Ministerstwo Środowiska

STRATEGIA WYKORZYSTANIA FUNDUSZU ISPA JAKO UZUPEŁNIAJĄCEGO INSTRUMENTU REALIZACJI

POLITYKI EKOLOGICZNEJ PAŃSTWA

Grudzień 1999

SPIS TREŚCI

1. WPROWADZENIE

1. WPROWADZENIE

Rzeczpospolita Polska, podobnie jak pozostałe dziewięć państw Europy Środkowej i Wschodniej kandyduje do członkostwa w Unii Europejskiej (UE). Przygotowując się do przystąpienia do UE, Polska podejmuje liczne działania w celu osiągnięcia zgodności prawa z acquis communautaire. Unia Europejska zapewni wsparcie finansowe dla tych działań, m.in. poprzez instrument ISPA (Instrument for Structural Policies for Pre-Accession) zarządzany przez Komisję Europejską. Fundusze ISPA przeznaczone będą na realizację inwestycji tylko w sektorach: ochrony środowiska i transportu i dostępne będą prawdopodobnie przez siedem lat (2000 - 2006).

Niniejszy dokument dotyczy sektora ochrony środowiska. Przedstawia on strategię Polski w procesie identyfikacji i wyboru przedsięwzięć, które będą proponowane do wsparcia w ramach instrumentu ISPA w następujących dziedzinach: oczyszczanie ścieków i zaopatrzenie w wodę, ochrona powietrza oraz gospodarka odpadami. Główny nacisk przy finansowaniu z ISPA będzie położony na działania umożliwiające realizację celów określonych w dokumencie “Partnerstwo dla Członkostwa” i zadań zawartych w “Narodowym Programie Przygotowania do Członkostwa”. Zakłada się, że w zakresie ochrony środowiska środki ISPA wykorzystane zostaną dla wdrażania w Polsce postanowień następujących przepisów UE:

• Dyrektywy 80/778/EWG (z uzupełnieniami) w sprawie wody pitnej, która zostanie zastąpiona w listopadzie 2003 r. dyrektywą 98/83/WE;

• Dyrektywy 91/271/EWG ws. oczyszczania ścieków komunalnych;

• Dyrektywy Rady 96/62/WE ws. oceny i zarządzania jakością powietrza wraz z dyrektywami dla poszczególnych zanieczyszczeń;

• Dyrektywy 88/609/EWG ws. dużych instalacji spalania energetycznego;

• Dyrektywy 89/429/EWG ws. zanieczyszczania powietrza przez istniejące zakłady spalania odpadów komunalnych;

• Dyrektywy 94/67/WE ws. spalania odpadów niebezpiecznych;

• Dyrektywy 75/442/EWG ws. odpadów, tzw. dyrektywa ramowa;

• Dyrektywy 91/689/EWG ws. odpadów niebezpiecznych;

• Dyrektywy 96/61/WE ws. zintegrowanego zapobiegania i kontroli zanieczyszczeń.

Pomoc Wspólnoty Europejskiej w ramach ISPA może być udzielona w różnorodnej formie (np. bezpośredniej pomocy bezzwrotnej, pomocy zwrotnej itp.). Beneficjentami ISPA będą jednostki sektora publicznego, takie jak przedsiębiorstwa państwowe działające w interesie publicznym, gminy oraz zakłady komunalne zarejestrowane w ramach prawa handlowego ale będące własnością gmin. Wysokość pomocy Wspólnoty udzielonej w ramach ISPA w większości przypadków będzie wynosiła do 75% całkowitego kosztu inwestycji poniesionych ze środków publicznych. Fundusze ISPA nie mogą być łączone z żadnymi innymi instrumentami preakcesyjnymi, oprócz środków z programu LIFE. Wszystkie inwestycje wspierane przez ISPA muszą być efektywne ekonomicznie. Analiza społecznych kosztów i korzyści musi udowodnić korzyść netto dla społeczeństwa wynikającą z inwestycji. Całkowity koszt każdego projektu z zasady nie powinien być niższy niż 5 milionów EURO, chociaż w wyjątkowych przypadkach rozpatrywane będą również projekty o koszcie poniżej 5 milionów EURO.

ISPA może finansować studia wstępne i środki wsparcia technicznego inwestycji, w wysokości 100% kosztu całkowitego (do 2% całkowitych środków dostępnych w ramach ISPA), w tym:

1. badanie ekonomicznej i finansowej wykonalności przedsięwzięcia,

2. wykonanie oceny oddziaływania na środowisko (zgodnie z zasadami UE),

3. przeglądy techniczne, projekty i kosztorysy,

4. pomoc w przygotowaniu dokumentów przetargowych,

5. pomoc w zarządzaniu projektem.

Niniejszy dokument dotyczy jedynie problemów związanych z ochroną środowiska, a w szczególności gospodarki wodno - ściekowej, gospodarki odpadami oraz zapewnienia odpowiedniej jakości powietrza atmosferycznego. Składa się on z sześciu części:

1. informacji nt. zmian w stanie środowiska w Polsce;

2. informacji nt. założeń i celów polityki ochrony środowiska;

3. przeglądu infrastruktury ochrony środowiska;

4. informacji nt. finansowania projektów ekologicznych;

5. informacji nt. kryteriów wyboru projektów do finansowania ze środków ISPA;

6. określenia obszarów priorytetowych w zakresie potrzeb inwestycyjnych w sektorze środowiska, które będą pomocne przy wyborze projektów.

