tej hierarchii:

• stopień malejącej ogólności i abstrakcyjności,

• stopień rosnącej złożoności,

• stopień doniosłości praktycznej.

• Nauki praktyczne (stosowane) - zastosowania wiedzy teoretycznej: medycyna, technika, nauki rolnicze.

• Comte twierdził, że w społeczeństwie istnieje harmonia (tzw. stan normalny), którą zakłócają przypadki patologiczne (wskutek wielkiej swej złożoności)

• Wg Comte'a podstawową jednostką w rzeczywistości społecznej jest rodzina. Teoria rodziny rozpatruje dwa zasadnicze stosunki rodzinne:

• stosunek między płciami, który tworzy rodzinę,

• stosunek między pokoleniami, który ją podtrzymuje (wpływ duchowy poprzednich pokoleń, rodzina jest zjawiskiem historycznym, a więź rodzinna - więzią uczuciową i moralną, kształtowaną przez tradycję).

Rodzina pełni następujące funkcje:

1. Jest podstawowym składnikiem społeczeństwa.

2. Stanowi jedność biologiczną, powiązaną potrzebami materialnymi.

3. Siłą w rodzinie jest sympatia.

4. Jest miejscem powstawania początków hierarchii i władzy.

5. W rodzinie następuje socjalizacja pierwotna, czyli uczenie się funkcjonowania w społeczeństwie (nauka posłuszeństwa i przewodzenia)

6. W rodzinie są różne obowiązki dzieci dla rodziców i odwrotnie oraz pomiędzy kobietą i mężczyzną.

7. Mężczyzna w rodzinie ma władzę, przeważa pod względem intelektualnym.

8. Kobieta jest podporą moralności powstającej w rodzinie, podtrzymuje życie uczuciowe rodziny.

9. Zespół rodzin tworzy ojczyznę.

• W socjologii, tak jak w biologii badanie naukowe posługuje się 3 podstawowymi metodami (obserwacja czysta, eksperymentowanie właściwe oraz metoda porównawcza)

• Socjologia Comte;a składa się ze statyki i dynamiki społecznej - stanowi analizę porządku świata i postępu, 2 konieczne aspekty każdego społeczeństwa.

• STATYKA SPOŁECZNA

• statyka społeczna zajmuje się metodycznym badaniem porządku społecznego (BADANIE WARUNKÓW SPOŁECZNEJ EGZYSTENCJI JEDNOSTKI, RODZINY I SPOŁECZEŃSTWA, BADANIE ZASADNICZYCH CZĘŚCI SKŁADOWYCH SPOŁECZEŃSTWA I WYJAŚNIENIE JEGO BUDOWY);

• wysuwa się problematyka rodziny, podziału pracy, państwa, języka i religii - rozpatrywana pod kątem wpływu każdej z nich na utrzymywanie się systemu;

• rodzina- pierwsze i podstawowe zrzeszenie, bezpośredni składnik społeczeństwa, ciągły i najbardziej samorzutny; najtrwalszy element społeczeństwa i oparcie dla społ. rekonstrukcji, w rodzinie rozwijają się altruistyczne uczucia i dzięki nim społeczeństwo może się utrzymać;

• podział pracy - czynnik prowadzący do samorzutnego zrzeszania się ludzi, powoduje rosnącą złożoność systemu społecznego oraz jego coraz większe zróżnicowanie wewnętrzne (poprzez grupy zawodowe i klasy); konieczny warunek istnienia systemu społ. i doniosły czynnik rozwoju ludzkich uzdolnień, uczuć moralnych i solidarności, podział pracy może mieć pozytywne i negatywne skutki (wyobcowanie, nienawiść społeczna)

• państwo/ rząd - wprowadza pewien stopień przymusu w celu zagwarantowania współpracy różnych grup społecznych; społeczeństwo obywatelskie jest zorganizowaną politycznie zbiorowością- podstawową obok rodziny formą zrzeszania się, troska o dobrobyt materialny jest funkcją wtórną rządu;

• religia - dostarcza pozytywnego wzoru zachowań, dla Comte'a stanowi jednoczącą wizję świata, podstawa spójności i równowagi społeczeństwa; bez jedności uczuć do głosu doszłyby wewnętrzne siły odśrodkowe, egoizm; kościół jest 3 formą zrzeszania się, dzięki której religia uzyskuje swoją pełnię, gdyż kościół ma na celu regulację wydawania i słuchania rozkazów;

• język - środek, dzięki któremu możliwe jest wytwarzanie uczuć, wyróżnia społeczeństwo jako pewną całość funkcjonującą w określonej strukturze; dzięki niemu ma miejsce akumulacja kulturowa i możliwy jest consensus.

• DYNAMIKA SPOŁECZNA

• miała służyć dokładnemu scharakteryzowaniu kierunku rozwoju ludzkości, oraz interpretację poszczególnych faktów historycznych;

• rozwój społeczny ma charakter prawidłowy; najważniejszym jego prawem jest prawo 3 stadiów:

• teologicznego; (fetyszyzm - wszystkim ciałom przypisywanie wolnej woli, politeizm - ilość wolnej woli staje się mniejsza a człowiek mądrzejszy, monoteizm - rozum odgrywa istotną rolę)

• metafizycznego;(epoka przejściowa, rewolucje kapitalistyczne, upadek autorytetów, wiedzy i religii)

• naukowego (przechodzenie wiedzy na tory naukowe)

• zgodnie z zasadą wzajemnej zależności wszystkich części systemu społecznego [consensus] przemiany świadomości, których dotyczy to prawo są powiązane z przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego;

każdemu stanowi świadomości społ. odpowiada określony stan obyczajów, organizacji, produkcji państwa itd. w związku z tym każde stadium da się opisać ze względu na różne aspekty systemu społ.;

• historia jest realizacja doskonałego ładu społecznego, który zapewni stabilizację bez stagnacji i ewolucję bez rewolucji;

• podmiotem dziejów jest ludzkość jako całość;

• o szybkości rozwoju społecznego decydują różne czynniki podstawowe i wtórne (rasa i klimat, długość życia ludzkiego, skłonność człowieka do działania i szukania zadowolenia, przyrost ludności).

• zasadą rozwoju społeczeństwa jest rozwój intelektualny i moralny

• Comte, pozytywnie oceniając katolicyzm i okres średniowiecza, wyróżnił dwa rodzaje władz:

• Władza duchowa - stanowi władzę dawnego kościoła i zajmuje się sprawami ogólnymi. Uczy człowieka, aby nie myślał kategoriami jednostki, lecz kategoriami ogółu. Powinna być przekazana intelektualistom. Jest ogólna (dobro, zło), teoretyczna, opiera się na perswazji, jest fundamentalna.

• Władza świecka (państwowa) - stanowi władzę dawnego rządu i musi dbać o interesy całości (więź między ludźmi, utrzymywanie ładu społecznego, budzenie poczucia obowiązku, istnienie władzy moralnej kierującej umysłami i przekonaniami). Władza świecka jest konkretna, praktyczna, posiada aparat wykonawczy i obejmuje życie codzienne.

Funkcjonowanie całości społeczeństwa nie może się odbyć bez władzy państwowej i duchowej. Ogromnym błędem jest przydzielanie jednej osobie jednej i drugiej władzy (gdzie działa perswazja i przekonywanie

• Doktryna normatywna (wynikająca z religii nauki - tzn. jak należy postępować)

• przedstawiciele nauki najlepiej wiedzą jak należy kierować społeczeństwem, by wykorzystać jego możliwości;

• społeczeństwem będą rządzić inżynierowie społeczni, opierając się na nauce

FREDERICK LE PLAY (1806-1882)

Dzieła:

“Robotnicy europejscy”

„Reforma społeczna”

„Organizacja pracy”

„Pokój społeczny po okresie niepokojów społecznych”

„Kontynuacja ludzkości”

• W dorobku Le Playa można wyróżnić:

• ogólną teorię społeczeństw i ich rozwoju,

• wkład do opracowania metod badań socjologicznych,

• program reform społecznych.

• W badaniach społecznych Le Play dążył do takiej samej ścisłości, z jaką spotkał się w naukach technicznych.

• Za „jednostkę” obserwacji społecznych Le Play uznał rodzinę, która według niego:

• występuje we wszystkich społeczeństwach i we wszystkich odgrywa podstawową rolę - przedłuża ich ciągłość biologiczną,

• jest instytucją zapewniającą swoim członkom środki utrzymania,

• jest pierwszym środowiskiem społecznym, które otacza dziecko i zapoznaje je z tradycją i dorobkiem kulturalnym danego społeczeństwa,

• jest ściśle związana ze środowiskiem geograficznym, wpływającym poprzez nią na rozwój i strukturę społeczną,

• pozostaje stale pod wpływem instytucji i kultury całego społeczeństwa,

• na podstawie badań o rodzinie możemy się dowiedzieć bardzo wiele o społeczeństwie jako całości,

• rodzina jest komórką, w której powstają i zmieniają się obyczaje i sposoby życia zbiorowego. Należy więc dobierać rodziny reprezentatywne dla różnych regionów geograficznych i od nich rozpoczynać badania.

• Schemat badania rodziny:

1. Określenie miejsca zamieszkania, rodzaju pracy i pozycji społecznej rodziny.

2. Środki utrzymania rodziny: własność, dochody, zajęcia, praca.

3. Sposób utrzymania się rodziny: odżywianie, mieszkanie, umeblowanie, ubranie, odpoczynek.

4. Historia rodziny, najważniejsze okresy jej istnienia; obyczaje i urządzenia zapewniające jej ciągłość.

5. Budżet rodziny; dochody, wydatki i rachunki. W budżecie rodziny odbija się całkowicie jej życie, organizacja i funkcje.

• Metoda badania budżetów rodzinnych okazała się najtrwalszym wkładem Le Playa do rozwoju nauk społecznych.

• 3 metody obserwacji podczas badania rodzin europejskich przez Le Playa:

• bezpośrednio przez samego badacza,

• wywiady i rozmowy z członkami rodziny badanej,

• wywiady i rozmowy z osobami, nie należącymi do rodziny, lecz znającymi ją z osobistych kontaktów i współżycia.

• Wywiady rodzin były przeprowadzane według starannie ułożonego kwestionariusza. Na tej podstawie uważa się Le Playa za właściwego twórcę metody monograficznej (wyczerpujące opracowanie jednego zagadnienia, tematu).

• Uczniowie Le Playa utworzyli Szkołę Nauki Społecznej, która przyjęła inny niż Le Play schemat badania zjawisk społecznych (opracowany przez Henri de Tourville'a), zwany „nomenklaturą”. Schemat ten miał być udoskonalonym narzędziem obserwacji zjawisk społecznych ( miał umożliwiać systematyczny opis zbiorowości ludzkiej) oraz miał być dyrektywą (wskazówką) prowadzenia tych obserwacji). Nomenklatura grupowała fakty w 25 wielkich klasach, podzielonych z kolei na 326 elementów. Podział opierał się na zasadzie następującej: przechodzenie od zjawisk prostszych do bardziej złożonych.

• Schemat nomenklatury:

• Pierwsze 6 klas grupuje czynniki materialnej bazy życia społecznego:

1. Środowisko geograficzne (zjawiska geologiczne, fizyczne, biologiczne).

2. Praca ręczna, dzięki której człowiek przyswaja sobie zasoby środowiska.

3. Własność, jej formy, wartościowanie i przekazywanie wartości oraz instytucje związane z własnością.

4. Dobra ruchome; zwierzęta, narzędzia pracy, wyposażenie osobiste itp.

5. Zarobki i płace: ich wysokość, formy.

6. Oszczędności.

• Następne klasy grupują zjawiska dotyczące rodziny:

1. Rodzina, typ, organizacja, liczebność, stosunki między członkami.

2. Stopa życiowa rodziny; pożywienie, mieszkanie, ubranie, higiena, odpoczynek.

3. Fazy istnienia rodziny: pochodzenie rodziców, urodzenie, wychowanie, uroczystości, dziedziczenie, zaburzenia w życiu rodziny (choroby, zgony, kary)

• Następnie zachodzi proces opisu bardziej złożonych form życia zbiorowego. W tej grupie czynników przechodzi się stopniowo od spraw związanych bezpośrednio z życiem materialnym (handel) do spraw związanych z dobrami abstrakcyjnymi jak przedmioty kultu religijnego.

• Formy zwierzchnictwa w zapewnianiu materialnej podstawy życia społecznego: kierownictwo pracy, administracja własności itp.

• Handel: formy i instytucje.

• Kultura intelektualna: nauka, sztuka, literatura, prawo i ich instytucje.

• Religia: jej postacie, organizacja, instytucje

• Następnie nomenklatura bierze pod uwagę opis zbiorowości i form współżycia szerszych niż rodzina:

• Sąsiedztwo jako zespół rodzin pozostających w luźnych, jednak stałych stosunkach.

• Zrzeszenia publiczne.

• Następnie idą zbiorowości terytorialne:

• Gmina wiejska.

• Zespoły gmin lub parafii.

• Miasto: jego urządzenia, instytucje, władze, ekologia itp.

• Regiony prowincjonalne.

• Prowincje.

• Państwo.

• Ekspansja państwa: emigracja, inwazje, kolonizacje, eksport itd.

• Stosunki międzynarodowe: sposoby i drogi kontaktów, wojny, współzawodnictwo gospodarcze.

• Historia narodu.

• Pozycja narodu w świecie, jego aktualna rola i przeszłość.

• Uczniowie Le Playa wnieśli do socjologii francuskiej rozwinięte teorie determinizmu geograficznego. Jeden z uczniów J. Valdour zastosował do badań metodę konkretnych obserwacji przeżytych (polega na dokonywaniu obserwacji w toku czynnego uczestnictwa w życiu badanych grup, czyli późniejsza obserwacja uczestnicząca).

• Le Play był przeciwnikiem badań statystycznych, wolał badania na zasadzie studiów przypadku (metoda case study), gdyż wtedy możemy wyciągnąć wnioski dotyczące społeczeństwa. Ludzkość popełnia czyny trwałe i nietrwałe. Do trwałych należą:

• człowiek żyje wszędzie;

• życie ograniczone jest czasem i terytorium,

• człowiek niszczy w przyrodzie to, co jest mu niepotrzebne, a bierze z niej to, co jest mu potrzebne,

• człowiek nie posiada instynktu odróżnienia dobra od zła,

• człowiek z natury jest istotą słabą, niedoskonałą, zależny jest od innych ludzi,

• człowiek ma skłonności, aby postępować źle i wychowanie może go nauczyć rozróżnienia czynów złych i dobrych,

• człowiek musi zdobywać środki materialne jak i kierować się pewnymi prawami moralnymi (jeśli tak się nie stanie to społeczeństwo nie będzie dobrze funkcjonować),

• człowiek może bardzo nisko upaść (czyny niegodne), na straży powinny stać autorytety moralne, osoby posiadające władzę,

• autorytety potrafią wpływać na ludzi tak, aby ludzie zachowywali się w określony sposób,

• wychowanie w rodzinie jest bardzo ważne, niekiedy autorytety rodzinne uzupełnia szkoła,

• istnieją dwie kategorie rodziny: patriarchalna (przestrzeganie tradycji) oraz szczepowa (rodzice i dzieci są otwarci na nowości)

• Le Play był zwolennikiem praktycznej socjologii i jednym z kilku socjologów, uważanych za filantropów społecznych.

JOHN BELLERS ( XVII/XVIII w)

Dzieło:

“Emocje o biedzie, manufakturach, handlu, plantacjach i niemoralności” - w dziele tym zwraca uwagę na związki między zjawiskami i czynnikami wymienionymi w tytule.

JOHN HOWARD (1726-1790)

• Biorąc pod uwagę haniebny stan więziennictwa w Anglii Howard dążył do reformy więziennictwa, zebrał i usystematyzował materiał o tej dziedzinie życia (każdy drobny szczegół więźniów, warunki w celach, spis urzędników, wywiady z więźniami i osobami pracującymi w więzieniu).

• W opisie dążył przede wszystkim do uzyskania danych liczbowych, ścisłych i sprawdzalnych danych.

• W wyniku przeprowadzonych badań nad więziennictwem w 1774 roku została uchwalona ustawa reformująca więziennictwo.

• Howard zostawił również pracę o stanie szpitali europejskich.

• Sposób zbierania danych, jaki zainicjował Howard był kontynuowany

KAROL MARKS (1818 - 1883)

Dzieła (m.in.):

„Ideologia niemiecka”

„Nędza filozofii”

„Kapitał” (w1885 r ukazuje się publikacja II tomu, która jest interpretowana jako: analiza funkcjonowania kapitalizmu, teoria zespołów ludzkich, wizja rozwoju dziejowego, relacje między naukami społecznymi, filozofią i historią),

„Manifest Komunistyczny” - dzieło napisane wraz z Engelsem

Marks był filozofem (1 okres życia) oraz socjologiem i ekonomistą (2 część życia).Punktem wyjścia dla poglądów Marksa były poglądy Hegla. Stąd zaczerpnął bowiem ważne pojęcia: dialektykę (łańcuch polnego rozwoju), dynamikę i antagonizm. Materializm dialektyczny był filozoficzną podstawą całej doktryny Marksa i stał się podstawą metodologiczną wszystkich nauk społecznych w marksistowskim pojęciu, nadał naukom społecznym pewną ścisłość. Materializm dialektyczny + materializm historyczny + teoria ekonomiczna = marksistowska doktryna polityczna (partia ustalająca wytyczne walki klasy robotniczej o ustrój socjalistyczny).