2. ZMIANY W STANIE ŚRODOWISKA W POLSCE

2.1 Wprowadzenie

Polska jest jednym z większych państw w Europie, o terytorium 312 685 km². Kraj jest podzielony na 16 województw.

Liczba ludności w Polsce wynosi około 38 600 000 przy czym 65% mieszka w miastach. Liczba miast o liczbie ludności powyżej 100 000 wynosi 42. Warszawa, stolica kraju, liczy ponad 1 626 000 mieszkańców, następna w kolejności jest Łódź (815 000), Kraków (740 000), Wrocław (641 000), Poznań (580 000), Gdańsk (462 000), Szczecin (419 000), Bydgoszcz (387 000), Lublin (356 000) i Katowice (350 000).

Najbardziej zurbanizowanym regionem jest położony na południu Polski Górnośląski Okręg Przemysłowy, w którego skład wchodzi jedenaście miast powyżej 100 000 mieszkańców. Duże łańcuchy miast i obiektów przemysłowych usytuowane są również w okręgach przemysłowych wokół Warszawy, Krakowa i Łodzi, a także na obszarze Trójmiasta, oraz na Dolnym Śląsku.

Większość obszaru kraju położona jest w zlewni Morza Bałtyckiego (99,7% powierzchni Polski). Dwie największe rzeki uchodzą do Morza Bałtyckiego. Są to:

1. Wisła, której dorzecze zajmuje około 50% powierzchni Polski, o długości 1 047 km i o łącznym obszarze zlewni 194 400 km², z czego 85% znajduje się na terytorium Polski;

2. Odra, o długości 854 km i o całkowitym obszarze zlewni wynoszącym 118 900 km², z czego 90% znajduje się na terytorium Polski.

Kraków, Warszawa, Toruń, Bydgoszcz i Gdańsk leżą w dorzeczu Wisły. Katowice, Łódź, Wrocław, Poznań i Szczecin leżą w dorzeczu Odry.

W latach 1988-98 Polska podjęła i wdrożyła wiele programów ochrony środowiska, które przyczyniły się do znacznej poprawy stanu środowiska w kraju. Emisja zanieczyszczeń do powietrza i wód zmalała, obszar objęty prawną ochroną przyrody zwiększył się, podjęto także decyzje o podpisaniu i ratyfikowaniu wielu międzynarodowych konwencji w dziedzinie ochrony środowiska. Poprawa stanu środowiska jest nie tylko wynikiem spadku produkcji przemysłowej, ale również licznych inwestycji wykonanych przez instytucje prywatne i publiczne oraz innych działań realizowanych zgodnie z Polityką Ekologiczną Państwa.

2.2. Zaopatrzenie w wodę

W chwili obecnej głównym źródłem zaopatrzenia wodociągów komunalnych są wody podziemne, dostarczające 60% całkowitej objętości pobieranej wody (1282,7 hm³), reszta (1009,3 hm³) pobierana jest z powierzchniowych ujęć wody (przede wszystkim z rzek, w mniejszym stopniu ze sztucznych zbiorników wodnych i jezior). W latach 90. zmniejszyło się zużycie wody, zaszła także istotna zmiana w źródłach zaopatrzenia wodociągów komunalnych - zdecydowanie zmniejszył się udział wody pobieranej z ujęć powierzchniowych (w 1990 roku z wód powierzchniowych pobrano 1527,9 hm³, co stanowiło ok. 54% pobranych wód) w znacznie mniejszym stopniu spadł pobór z ujęć podziemnych (w 1990 roku wynosił on 1476,7 hm³). Zjawisko to związane jest ze złą jakością wód powierzchniowych w Polsce, w 1997 roku żadna z monitorowanych rzek nie była zaklasyfikowana do I klasy czystości, 0,5% było zaliczone do II klasy czystości, 13,8% - do II klasy, a 85,7% było uznane jako pozaklasowe. Jakość wód podziemnych jest ogólnie wyższa od jakości wód powierzchniowych, chociaż pewna część tych wód (ok. 17%) jest znacznie zanieczyszczona.

Główną przyczyną zanieczyszczenia wód powierzchniowych jest odprowadzanie do nich nieoczyszczonych lub niewystarczająco oczyszczonych ścieków oraz spływ powierzchniowych zanieczyszczeń rolniczych. W mniejszym stopniu wody powierzchniowe zanieczyszczane są w wyniku depozycji zanieczyszczeń zawartych w powietrzu. Główną przyczyną zanieczyszczenia wód podziemnych jest infiltracja zanieczyszczeń (przemysłowych, rolniczych i komunalnych) z powierzchni ziemi.

2.3. Ścieki

Ilość ścieków komunalnych i przemysłowych odprowadzanych do wód powierzchniowych w ciągu ostatnich 10 lat zmalała, co pokazuje tabela 2.3.1. Zmniejszenie ilości ścieków wymagających oczyszczania związane jest z racjonalizacją zużycia wody w gospodarstwach domowych i w przemyśle, a zmniejszenie ilości odprowadzanych, nieoczyszczonych ścieków nastąpiło dzięki budowie w latach 1988 - 98 około 7 000 nowych oczyszczalni ścieków.

Ponieważ źródła komunalne dostarczają pięć razy więcej nieoczyszczonych ścieków niż źródła przemysłowe, oczywiste jest, że wywierają one ogromny wpływ na jakość wód. Dlatego budowa oczyszczalni ścieków komunalnych została uznana za ważny priorytet Polityki Ekologicznej Państwa.