• Społeczeństwo (wg Marksa) jest kompleksem osób, które w danym czasie, bezpośrednio lub pośrednio, pozostają wobec siebie we wzajemnych stosunkach gospodarczych, które tworzą podstawowe stosunki społeczeństwa. Współpraca służy zaspokajaniu potrzeb. Społeczeństwo to wytwór spontaniczny, który kształtuje się w sposób konieczny, niezależnie od woli jednostek.

• Pojęcie alienacji - zostało również zaczerpnięte z Hegla i jest przez Marksa rozumiane jako coś, co wyodrębnia się ze sfery skąd pochodzi i staje się czymś zewnętrznym (alienacja pracy - praca posiada cechy i wartość przeciwną wykonującym ją robotnikom). Pauperyzacja (zubożenie) robotników:

• względna (gdy postęp produkcji powoduje, że potrzeba jest coraz mniej pracy);

• bezwzględna (gdy robotnicy coraz bardziej biednieją - bieda materialna prowadzi do zaspokajania coraz mniejszej ilości potrzeb).

• Pojęcie ideologii - w tym wypadku Marks wzorował się na pojęciu religii Fauerbacha. Twierdził on mianowicie, że w religii człowiek kompensuje sobie to, czego nie potrafi osiągnąć, religia to projekcja doskonałej wizji człowieka (Bóg to ideał człowieka). Wg Marksa ideologia to wiedza tworzona po to, aby zaspokoić pewne potrzeby, interesy jakiejś grupy (najczęściej ekonomiczne). Wszelka ludzka wiedza jest ideologią (czyli służy czyimś konkretnym interesom).

• Materializm historyczny - pewna szczególna forma materializmu (wszystkim rządzi materia - ujęcie naiwne). Wg Marksa w rzeczywistości istnieje tylko materia, jednocześnie rzeczywistość społeczna wyrosła na rzeczywistości materialnej i jest jej inną, wyższą formą, ale nadal stanowi ją wyłącznie materia. Sposób jej funkcjonowania może opisać język historii. Siły wytwórcze (materialne środki produkcji) są mechanizmem napędzającym rozwój społeczeństwa. Siły wytwórcze stanowią:

• narzędzia produkcji, przy których pomocy wytwarza się dobra materialne;

• ludzie, którzy wprawiają w ruch narzędzia produkcji i urzeczywistniają produkcję dóbr materialnych;

• doświadczenie w wytwórczości i wprawa w wykonywaniu pracy;

• Koncepcja Marksa opiera się w większości na ekonomii, uznawała, że to właśnie ekonomia stanowi podstawę życia społecznego. Ekonomia jest ideologią. Społeczeństwo się zmienia. Cechy jego zależą od jego rozwoju. Społeczeństwo dzieli się na 2 części

1. baza - ekonomia jako podstawa życia społecznego

2. nadbudowa - kultura, religia, zwyczaje, obyczaje, prawo itp. Zdeterminowane przez bazę

• Społeczeństwo jako całość może przybierać różne kształty, gdyż wzór tworzenia (stosunki międzyludzkie powstające wytwarzania dóbr międzyludzkich) może być różny. Można jednak określić jakieś ogólne prawidłowości rozwojowe zachodzące w historii społeczeństw.

Marks wyróżnił następujące formacje społeczno - ekonomiczne (ustrojowe w Europie Zach), które miały dostarczyć socjologii wyraźnie określonego przedmiotu badań (zwrócenie uwagi na elementy budowy społeczeństwa i umożliwienie naukowej analizy rozwoju społecznego:

1. Wspólnota pierwotna

2. Formacja antyczna(starożytna)

3. Formacja azjatycka (nie rozwija się tak, jak w Europie Zachodniej. Wykształtowała się po wspólnocie pierwotnej. Wszyscy zależą od państwa. Formacja azjatycka zastępuje niewolnictwo lub stoi przed nim. W łonie wcześniejszych formacji elementy następnych. Formacja azjatycka nie może się przekształcić sama z siebie.

4. Formacja feudalna

5. Formacja burżuazyjna (kapitalistyczna)

6. Państwo komunistyczne (pozbawione klas)

Marks przedstawia 2 sprzeczności charakterystyczne dla społeczeństwa komunistycznego:

• Między siłami produkcji i stosunkami produkcji. Nie rozwija stosunków między burżuazją a robotnikami, własność zmienia się, następuje koncentracja własności, coraz więcej osób staje się najemnymi pracownikami.

• Między rozwojem bogactwa i nędzy. Szerzący się ploretariat przekształca się w klasę świadomą swej odrębności.

Społeczeństwa rozwijały się zgodnie z pewnymi obiektywnymi prawami.

Koncepcja Marksa miała głównie aspekt historyczny, uwzględniała jednakże również aspekt typologiczny wyodrębniając różne typy w obrębie jednego społeczeństwa. Pojęcie formacji obejmuje układ stosunków ekonomicznych, form prawnoustrojowych, ideologii i jej przejawów (religia, sztuka, obyczaje)

• Teoria klas społecznych - społeczeństwo dzieli się na klasy (hierarchia społeczna). Kryterium ich wyodrębnienia są stosunki powstające w procesie produkcji dóbr materialnych. Położenie klasowe wyznacza posiadanie lub nieposiadanie środków produkcji. Każda formacja (z wyjątkiem pierwszej i ostatniej) posiadała wzór struktury klasowej. Klasy porządkują społeczeństwo. Jest klasa kontrolująca produkcję i klasa podporządkowana. Są tworzone przez bazę (ekonomia), stąd nadbudowa jest podyktowana przez określony układ klasowy. Położenie klasowe wyznacza ramy funkcjonowania jednostek i grup. Klasy w stosunku do siebie są antagonistyczne - konkurują o środki produkcji. Ta ich walka stanowi podstawowy element dynamiki społecznej. Marks opisywał społeczeństwo głównie pod kątem walki klas. Jedna klasa jest za ty, aby ustrój istniał, druga chce go obalić. Klasa domagająca się praw doprowadza do rewolucji, które według Marsa są potrzebne do zmiany ustroju.

• Tendencja do polaryzacji dwóch klas - ploretariatu (klasy robotniczej) oraz burżuazji (klasa panująca). Kiedy polaryzacja dojdzie do szczytu wtedy jest możliwa rewolucja, obalająca panowanie społecznej burżuazji przez ploretariat. Jedynie ploretariat jest klasą rewolucyjną, pozostałe klasy upadają i giną wraz z rozwojem wielkiego przemysłu, ploretariat jest tego przemysłu nieodłącznym wytworem.

• W nowoczesnym społeczeństwie kapitalistycznym istnieją 3 klasy nowoczesnego społeczeństwa:

• właściciele samej siły roboczej, dla których źródłem dochodu jest płaca robocza,

• właściciele kapitału, dla których źródłem dochodu jest zysk,

• właściciele ziemi, dla których źródłem dochodu jest renta gruntowa.

Oprócz tego Marks wyróżnił jeszcze drobnomieszczaństwo jako osobną klasę oraz tzw. ”drobne chłopstwo”

• Rola państwa - wg Marksa państwo stanowi twór zdominowany przez jedną klasę panującą, jego genezą jest właśnie chęć zaspokajania i zabezpieczenia realizacji interesów klasy panującej. Państwo jest nazwane przez Marksa aparatem przemocy, który klasa panująca rozbudowuje w celu podporządkowania sobie klasy wyzyskiwanej. Ważniejsze są w państwie: policja, wojsko, sądy, więzienia itp. Niż instytucje gospodarcze czy kulturalne, funkcje represji są ważniejsze od funkcji administracyjnych (ma to związek uciskiem klasy panującej). Walka klas przenika również do dziedzin twórczości umysłowej i artystycznej, podporządkowując sobie świadomość ludzi i jej wytwory.

• Towar - każdy produkt według Marksa zaspokaja pewne potrzeby: pośrednie (potrzeby są częściowo zaspokajane w wyniku produkcji) oraz bezpośrednie (zaspokajane są od razu). Każda rzecz ma wartość użytkową (znaczenie produktu do zaspokojenia potrzeb pośrednich i bezpośrednich. Wartością wymierną nazywamy stosunek, w jakim wymieniane są między sobą wartości użytkowe. Pieniądze jako wartość wymierna przedstawia towar jako cenę. Jedni ludzie pracują na rzecz drugich. W kapitalizmie ludzie też stają się towarami. Marks uważał, iż praca najemna polega na sprzedawaniu siły roboczej. Robotnik sprzedaje swoją siłę, a nie pracę. Dochód - sprzedawanie siły roboczej na określony czas (na ogół 12-14 h).

• Świadomość klasowa jest związana z walką klas. Stanowi ona zespół wspólnych sposobów zapatrywania się na świat (uzależniony oczywiście od położenia klasowego). Świadomość poszczególnych jednostek i grup, to tylko konsekwencja szerszej świadomości klasowej.

Nie wszystkie jednostki w danej klasie posiadają świadomość klasową - taką klasę nazywa Marks klasą w sobie (można ją wyodrębnić obserwując z zewnątrz).

Natomiast klasa dla siebie to taka klasa, której wszyscy członkowie posiadają świadomość klasową.

Świadomość społeczna należy do nadbudowy. Nadbudowa jest konsekwencją bazy, ale posiada swoje indywidualne cechy, jako sfera życia społecznego. Świadomość jest określona przede wszystkim przez stosunki produkcji w społeczeństwie, ale nie zmienia się tak szybko jak one. Świadomość przejawia się w kulturze, sztuce, religii, które nie zmieniają się zbyt szybko. W świadomości odbijają się również warunki historyczne - określają one i materialną sferę życia i samą świadomość.

Świadomość jest wyrazem określonego momentu (świadomość określonej epoki)

Świadomość jest też uwarunkowana klasowo. Świadomość całego społeczeństwa jest odbiciem stosunków klasowych w społeczeństwie, a te z kolei są odbiciem sfery materialnej i warunków historycznych. Każda klasa posiada swoją specyficzną świadomość.

Szczególne miejsce zajmuje świadomość klasy panującej w społeczeństwie. Klasa panująca posiada stosunki produkcji i potrafi do pewnego stopnia panować nad świadomością innych klas, częściowo narzucając swoją.

Świadomość fałszywa (2 ujęcia):

1. Taka, która nie właściwie rozpoznaje miejsce określonej grupy w procesie historycznym. Najczęstszym jej przejawem są ideologie, czyli niewłaściwe przekonania na temat rzeczywistości, przy czym to przekłamanie nie jest przypadkowe lecz służy interesom określonej grupy.

Każda klasa posiada swoją ideologię. Klasy tworzą uzasadnienia swoich interesów daleko wybiegające poza sferę ekonomiczną

2. Nieumiejętność rozpoznania swojego w strukturze klasowej społeczeństwa

(klasa w sobie, czyli obiektywna - obserwowalna z zewnątrz i klasa dla siebie, czyli obiektywna i subiektywna - obserwowalna z zewnątrz, a jej członkowie mają świadomość przynależności do niej)

Marks uważał, że nie istnieje wiedza obiektywna, a najcenniejszą wiedzą jest ta, która idzie do przodu razem z procesem historycznym. Badacz powinien utożsamiać się z klasą posuwającą naprzód proces historyczny.

• Kwestia rozwoju społecznego

Wizja Marksa była dynamiczna - dynamikę stwarzał konflikt klasowy. Oddziaływał on na 2 liniach:

• oddziaływanie między częścią i całością społeczeństwa (całość zmierza w określonym kierunku, natomiast różne części społeczeństwa mogą mniej lub bardziej zgodnie podążać z kierunkiem zmian),

• oddziaływanie między bazą, a nadbudową przeobrażenia bazy mogą stykać się ze starą jeszcze częścią nadbudowy, co może wywoływać różne zaburzenia.

Kierunek zmian wyznaczają formacje społeczno - ekonomiczne. Rozwój ekonomicznej formacji jest procesem przyrodniczym (proces odbywa się z taką samą koniecznością i prawidłowością, co w przyrodzie).Prawa działające w dwóch czy więcej formacjach działają na podstawie form produkcji i wymiany. Pewne przeobrażenia społeczne są nieuchronne, co wynika z istnienia obiektywnych praw rozwoju społecznego, które nie są prawami natury ludzkiej, lecz historycznymi prawami rozwoju narzędzi produkcji i sił wytwórczych. Istnieją dwa rodzaje praw, które rządzą rozwojem społecznym i wiążą się z przechodzeniem z jednej formacji do drugiej:

• prawa ogólne, dotyczące wszystkich formacji. Najogólniejsze prawo ustala, iż podstawową przyczyną rozwoju społecznego jest rozwój narzędzi produkcji i w ogóle sił wytwórczych. Inne prawo ogólne stwierdza rolę walk klasowych w rozwoju społeczeństw, podzielonych na antagonistyczne klasy.

• prawa szczegółowe, mające ważność dla poszczególnych formacji. Dotyczą konkretnych form produkcji, wymiany, ustroju i przebiegu procesów społeczno-ekonomicznych w danych formacjach.

Tak jak w ewolucjonizmie ma u Marksa miejsce ciągły postęp, czyli zmiany w pożądanym kierunku (hasło „postęp” często wykorzystywano w propagandzie, uzasadniając nim różne, często zbrodnicze działania). Ale wizja ewolucjonistów była jednoliniowa. Różnica między społeczeństwami polegała jedynie na ułożeniu w odpowiednim miejscu na linii postępu. Natomiast Marks uważał, że rozwój społeczny może podążać różnymi drogami, uwarunkowanymi historycznie.

• Natura ludzka to zespół cech wytworzonych przez warunki społeczno-ekonomiczne poszczególnych formacji.

• Metoda badawcza

• Metoda dialektyczna - metoda wywodząca się z tez ontologicznych i gnozeologicznych dialektyki i wyciąga ogólne dyrektywy postępowania badawczego. Istnieją dyrektywy ogólne oraz szczegółowe (eksperymentowanie, obserwacja, opis, uogólnienie). Metoda dialektyczna była traktowana przez Marksa jako metoda naukowa w socjologii, polegającą na tym, że społeczeństwo rozpatruje się jako pozostający w ciągłym rozwoju żywy organizm, dla poznania tego organizmu niezbędna jest obiektywna analiza stosunków produkcji, tworzących daną formację społeczną, zbadanie praw jej funkcjonowania i rozwoju. Teza dialektyki: prawdy abstrakcyjnej nie ma, prawda jest zawsze konkretna.

Historyzm jako metoda badawcza - wszelkie aspekty rzeczywistości są ze sobą powiązane i mają swój kontekst historyczny. Również badacz jest z nim związany. (koncepcja podmiotu zakorzenionego)

2 rodzaje ujęć rzeczywistości społecznej:

1. ujęcie historyczne - uwzględnianie największej liczby zjawisk, bez wiązania ich ze sobą

2. ujęcie logiczne - powinno nakładać się na ujęcie historyczne, jest to akcentowanie tych wydarzeń, które łączą się w ciąg przyczynowo - skutkowy.

Metoda abstrakcji to idealne podejście logiczne. Żadna rzeczywistość społeczna nie będzie do końca odpowiadała abstrakcyjnym modelom. Badacz powinien jednak tworzyć takie idealne, nie istniejące w rzeczywistości modele, a następnie porównywać istniejącą rzeczywistość do takich idealnych modeli. Formacje Marksa to właśnie idealizacje (modele).

Marks wysuwał postulat zaangażowania społecznego jako metody badawczej - wynik koncepcji podmiotu zakorzenionego i świadomości klasowej (żadna wiedza nie jest wolna od uwarunkowań klasowych). Żeby cokolwiek w życiu społecznym zaobserwować, trzeba się w nie zaangażować Nie istnieje obiektywność, zamiast niej trzeba widzieć rzeczywistość postępowo, budować wiedzę będąc zaangażowanym po stronie klasy postępowej. Brak różnicy między badaczem, a działaczem społecznym.

• Techniki badań:

• Analizę społeczeństwa burżuazyjnego trzeba rozpocząć od zbadania towaru (wymiany towarów, forma wartościowa towaru = ekonomiczna forma komórkowa). W tym najprostszym zjawisku zawarte są wszystkie sprzeczności współczesnego społeczeństwa, które podlegają wzrostowi i zjawiskom ruchu.

• Badania empiryczne były stosunkowo mało kontynuowane w socjologii marksistowskiej.

• Marks zużytkował dużą ilość materiałów i dokumentów, opracował szereg planów badań i ankiet (np. projekt badań przedstawionych w I Międzynarodówce).

• Techniki badawcze (wynikające z ogólnych dyrektyw metody dialektycznej) powinny zmierzać do możliwe dokładnego rejestrowania faktów odnoszących się do klas lub procesów społecznych i w procesie interpretacji należy wiązać te fakty z a całościami historycznymi, wykrywać ich rolę w walkach klasowych.

• Marksizm sformułował naukową teorię doskonałego społeczeństwa i wskazał siły społeczne, które miały je zbudować.

HERBERT SPENCER (1820 - 1903)

Dzieła i artykuły:

„Statyka społeczna”

„Imperializm i niewolnictwo”( krytyka polityki angielskiej)

„System filozofii syntetycznej”

„Zasady socjologii” - przedstawienie w formie systematycznego wykładu:

• danych socjologii - czynniki wpływające na rozwój społeczeństwa,

• indukcje socjologii - uogólnienie empiryczne wynikające z porównania różnych społeczeństw i kolejnych faz rozwojowych jednego społeczeństwa,

• instytucje społeczne - klasyfikacja na domowe, obrzędowe, polityczne, kościelne, zawodowe, przemysłowe,

• rozwój języka, nauki, sztuki i moralności

„Wstęp do socjologii” (rozważanie możliwości zbudowania nauki o zjawiskach społecznych, rozważa kwestie metodologiczne)

„Socjologia opisowa” (materiał faktyczny i opisowy)

• W drugiej połowie XIX w zaczyna się rezygnacja socjologii z bezpośredniego rozwiązywania zagadnień praktycznych. Socjologia staje się nauką teoretyczną, zaczyna się okres tworzenia systemów socjologicznych. Rozwój ludzkości zaczyna być wyjaśniany jako jedna zasada filozoficzna lub też jeden czynnik życia społecznego.

• Człowiek jest przede wszystkim organizmem biologicznym, żyjącym w określonym środowisku geofizycznym i wskutek tego prawa biologiczne i prawa środowiska naturalnego wyjaśniają życie społeczeństwa.

• System filozoficzny Spencera przepełniony był ideą indywidualistycznego liberalizmu, był obrońcą zasady wolności jednostki.

• Dzieło jego było uważane za pełne rozwinięcie nauki pozytywnej, którą zapoczątkował August Comte.

• Nauka o społeczeństwie - socjologia.

Skoro nauki o przyrodzie są możliwe, a człowiek i społeczeństwo są częścią przyrody, przeto nauka o nich jest tak samo możliwa jak np. biologia. Wolna wola może usuwać przyczyny naturalne, przeciwstawia się temu, co naturalne, a tym samym staje się nadprzyrodzoną. Tym sposobem faktycznie wracamy do teologicznych wyjaśnień historycznych. Socjologia może być nauką, jednak musi sobie stawiać tylko ograniczone cele. Spencer traktuje socjologię jako naukę o rozwoju społeczeństwa przebiegającym wskutek działania praw przyrodzonych. Nie wolno zapominać, że społeczeństwo jest traktowane przez Spencera jako cały organizm, którego funkcja składa się z poszczególnych, małych funkcji (organicyzm).

• Trudności w budowie socjologii jako nauki wypływają z 3 źródeł:

• z natury faktów socjologicznych,

• z natury ich obserwacji,

• z naszego stosunku do obserwowanych faktów.

Podział tych trudności:

• przedmiotowe (wynikające z natury samych faktów), trudno jest obserwować fakty społeczne. Faktami były dla Spencera przejawy rozwoju społecznego.

• podmiotowe (wynikające z cech umysłu obserwatora i warunków środowiskowych, w jakich przeprowadza on obserwacje, są wykazem niewłaściwych nastawień intelektualnych, postaw uczuciowych, uprzedzeń społecznych - teologiczne ogólne i szczegółowe)

• Ewolucjonizm (prawo rządzące całym bytem, prawo ewolucji wyjaśnia jak dokonuje się przemieszczanie materii i jak przebiega ruch. Prawo ewolucji stanowi najogólniejsze prawo przyrody i syntezę wszystkich praw naukowych. Odnosi się do wszystkich klas zjawisk natury fizycznej, biologicznej, społecznej czy psychicznej.)

1. wpłynął na nauki społeczne,

2. był teorią naturalistyczną (wszystkie zjawiska zachodzące w świecie są cząsteczkami przyrody, podlegają jej prawom; zjawiska psychiczne i kulturowe nie stanowią tu żadnego wyjątku. Ewolucja osiągnąwszy określony szczyt przechodzi w rozkład, a następnie rozkład przechodzi ponownie w proces rozwoju.

3. wywodzi się z biologii (od Darwina)

4. źródłem ewolucjonizmu była myśl T.Malthusa (anglikańskiego pastora)

• jego myśl ekonomiczna odwoływała się do demografii, do wzorów matematycznych

• istnieją 2 elementy: przyrost ludności oraz zasoby materialne (wzrastają one nieproporcjonalnie)

• ludzie są skazani na niedostatek materialny właśnie ze względu na te 2 wielkości

• ta dysproporcja rodzi kulturę, inteligencję, co zainspirowało ewolucjonizm

5. główne założenia ewolucjonizmu:

• o jednorodności świata społecznego (rzeczywistość społeczna jest z natury wszędzie taka sama)

• jednolitość natury ludzkiej

• genetyzm - wszystko ma swoje pochodzenie, jest powiązane łańcuchem; wyjaśnić zjawisko to wskazać jego pochodzenie

• przekonanie o istnieniu praw (uniwersalistycznych)

• zmienność - wszystko ewoluuje, zmienia się

• konieczność dokonywania się tych zmian - są one odpowiedzią na potrzeby społeczne

• zmiany dokonują się wg określonych sposobów m.in. dyfuzja kulturowa - kontakt z inną kulturą

• zmiany mają charakter globalny tzn. zmiana w każdej sferze życia pociąga za sobą zmiany w innych sferach

• postęp - zmiany w określonym kierunku; postęp przypisywany jest wszystkim społeczeństwom, ale każde znajduje się na innym etapie

• ewolucjonizm - formułował obiektywne kryteria wyższości i niższości (porównywanie np.: różnych przemian co do stopnia rozwoju, postępu) - wzorem tych kryteriów była Europa Zachodnia.

6. teoria poznania i ontologia:

• 3 stopnie poznania świata:

• wiedza, czyli ogół luźnych wiadomości,

• nauka, czyli poznanie ujęte w jednolite systemy wiedzy najważniejsze pojęcia to materia i ruch, które są tylko przejawami siły. Prawo zachowania siły jest najogólniejszym prawem nauki.

• filozofia, która łączy poszczególne nauki w jeden system poznawczy wtedy, gdy znajdzie ogólne prawa stanowiące syntezę wszystkich praw naukowych.

• analiza pojęć ontologicznych (świat, siła, materia, ruch, przestrzeń, czas), 3 tezy odnośnie początku świata:

• świat istnieje wiecznie sam przez się,

• stworzył się sam,

• został stworzony przez siłę zewnętrzną

Ontologia Spencera, przyjmująca, że prawdziwa istota świata jest niepoznawalna, stwarza warunki do pojednania nauki z religią. Potęga, której wszechświat jest przejawem pozostaje dla nas całkiem nieprzenikniona. Nauka i teologia stykają się na platformie bezsilności umysłu, szukającego racjonalnej odpowiedzi na pytania dotyczące pojęć ostatecznych.

f) Pogląd Spencera orzekający, że istota rzeczywistości jest niepoznawalna Huxley nazwał później agnostycyzmem.

• Herbert Spencer:

1. Instytucje społeczne wg Spencera:

1. w naturze człowieka 2 cechy, które są sprzeczne:

• człowiek jest egoistą

• człowiek jest istotą, która działa w grupie, by zapewnić sobie rozwój

2. rozwiązanie tej sytuacji stanowią instytucje społeczne

3. typy instytucji (które ewoluują, rozwijają się):

• instytucje domowe (rodzina) - zachowanie gatunku

• instytucje obrzędowe (obyczaje) - regulator zachowań i działań we wzajemnych stosunkach między ludźmi (zwyczaje, obyczaje, ceremonie, etykiety

• instytucje polityczne (państwo, wojsko) - ich rozwój był związany z rozwojem zróżnicowań klasowych

• instytucje kościelne, instytucje zawodowe, instytucje przemysłowe - nie religia jest instytucją lecz kler, jego organizacja oraz obrzędy, instytucje kościelne wzmacniają więzi wewnętrzne społeczeństwa, zmniejszają wali wewnętrzne, podtrzymują tradycje, obyczaje i wierzenia,

• instytucje zawodowe (wolne zawody) - wspólna społeczna funkcja wzbudzania odpowiednich uczuć w społeczeństwie,

• instytucje przemysłowe - biorą one początek z czynności produkcyjnych i czynności wynikających z podziału pracy

4. cechy instytucji społecznych:

• tworzą się spontanicznie, nie są tworem świadomym

• są odpowiedzią na potrzeby społeczne

• ewoluują pociągając za sobą zmiany rzeczywistości społecznej

• są ściśle ze sobą związane - istnieje system instytucji

• posiadają stan równowagi, naruszeniem tego stanu było wykonywanie funkcji przez instytucję, która nie była do tego powołana

2. Rzeczywistość społeczna (2 sfery):

1. organizacja społeczna i biologiczna są podobne w:

• wzrost masy

• wewnętrzne zróżnicowanie budowy i funkcji

• różne funkcje w obrębie jednego systemu,

• części składowe (organizm z komórek, społeczeństwo z jednostek, organizm i społeczeństwo żyją nadal mimo umierania poszczególnych części składowych)

• funkcjonowanie jednych części ma konsekwencje dla całości

• istnieje sfera funkcji podstawowych

2. organizacja społeczna i biologiczna są różne:

• społeczeństwo nie ma formy w sensie fizycznym

• społeczeństwo jest rozproszone w przestrzeni; komunikacja funkcjonująca w przestrzeni warunkuje istnienie społeczeństwa (język jest taką właśnie formą komunikacji)

• świadomość w społeczeństwie jest rozproszona między poszczególne jednostki, podczas gdy w organizmie zwierzęcym świadomość ześrodkowuje się w jednym organie

3. Wizja życia społecznego to nominalizm socjologiczny wzbogacony formułą wzajemnego oddziaływania pomiędzy jednostkami, które może być przyczyną modyfikacji społecznych

4. Ewolucja życia społecznego

1. w rzeczywistości dokonuje się ewolucja (3 fazy):

• faza nieorganiczna

• faza organiczna

• faza ponad organiczna (życie społeczne, kultura).

Czynniki wyznaczające rozwój fazy ponad organicznej:

• czynniki zewnętrzne,

• pierwotne - klimat, właściwości powierzchni ziemi, roślinność, świat zwierząt,

• wtórne - działalność ludzka np. wycinanie lasów, odwadnianie, zalesianie, zapoczątkowanie hodowli nowych roślin

• czynniki wewnętrzne,

• pierwotne - cechy fizyczne i emocjonalne jednostek,

• wtórne - wzrost liczebności społeczeństwa, uczucia i wyobrażenia człowieka

Kolejna faza zawiera prawa z poprzedniej i dodaje nowe. Charakterystyka czynników rozwoju fazy nadorganicznej określa zadania socjologii:

• badanie budowy społeczeństwa i określenie procesu jego rozwoju,

• badanie poszczególnych instytucji, poprzez które społeczeństwo żyje i rozwija się.

Podstawą socjologii jest zbadanie jednostki, gdyż według Spencera jest ona podstawową komórką organizmu społecznego, a społeczeństwo zaczyna się tam, gdzie jednostki zaczynają współdziałać. Socjologia powinna zwrócić uwagę na instytucje i ceremonie religijne, obyczaje, zwyczaje, instytucje zawodowe, rozwój wytworów kultury: języka, wiedzy, sztuki i moralności

2. rzeczywistość społeczna jest nadbudową na rzeczywistość biologiczną

3. ewolucja poszczególnych społeczeństw ma charakter zróżnicowany, występują regresje i okresy zastoju

4. wizja przebiegu ewolucji:

• klasyfikacja:

• społeczeństwa w miarę rozwoju komplikują się wewnętrznie

• jednokierunkowa, liniowa ewolucja

• typologia (2 bieguny, 2 teoretyczne wizje społeczeństwa) :

• społeczeństwo militarne i industrialne

• w miarę rozwoju społeczeństwo militarne przechodzi w społeczeństwo industrialne

• elementy z obu typów są wymieszane, w zależności od momentu ewolucji jeden z nich przeważa

• to co decyduje o zachowaniu jednostki w społeczeństwie militarnym to przewaga działań kolektywnych, dążenie do obrony lub ekspansji, obowiązkowa współpraca, regulacja zachowań poprzez nakazy i zakazy

• to, co decyduje o zachowaniu jednostki w społeczeństwie industrialnym to pokojowa wymiana indywidualnych usług, , dobrowolna współpraca oparta o umowę, działanie zasady sprawiedliwości, regulacja zachowań poprzez zakazy

• stosunki między państwem, a jednostką w społeczeństwie militarnym - racją bytu jednostki jest państwo (wzór organizacji dla społeczeństwa socjalistycznego)

• stosunki między państwem, a jednostką w społeczeństwie industrialnym - racją bytu państwa są jednostki

• społeczeństwo industrialne:

• wolność, niewiele ograniczeń

• zachęca się do tworzenia organizacji, w których jednostka będzie mogła wyrazić się jako jednostka

• struktura ma charakter zdecentralizowany

• stratyfikacja społeczna: elastyczna i otwarta, istnieje możliwość wymiany

• aktywność gospodarcza: utrata niepodległości ekonomicznej, współzależność gospodarcza, wolny handel

• cenione cechy jednostek to: niezależność, poszanowanie innych, odporność na przymus, kreatywność, prawdomówność

• społeczeństwo militarne:

• ogranicza własność i wolność, realizuje cele ogólno - społeczne

• struktura ma charakter scentralizowany

• stratyfikacja społeczna: trwały podział społeczny, zasada dziedziczności

• rodzaj aktywności gospodarczej: ekonomiczna niepodległość, samowystarczalność, protekcjonizm handlowy

• cenione cechy jednostek to: patriotyzm, odwaga godność, lojalność, posłuszeństwo, zaufanie do władzy, dyscyplina

ALEXIS de TOCQUEVILLE (1805 - 1859)

Dzieła:

„O demokracji w Ameryce”

„Dawny ustrój i rewolucja”

• Alexis de Tocqueville był historiografem

• na marginesie informacji historiograficznych w jego pracach wyłania się socjologia

• był postacią przełomową, jako ostatni z wymierającego typu badacza - niezależnego arystokraty, działającego dla własnej satysfakcji, zapoczątkował jednocześnie nowy typ naukowca

• zamierzenia badawcze Tocqueville'a były bardzo skromne - socjologia i teoria społeczna były przez niego niezamierzone

Analiza demokracji w Stanach Zjednoczonych:

1. Ameryka (USA) jest specyficzna ze względu na uwarunkowania:

1. historyczno - geograficzne

• USA było pustym kontynentem, „tabula rasa”,

• Społeczeństwo odległe od wojen i ważnych elementów wypływających z zewnątrz,

• Społeczeństwo było tu z założenia równe, m.in. w poziomie zamożności,

• Ludzie którzy tam przebywali byli emigrantami, mieli „równy start”,

• USA odróżniało od ówczesnej Europy istnienie niewolnictwa

2. kulturowe

• duże społeczeństwo było względnie równe pod względem języka i religii

• tendencja do unifikowania się (zacierania różnic)

• podobny poziom wykształcenia (np.: niski poziom umiejętności pisania)

• brak zróżnicowania prowadzi do braku tendencji rewolucyjnych

• religia była purytańska, podstawę stanowiła dyscyplina i porządek moralny

• z powodu braku arystokracji w USA, istniała władza państwa (prawodawstwo, wymiar sprawiedliwości), jednostki nie były w stanie przeciwstawić się państwu

2. Opisując społeczeństwo USA Tocqueville zauważył:

1. miało ono charakter przejściowy pomiędzy arystokracją a demokracją

2. model demokracji w USA:

• zmiana znaczenia życia rodzinnego, podstawą stają się uczucia, a nie stan posiadania jak w Europie

• wolny sposób rozmowy, nieskrępowany statusem i konwenansami,

• stosunek pracodawcy i pracownika dotyczył tylko części osobowości tego ostatniego, a nie całości

• rozszerzenie współczucia wobec innych członków społeczeństwa (niezdeterminowane statusem czy klasą jak w ówczesnej Europie),

• szerzący się komercjalizm ingerujący we wszystkie dziedziny życia (wszystko można kupić),

• życie w USA to ciągły biznes - wartość ma tylko to co materialne, zanik tzw. „prawd wiecznych”

• sposób sprawowania władzy: decentralizacja: istnienie systemu federalnego,

• poszczególne stany potrafiły właściwie wymierzyć interes grupowy i partykularny; Tocqueville nie potrafił określić czy przeważają tendencje do decentralizacji, czy wręcz odwrotnie - do scentralizowania państwa

• niezależność sądownictwa (na straży praw)

• wolność słowa i gromadzeń,

• rozdział kościoła od państwa

• Teoria społeczna A. Tocqueville'a:

1. Pierwsze wzory pojęć socjologicznych stworzone zostały nieświadomie

2. Metoda badawcza:

1. Tocqueville wzorował się na Monteskiuszu - przejął od niego:

• determinizm (fatalizm społeczny - przekonanie, że pewne rzeczy muszą się zdarzyć)