Tabela 2.3.1. Ścieki odprowadzane do wód powierzchniowych w latach 1988-97

[GUS 1990, GUS 1998]

Rodzaj ścieków	1988	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997
Przemysłowe hm^3	9581	9055	8418	7973	7757	7798	8129	8324	8269^1
Komunalne hm^3	2478	2314	2166	2075	1981	1999	1852	1752	1692
Nieoczyszczone hm^3	1664^2	1343	1134	995	844	809	700	611	520^3

¹ w tym 7111,9 hm³ to wody chłodnicze (umownie nie wymagające oczyszczania),

² 37,3% ścieków wymagających oczyszczania,

³ 18,3% ścieków wymagających oczyszczania.

2.4. Jakość powietrza

W ciągu ostatnich 10 lat w Polsce obserwuje się spadek emisji wszystkich podstawowych zanieczyszczeń atmosferycznych, w tym dwutlenku siarki (SO₂), tlenków azotu (NO_x), dwutlenku węgla (CO₂) oraz pyłów (tabela 2.4.1.). Zmiana ta jest częściowo związana z ograniczeniem działalności przemysłowej, ale głównie wynika z eliminacji technologii przemysłowych odprowadzających do powietrza znaczne ilości zanieczyszczeń, modernizacji linii technologicznych, restrukturyzacji produkcji, instalowania urządzeń do oczyszczania gazów odlotowych itp.

Niepokojącym zjawiskiem jest wzrost w ostatnich trzech latach emisji NO_x. Jest on związany z masowo rozwijającą się w Polsce motoryzacją i wzrastającym udziałem transportu drogowego w przewozach pasażerskich i towarowych. Zatrzymanie wzrostu emisji tlenków azotu oraz dalsze redukowanie emisji innych zanieczyszczeń jest jednym z podstawowych celów Polityki Ekologicznej Państwa.

Tabela 2.4.1. Wielkości emisji wybranych zanieczyszczeń powietrza w latach 1988-97.

[ GUS 1990, GUS 1998]

Zanieczyszczenia	1988	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997*
SO2 tys. ton	4180	3210	2995	2820	2725	2605	2376	2368	2320
NOx tys. ton	1550	1280	1205	1130	1120	1105	1120	1154	1180
CO2 mln ton	509	384	388	359	372	348	330	373	370
Pyły tys. ton	3400	1950	1680	1580	1495	1395	1308	1250	1200

* dane szacunkowe

2.5. Odpady

Tabela 2.5.1. pokazuje zmiany jakie zaszły w ciągu ostatnich 10 lat w objętości i masie wytwarzanych i utylizowanych odpadów komunalnych i przemysłowych. Nadal znaczna część odpadów komunalnych i przemysłowych składowana jest na wysypiskach, obserwuje się też tendencje wzrostu ilości wytworzonych odpadów komunalnych. Jest to wynikiem m.in. masowego wprowadzenia na polski rynek produktów i opakowań jednorazowych. Ilość odpadów wykorzystywanych gospodarczo jest zbyt niska, a systemy recyklingu lub ekologicznie bezpieczne systemy unieszkodliwiania odpadów są rozwinięte w niewystarczającym stopniu. Dlatego też rozwój bezpiecznych dla środowiska przyrodniczego sposobów unieszkodliwiania odpadów jest jednym z najważniejszych celów Polityki Ekologicznej Państwa.

Tabela 2.5.1. Wytwarzanie i unieszkodliwianie odpadów w latach 1988-97.

[GUS 1990, GUS 1998]

	1988	1990	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997
Odpady komunalne zgromadzone na wysypiskach w tys. m^3	46478	42686	40915^*	47000	40941^*	42364^*	42248	44697	46859
Odpady przemysłowe wyprodukowane w ciągu roku, mln t	185,9	143,9	128,3	121,9	120,5	121,5	122,7	124,5	124,5
Odpady przemysłowe wykorzystane w gospodarce, mln t	105,7	77,0	65,5	64,3	64,6	65,6	66,9	69,5	80,2
Odpady przemysłowe składowane na wysypiskach, mln t	79,7	66,5	62,3	57,1	55,5	54,7	55,5	54,8	44

^*z wyłączeniem odpadów wywiezionych przez małe firmy prywatne

3. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA POLITYKI OCHRONY ŚRODOWISKA

3.1. Wprowadzenie

Instytucją odpowiedzialną za ochronę środowiska, w tym także za transpozycję i wdrożenie acquis communautaire w tej dziedzinie jest Ministerstwo (MŚ). Ministerstwo odpowiedzialne jest za przygotowanie założeń polityki ekologicznej państwa oraz prawa w tym zakresie (dotyczącego m.in. ochrony powietrza, powierzchni ziemi, wody, lasów i przyrody oraz zasobów naturalnych). Za kontrolę realizacji i egzekucję prawa ochrony środowiska i wynikających z niego zobowiązań zarówno na szczeblu krajowym, jak i w ramach województw odpowiedzialna jest Inspekcja Ochrony Środowiska. Inspekcja jest niezależna, ale pozostaje pod kontrolą Ministra Środowiska. MŚ nadzoruje także pięć instytutów badawczych: Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Instytut Ochrony Środowiska, Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych, Instytut Badawczy Leśnictwa i Państwowy Instytut Geologiczny.