• klasyfikacje społeczne wg form ustrojowych

2. wzorował się na G. Guvier (paleontolog)

• na wzór badań paleontologicznych wierzył, że społeczeństwo stanowi zwarty, powiązany wzajemnie organizm, a żaden jego element nie jest przypadkowy

3. Cechy teorii społecznej Tocqueville'a:

• w każdym społeczeństwie istnieją tendencje

• w każdym społeczeństwie ciągle przebiegają procesy społeczne

• procesy społeczne są nieuchronne, nie można im zapobiec

4. Społeczeństwo to zintegrowana całość złożona z:

• władzy

• prawa

• obyczajów

• myśli, uczuć

• polityki gospodarczej

• życia rodzinnego

• sztuki

• nauki

5. Podstawowe pojęcia, stworzone przez Tocqueville'a:

1. Stan społeczny - obraz społeczeństwa istniejący w określonym momencie

2. Typ społeczny - pojęcie abstrakcyjne, które może przejawiać się w wielu społeczeństwach

• 2 podstawowe typy to demokracja i arystokracja

• typ określa charakter powiązań pomiędzy poszczególnymi elementami społeczeństwa,

• decyduje nawet o tym jak ludzie myślą

3. Determinizm

4. Holizm (ujęcie całości)

6. Cechy 2 podstawowych typów społecznych:

1. Demokracja

1. społeczeństwo egalitarne

• brak różnic w statusie prawnym

• ludzie są równi pod względem możliwości

2. różnice między członkami społeczeństwa uwarunkowane indywidualnie

3. etos demokracji - zasady życia w niej

• zanik posłuchu i autorytetu

• zanik podziałów

• płaszczyzna odniesienia jest uniwersalna dla wszystkich (nie zdeterminowana klasowo jak w arystokracji)

• wiara w możliwości i postęp

• indywidualizm jako element kultury oznacza inny typ uczuć jednostek wobec siebie (zbliżenie jednostek, złamanie barier, traktujemy wszystkich tak samo, z drugiej strony oznaczał izolację np.: w sferze materialnej, konkurencję)

• istnieje sprzeczność w haśle „wolność, równość, braterstwo” - z wolności wynika indywidualizm, dążenie do autonomii prowadzące do decentralizacji, natomiast równość to sprawiedliwość i pośrednio konieczność centralizacji

EMILE DURKHEIM (1858 - 1917)

Dzieła:

„Społeczny podział pracy”,

„Reguły metody socjologicznej”,

„Samobójstwo” (1897),

„Elementarne formy życia religijnego”

• Natura ludzka jest złożona z dwóch przeciwstawnych elementów:

• element biologiczny, zmysłowy, egoistyczny; jednostkowość

• elementy kulturowe, duchowość, altruizm, działania pro społeczne

• Biologizm - człowiek jest istotą biologiczną, ale też społeczną (Freud), zawiera w sobie element ziemski (biologiczny) i nadprzyrodzony

• Życie społeczne prowadzi tylko człowiek. Jest ono tym, co ogranicza „istotę” biologiczną - człowiek „żyje” podwójnie - jako „ja” oraz jako członek pewnej grupy. Rzeczywistość społeczna ogranicza egoizm jednostek

• Życie społeczne łączy się z religią - oba te elementy pojawiają się razem i wzajemnie warunkują. Przekonania religijne są potrzebne, aby istnieć w społeczeństwie; elementy religii wyznaczają zasady życia w społeczeństwie

Religia to zestaw podstawowych przekonań - posiadają je wszystkie społeczeństwa; jest podstawą człowieczeństwa i życia społecznego w jakiejkolwiek sferze; jest źródłem dla wszelkiej ludzkiej wiedzy - najpierw pojawiła się religia, a później wiedza o świecie.

• Durkheim zapoczątkował funkcjonowanie socjologii wiedzy. Wg niego życie społeczne uzależnione jest od wiedzy; podstawowym wyznacznikiem ludzkiej wiedzy jest religia - zasady religijne dają jednostce motywację do życia społecznego, nadają mu kształt.

• Przedstawienia zbiorowe - człowiek posiada pewne wyobrażenia i wspólnie z innymi je tworzy. To, co człowiek myśli jest tworzone społecznie - elementy czasu, przestrzeni itp.

Specyfika społeczna wyznacza sposób myślenia

• Realizm socjologiczny - rzeczywistość społeczna jest to rzeczywistość samoistna, odrębna, „sui generis” czyli „samo przez się”, kieruje się odrębnymi prawami. Nie może być rzeczywistością psychiczną; jest nadrzędna w stosunku do innych dziedzin, określa zasady innych aspektów życia

• Socjologizm - stanowisko, sposób patrzenia na rzeczywistość - rzeczywistość społeczna jest najważniejsza, istnieje w umysłach jednostek, ale nie może być indywidualnie zmieniana

1. Człowiek zastaje rzeczywistość społeczną i musi się do niej dostosować

2. Sens ludzkich działań jest zdominowany przez świadomość zbiorową (całość, której każda jednostka posiada część).

3. Psychologia tłumu - metoda badań

4. Argument heurystyczny, metodologiczny (naprowadzający) - pozwala odnaleźć coś nowego w rzeczywistości.

• Badanie faktów społecznych:

• badać należy na wzór badań naturalistycznych (traktować fakty społeczne jak rzeczy)

• wyzbycie się wszelkiej przemocy i uprzedzeń

• zjawiska badane z punktu widzenia funkcji jaką pełnią

• wyzbycie się wszelkich emocji i uprzedzeń dotyczących badanego zjawiska

• fakty - zewnętrzne wobec przedmiotu badającego, badacz nie uczestniczy fizycznie w tych obszarach rzeczywistości społecznej

• badania oparte na przekonaniu, że rzeczywistość społeczna nie może być porównywalna do innych rzeczywistości.

• Świadomość zbiorowa według Durkheima to swoisty rodzaj rzeczywistości, różnej od świadomości indywidualnej, istniejącej poza psychiką jednostki. Pojęcie świadomości zbiorowej pozwala na istnienie socjologii, dając jej właściwy przedmiot

• Ujęcie socjologii jako instytucji społecznej

Instytucja społeczna jest u Durkheima pojęciem szerokim - instytucją jest każdy powszechnie ustalony wzór zachowania się lub myślenia, który był przejmowany przez jednostkę jako własny (np.: wszelkie elementy kultury, filozofii, religii, również instytucje kościelne, rodzina)

Działanie instytucji społecznych jest podstawą życia społecznego - są one jego „kręgosłupem”

Funkcje instytucji:

• tworzą sposoby postrzegania rzeczywistości

• integrują społeczeństwo,

• regulują zachowania jednostek - wszystkie instytucje tworzą całościowy system dozwolonych zachowań jednostek

• Religia to wzór wszystkich instytucji społecznych:

• Religia inicjuje jednostkę do życia w społeczeństwie; wyznacza kręgi społeczne, w których uczestniczy człowiek. W miarę dorastania jednostka przechodzi przez kolejne etapy wchodzenia we wspólnotę religijną. Religia wciąga jednostkę do życia zbiorowego (np.: przyjęcie sakramentów w chrześcijaństwie)

• Religia daje podstawowe umiejętności niezbędne do życia w społeczeństwie

• Sprzyja zespalaniu zbiorowości, integruje, tworzy codzienne czynności, obrzędy, rytuały (każda religia wymaga brania udziału w obrzędach)

• Kultywowanie tradycji - religia zachowuje pewne elementy kultury dla następnych pokoleń

• Religia daje jednostce rady, jak powinno się postępować

• Wspólna religia wzmacnia więzi jednostki z grupą

• Religia wspiera psychicznie w trudnych chwilach, ma odpowiedź na to skąd bierze się cierpienie itd.

Inne instytucje możemy oceniać pod kątem tego czy spełniają wyżej wymienione funkcje.

• Dzięki systemowi instytucji społecznych każda jednostka ma swoje miejsce w społeczeństwie

• Funkcja regulacyjna związana z systemem instytucji oraz norm społecznych nie zawsze działa tak samo skutecznie - zależy to od społeczeństwa (np.: Niemcy hitlerowskie - silna regulacja)

• Anomia społeczna to określenie słabej regulacji

• Durkheim jest autorem pracy na temat samobójstw, opartej na dokładnych badaniach empirycznych:

• analiza doktryny religii katolickiej - jest bardziej restryktywna, bardziej oddziałuje , utrzymuje jednostkę w silniejszych więzach niż religia protestancka

• religia protestancka - bardziej anomiczna, stąd stopa samobójstw jest w niej większa

• stopa samobójstw jest niższa w społeczeństwach biednych niż bogatych; w pierwszych cele jakie stawia jednostka przed sobą są węższe; wraz z bogactwem zwiększa się ilość stylów życia, większa różnorodność

• wzrost stopy samobójstw jest uwarunkowany anomią społeczną

Kategorie samobójstw:

1. egoistyczne - wynikające z indywidualnych pobudek

2. altruistyczne - wynikają z nadmiaru kontroli społecznej np. kamikaze

3. anomiczne - wynikają z braku kontroli, z rozkładu w sytuacji wyobrażeń zbiorowych

• wojny i rewolucje

• rozwój kulturowy społeczeństwa

• Morfologia społeczna: Charakter podłoża społecznego nie zależy wyłącznie od liczy elementów, tworzących całość masy społeczeństwa politycznego, od ich mniejszej lub większej bliskości, od zewnętrznego układu w ten sposób powstałego skupienia. Zasadniczym elementem morfologii społecznej są pojęcia:

• objętości (ilości jednostek społecznych, liczebność)

• gęstości społecznej (demograficzna gęstość zaludnienia, gęstość moralna - dynamiczna) wywierają one istotny wpływ na kształtowanie się wyobrażeń zbiorowych

• Zagadnienie więzi społecznej. Podstawowym czynnikiem wywołującym zmiany w społeczeństwie i jego postęp jest wzrastający podział pracy i wzrost specjalizacji.

Istnieją 2 rodzaje praw:

1. karne, które powoduje pewne sankcje

2. kooperacyjne - przywraca stan sprzed naruszenia prawa

Temu podziałowi odpowiadają 2 typy więzi społecznej: (więź to solidarność, coś co łączy, spaja):

1. mechaniczna - opiera się na podobieństwie (jednostki zjednoczone, bo podobne do siebie)

2. organiczna - oparta na specjalizacji; jednostki są zjednoczone przez to, że są komplementarne -ludzie uzupełniają się nawzajem

Każdy z tych typów ma charakter idealny - w rzeczywistości społecznej nie istnieją one pojedynczo, ale są wymieszane. Więzi mają charakter ewolucjonistyczny - we wcześniejszych etapach rozwoju społecznego przeważała solidarność mechaniczna. Przyczyn powodujących zmiany podziału pracy trzeba szukać w czynnikach morfologicznych społeczeństwa - w gęstości społecznej. Miarą postępu jest szczęście społeczeństwa jako całości i społeczeństwo dąży do tego celu nawet za cenę cierpienia jednostek

• Metodologia - jak analizować zjawiska społeczne

Dwie perspektywy:

1. funkcjonalna - odnosi się do funkcji jaką spełniają zjawiska dla danego społeczeństwa

2. historyczna - jakie są przyczyny właśnie tego zjawiska społecznego

Obie te perspektywy dopełniają się.

Każde zjawisko społeczne należy zawsze ujmować na tle kontekstu społecznego, w którym ono nastąpiło.

• Następcy i kontynuatorzy Durkheima

Halbwasch - „Społeczne ramy pamięci”

Mausse i Brown, następnie Parsons - twórca antropologiczno-kulturowego funkcjonalizmu.

FERDINAND TONNIES (1855 - 1936)

Dzieło: "Wspólnota i stowarzyszenie"

„Rozprawa o komunizmie i socjalizmie jako empirycznych formach kultury”

• Tonnies nawiązywał do teorii Hobbes'a" („wojna wszystkich ze wszystkimi”),

• Reprezentant socjologii formalnej (formy społeczne, zjawiska społeczne w różnych okresach historycznych, w różnych społeczeństwach).

• Socjologia amerykańska znajdowała u Tonnis'a teoretyczne wyjaśnienie różnic między miastem a wsią.

• W socjologii Tonnies wyróżnia 3 podstawowe działy:

• socjologia czysta - czyli taka siatka pojęć, dzięki której potrafimy analizować

• socjologia stosowana - analiza konkretnych społeczeństw, korzystając z socjologii czystej

• socjologia empiryczna - bada konkretne zjawiska społeczne w konkretnym czasie (np. Tonnis badał strajki, badania nad przestępczością. Socjografia jest to socjologia opisowa. Tonnies był twórcą socjologii teoretycznej.

• W odróżnieniu od zbiorowości zwierzęcych ludzie posiadają pewne organizacje. 3 rodzaje norm:

• porządek,

• prawo,

• moralność.

• Rzeczywistość społeczna to pojęcia, pewne stany abstrakcyjne, które kryją się za rzeczywistością. Rzeczywistość społeczna nie istnieje w taki sam sposób jak przyroda, ponieważ tworzy ją wola jednostek, którzy chcą istnienia tej rzeczywistości

• Specyfika natury ludzkiej (człowiek posiada naturę i ona określa to, co jest specyficzne w naukach społecznych)

• Wizja społeczeństwa - jest to zbiór antagonistycznych jednostek; człowiek w naturalny sposób nie ma skłonności do porządku, lecz do walki, porządek społeczny jest sztucznie narzucony.

• Tonnies stawiał sobie za cel określenie istoty więzi społecznej, oraz określenie tendencji rozwojowych w cywilizacji europejskiej.

• Realizm pojęciowy jako reminesencja marksistowskiej alienacji - urzeczowienie i utrwalenie woli wynikające z postrzegania społeczeństwa jako źródła zobowiązań i prowadzące do poglądu, iż społeczeństwo nie jest bytem jedynie nominalnym, ma do pewnego stopnia własną egzystencję realną, gdyż tworzące je jednostki zatracają świadomość, że jest ono ostatecznie ich własnym wytworem.

• Tonnies wyróżnił:

• Stosunki społeczne (krąg społeczny, grupa) - bezpośrednie stosunki społeczne, np. krąg przyjaciół, wywodzi się ze związku psychologicznego dwóch osób, system praw i obowiązków wzajemnych,

• Zbiorowość społeczna - grupa jednostek, które uważają, że mają wspólne cechy np. grupy religijne,

• Korporacje - ciała społeczne, które posiadają organizację wewnętrzną i właśnie dlatego, że istnieje jakaś organizacja wewnętrzna to ta grupa czuje się jednością. Dla Tonnies'a przykładem organizacji jest państwo. Jeśli nie ma organizacji, nie ma podziału praw i obowiązków. Gdy nie ma organizacji to mamy do czynienia ze społecznością, gdy organizacja jest to nazywamy to korporacją.

• Można wyróżnić trzy aspekty życia społecznego:

• biologiczny - życie społeczne jest wynikiem zjawisk biologicznych, jest przez nie zdeterminowane

• psychologiczny - życie społeczne jest określone przez psychikę ludzką,

• socjologiczny - łączy dwa powyższe aspekty, dzięki niemu ludzie się wzajemnie uznają.

Życie społeczne to akty wzajemnego uznania, które można obserwować. To, co dotyczy życia społecznego zawarte jest w jednostkach. Rzeczywistość społeczna jest stale doświadczana przez jej uczestników.

• Najważniejszym elementem życia społecznego wg Tonnies'a jest wola (to, że ludzie czegoś chcą, wola ma swoje źródło we wrażliwości i w instynktach). Myślenie ludzkie jest czynnikiem do realizacji woli. Wola to element tworzący społeczeństwo. Każde współżycie jest wymianą świadczeń i zachęt między jednostkami, krytykował Durkheimowską koncepcję przymusu społecznego, zjawisk społecznych nie można wyjaśnić bez odwoływania się do woli. Jedność społeczna daje się zrozumieć wyłącznie na sposób psychologiczny - doszukiwanie się znajdujących u podłoża aktów woli

Opierając się na koncepcji atomistycznej (np.: Hobbes) i koncepcji organicystycznej (np.: Comte), Tonnies wyróżnił:

1. dwa rodzaje ludzkiej woli:

• naturalna (organiczna) - irracjonalny element w człowieku, coś na co nie możemy poradzić, płynie z głębokich pokładów psychiki ludzkiej (działania spontaniczne i niewyrachowane)

• arbitralna (racjonalna) - oparta na namyśle i świadomym wyborze, kalkulacji (przemyślane działania)

2. z dwóch rodzajów woli wypływają dwa rodzaje ludzkiego działania:

• działanie realizujące wewnętrzną potrzebę,

• działanie nastawione na osiągnięcie zewnętrznych celów.

3. z dwóch rodzajów ludzkiego działania tworzymy dwa rodzaje stosunków społecznych:

• Gemeinschaft (wspólnota), łączy jednostki na zasadzie naturalnej i spontanicznej bliskości emocjonalnej np. więzy rodzinne, przyjacielskie, sąsiedzkie. Wspólnota łączy ludzi jako pełne osobowości, ogarniając wszystkie dziedziny ich życia. We wspólnocie głównym czynnikiem kontroli społecznej są tradycja i zwyczaj

• Gesellschaft (stowarzyszenie, społeczeństwo), łączy jednostki występujące w określonych rolach społecznych i dotyczy tylko jakiejś jednej strony ich osobowości. W stowarzyszeniu głównym czynnikiem kontroli społecznej jest opinia publiczna i sformalizowane prawo.