Minister Zdrowia i Opieki Społecznej jest odpowiedzialny za kontrolę substancji chemicznych i jakości wody przeznaczonej do użytku przez ludzi. Odpowiedzialność za ochronę przed promieniowaniem spoczywa na prezesie Państwowej Agencji Atomistyki. Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji jest odpowiedzialny za planowanie przestrzenne.

Odprowadzanie ścieków, emisja zanieczyszczeń do powietrza, oraz wytwarzanie odpadów wymagają uzyskania zezwolenia w postaci decyzji administracyjnych. Decyzje takie - w odniesieniu do zakładów szczególnie szkodliwych dla środowiska wydają wojewodowie, dla pozostałych podmiotów gospodarczych - wójtowie, burmistrzowie lub prezydenci miast.

3.2. Polityka ochrony środowiska

Dokumentem wyznaczającym kierunki ochrony środowiska w Polsce jest przyjęta w 1991 roku Polityka Ekologiczna Państwa (PEP). Wskazuje ona główne priorytety ochrony oraz obszary, w których dla zachowania zasobów naturalnych konieczna jest interwencja państwa. Wraz ze zmieniającą się sytuacją Polski (przystąpienie do OECD i NATO, rozpoczęcie negocjacji członkowskich z UE), a także ze względu na pojawienie się nowych wyzwań ekologicznych zachodzi konieczność weryfikacji PEP. W chwili obecnej opracowywana jest nowa Polityka Ekologiczna Państwa. Zakłada się, że dokument ten będzie expressis verbis oparty na zasadach zrównoważonego rozwoju i będzie w pełni zgodny z polityką UE w tej dziedzinie.

Realizacja w latach 1988-98 programów ochrony środowiska wynikających z założeń PEP doprowadziła do znacznej redukcji emisji zanieczyszczeń. Pomimo tego wciąż istnieje wiele problemów ekologicznych, które wymagają rozwiązania. W chwili obecnej za najważniejsze wyzwania dla polityki ochrony środowiska należy uznać m.in.:

1. transpozycję do prawodawstwa polskiego wymagań prawa ochrony środowiska UE i ich praktyczne wdrożenie;

2. obniżanie energo- i materiałochłonności gospodarki, np. poprzez wprowadzanie energooszczędnych i wodooszczędnych technologii i rozwiązań, redukowanie potrzeb opakowaniowych i tworzenie zamkniętych obiegów materiałów w grupach przedsiębiorstw;

3. zapewnianie skuteczniejszej ochrony zasobów przyrody i bioróżnorodności;

4. ograniczenie negatywnego oddziaływania transportu na środowisko.

Priorytety te zostaną uwzględnione w nowej Polityce Ekologicznej Państwa. Muszą być one uzupełnione przez cele szczegółowe, których realizacja zapewni wdrożenie wymagań prawa UE w Polsce, doprowadzi do poprawy stanu środowiska przyrodniczego oraz zapewni skuteczne mechanizmy chroniące środowisko przed degradacją. Takimi celami, wchodzącymi w zakres objęty tematyką niniejszego opracowania są:

I. w zakresie gospodarki wodno - ściekowej

1. wdrażanie programów mających na celu obniżenie zużycia wody, zarówno w celach przemysłowych jak i komunalnych (m.in. poprzez wprowadzanie zamkniętych obiegów wody, akcje edukacyjne itp.);

2. poprawa jakości wód powierzchniowych, szczególnie w miejscach poboru wody na cele konsumpcyjne oraz zapewnienie dostawy wody pitnej odpowiadającej wymaganiom jakościowym UE (m.in. poprzez budowę oczyszczalni ścieków w aglomeracjach i zakładach przemysłowych mających wpływ na ujęcia wody pitnej, modernizację sieci wodociągowych i kanalizacji, rozbudowę zbiorników wodnych oraz poprzez reformę zarządzania gospodarką wodną);

3. modernizacja, rozbudowa i budowa systemów kanalizacji i oczyszczalni ścieków w aglomeracjach o równoważnej liczbie mieszkańców (RLM) powyżej 2000;

4. ochrona zasobów wód podziemnych (m.in. przez ograniczenie ich wykorzystywania do celów przemysłowych);

5. rekonstrukcja systemów małej retencji, eliminacja deficytów wody w aglomeracjach miejskich oraz osiedlach wiejskich i dostarczanie wody do picia i na cele gospodarcze na wsiach, w tym budowa zbiorników retencyjnych;

6. zmniejszenie zrzutu zasolonych wód z kopalń węgla kamiennego do wód powierzchniowych.

II. w zakresie jakości powietrza

1. wdrażanie programów mających na celu zwiększenie efektywności wykorzystania energii i jej oszczędzanie (m.in. poprzez termoizolację budynków mieszkalnych i publicznych, modernizację sieci ciepłowniczych itp.);

2. poprawa jakości powietrza w aglomeracjach, w których dochodzi do przekraczania dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń, przede wszystkim w wyniku obniżenia emisji pyłów i gazów (zarówno redukcji emisji z dużych zakładów jak i z małych, rozproszonych, lokalnych źródeł), oraz poprzez zmniejszenie uciążliwości transportu;

3. wdrożenie programów przeciwdziałania globalnej zmianie klimatu;

4. redukcja emisji SO₂ do wysokości wynikającej z Drugiego Protokołu Siarkowego;

5. redukcja emisji NO_x;

6. redukcja emisji lotnych związków organicznych oraz metali ciężkich.