Socjologia bada społeczne fakty, ich motywy i tym samym musi zwracać szczególną uwagę na znaczące rozróżnienie, na to czy wzajemne uznanie jest oparte bardziej na motywach uczuciowych czy rozmowach. Stąd przeciwstawienie wspólnoty i stowarzyszenia. Wg Tonnies'a społeczeństwo to wymieszanie Gemeinschaft i Gesellschaft.

• WSPÓLNOTA

• dominacja więzów pokrewieństwa, braterstwa, sąsiedztwa,

• ludzie połączeni jako osobowości,

• czynnikiem kontroli jest zwyczaj i tradycja,

• postępowaniem jednostek kieruje wiara (religijna),

• własność jest zbiorowa,

• wola staje się nawykiem.

• STOWARZYSZENIE (krąg ludzi, którzy żyją obok siebie, ale pozostają oddzielnie. Każdy człowiek podejmuje działania ze względu na korzyści, człowiek nie zrobi nic dla drugiego człowieka jeśli nic z tego nie będzie miał, brak dóbr wspólnych)

• więzy umowy i wymiany, więzy wyrachowania i kalkulacji,

• jednostki są nosicielami określonych funkcji, które są im nadane,

• czynnikiem kontroli jest sformalizowane prawo,

• jednostki kierują się opinią publiczną,

• podstawą funkcjonowania jest pieniądz i własność prywatna.

• wartość w stowarzyszeniu jest rzeczą obiektywną,

• stowarzyszenie posiada wolę i jest zdolny do działania,

• członkowie stowarzyszenia zawierają tzw. kontrakt

Teoria Tonniesa miała swój aspekt ewolucjonistyczny (stopniowe przechodzenie społeczeństw od wspólnoty do stowarzyszenia) oraz typologiczny - są to dwa typy stosunków społecznych, które funkcjonują równolegle. Może istnieć przewaga jednego nad drugim.

Sposoby interpretacji teorii Tonniesa (wg Szackiego):

• ujęcie historiozoficzne (= ewolucjonistyczne u Tonnies'a),

• ujęcie ideologiczne - Tonnies uważał dominację stowarzyszenia za zjawisko negatywne,

• ujęcie teoretyczne - Tonnies dostarczył dwóch kategorii, które służą do badania społeczeństw - wspólnota i stowarzyszenie to wzory wg których możemy określić jakie jest społeczeństwo

GEMEINSCHAFT (wspólnota)	GESELSCHAFT (stowarzyszenie)
Realne organiczne życie	Twór idealny, mechaniczny
Współżycie intymne, powstałe w zamkniętym kręgu	Życie publiczne, światowe
Nie może istnieć zła wspólnota	Może istnieć złe towarzystwo
Wspólnota rodzinna, majątkowa	Małżeństwo, rodzina, jako pojęcie prawa
Wspólnota języka, obyczaju, pola, pastwiska	Handel, wymiana
Chce ogarnąć wszystkich	Obejmuje poszczególne osoby
Wspólnota jest stara	Nowe zjawisko
Trwała forma współżycia	Przejściowa forma organizacji międzyludzkich
Żywy organizm	Mechaniczny agregat
Gospodarka rodzinna	Gospodarka rynkowa
Dominacja rolnictwa	Dominacja przemysłu
Wola naturalna	Wola arbitralna
Wynika z pierwotnych popędów i predyspozycji	Analizuje następstwo działań
Przyrodzona i odziedziczona	Myśl o celu działania i doboru środków do tego celu
Rozwija się i dojrzewa, jak organizm

GEORG SIMMEL (1858 - 1919)

Dzieło: „Socjologia jako badanie form uspołecznienia”

• Georg Simmel był jednym z przedstawicieli socjologii humanistycznej. Inni reprezentanci tego nurtu to m.in. Ferdynand Tonnies oraz Max Weber..

Socjologia po przejściu przez okres absolutnego historyzmu z jednej strony nadal przyjmowała jego założenia, ale z drugiej dostrzegała też możliwość budowania wiedzy naukowej z uwzględnieniem specyfiki rzeczywistości społecznej.

• Dwa ujęcia rzeczywistości społecznej:

1. Społeczeństwo to zespół jednostek działających w warunkach pewnej całości, ukształtowany przez określone warunki i kształtujący je

2. Społeczeństwo to całość stosunków istniejących między jednostkami. Kształt tych stosunków często się powtarza, tworząc trwałe normy. Można powiedzieć, że społeczeństwo stanowi ogół form stosunków zachodzących między jednostkami

Pierwsze z tych określeń zakreśla ramy działania wszystkich nauk społecznych. Przedmiotem zainteresowania socjologii jest natomiast ujęcie drugie, czyli badanie form stosunków między jednostkami. Stosunki międzyludzkie powstają, dlatego, że w ludziach istnieją pewne wrodzone popędy, które każą im szukać towarzystwa innych ludzi lub też dlatego, że ludzie dążąc do zaspokojenia swoich potrzeb spotykają analogicznie dążenia innych. Socjologia jest nauką o formach zrzeszania, nie może być nauką o cąłości, trzeba rozróżnić ją od innych nauk.

• Fakty społeczne, (czyli zachodzące w rzeczywistości społecznej) składają się z dwóch elementów:

1. treść - to co dzieje się w danym momencie i ma charakter niepowtarzalny, jednostkowy

2. forma - pewien trwały wzór, coś co popycha ludzi do określonych zachowań, np.: panowanie, podległość, współzawodnictwo

Zadaniem socjologii jest oddzielenie od siebie tych dwóch elementów. Odkrycie formy wymaga dokonania pewnych uogólnień, odejścia od konkretnych wydarzeń. Tylko w ten sposób można odkryć ogólniejszy wzór rządzący ludzkim zachowaniem.

• Jednostki działają ze względu na różne, indywidualne cele. Aby je realizować przyjmują pewne wzory działania. Są one do pewnego stopnia wymuszane przez społeczeństwo. Socjologia bada, w jaki sposób ludzie tworzą podobne modele działania, mimo iż kierują się przy tym własnymi motywami.

• Socjologia Simmla to socjologia formalna, ponieważ, próbuje określać wzory form istniejących w społeczeństwie. Istnieją one na wszystkich poziomach życia społecznego np.:

• język

• technologia

• instytucje społeczne

• sztuka

Formy to pewne ideały, które w rzeczywistości społecznej nigdy nie pojawiają się w czystej postaci.

Forma i treść mogą wzajemnie na siebie wpływać i przenikać się.

• Interakcjonizm jako argument przeciw psychologii:

• jednostki są uwarunkowane przez procesy psychiczne

• każda interakcja tworzy coś nowego, jakąś nową jakość

• gdy ludzie wpływają na siebie, tworzą coś ponad jednostkowego

• wszelkie interakcje mają charakter wymiany

• psychologia zajmuje się badaniem interakcji, tylko w zakresie ich wpływu na jednostki

• Simmel wyróżnił kilka typów społecznych - są to formy zachowań przyjmowane przez jednostki

• biedak

• człowiek

• mediator

• obcy

• poszukiwacz przygód

• renegat

Typy te mogą być realizowane w różnych sytuacjach przez jednostki o różnym statusie.

• Simmel wyróżnił różne formy życia społecznego (jednolitość wzajemnych oddziaływań:

• Walka (konflikt)

• Współpraca,

• Naśladownictwo,

• Podporządkowywanie się (wojsko, grupy religijne, przedsiębiorstwo)

• Simmel ukazał zmiany jakościowe zachodzące w stosunkach społecznych w zależności od tego, jak duża jest grupa. Model idealny stanowi grupa dwuosobowa (diada). Pojedynczą osobę traktuje się jako kogoś, kto nie uczestniczy w kontakcie społecznym. W momencie pojawienia się osoby trzeciej stosunki znacznie się komplikują, pojawiają się pojęcia mediacji, dominacji, rywalizacji itd.

• Rozróżnienie między grupą małą, a dużą (zróżnicowanie jednostek i funkcji, podział pracy):

1. grupa mała pozwala na bezpośredni kontakt między jednostkami i zwiększa ich zaangażowanie społeczne (kontakty „face to face”)

2. grupa duża angażuje tylko część osobowości jednostek, może tworzyć formalne struktury, ma tendencje do tworzenia władzy ponad jednostkowej.

• Masy - nie podlega mediacji, podlega ustrojom społecznym, grupa zorganizowana zaciera cechy jednostki.

• Tłum - grupa nie posiadająca struktury. W tłumie ludzie zachowują się inaczej niż zwykle. Człowiek wchodzi w tłum z jedną cechą charakteru, z którą się dzieli wspólnie.

MAX WEBER (1864-1920)

• Punktem wyjścia dla koncepcji Webera było uczynienie z socjologii nauki tak obiektywnej i jednoznacznej, jak nauki przyrodnicze, ale inaczej podchodzącej do swojego przedmiotu badań. Socjologia jest nauką, która stara się interpretować i rozumieć działania społeczne, a przez to wyjaśnić przyczynowo ich przebieg i skutki.

• Stosunkiem społecznym nazywa Weber zachowanie się większej ilości ludzi, które według swojej treści znaczeniowej są wzajemnie na siebie nastawione i przez to kierowane. Stosunek społeczny istnieje, więc wyłącznie przez pewną szansę, że zachodzą działania społeczne pewnego ściśle określonego rodzaju. Stosunek społeczny istnieje, nawet jeżeli chodzi o tzw. ”wytwory społeczne” jak państwo, kościół, spółdzielnia, małżeństwo.

• Należy wprowadzić rozróżnienie między sądem wartościującym (który opiera się o pewne wartości, ma charakter oceny), a odniesieniem do wartości (obiektywne uznanie działania wartości w rzeczywistości społecznej). W naukach społecznych powinno się stosować podejście drugie, natomiast w naukach przyrodniczych nie należy używać żadnego z tych podejść.

• Weber uważał, że człowiek zawsze działa jako jednostka, ale jego działanie ma charakter zbiorowy - jest nakierowane na innych i zawsze zawiera w sobie element społeczny.

• Przedmiotem zainteresowania socjologii są:

• czynności ludzkie (to co człowiek robi)

• zachowania odruchowe (podyktowane niespołecznymi prawami nauk przyrodniczych)

• zachowania znaczące (socjologia jest właśnie nauką o zachowaniach znaczących) - są to działania do których jednostka przywiązuje znaczenie (tzn. sama subiektywnie uznaje je za ważne)

• Aby odkryć, jakie znaczenie mają dla jednostki poszczególne działania, należy zastosować nową procedurę naukową - rozumienie. Można wyróżnić 2 rodzaje rozumienia:

1. bezpośrednie - wyjaśnienie narzucające się samorzutnie, automatycznie (np.: gdy obserwujemy śmiech, płacz itp.), może być racjonalne lub irracjonalne

2. wyjaśniające (motywacyjne) - jest to odkrycie prawdziwych motywów leżących u podstaw jakiegoś działania;

Rozumienie może być wynikiem interpretacji postrzeganych zachowań, jednak rozumienie wyjaśniające może sprawić badaczowi trudności związane z tym, że:

• jednostki mogą mieć powody, aby ukrywać swoje motywy, zarówno przed badaczem, jak i przed sobą samym

• działania społeczne mogą być wynikiem nakładania się motywów (także sprzecznych ze sobą)

• określenie motywów uwarunkowane jest spostrzeganiem przez jednostkę życia społecznego w danej sytuacji

Działanie społeczne jest zawsze zorientowane na innych ludzi, jest od nich zależne.

Czynności społeczne są jednokierunkowe. Odbiorca czynności może na nie zareagować, ale nie musi. Gdy pojawia się reakcja mówimy o stosunkach społecznych.

• Weber przez zwrot „sens działania” rozumie subiektywne intencje ludzi działających, wyróżnia 3 rodzaje sensu działania:

• Sens nadawany subiektywnie przez konkretnego osobnika w określonym przypadku historycznym,

• Sens przeciętny lub przybliżony, w wielkiej liczbie wypadków działań,

• Sens przemyślany określonego działania.

• Weber wprowadził do socjologii pojęcie typów idealnych. Są to pewne idealne wzory rzeczywistości, pomagające w badaniu różnych zjawisk. O wartości typu idealnego decyduje jego skuteczność jako środka służącego poznawaniu społeczeństwa.

Typy idealne nie powinny mieć zabarwienia wartościującego. Typ idealny wskazuje jak mogłoby być, a nie jak jest. Typ idealny ma charakter utopii (fikcji heurystycznej).

Weber zastosował typ idealny przy wyjaśnianiu, jak ludzie dokonują wyboru czynności społecznych. Przyjął mianowicie, że ludzie zawsze działają w sposób racjonalny. Wyróżnił 4 kategorie działań ludzkich:

• działania tradycjonalne

• działania emocjonalne

• działania celowo - racjonalne

• działania zasadniczo - racjonalne

• Życie społeczne zdaniem Webera przebiega w 3 aspektach, które są wzajemnie powiązane:

1. gospodarka

2. kultura

3. polityka

Z tym podziałem wiąże się teoria stratyfikacji. Weber przyjął w pewnym stopniu koncepcję klasową Marksa - w obrębie gospodarki istnieją klasy społeczne, powstające tak jak opisywał to autor „Kapitału”.

W obrębie kultury funkcjonują stany wyróżniane na bazie prestiżu, jaki posiadają określone grupy jednostek.

W polityce natomiast kryterium podziału społecznego jest dostęp do władzy - na tej podstawie wyróżnia się partie.

• Źródła nauki społecznej:

• poznanie zjawisk społecznych w ich historycznej specyfice (Weber nie był jednak przychylny historycznemu absolutyzmowi)

• odejście od nauk przyrodniczych

• badanie rzeczywistości społecznej musi być racjonalne

• nawiązanie do Marksa (źródło koncepcji Webera)

Nauka powinna unikać sądów wartościujących, powinna być jak najbardziej obiektywna. Nauki społeczne zajmują się ludzkimi sądami wartościującymi, ale same ich nie wydają, nie odpowiadają na pytanie „jak powinno być”.

• Socjologia historyczna

Weber poszukiwał ogólnych tendencji przemian społecznych:

1. w każdej sytuacji historycznej istnieje wiele nowych rozwiązań, stąd można mówić tylko o prawdopodobieństwie zajścia jakiegoś wydarzenia

2. nie istnieją ogólne prawa kierujące rozwojem społeczeństwa

3. żadne panowanie nie ma gwarancji trwałości; w każdej chwili może pojawić się charyzmatyczny przywódca i w każdej chwili może on upaść

4. koncepcja procesu historycznego - aktorami dramatu historycznego są jednostki i ich działania; Weber starał się to uchwycić

5. studia z zakresu socjologii religii (badał jej pozytywny lub negatywny wpływ na aktywność gospodarczą np.: protestantyzm jako jedno ze źródeł kapitalizmu)

• Władza według Webera, 3 typy panowania:

• Panowanie legalne (można stworzyć dowolnie wybrane prawo i zmieniać za pomocą prawnego ustawodawstwa, panowanie odbywa się za pomocą prawa ustanowionego)

Zespół zarządzający jest wybierany lub mianowany przez tego, który ma władzę. Może to być władca panujący, właściciel. Zespół zarządzający określa prawa i sprawdza wykonanie tych praw. Posłuszeństwo występuje nie wobec osoby, ale wobec prawa. Ta osoba jest jedynie nadzorcą, wykonawcą prawa. Może ustalać prawa, ale zgodnie z kompetencjami. Ta osoba, która nadaje prawa trzyma się zasad (norm formalnych). Urzędnik wydaje rozkazy tylko w takim zakresie, w jakim go uprawniają. Umowa o pracę określa prawa i obowiązki, wysokość płacy i zasady funkcjonowania. Taki urzędnik nie może ulegać wpływom osobowym (propozycje przyjacielskie). Prawdziwy urzędnik nie zwraca uwagi na osobiste kontakty z rodziną, przyjacielskie, wpływające na charakter wykonywania pracy urzędniczej. Panowanie legalne jest najczęściej występującym typem władzy. Jest to panowanie oparte na zasadach ustanowionych, które mogą być zmieniane.

• Panowanie tradycyjne. Opiera się na wierze w świętość władzy i porządku panujących. Typem idealnym tego typu władzy jest patriarcha. Stosunki pomiędzy władcą a poddanymi mają charakter wspólnoty. Zespół zarządzający ma charakter służby, a rozkazującym jest zawsze pan. Istnieją zasady, jednak odwieczne. Tych zasad tradycyjnych nie można zmieniać. Panowanie dzieli się na władzę tradycyjną i władzę do wolności. Rozstrzyganie sporów odbywa się na zasadzie etyki, sprawiedliwości. Weber wyróżnia dwa typy panowania tradycyjnego: patriarchalny oraz struktura stanowa (słudzy są niezależni dzięki własnej pozycji i dzięki przywilejom). Panowanie patriarchalne jest wtedy, gdy słudzy są pod każdym względem zależni od władcy.

• Panowanie charyzmatyczne. Wtedy gdy występuje uczucie do władcy, uznanie dla jego niezwykłych talentów. Charyzma - przyznawanie komuś talentów, którzy inni nie posiadają. Istnieje wspólnota ludzi, podlegających władzy. Władzę sprawuje przywódca, a poddani i zespół zarządzający to jego uczniowie i zwolennicy. Charyzmatykiem był Chrystus, Hitler, Stalin, Wałęsa, Piłsudski. Charyzma trwa do tego czasu, dopóki zewnętrzne doświadczenia ją potwierdzają. Panowanie charyzmatyczne jest swoistym charakterem stosunków społecznych.

• Najważniejsze cechy socjologii humanistycznej:

1. Antynaturalizm

2. Podmiotowy charakter rzeczywistości społecznej - założenie, że rzeczywistość społeczna jest tworzona prze podmioty, przez jednostki, które są autonomicznymi podmiotami

3. Interakcjonizm - socjologia interesuje się interakcjami zachodzącymi między podmiotami rzeczywistości społecznej

4. Przewaga wizji dynamicznej nad statyczną - społeczeństwo jest czymś, co się staje; socjolog może opisywać jak przebiega ten proces

5. Procedura rozumienia - rozumienie nakazywało, aby ujmować badany obiekt od wewnątrz

6. Odrzucenie inżynierii społecznej - celem socjologii jest sama wiedza, a nie cel praktyczny

VILFREDO PARETO (1848 - 1923)

Dzieło:

"Podręcznik ekonomii politycznej" (1906)

"Traktat socjologii ogólnej" (1916)

• Koncepcja Pareto należy do nurtu psychologistycznego - związanego z nowszą psychologią,

• Z wykształcenia ekonomista, zwolennik liberalizmu

• Pareto był przeciwny operacjonalizacji (proces, w wyniku którego dochodzimy do określonych wniosków (dobre lub złe, prawdziwe lub fałszywe)

• Pareto wyróżniał 2 rodzaje nauk:

• dedukcyjne (według reguł wyprowadza się określone wnioski, np. ekonomia, która zakłada koncepcję człowiek rozumnego i podejmującego racjonalne decyzje)

• historyczne (opisuje wszystko co istnieje, historia jest nauką opisującą świat bez jakichkolwiek prawidłowości)

• Wizja nauki wg Pareto:

• twierdził, że każda nauka społeczna mówi tak o rzeczywistości społecznej, że zakłada istnienie określonego modelu,

• homo ekonomicus - model człowieka dążącego do maksymalizacji zysków (sprzedania jak najdrożej, kupienia jak najtaniej)

• ekonomia zakłada istnienie określonego modelu - człowiek w większości jest homo ekonomicus,

• socjologia wyróżnia się od innych nauk tym, że ujmuje człowieka takiego jakim on naprawdę jest,

• Pareto uwzględniał w swoim ujęciu tą część wiedzy psychologicznej, która mówiła o: instynktach, uczuciach, podświadomości

• człowiek opiera swoje działanie na pierwotnych, podstawowych instynktach,

• przyjmował wizję, gdzie człowiek jest istotą, którą kierują ciemne (trudne do odkrycia) siły

• działanie człowieka ma podstawy irracjonalne,

• Rzeczywistość społeczna posiada 2 aspekty:

• strona obiektywna systemu społecznego (jego rzeczywisty stan i układ)

• strona subiektywna (zespół wyobrażeń ludzkich o tym stanie)

• Socjologia zakłada, że człowiek działa, myśli w sposób logiczny (cel + szukanie środków, które zmierzają do tego celu) i dlatego można wszystko wytłumaczyć.

Logiczność można przedstawić w różnych postaciach:

• działania ludzkie zupełnie nielogiczne,

• działania ludzkie logiczne subiektywnie - jednostka działająca widzi logikę w swoim działaniu,

• działania ludzkie logiczne obiektywnie,

• działania ludzkie logiczne subiektywnie i obiektywnie,

Wg Pareto ludzie działają nielogicznie - związek ich zachowań z działaniami logicznymi jest przypadkowy. Ludzie wyróżniają się od istot żywych tym, że mają wewnętrzną, zakorzenioną potrzebę ukrywania irracjonalności. Człowiek jest istotą myślącą, cechuje go głód myślenia, nie lubi irracjonalności, ma potrzebę działania w sposób racjonalny, logikę uważa za ideał i stara się ukazać, że działa logicznie. Działania nielogiczne grają znacznie większą rolę niż działania logiczne. Czyn nielogiczny posiada 3 elementy składowe:

• przekonania,

• interpretacje uzasadniające te przekonania,

• akty działania.

Działamy tak, jak uważamy, że powinniśmy działać:


DZIAŁANIA LUDZKIE PRZEKONANIA LUDZI O SWOICH



DZIAŁANIACH




widoczna część rzeczywistości społ.




GŁĘBOKIE POKŁADY PSYCHICZNE

(UCZUCIA, INSTYNKTY, PODŚWIADOMOŚĆ)




niewidoczna część

• Psychologia mówi nam, jakie są działania ludzkie kierowane przez głębokie pokłady psychiczne,

• Kultura to postać życia społecznego, którą człowiek sam tworzy.

• Socjologia, według V. Pareto to nauka pozytywna (zasady wypracowane w naukach ścisłych można zastosować w naukach społecznych.

• Socjologia nie powinna być nauką dedukcyjną tylko indukcyjną. Socjologia bada i akceptuje niedorzeczne myślenie. Działania irracjonalne (nielogiczne) wiążą się z różnego rodzaju wierzeniami:

• Rezydua - wynikają z psychologicznej podstawy, są ukryte, nikt ich nie formułuje, są najsilniejszym elementem oddziaływania na ludzi, utrwalone wyobrażenia, nie zmieniają się, są podstawą, sprawiają, że życie społeczne ma charakter względnie trwały. Rezydua są stałymi sentymentami i wyrażeniami tych sentymentów, kodowane w naturze ludzkiej.

Różne typy rezyduów:

1. rezyduum kombinowania - ludzie dążą do układania nowych rzeczy, stosunków społecznych, zmiana ubrana w ideologię, reforma społeczna,

2. rezyduum utrwalania - swojej pozycji w środowisku społecznym (kult rodziny, ojczyzny, kult tradycji, przywiązanie do spuścizny przodków, konserwatyzm),

3. rezyduum ekspresji - każdy dąży do pokazywania swoich uczuć (prowadzą do egzaltacji religijnej, wyznawania swoich przekonań)

4. rezyduum towarzyskie - potrzeba podtrzymywania kontaktów z innymi jednostkami (leżą u podstaw zrzeszeń społecznych)

5. rezyduum rozwijania własnej osobowości, czasem tworzenie jej na nowo,

6. rezyduum dążeń seksualnych.

Typ i przewaga występujących w grupach residuów powodują zmianę form społecznych

Z rezyduów wynikają derywacje.

• Derywacje (przekonania ludzi o własnych działaniach) - twory kulturowe, które są naturalną ludzką reakcją na rezydua, są przyjmowane ze względu na przydatność w uzasadnieniu rezyduów. Celem derywacji jest ukazanie logiczności, wzniosłości działań ludzkich. Derywacje są zmienne (zakodowana jest w nich zmienność). Większość doktryn politycznych, ekonomicznych i społecznych to derywacje. Zmiany residua pociągają za sobą zmiany w derywacjach

Derywacje:

• tworzone w odwołaniu się do imperatywu (nakaz moralny),

• tworzone w odwołaniu się do faktów, bez rozstrzygania o ich słuszności

• tworzone w oparciu o autorytet, bez znaczenia czy autorytet ma rozeznanie w danej dziedzinie czy też nie,

• tworzone w oparciu o uczucia i respektowane zasady społeczne (wola ludu, poglądy większości, uznawane tradycje)

• powołujące się na wielkie hasła, tzw. dowody słowne (wolność, sprawiedliwość, solidarność)

Z derywacji tworzą się teorie - wizje rzeczywistości społ.

Z teorii powstających z derywacji Pareto wyróżnił:

• teorie pseudonaukowe - starają się zachować pozory myślenia logicznego,

• teorie sięgające poza doświadczenie - nie odwołujące się do logicznego myślenia i empirii, ale odwołują się do czegoś, co jest poza ludzkim doświadczeniem.

Wg Pareto to, co widzimy to derywacje, a to czego nie widzimy to rezydua.

Rezydua mogą stać się derywacjami i odwrotnie.

• Wg Pareto:

1. życie społeczne to system społeczny (wyznaczają postępowanie i działania jednostek)

2. życie społeczne znajduje się w stanie względnej równowagi,

3. zmiany w rzeczywistości społ. mają charakter falowy,

4. koncepcja elit - opisuje to, co się w społeczeństwie dzieje, co się zmienia, wyjaśnia istniejące konflikty:

• w społeczeństwie występują elity i masy (rządzący i rządzeni),

• mechanizm, który decyduje o powyższym podziale jest mechanizmem, który występuje zawsze, gdyż wynika z nierówności ludzi i uwarunkowania psychiki ludzkiej,

• elitę tworzą ludzie, którzy w danym momencie (określone warunki historyczne) potrafią panować nad innymi, każde warunki historyczne tworzą inne wymogi, elita dąży do zamknięcia się przed pozostałymi. Elity sprawujące lub dążące do władzy przedstawiają swoje dążenia jako walkę o sprawiedliwość i wolność narodów, klas społecznych czy mas pracujących. Wyższość tych ludzi jest tylko chwilowa - lepiej dostosowali się do sytuacji, występuje ciągła fluktuacja (zmiana) elit, ponieważ zużywają się one,

• nierówność społeczna jest czymś, czego nie można usunąć, wynika z istoty życia społecznego, nierówność wynika z niejednorodności grup i jednostek, zachodzi podział na warstwy i klasy. Różnice pomiędzy klasą wyższą i niższą polegają na różnicy w rozmieszczeniu i natężeniu występujących wśród nich residuów. Klasa wyższa zdobyła sobie uprzywilejowane stanowisko, jednak w klasie niższej też występują jednostki zdolne i silne oraz otwarte na wyższe pozycje w społeczeństwie. Jednak, jeśli klasa wyższa zamyka klasie niższej wejście do elity rządzącej to w tym momencie w klasach niższych powstaje nowa elita z nową ideologią, apelującą do residuów mas uciskanych. Proces dziejów jest ciągłą zmianą elit rządzących, przechodzących z klas niższych na pozycję władzy i znów spadających po obaleniu przez nowe elity.

SOCJOLOGIA AMERYKAŃSKA

• Źródła socjologii amerykańskiej:

• Ruch reformatorsko - filantropijny, z tego ruchu wyłoniły się różne nauki społeczne, w 1865 powstaje Amerykańskie Towarzystwo Nauki Społecznej nadające ruchowi filantropijnemu zracjonalizowaną formę opartą o podstawy teoretyczne. Nauka społeczna w tym okresie to zlepek poglądów ekonomicznych, politycznych, społecznych i moralnych, Amerykańskie Towarzystwo Nauki Społecznej przyczyniło się do powstania Amerykańskiego Towarzystwa Historycznego (1884r), Amerykańskiego Towarzystwa Ekonomicznego (1885) Amerykańskiego Towarzystwa Socjologicznego (1905). Praktyczna problematyka społeczna stała się podstawą na którą oddziałały badania społeczeństw pierwotnych i wpływ socjologii europejskiej.

• Badania społeczeństw pierwotnych (antropologia), zapoczątkowane przez Morgana, który przyczynił się do wyzwolenia problematyki nauk społecznych w Stanach Zjednoczonych spod wpływu teologii. Społeczeństwa pierwotne traktowana jako wynik zacofania wywołanego popadnięciem w grzech. Morgan wniósł naukowy punkt widzenia do badań społeczeństwa i stworzył naukową teorię rozwoju społecznego. Na podstawie badań nad plemionami indiańskimi sformułował teorię rozwoju rodziny i teorię rozwoju pokrewieństwa, wyprowadzając z nich wnioski co do ogólnego rozwoju społeczeństwa cywilizowanego.

• Wpływ socjologii europejskiej. Comte oraz Spencer i socjologia niemiecka wywarły ogromny wpływ na socjologię amerykańską. Profesorowie amerykańscy studiowali na uniwersytetach niemieckich. Stąd też naturalistycznie i psychologicznie zorientowana problematyka ewolucjonistyczna, która przeważała w pierwszym okresie rozwoju socjologii amerykańskiej.

LESTER F. WARD

Dzieło: „Socjologia dynamiczna”

• Jego system socjologii był mocno związany z dążeniami do reformy społecznej, którą poprzedzałby system naukowy.

• Bazując na wiedzy z różnych dziedzin nauki stworzył ogromny system, w którym socjologia została ujęta synteza wszystkich nauk społecznych.

• Jako jedyny z socjologów amerykańskich szeroko pojmował swoją naukę.

• „Socjologia dynamiczna” mówiła o tym, ze przedmiotem socjologii są ludzkie działania i osiągnięcia, nie struktura, lecz funkcje społeczeństwa.

• Podział socjologii:

• czysta (teoretyczna, ustalająca zasady), bada genezę i rozwój społeczeństw

• praktyczna (stosująca te zasady do zagadnień reformy społecznej), szuka środków przekształcenia.

• Rozwój społeczeństwa jest fazą rozwoju kosmicznego, podstawowym zjawiskiem rozwoju jest synergia tj. systematyczne, organiczne współdziałanie przeciwstawnych sobie sił przyrody.

• Rozwój struktur społecznych dokonuje się „na drodze walki o ustrój”

• Siłami rozwoju społecznego są czynniki psychologiczne (uczucia i pożądania kierowane przez intelekt, który działa kierująco. Siły społeczne dzieli na:

• siły fizyczne (funkcje cielesne)

• ontogeniczne: pozytywne (szukanie przyjemności) oraz negatywne (szukanie bólu,

• filogeniczne: bezpośrednie (seksualne) i pośrednie

• siły duchowe (funkcje psychiczne)

• siły socjogeniczne: moralne (szukanie dobra) oraz estetyczne (szukanie piękna) i intelektualne (szukanie prawdy i korzyści).

• Ward interesował się zagadnieniami polityki. Czynnikiem postępu politycznego była walka partii politycznych, należał do liberałów. Rodzaje form rządu:

• autokratyczne,

• arystokratyczne,

• demokratyczne:

• fizjokracja (demokracja liberalna),

• plutokracja (rządy kapitalistów),

• demokracja umoralniona (rząd będzie opiekował się wszystkimi klasami społecznymi zapewniając im dobrobyt i wolność)

WILLIAM G. SUMNER

• Przedstawiciel spencerializmu,

• Cały jego aparat teoretyczny sprowadzał się do kilku pojęć podstawowych:

• grupy własnej, wszystkich członków łączą stosunki pokoju, porządku, prawa, pracy i rządu, w stosunku do innych grup zawsze ma miejsce wojna i grabież lub jakiejś specjalne umowy.

• grupy obcej,

• reguł moralnych (folkways) czyli ustalone w pewnej kulturze zwyczajowe sposoby postępowania moralne lub niemoralne, wspólne całej grupie. Życie społeczeństwa według niego to tworzenie folkways i stosowanie ich

• instytucji,(idea, doktryna i interes) które wyrastają z folkways. Według Sumnera instytucja składa się z pewnego aparatu środków i pewnej ilości osób wyprowadzających tę ideę w życie społeczeństwa.

• Polityka społeczna mająca na celu zmianę w społeczeństwie jest przedsięwzięciem beznadziejnym (uważał, że rozwój to proces automatyczny i spontaniczny).

• Sumner był przeciwnikiem ekspansjonizmu (uważał, że przesuwanie granic jest przesuwaniem stref zagrożonych).

• Postępowanie badawcze Sumnera można nazwać etnograficzną metodą porównawczą.

FRANKLIN H. GIDDINGS (1855-1931)

Dzieło: „Elementy socjologii” (1898)

„Demokracja i imperium”

• Proces powstawania społeczeństwa był wynikiem walki o byt. W walce tej powstało elementarne zjawisko społeczne tzw. „zachowanie pluralistyczne”, czyli zachowanie się wielu istot w jednym miejscu i w jednym czasie, odnoszące się do tego samego splotu okoliczności i połączone wzajemnym działaniem na siebie obecnych osobników.

• W toku procesu przystosowywania się do wymogów środowiskowych (a co z tym idzie nauki oceniania postępów swoich i cudzych) powstaje tzw. „świadomość gatunku”, czyli uczucia sympatii, spostrzeżenia podobieństwa, uczucia i dążenia do uznania. Świadomość gatunku jest warunkiem umożliwiającym przejście do społeczeństwa.

• Istotą społeczeństwa jest „kompleks stosunków psychicznych”, opierających się na więzi psychicznej. Stosunki społeczne kształtują się pod wpływem takich czynników psychicznych jak porozumiewanie, naśladownictwo, sugestia, a później przewodzenie i podporządkowanie. Wskutek tego w zrzeszeniach zaczyna się wytwarzać wewnętrzna organizacja w momencie powstania zbiorowej woli. Kiedy podporządkowanie całości zbiorowym decyzjom wymaga siły - powstaje państwo.