III. w zakresie gospodarki odpadami

1. wdrażanie programów mających na celu obniżenie ilości wytwarzanych odpadów przemysłowych i komunalnych, wdrażanie nowoczesnych technologii ponownego wykorzystania odpadów;

2. obniżanie ogólnej ilości odpadów przemysłowych umieszczanych na składowiskach poprzez wprowadzanie nowoczesnych technologii mało- lub bezodpadowych;

3. unieszkodliwianie lub bezpieczne składowanie wszelkich wytwarzanych odpadów niebezpiecznych;

4. wdrażanie systemów wstępnej selekcji odpadów, ich recyklingu i bezpiecznego dla środowiska unieszkodliwiania.

Z punktu widzenia integracji Polski z Unią Europejską istotne będzie także osiągnięcie następujących celów:

• dostosowanie systemu monitoringu środowiska do wymagań wynikających z przepisów prawnych Unii Europejskiej;

• powiększenie obszarów przyrody chronionej i utworzenie spójnego systemu obszarów chronionych w ramach programu NATURA 2000;

• rekultywacja zanieczyszczonej gleby mającej wpływ na zasoby wód podziemnych.

Zakłada się, że niezbędne inwestycje konieczne dla osiągnięcia tych celów będą także mogły uzyskać wsparcie z funduszy Unii Europejskiej.

4. KRÓTKI PRZEGLĄD INFRASTRUKTURY OCHRONY ŚRODOWISKA

4.1 Wprowadzenie

Jednym z podstawowych wyzwań dla władz lokalnych w latach dziewięćdziesiątych była poprawa systemu zarządzania infrastrukturą komunalną. Traktowano to jako podstawowy warunek rozwoju gospodarki lokalnej. Jak wskazano w rozdziale 2, osiągnięto w tym zakresie znaczny postęp. Proces integracji z Unią Europejską nałożył jednak na Polskę nowe obowiązki w tym zakresie. Realizacja tych obowiązków będzie trudna i kosztowna, przez co będzie musiała być rozciągnięta w czasie. Poniżej przedstawione zostaną wybrane zagadnienia dotyczące infrastruktury ochrony środowiska, odnoszące się do problemów objętych tematyką niniejszego opracowania.

4.2. Zaopatrzenie w wodę

Pomiędzy przepisami obowiązującymi w Polsce i Dyrektywą 80/778/EWG oraz 98/83/WE odnoszącymi się do jakości wody przeznaczonej do konsumpcji istnieją poważne różnice. Dostosowanie się Polski do obowiązków wynikających z przepisów UE wymagać będzie rozbudowy sieci wodociągowej w wybranych aglomeracjach oraz budowy i modernizacji stacji uzdatniania wody. Szacunki oparte na ocenie aktualnego popytu na dostawy wody w miastach wskazują na konieczność rozbudowy sieci wodociągowej o około 9 000 km. Na wielu obszarach wiejskich budowa sieci wodociągowych jest ekonomicznie nieuzasadniona ze względu na rozproszoną zabudowę.

4.3. Ścieki

Aktualne prawodawstwo w Polsce nie nakłada obowiązku budowy systemów odbioru i oczyszczania ścieków, tak jak określa to Dyrektywa 91/271/EWG dlatego też potrzeby w tym zakresie są znaczne (tabela 4.3.1.). Dwa miasta o równoważnej liczbie mieszkańców (RLM) przekraczającej 100 000 - Kalisz i Grudziądz - nie posiadają oczyszczalni ścieków. W Tarnowie (RLM 152 900) bez oczyszczania zrzucane jest 92% ścieków, w Szczecinie (RLM 418 800) - 87%, w Bydgoszczy (RLM 386 600) - 79%. Warszawa (RLM 1 626 000) jest obecnie największym źródłem nieoczyszczonych ścieków w Polsce, odprowadza bez oczyszczania 93,2 hm³/rok ścieków komunalnych. Budowa i uruchomienie oczyszczalni ścieków tylko w sześciu miastach: Warszawie, Łodzi, Krakowie, Szczecinie, Bydgoszczy i Toruniu zredukowałoby zrzut nieoczyszczonych ścieków komunalnych w Polsce o około 50%.

Dla spełnienia wymagań prawa UE konieczna będzie rozbudowa sieci kanalizacyjnej. Na obszarach wiejskich o rozproszonej zabudowie planuje się instalowanie przyzagrodowych oczyszczalni ścieków bądź ich magazynowanie w szczelnych zbiornikach bezodpływowych i okresowe wywożenie samochodami asenizacyjnymi do oczyszczalni ścieków.

4.3.1. Dorzecza Wisły i Odry

W 1992 roku opracowano raport przygotowany w ramach Grupy Zadaniowej Wysokiego Szczebla Konwencji Helsińskiej, w którym zidentyfikowano najbardziej szkodliwe dla Morza Bałtyckiego miejsca i obszary. W Polsce zidentyfikowano 33 takie obszary, w tym 19 w dorzeczu Wisły i 12 w dorzeczu Odry. W latach 1992 - 1999 Polska podjęła działania, które w znacznym stopniu zredukowały ładunek zanieczyszczeń odprowadzanych do Morza Bałtyckiego.