• Rodzaje więzi społecznej według Giddingsa:

• więź łącząca ludzi mieszkających na określonym terenie,

• więź łącząca ludzi wykonujących określone czynności i podtrzymujących szczególne interesy. W społeczeństwie cywilizowanym prowadzi do powstawania zrzeszeń celowych, jest narzędziem psychiki zbiorowej, która przy jego pomocy osiąga współdziałanie wszystkich członków, podporządkowując ich sobie i kieruje wszystkimi innymi zrzeszeniami celowymi.

• Wszystkie zjawiska społeczne sprowadzają się do wzajemnego oddziaływania podniet i reakcji.

• Przymus społeczny jest głównym czynnikiem organizacji społecznej i działa poprzez pochwały i nagany, unikanie i potępienie, przez tolerowanie i przyzwalanie, przez kary i grzywny, karę cielesną, uwięzienie i egzekucję. Z czasem takie postępowanie prowadzi do przyzwyczajeń, charaktery są w końcu kształtowane na pożądane typy.

• Giddings był gorącym zwolennikiem metod statystycznych.

• Giddings był zwolennikiem amerykańskiego imperializmu.

ALBION W. SMALL (1854-1926)

• Pojęcia systemu Smalla (istota życia społecznego):

• Interes (materiał, z którego składają się jednostki społeczne). Interes to nieodparta skłonność, wynikająca z niezaspokojonej potrzeby do takiego działania które prowadzi do zaspokojenia tej potrzeby:

• interes zdrowia, który kieruje działalność człowieka ku pożywieniu, sprawom płci i pracy,

• interes bogactwa,

• interes towarzyski,

• interes wiedzy,

• interes piękna,

• interes sprawiedliwości,

• Społeczna kontrola nad interesami.

CHARLES HORTON COOLEY

Dzieła:

„Natura ludzka i porządek społeczny” (1902)

„Organizacja społeczna”

„Proces społeczny” (1918)

• Pragmatyzm jako nurt w socjologii

1. Kierunek w socjologii amerykańskiej

2. Zakłada się, że prawdą jest to, co sprawdza się w działaniu, jest pożyteczne

3. Jest to podejście instrumentalne w stosunku do nauki i sztuki - stanowią one narzędzie do osiągania określonych celów

• Przedstawiciele

• CH.H.Cooley,

• Herbert Mead

• Konsekwencje ujęcia pragmatycznego dla nauk społecznych

1. Relacje człowiek ↔ środowisko

• Dotychczas zakładano, że środowisko jest elementem statycznym, a człowiek może tylko dostosowywać się do niego. Pragmatyzm uznał środowisko za zmienne, dające się manipulować przez człowieka. Jednostkową determinację zastąpiono obustronną interakcją. Człowiek manipuluje środowiskiem, a ono wpływa na niego.

• Człowiek traktowany jest jako wytwór przyrody, lub tabula rasa na której pisze świat

• Nie można określić, jakim człowiek jest, ale trzeba określić jak się zmienia.

• Człowiek jest podmiotem - posiada świadomość, dzięki której może tworzyć i zmieniać rzeczywistość społeczną

• Proces poznawania - badania skupiały się na analizie tych procesów; w każdym społeczeństwie istnieją inne procesy poznania

2. Pojęcie społeczeństwa

Społeczeństwo jest procesem tworzenia wspólnych wartości, wzorów, emocji, zachowań obrazów świata. Wszystko podporządkowane jest procesowi tworzenia

3. Wprowadzenie do nauki pojęć:

• wyobraźnia

• przypadek

• wybór

• hipoteza

• i inne

• Koncepcja Charlesa Hortona Cooley'a

1. Holizm (ujęcie całościowe - życie społeczne nie stanowi jedynie sumy przeżyć poszczególnych jednostek)

Postulat organiczności życia społecznego (społeczeństwo jest jednym wielkim organizmem)

2. Życie społeczne jest czymś rzeczywistym;

• Jednostka i społeczeństwo to pojęcia abstrakcyjne, za ich pomocą możemy określić życie społeczne

• Pojęć tych używamy w różnym aspekcie, ze względu na to, jaką część rzeczywistości badamy

Najważniejszym elementem życia społecznego jest komunikowanie się:

• rozumienie tego pojęcia jest bardzo szerokie,

• obejmuje wyraz twarzy, postawę, gest, tonację głosu, słowa, pisma, druk

• jest to cała sfera przekazów, które człowiek dokonuje świadomie lub nieświadomie

• dużą część informacji człowiek przekazuje i odbiera nieświadomie

• jest to ogół symboli ukrytych w podświadomości

• bardzo istotną funkcję spełnia język - akty wypowiadania się ujmujemy jako akty komunikacji mieszczące się w procesie społecznego komunikowania się

• człowiek poprzez komunikowanie się poznaje środowisko

Społeczeństwo to grupa ludzi istniejąca w umyśle podmiotu; to wyobrażenie o życiu społecznym, jakie posiedli jego uczestnicy

Zadaniem socjologa jest dotrzeć do świadomości ludzi uczestniczących w życiu społecznym.

3. Koncepcja rozwoju (budowania, tworzenia) osobowości:

• pojęcie jaźni odzwierciedlonej (looking-glass-self) (osobowość człowieka, którą każdy człowiek kształtuje na podstawie tego, jak widzi sam siebie w opiniach innych ludzi o sobie)

• człowiek tworzy jaźń poprzez odbicie swoich wyobrażeń od innych jednostek

• człowiek nie wiedziałby nic o sobie, gdyby nie inne jednostki (człowiek reaguje na zachowania innych ludzi)

• wiedza pochodzi tylko i wyłącznie od innych ludzi; nie jest ona obiektywna lecz stanowi pewną subiektywną ocenę

• całe życie społeczne jest grą wyobrażeń mieszczących się w umyśle jednostki,

• człowiek w swoim życiu odgrywa wiele ról społecznych, znajdując się w określonej sytuacji społecznej musi się do niej przystosować

4. Konsekwencje ujęcia Cooley'a dla badań socjologicznych:

1. Stwierdzenie, że grupy pierwszego kontaktu odgrywają najistotniejszą rolę w życiu człowieka (rodzina, kontakty sąsiedzkie, społeczność lokalna)

2. 2 bardzo popularne i decydujące o procesie komunikowania pojęcia:

• heart to heart life (rodzina, grupa rówieśnicza i sąsiedzka lub społeczność lokalna, czyli grupa pierwotna, która zespala jednostki przez stosunki osobiste)

• face to face (stosunki osobiste w grupie pierwotnej)

3. opinia publiczna - twór ukształtowany przez napięcie i ścieranie się różnych komunikatów; była to społecznie aprobowana forma wiedzy

4. instytucje społeczne to utrwalona forma opinii publicznej; gdy opinia ta przybiera kształt instytucji społecznych powstają: prawo, system zwyczajów, kościoły

5. klasa społeczna - wyodrębniona poprzez swoje funkcje

• kasty (świadomość zamknięta, oddzielenie się od innych klas społecznych)

• klasy otwarte (dzielą się swoją świadomością z innymi klasami, współpracują z nimi)

technika sprawia, że mamy do czynienia z ewolucją od kast do klas otwartych

5. Wnioski metodologiczne wynikające z ujęcia Cooley'a (jak badać społeczeństwo):

1. programowy brak spójności metody badawczej - nie można zbudować jednego modelu, który będzie adekwatny do każdej sytuacji

2. dzielenie rzeczywistości społecznej na części zniekształca obraz ; dlatego wszystkie części społeczeństwa należy ujmować łącznie

3. antynaturalizm - rzeczywistość społeczna istnieje w umysłach ludzi, a nie jako odrębny, rzeczywisty byt

4. w badaniach należy się posługiwać:

• wyobraźnią

• introspekcją empatyczną (rekonstrukcja świadomości jednostki, poprzez wczuwanie się w jej położenie)

5. wiedza przestrzenna (opisy, dane)

6. wiedza osobista (kontakt z umysłem poszczególnych osób)

GRUPA PIERWOTNA - grupa, odznaczająca się ścisłym zespoleniem jednostek przez stosunki osobiste (face to face) i współpracę, mają zasadniczy wpływ na kształtowanie się społecznej natury oraz ideałów jednostki. Więź w grupach pierwotnych ma charakter nieformalny (ludzie się lubią lub kochają, są to raczej nieduże grupy, np. rodzina, grupa rówieśnicza i sąsiedzka.

GRUPA WTÓRNA - wyłania się w sposób ewolucyjny z grup pierwotnych. Jeżeli grupa pierwotna rozrasta się to niemożliwe jest, aby relacje zostały nie zmienione, zazwyczaj więzi zostają sformalizowane, pojawiają się wyspecjalizowane role (przywódca, skarbnik), pojawia się specjalizacja, konflikty mogą być powodowane chęcią uwolnienia się od więzi pierwotnych.

ORGANIZACJA SPOŁECZNA - wszelka obiektywizacja (interpersonalizacja) ludzkich wyobrażeń, ideałów i dążności, prowadząca do ich utrwalenia poza granicami życia osobniczego i powiązania w bezosobowy system zdolny do dalszej ewolucji bez udziału swych bezpośrednich twórców.

INSTYTUCJA SPOŁECZNA - określona i utrwalona faza opinii publicznej (np. Kościół, prawo zwyczaj, system wychowawczy)

OPINIA PUBLICZNA - świadomość rozpatrywana nie od strony jednostki, lecz jako „kooperatywna działalność wielu zmysłów”

KLASA SPOŁECZNA - grupa o swoistej funkcji w społeczeństwie, której odpowiada zwykle istotny stan opinii, odrębny zespół wzorów i tradycji. Klasy według Cooleya są podstawowymi składnikami struktury wszystkich społeczeństw poza bardziej prymitywnymi, w których nie pojawił się jeszcze podział pracy. Podział na klasy we wszystkich społeczeństwach jest faktem nieuchronnym i funkcjonalnym.

• Klasa otwarta - konstytuuje się na podstawie przydatności członków społeczeństwa do określonych funkcji. Klasa ta wytwarza swoistą świadomość, ale przeciwstawia się innym klasom, z którymi dzieli swoje ideały.

• Klasa zamknięta (kasta) - konstytuuje się na podstawie dziedziczenia pozycji społecznej. Kasta wytwarza świadomość nie tylko swoistą, ale i całkowicie odrębną, specjalizacja oznacza separację. Jednostka może uczestniczyć w wielu różnych klasach, ale tylko w jednej kaście.

Otwartość lub zamkniętość klas zależy od: składu ludności, tempa zmiany społecznej, stanu komunikacji i oświaty. Struktura społeczna przeobraża się stopniowo z kastowej w otwarto-klasową, decydująca staje się funkcja. W rezultacie walka klas przybiera postać sporu, w którym obowiązują wspólne reguły gry. Państwo było dla Cooleya organem opinii publicznej i arbitrem w sporach pomiędzy klasami.

GEORGE HERBERT MEAD (1863 - 1931)

Dzieło:

„Umysł, osobowość, społeczeństwo” (wydane dopiero po śmierci)

• Najbardziej wpływowy przedstawiciel amerykańskiego pragmatyzmu.

• Mead był początkowo psychologiem i na tym właśnie opierał swoje badania. Jego podstawową wizję społeczeństwa można by określić jako behawioryzm społeczny. Ma on 3 podstawowe założenia:

1. Cała rzeczywistość jest jednorodna

2. Pierwotnym zjawiskiem w sferze nauk społecznych jest stosunek społeczny (relacja społeczna) - jest on niczym nie uwarunkowany

3. Model interakcji - różnica między pierwotnym modelem typu „bodziec - reakcja”, a modelem Meada polega na tym, że człowiek jest świadomym aktorem interakcji, a więc może dokonywać selekcji bodźców, ich interpretacji oraz sam szuka określonych bodźców. Trudno jest przewidzieć jak przebiegną te procesy.

Ogólnie rzecz biorąc różnica między modelami polega na aktywności jednostki w procesie interakcji. Zadanie socjologa polega na określeniu i zbadaniu aktywności podmiotu ludzkiego w procesie interakcji.

Podstawowym elementem każdej interakcji jest gest elementarny, czyli ta reakcja na bodziec, która jest spontaniczna, nieświadoma, nie wyrachowana.

To, co różni ludzi od zwierząt to drugi poziom interakcji, czyli symbole znaczące. Wiążą się one z intencjami do podjęcia interakcji. Bodziec pozostaje tu na dalszym planie. Symbole znaczące były efektem ewolucji gestów - powstają, kiedy pojawia się świadomość istnienia jakiegoś gestu. Socjologowie badają przede wszystkim symbole znaczące.

Z symboli znaczących powstaje język rozumiany jako system znaczeń uformowanych i utrwalonych przez jednostki. Najwyższym etapem ewolucji człowieka jest myślenie abstrakcyjne. Mead definiował je jako gesty oderwane od rzeczywistej sytuacji.

• Na tych założeniach Mead oparł koncepcję osobowości społecznej. Osobowość ma genezę społeczną - człowiek jest, jaki jest ze względu na interakcje.

Etapy tworzenia osobowości:

1. dialog wewnętrzny

2. dialog zewnętrzny

3. osobowość

W trakcie interakcji jednostka funkcjonuje na różnych poziomach. Obserwuje ona pozostałych członków interakcji oraz samego siebie.

Każdą interakcję można określić jako pewnego rodzaju grę - jednostka musi odnaleźć siebie jako część pewnej całości. Wg Meada każda interakcja jest większą całością, w której jednostki muszą rozpoznać się jako jej część. Interakcje społeczne w przeciwieństwie do prawdziwych gier nie mają zapisanych reguł, tworzone są ad hoc (na potrzeby sytuacji). Jednostki indywidualnie tworzą reguły i interpretacje.

Rola społeczna to rozpoznanie swojego miejsca w interakcji.

Osobowość człowieka to suma wszystkich ról społecznych, jakie jednostka zna. W dużej mierze rozpoznanie roli zależy od innych ludzi.

Człowiek z natury jest istota refleksyjną, a zatem analizuje to, co postrzega. W umysłach jednostek ludzkich z sumy innych postrzeganych jednostek powstaje tzw. „uogólniony inny”.

Osobowość rozbija się na 2 części (nazwane z jęz. angielskiego):

• Me - suma wyobrażeń na temat siebie, w odniesieniu do innych osób (ja obserwowany od zewnątrz)

• I - to jaka jednostka jest niezależnie od sytuacji. Jest to część o tyle świadoma, o ile jednostka potrafi odróżnić siebie od społeczeństwa.

Pierwotne jest Me, a z niego powstaje I jako pierwiastek indywidualny.

• Instytucje społeczne zdaniem Meada to pewne utrwalone formy komunikowania się. Mead wprawdzie podkreślał zmienność i niestałość życia społecznego, ale pewne trwałe formy jednak istnieją.

• Społeczeństwo istnieje wszędzie tam, gdzie istnieje grupa społeczna. Różnica między małą grupą społeczną, a np. narodem polega wyłącznie na stopniu skomplikowania układów.

3 poziomy kontroli w skali makro:

1. kontrola jednostki nad swym postępowaniem

2. kontrola społeczeństwa nad swoim rozwojem

3. kontrola społeczeństwa nad światem przyrody

• Cechy ujęcia rzeczywistości społecznej wg Meada:

• ujęcie humanistyczne - wszystkie zjawiska widzimy jako efekty działania świadomości

• ujęcie interakcjonistyczne - interakcje jako podstawowe pojęcie analizy zjawisk społecznych,

• ujęcie indeterministyczne - jednostki posiadają dużą autonomię i są zdolne do twórczości

• Kontynuatorzy koncepcji Meada:

Nurt interakcjonizmu symbolicznego (zainicjowany koncepcją Meada)

• H.Blumer

• E.Goffmann

Nurt socjologii wiedzy - Mead przyjmował, że myślenie ludzkie i struktury społeczne, to 2 elementy, które wzajemnie na siebie oddziałują.

WILLIAM IZAAK THOMAS (1863 - 1947)

Dzieła:

„Prymitywne zachowanie” (1937)

„Chłop polski w Europie i Ameryce” (we współpracy ze Znanieckim)

• Punktem wyjścia prac Thomasa jest psychologia społeczna

• Elementy organizacji społecznej wg Thomasa:

1. Kontrola

2. Nawyk - wytwarza się w ramach kontroli.

Te 2 powyższe elementy określają statykę społeczną (sprawiają, że życie społeczne jest do pewnego stopnia niezmienne i względnie stabilne)

3. Kryzys

4. Uwaga

Kontrola doprowadza do kryzysów, wtedy ze strony jednostki pojawia się uwaga, czyli koncentracja na tym jak zaadoptować się do nowych warunków.

Wnioski:

1. W rzeczywistości społecznej najważniejsza jest zmiana; kryzys wymusza zmianę;

2. Charakter zmiany ma 2 aspekty:

• obiektywne warunki zewnętrzne (kryzys) np.: przyroda

• świadoma reakcja jednostki (uwaga); badania społeczne muszą skupić się na tym drugim aspekcie.

Reakcja jednostki zależy od tego, jaką dobierze sobie definicję sytuacji.

Najważniejsza definicja sytuacji to ta, którą posiada uczestnik sytuacji (nie uczony). Jest ona wartościowa dla socjologa.

Definicja sytuacji: „Jeśli jednostka definiuje sytuację jako rzeczywistą, to będzie ona miała rzeczywiste konsekwencje”

• Socjologia:

1. mówi o tym, jak jednostka stwarza siebie wobec innych;

rzeczywistość społeczna jest dynamiczna i wszystkie zmiany trzeba opisać

2. „nic dwa razy się nie zdarza” - jednostka ciągle znajduje się w odmiennych sytuacjach, nigdy nie są one identyczne

3. aspekt socjologiczny to odkrycie tego co jednostki w danej sytuacji myślą i czynią

• Konsekwencje metodologiczne ujęcia socjologii przez Thomasa:

• trzeba zawsze uwzględniać jednocześnie aspekt obiektywny i subiektywny;

kultura należy do aspektu obiektywnego; na tym tle jednostki tworzą swoje subiektywne reakcje; osobowość zależy od aspektu subiektywnego

• dokumenty osobiste (pamiętniki, listy, kazania kościelne itd.) - trzeba je uwzględniać, aby zbadać aspekt subiektywny- są one niepowtarzalne, można wyróżnić natomiast pewne typy dokumentów czyli określone ich grupy

• należy uwzględniać indywidualne biografie ludzi

• Podstawy metodologiczne „Chłopa polskiego...”:

1. badania socjologiczne prowadzone ściśle według określonej metody

2. wypracowanie koncepcji procesu społecznego - określenie tego co zmienia się w społeczeństwie

3. wszelkie fakty należy badać (uwzględniać) w powiązaniu z innymi faktami; życie społeczne należy badać jako całość

4. jednostki i środowisko oddziałują wzajemnie na siebie i te oddziaływania należy badać

5. model oddziaływania jednostka ↔ środowisko jest zawsze niepowtarzalny; można jednak tworzyć pewne jego typy

6. postawy i wartości - tworzą zjawiska społeczne,

7. postawy są związane z tym co jest świadome i subiektywne; stanowią reakcję na to, co się dzieje a wartości - odwrotnie, czyli nieświadome i obiektywne

• Koncepcja osobowości społecznej

• osobowość każdej jednostki jest inna

• można wyróżnić pewne typy osobowości (tworzą się one pod wpływem indywidualnych predyspozycji jednostki oraz sytuacji społecznych):

1. filister - najważniejsze jest bezpieczeństwo; posiada ograniczony repertuar zachowań, dla bezpieczeństwa poświęca inne wartości

2. cygan lub „artysta” - najważniejsze są nowe doświadczenia, jednostka taka nie posiada wypracowanych procedur postępowania, działa w sposób nieprzewidywalny

3. jednostka twórcza - jednostka tworzy nowe wzory zachowań, nie niszcząc innych wzorów (np.: wcześniejszych)

• Koncepcja organizacji społecznej:

• najważniejsze są dla tej koncepcji wartości

• ekonomia, sztuka, religia - badają wartości

• wartości specyficznie społeczne - to te które określają jak ludzie powinni zachowywać się wobec siebie

• z wartości specyficznie społecznych tworzą się „reguły postępowania”, a później systemy wartości, objawiające się poprzez instytucje społeczne

• pojęcie dezorganizacji i reorganizacji

Dezorganizacja - zmniejszenie się wpływu istniejących norm, pojawiają się postawy dysfunkcjonalne i działania spontaniczne.

Reorganizacja - tworzenie nowych instytucji społecznych, które odpowiadają nowym postawom

Obie te fazy pojawiają się w społeczeństwie na przemian.

FLORIAN ZNANIECKI (1882 -1958)

Dzieła:

„Cultural reality” (1919)

„Wstęp do socjologii” (1922(

„Socjologia wychowania”

„Miasto w świadomości i jego obywatele”

„Ludzie teraźniejsi, a cywilizacja przyszłości”

„Methods of sociology”

„Społeczna rola uczonych”

• Znaniecki w najszerszym zakresie interesował się kulturą, na tym właśnie tle stworzył koncepcję socjologii.

• Zdaniem Znanieckiego błędem jego poprzedników było traktowanie tworów kultury jako czegoś, co już istnieje. Według niego twory kultury powstają lub zmieniają się w momencie ich obserwacji, wraz ze zmianą obserwującego je podmiotu. Aby opisać świat kultury nie należy opisywać przedmiotów kultury, lecz relacje między obiektem kultury, a ich badaczem. Przebieg procesu poznania nie jest całkowicie subiektywny, ale też nie do końca obiektywny - określił go jako względnie obiektywny.

Człowiek poznaje rzeczywistość kulturową na podstawie świata wartości.

Rzeczywistość kulturową należy badać uwzględniając, że należy ona do pewnych określonych podmiotów (bez nich nie istnieje).

Kultura ma wymiar historyczny, ponieważ podmioty są uwarunkowane historycznie. Tym niemniej istnieją pewne obiektywizacje (niezależne od historii) - są to systemy wartości.

Aby określić obiekt kultury należy umieścić go w powiązaniu z innymi obiektami kultury. Bezpośredni kontekst (jednostki ludzkie go oglądające i inne obiekty) nadaje sens obiektom. Konteksty tworzą systemy wartości.

Systemy kulturowe (z których składa się kultura) są różnorodne - religijne, symboliczne, estetyczne, prawne, ekonomiczne itd.

Całe społeczeństwo jako część kultury także składa się z szeregu drobnych systemów.

Znaniecki twierdził, że nie można badać całej kultury czy całego społeczeństwa, właśnie ze względu na mnogość różnych elementów.

• Na tym gruncie Znaniecki określił swoją koncepcję socjologii jako nauki. Uważał, że socjologia początku XX wieku jest podzielona na 2 nurty:

• nurt teoretyzowania

• nurt socjologii opisowej (nieuporządkowane gromadzenie faktów)

Swoją koncepcję socjologii przeciwstawiał Znaniecki obu tym nurtom.

Wszelkie nauki humanistyczne powinny opierać się na wzorach nauk przyrodniczych (czyli patrzeniu z zewnątrz), ale z uwzględnieniem współczynnika humanistycznego (świadomość jednostek)

Konsekwencje takiego ujęcia:

• wszelkie nauki o kulturze muszą być na nowo zinterpretowane w oparciu o współczynnik humanistyczny

• zmiana sposobu patrzenia na rzeczywistość kulturową (wszystko co widzimy, poddajemy określonej interpretacji, wynikającej z faktu, że rzeczywistość kulturowa jest tworzona przez czyjąś świadomość)

• należy rozszerzyć pojęcie danych dostarczanych podczas doświadczenia kultury:

dane zmysłowo dostrzegalne

dane ze sfery świadomości

• Pośród innych systemów kultury mieści się też system społeczny. Określa on wartości funkcjonujące w świecie między ludźmi. Inne systemy opisują relacje jednostek ludzkich wobec przedmiotów materialnych lub niematerialnych. System społeczny określa odniesienie jednostek do innych jednostek.

Socjologia zajmuje się badaniem systemów społecznych.

Wszelkie systemy kulturowe działają poprzez świadomość; system społeczny jest o tyle specyficzny, że zarówno podmiot, jak i przedmiot refleksji są obdarzone świadomością. Dlatego znaczenie czynnika ludzkiego w socjologii jest szczególnie duże.

Dzięki socjologii uzyskujemy pewną skrótową wiedzę na temat kultury, jako całości. Systemy społeczne w jakiś sposób stanowią uproszczony obraz całej kultury.

Socjologia powinna być równie ścisła, jak nauki przyrodnicze, ale z uwzględnieniem czynnika ludzkiego.

• Znaniecki podkreślał rolę świadomości ludzkiej i twierdził, że socjologia może tworzyć pewne ogólne wzorce. Jest to możliwe dlatego, że zjawiska społeczne są do pewnego stopnia zobiektywizowane i cechują się określona powtarzalnością.

Istnieją 3 rodzaje zjawisk:

1. kulturowe normy - są one podstawą rzeczywistości społecznej

2. kulturowe układy - systemy społeczne, pewne wzory, które powstają na podstawie norm

3. prawa przyczynowe działające na obszarze tych norm

Socjologia powinna opisywać strukturalne powiązania między tymi elementami.

• Można wyróżnić 5 poziomów dynamicznych układów społecznych.

1. Czynności społeczne

Jest to podstawowy rodzaj danych społecznych (danych, czyli tego, co odbieramy).

• są to działania człowieka wobec innych ludzi

• z czynności społecznych wyłaniają się kolejne poziomy układów

• czynności społeczne mają małe znaczenie - to co widzimy w społeczeństwie to już wyższy poziom

• czynności społeczne nie dostarczają odpowiedzi dlaczego społeczeństwo wygląda tak, a nie inaczej

• w każdym społeczeństwie występują inne czynności społeczne

2. Stosunki społeczne

Stosunki społeczne to systemy czynności społecznych współzależnych ze względu na funkcje.

• powstają, gdy mamy do czynienia z grupą jednostek

• stosunki społeczne tworzą nową jakość, ale powstają na bazie czynności społecznych

• obserwując stosunki społeczne mamy do czynienia z ich wzajemnym nakładaniem się

• stosunki społeczne dzielą się na powtarzalne i niepowtarzalne

• socjologia powinna zwracać uwagę na te stosunki społeczne, które są względnie stałe i powtarzalne

• stosunki społeczne są wg Znanieckiego aksjonormatywnie uporządkowane tzn. uporządkowane ze względu na pewne wartości, z których wynikają określone normy

• aksjonormatywny porządek w społeczeństwie przejawia się w powtarzalności stosunków społecznych i jest podstawą społeczeństwa, którą socjologia powinna badać

• aksjonormatywny porządek jest obiektywną całością w społeczeństwie

3. Osoby społeczne

Osoby społeczne to pewne fragmenty rzeczywistości społecznej, w których przejawia się jednostka (role społeczne).

• rola społeczna to system normatywnych powiązań stosunków między jednostką, a jej środowiskiem społecznym

• rola społeczna określa społeczną osobowość jednostki, tworzy wzór jej kontaktów z otoczeniem

• rolę społeczną łatwo jest określić poprzez postawy jednostek w społeczeństwie

• rola społeczna jest przejawem ponad jednostkowego porządku normatywnego, cechuje ją trwałość i powtarzalność

• rola społeczna jest maską, przebraniem, które jednostka przybiera chcąc znajdować kontakty w społeczeństwie

• istnieje wiele nakładających się na siebie ról społecznych

• rola mówi coś o człowieku i grupach społecznych, ale nigdy nie podaje całości

• dynamiczność ról społecznych - przeobrażają się one w inne role, znikają, pojawiają się nowe

Pojęcie osobowości społecznej - jest to suma wszystkich ról społecznych, z których wynikają stosunki społeczne wobec innych ludzi (osobowość ekonomiczna, techniczna itd.)

4. Grupy społeczne

Grupa społeczna istnieje, jeśli istnieją jednostki, które uważające się za jej członków

• Znaniecki odrzuca koncepcję socjologii jako nauki o grupach społecznych

• jednostka funkcjonuje w wielu grupach społecznych

• wpływ grupy na osobowość jednostki jest niewielki

• grupa społeczna stanowi element rzeczywistości społecznej trudny do opisania

• typy grup społecznych: pierwotne, genetyczne, religijne, kulturowe (wyróżniane ze względu na to, jaki system kulturowy określa działania grupy)

5. Społeczeństwo

Społeczeństwo to zjawisko dominacji jednej grupy społecznej. Jest to twór, w którym nakładają się wpływy różnych grup społecznych.

• typologia społeczeństw: plemienne, polityczne (państwo), religijne (Kościół), kulturalne (naród) i społeczeństwo światowe (obejmuje wszystko)

• Wnioski metodologiczne płynące z ujęcia Znanieckiego:

Znaniecki odróżniał 2 pojęcia związane z indukcją, czyli badaniem szczegółów (i przechodzeniem od nich do całości):

• indukcja analityczna - badanie pojedynczego przypadku poparte głęboką analizą

• indukcja enumeracyjna - wylicza się widoczne zewnętrzne fakty (Znaniecki ją odrzucał)

Źródła danych:

1. wewnętrzne doświadczenie badacza

2. obserwacja bezpośrednia lub pośrednia

3. osobiste doświadczenia innych ludzi

4. obserwacja i uogólnienia dokonane przez innych ludzi

Głównym zadaniem socjologii jest intersubiektywizacja danych czyli opisanie danych indywidualnych w kategoriach obiektywnych.

SZKOŁA CHICAGOWSKA

• Socjologia początku XX wieku (lata 30 i 40) była socjologią opisową:

• programowe odejście od teorii badań społecznych

Badania trzeba skoncentrować na społecznościach lokalnych jako reprezentantach całego społeczeństwa.

Społeczność lokalna jest wyróżniana przez terytorium. Jest to bardzo ważny element życia społecznego, mikrokosmos w którym odbija się reszta społeczeństwa.

Badając jedną społeczność lokalną można odkryć pewne formy i prawidłowości, które występują w każdej innej społeczności.

Techniki badań (zaczerpnięte z antropologii kulturowej i etnologii):

• obserwacja uczestnicząca

• wywiady kierowane (rozmowa bezpośrednio nakierowana na pewien cel)

• unikano technik statystycznych (nie odkrywają one bowiem wzorów kultury)

• Założenia socjologii opisowej (orientacje):

1. Typologiczna - szukano pewnych typów, które mogłyby opisywać zastana rzeczywistość np. miasto, wieś, wspólnota, stowarzyszenie, grupa pierwotna i wtórna

2. Ekologiczna - społeczność ujmowana na tle środowiska przyrodniczego. Zakłada się tu wpływ przyrody na życie społeczne i bada ten związek

3. Strukturalno - formalna - badanie rzeczywistości społecznej jako całości, systemu, który jest ściśle wewnątrz siebie powiązany. Wszystkie elementy mają pośrednio lub bezpośrednio wpływ na siebie.

• Szkoła chicagowska

1892 rok - założenie wydziału socjologii i antropologii - są to pierwsze podstawy instytucjonalne badań socjologii opisowej

W Chicago w tym okresie miała miejsce bardzo szybka urbanizacja, wzrost przestępczości i przyrost miejskiego proletariatu.. Na tym terenie działała grupa terenowych badaczy, której przewodził Robert Park.

Park i Burges są autorami „Wprowadzenie do nauki socjologii” oraz artykułu „Miasto - uwagi na temat badań zachowania ludzkiego w mieście”

Rozróżnienie 2 rodzajów badań:

1. social surwey - czysty opis tego co istnieje

2. sociological surwey - związane z socjologią i ważne dla niej badania, które prowadzą do okrywania praw socjologicznych

Programowo badacze tej szkoły zakładali badanie procesów urbanizacji, które wywołują zanik więzi. Głównym pytaniem przez nich stawianym było: jak w warunkach miejskich można uzyskać ład społeczny taki, jaki istniał zanim pojawiło się życie wielkomiejskie (czyli taki jaki Toennies opisywał w swojej „wspólnocie”).

W grupie społecznej wyróżniano 2 aspekty:

1. Comunity czyli wspólnota, zbiorowość oparta na wspólnym terytorium. Jest to twór społeczny, w którym rządzi teoria ewolucji - jej wyznacznikiem jest terytorium, wyznaczające życie grupy. Współpraca ma tu charakter przejściowy i żywiołowy. Mamy tu do czynienia z jednostkami nastawionymi egoistycznie, między którymi rządzą prawa dżungli. Ten aspekt biologiczny nigdy nie występuje w czystej postaci.

2. Society, czyli społeczność - jednostki współpracują świadomie, są solidarne, potrafią dążyć do wspólnego celu.

Zbiorowość terytorialna składa się z osób. Osoba to jednostka posiadająca swój status powiązany z normami, posiada „miejsce moralne”

Ważne są postawy jednostek, które w aspekcie kulturowym stanowią empiryczny przejaw osoby. Ważna jest tu rola społeczna, jaka jednostka przyjmuje.

Procesy elementarne - to dzięki nim odbywa się ewolucja od comunity do society:

1. Konkurencja - występuje na poziomie zbiorowości terytorialnych, ma miejsce w środowiskach ludzkich i zwierzęcych

2. Konflikt - forma przejawiania się konkurencji - element świadomości

3. Akomodacja - przystosowanie do sytuacji konfliktu

4. Asymilacja

• Podejście ekologiczne

1. Skupiska ludzkie są określone według jakiegoś wzoru przestrzennego - jest on podyktowany przez środowisko przyrodnicze

2. Terytorialnie wyróżnione strefy posiadają specyficzne wskaźniki np.: religię, mentalność, obyczaje, język, poziom dochodu, zawód itp.

3. Rzeczywistość społeczna jest dynamiczna, wiąże się ze zmianą terytorialną

4. Przedstawiciele tej szkoły przedstawiali wyniki swoich badań w sposób graficzny

Procesy w ramach których należy opisywać społeczności lokalne:

• centralizacja

• sukcesja

• koncentracja,

• inwazja

---