Tabela 4.3.1. Urządzenia komunalne do oczyszczania ścieków (dane dla roku 1997)

[GUS 1998]

Wyszczególnienie	Miasta o liczbie ludności
	2 000 - 4 999	5 000 - 9 999	10 000 - 19 999	20 000 - 49 999	50 000 - 99 999	Ponad 100 000
Liczba miast	235	181	182	137	50	42
Miasta posiadające oczyszczalnie ścieków: mechaniczne biologiczne z podwyższonym usuwaniem biogenów	169 9 148 11	154 13 124 16	160 21 103 36	129 17 78 31	46 7 23 16	39 7 27 4
Miasta nie posiadające oczyszczalni ścieków	66	27	22	8	4	3
Ludność obsługiwana przez oczyszczalnie ścieków: w tysiącach jako % ludności miast	354,4 45,1	751,4 58,5	1 809,2 68,4	3 355,5 79,4	2 585,7 77,0	8 293,7 71,8

W 1997 roku, z ogólnej ilości 1 536 hm³ ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych w dorzeczu Wisły, ok. 292 hm³ (tj. 19%) nie było oczyszczanych (z czego 248 hm³ stanowiły nieoczyszczone ścieki komunalne). Ścieki odprowadzane z 18 miast stanowiły ponad 80% całkowitej ilości nieoczyszczonych ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych na obszarze tego dorzecza (Warszawa jest źródłem 40% całkowitej ilości nieoczyszczonych ścieków komunalnych odprowadzanych corocznie do Wisły). Budowa oczyszczalni ścieków w tych miastach, w tym dla Krakowa i dla aglomeracji warszawskiej, powinny być uznane za inwestycje priorytetowe.

W polskiej części dorzecza Odry znajduje się około 1 700 punktowych źródeł zanieczyszczeń, w tym 700 źródeł mających znaczny wpływ na jakość wód powierzchniowych. W 1997 roku, z ogólnej ilości 1 076 hm³ ścieków odprowadzanych do wód powierzchniowych w dorzeczu Odry 19% było nieoczyszczone a 45% poddano jedynie oczyszczaniu mechanicznemu. 97 z 375 miast w dorzeczu Odry nie posiada urządzeń do oczyszczania ścieków. Priorytetem jest budowa oczyszczalni ścieków m.in. w Łodzi, Wrocławiu i Poznaniu.

4.4. Jakość powietrza

Jakość powietrza atmosferycznego jest w Polsce na ogół dobra, chociaż w niektórych aglomeracjach występują okresowo przekroczenia dopuszczalnych stężeń zanieczyszczeń. Dotyczy to przede wszystkim pyłu zawieszonego oraz ozonu, tlenku węgla i tlenków azotu. Głównymi źródłami emisji zanieczyszczeń są elektrownie i elektrociepłownie oraz duże zakłady przemysłowe - zwłaszcza huty, rafinerie i inne zakłady chemiczne. W ostatnich latach większość z tych podmiotów gospodarczych zainstalowała urządzenia oczyszczające gazy odlotowe. Ocenia się, że wyposażenie zakładów przemysłowych w urządzenia ograniczające emisję pyłów jest zadowalające, znaczną poprawę osiągnięto w zakresie budowy instalacji odsiarczających. Konieczne są znaczne nakłady inwestycyjne w zakresie ograniczenia emisji tlenków azotu, lotnych związków organicznych i niektórych innych zanieczyszczeń przemysłowych.

W miastach głównymi źródłami zanieczyszczenia są kotłownie lokalne, paleniska indywidualne oraz transport samochodowy. Zakłada się stopniowe zmniejszanie tych uciążliwości poprzez podłączanie większej ilości mieszkańców do centralnych sieci ciepłowniczych, zamianę nośnika energii w kotłowniach miejskich i paleniskach indywidualnych z węgla na gaz, a tam gdzie nie będzie to możliwe, wprowadzanie na rynek węgla o lepszej jakości. Poprawa jakości powietrza osiągana będzie także przez wspieranie technologii zwiększających efektywność wykorzystania energii i jej oszczędzanie. Podejmowane będą także działania mające na celu zmniejszenie uciążliwości transportu, zakłada się, że emisja zanieczyszczeń z pojazdów silnikowych zmniejszy się w wyniku dostosowania jakości paliw płynnych do wymagań UE.

4.5. Odpady

Podstawowym sposobem usuwania odpadów w Polsce jest ich składowanie na wysypiskach. Słabo rozwinięte są systemy separatywnego zbierania odpadów, ich recyklingu i gospodarczego wykorzystania. Niewiele miast posiada urządzenia do kompostowania odpadów organicznych, w małym stopniu wykorzystywane są inne zaawansowane technicznie metody utylizacji odpadów. Ocenia się, że dla poprawy sytuacji w zakresie gospodarki odpadami należy wybudować znaczną ilość nowoczesnych instalacji do unieszkodliwiania odpadów (sortowni, kompostowni, spalarni etc.) oraz około 1 500 nowych wysypisk. Konieczne są także działania w zakresie poprawy stanu sanitarnego wysypisk komunalnych, gdyż stan wielu z nich, zarówno tych eksploatowanych jak i zamkniętych jest w wielu wypadkach zły i wymaga podjęcia działań chroniących środowisko przyrodnicze przed ich negatywnym wpływem.

Największe problemy z rekultywacją istniejących wysypisk, brakiem odpowiednich lokalizacji dla nowych wysypisk oraz z brakiem urządzeń do unieszkodliwiania i recyklingu odpadów mają największe miasta. Na przykład:

1. Kraków (740 000 mieszkańców) aktualnie wytwarza około 200 000 ton odpadów rocznie. Szacuje się, że ponad 90% ludności Krakowa jest obsługiwana przez służby oczyszczania. Selektywna zbiórka odpadów jest wdrożona dla około 100 000 mieszkańców. Odpady są składowane na wysypisku Barycz, którego całkowite zapełnienie zgodnie z prognozą nastąpi w roku 2009.

2. Szczecin (419 000 mieszkańców) wytwarza aktualnie 200 000 ton odpadów (w tym 100 000 ton odpadów komunalnych) rocznie, które są składowane na wysypiskach.

3. Poznań (580 000 mieszkańców) wytwarza około 166 000 ton odpadów rocznie. Około 90% ludności miasta jest obsługiwana przez służby oczyszczania.

4. Wrocław (640 000 mieszkańców) wytwarza około 260 000 ton odpadów rocznie. Odpady są składowane na wysypisku Maślice, które jest prawie całkowicie wypełnione i zgodnie z planem zostanie zamknięte do końca 1999 roku.

5. Łódź (815 000 mieszkańców) wytwarza około 347 000 ton odpadów rocznie. Prowadzona jest na niewielką skalę selektywna zbiórka odpadów.

6. 8 byłych województw środkowo-wschodniej Polski wytwarza 14,4 mln ton odpadów rocznie, z czego tylko 20% jest ponownie wykorzystywana. Około 90% odpadów pochodzi z sektora energetycznego i górniczego, gdzie wskaźnik ponownego wykorzystania wynosi 18%.

Z uwagi na konieczność zorganizowania systemów gospodarki odpadami w dużych aglomeracjach, priorytetowo w ramach ISPA traktowane będą inwestycje w aglomeracjach liczących powyżej 400 000 mieszkańców.

5. FINANSOWANIE INWESTYCJI OCHRONY ŚRODOWISKA

5.1 Wprowadzenie

Przez wiele lat środki finansowe przeznaczane na remonty, modernizację i rozwój infrastruktury ochrony środowiska były w Polsce niewystarczające. W ostatnich latach dzięki utworzeniu skutecznego systemu finansowania za pomocą funduszy ekologicznych można w tej dziedzinie odnotować znaczące osiągnięcia. Stworzony na początku lat 90. system finansowego wspierania inwestycji ekologicznych funkcjonuje w oparciu o Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, fundusze wojewódzkie, powiatowe i gminne oraz banki, fundacje, programy pomocowe, instytucje leasingowe, fundusze inwestycyjne i inne. W ostatnich trzech latach wartość inwestycji proekologicznych wynosiła około 2 miliardy EURO rocznie, co w 1997 roku stanowiło około 8,1% wszystkich wydatków inwestycyjnych w gospodarce. Tabela 5.1.1 zawiera informacje na temat udziału różnych źródeł w finansowaniu inwestycji ochrony środowiska w Polsce w latach 1991 - 1997.

Tabela 5.1.1 Środki finansowe przeznaczane na inwestycje ekologiczne w latach 1991-1997.

[GUS 1994, MOŚZNiL 1999]

Źródło finansowania	Procentowy udział w całości środków finansowych na inwestycje proekologiczne
	1991	1992	1993	1994	1995	1996	1997	1998
Fundusze ekologiczne^*/	40	58	47	41	40	34	30	28
Środki własne inwestorów i kredyty bankowe	30	20	25	31	32	38	40	43
Budżet centralny	5	5	7	5	5	5	3	3
Budżety terenowe (miasta gminy)	20	13	16	19	18	19	23	19
Fundacje i pomoc zagraniczna	5	4	5	4	5	4	4	7

^*/ Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz fundusze wojewódzkie i gminne.

W latach 90. ważną rolę we wspieraniu inwestycji ekologicznych stanowiły środki pozyskiwane przez Polskę z zagranicy (tabela 5.1.2). W szczególności były to fundusze pozyskiwane w ramach pomocy bilateralnej, programu PHARE, pochodzące z ekokonwersji polskiego długu oraz środki Banku Światowego. Rola funduszy zagranicznych, chociaż stanowiły one tylko 4-5% całkowitych wydatków inwestycyjnych na ochronę środowiska, była znacząca, gdyż odgrywały one rolę dźwigni finansowej mobilizującej środki krajowe.

Tabela 5.1.2. Pomoc bilateralna w okresie od roku 1990 do 30.06.1998

[Karaczun 1999]

Lp.	Wyszczególnienie	Liczba projektów	Kwota dotacji w mln USD	% udział dotacji
1	Ochrona atmosfery	51	54,816	41,0
2	Ochrona wód i gospodarka wodna	136	53,988	40,3
3	Ochrona powierzchni ziemi	29	7,547	5,6
4	Ochrona przyrody	6	0,762	0,6
5	Monitoring środowiska	13	4,666	3,5
6	Inne problemy	50	12,035	9,0
	RAZEM	285	133,813	100,0

Doświadczenia uzyskane w gospodarowaniu funduszami zagranicznymi w latach 90. zostaną wykorzystane dla właściwego dysponowania środkami ISPA.

Ze względu na różnice w systemie prawa ochrony środowiska Polski i UE, a także ze względu na zaniedbania w finansowaniu infrastruktury ochrony środowiska w latach 1945 - 1989 przewiduje się, że wdrożenie acquis w obszarze Środowisko będzie bardzo kosztowne. Dotychczasowe szacunki w tym zakresie wskazują, że niezbędne nakłady inwestycyjne wyniosą od 30 do 40 miliardów EURO. Polska przygotowała strategię finansowania programu wdrożenia acquis. Wstępną prognozę przepływów finansowych w sektorze ochrony środowiska w latach 2000-2006 przedstawiono w tabeli 5.1.3.

Tabela 5.1.3. Wstępna prognoza przepływów finansowych dla realizacji programów dostosowawczych w ochronie środowiska w okresie 2000-2006 (mln EURO)

Zapotrzebowanie na kapitał - przyjęte założenia
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	Razem
Jakość wód	950	950	1000	900	900	900	800	6 400
Jakość powietrza	1370	1470	1655	1200	1200	1200	1200	9 295
Gospodarka odpadami	252	302	347	350	350	350	300	2 251
RAZEM	2 572	2 722	3 002	2 450	2 450	2 450	2 300	17 946

Bilans dostępnych środków - w cenach stałych z końca 1999 r.
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
Wsparcie UE	177	177	177	177	177	177	177
Środki RP publiczne	606,0	608,5	610,9	613,4	615,8	618,3	620,7
Środki RP: prywatne+kredyt	1427,4	1427,4	1427,4	1427,4	1427,4	1427,4	1427,4
MiF	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0	0,0
RAZEM	2 089,5	2 226,5	2 383,8	2 645,1	2 771,1	2 799,4	3 086,9
Zapotrzebowanie	2 572	2 722	3 002	2 450	2 450	2 450	2 300
Deficyt	361,6	509,1	786,7	232,2	229,8	227,3	74,9

Polska może otrzymać 30-37% całości funduszu ISPA przewidzianego na ochronę środowiska i transport. Zatem roczna transza funduszu ISPA dla ochrony środowiska może wynieść od 156 do 192,4 miliona EURO.

Przewiduje się jednak, że luka finansowa dla realizacji programów dostosowawczych w latach 1999-2006 (w różnych okresach) może wynieść od około 25 do około 660 milionów EURO (w zależności od scenariusza), przy czym będzie ona największa w okresie 2001-2003. W omawianym okresie Polska będzie także mogła korzystać za środków międzynarodowych instytucji finansowych (czego nie uwzględniono w bilansie).

Dla likwidacji luki finansowej planuje się podjęcie następujących działań:

1. wprowadzenie opłat produktowych i depozytowych;

2. przeniesienie części nakładów inwestycyjnych na konsumentów (poprzez stopniowe podwyższanie opłat za energię, wodę pitną, ścieki wprowadzane do kanalizacji itp.);

3. pozyskiwanie funduszy z międzynarodowych instytucji finansowych;

4. mobilizacja dodatkowych funduszy z budżetu, z funduszy ekologicznych oraz źródeł komercyjnych.

W chwili obecnej w MŚ trwają prace nad możliwością wykorzystania nowych źródeł finansowania inwestycji proekologicznych, m.in. do uzgodnień międzyresortowych skierowano projekt ustawy o opłacie produktowej i depozytowej.

5.2. Zarys strategii finansowania dla programu inwestycyjnego w sektorze ochrony środowiska

5.2.1. Publiczne źródła finansowania

W takich obszarach jak komunalna infrastruktura wodno-ściekowa i gospodarka odpadami, a także systemy ogrzewania komunalnego, dominującą rolę w finansowaniu inwestycji odgrywają i będą odgrywały źródła publiczne, zarówno krajowe jak i zagraniczne. Do podstawowych źródeł krajowych należą budżety własne władz samorządowych, kredyty zaciągane przez władze samorządowe, dotacje celowe z budżetu państwa oraz pozabudżetowe fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej (patrz tabela 5.1.1).

Specyfiką wykształconego na początku lat 90. systemu finansowania inwestycji ekologicznych w Polsce jest to, że obciążenie budżetu państwa, czyli podatnika, jest od wielu lat minimalne, ważną zaś rolę w systemie finansowania ochrony środowiska odgrywają pozabudżetowe fundusze ochrony środowiska. Czerpią one część swoich wpływów z opłat za korzystanie ze środowiska i kar za łamanie przepisów ochrony środowiska (choć ostatnio systematycznie rośnie udział w ich wpływach zwrotu udzielonych wcześniej pożyczek). Udział funduszy w finansowaniu inwestycji ekologicznych spada z roku na rok, głównie na rzecz zwiększenia udziałów środków własnych przedsiębiorstw oraz kredytów komercyjnych (tabela 5.1.1). Jest to trend pozytywny, zgodny z zasadą "zanieczyszczający płaci".

Rola funduszy ochrony środowiska w finansowaniu przedakcesyjnego programu inwestycyjnego będzie polegać nie tyle na obniżaniu kosztów finansowania inwestycji, co na koncentrowaniu środk*w na wspieranie inwestycji priorytetowych z punktu widzenia celów programu inwestycyjnego. Fundusze powinny uwzględnić cele związane z integracją europejską w swoich listach priorytetów i wprowadzić wymóg ich zgodności ze standardami Unii Europejskiej.

Znaczny ciężar finansowania inwestycji w gospodarce wodno-ściekowej ponosić będą gminy. W granicach wyznaczonych przez prawo oraz zdolność kredytową, finansowanie tych inwestycji przez samorządy powinno się odbywać poprzez zaciąganie lub gwarantowanie przez gminy kredytu zewnętrznego, pozyskiwanego w bankach krajowych i w międzynarodowych instytucjach finansowych. W sytuacjach uznanych przez władze gmin za uzasadnione, inwestycje będą finansowane z bieżących dochodów władz samorządowych, lub gdy będzie to możliwe, z dotacji celowych budżetu państwa.

5.2.2. Prywatne źródła finansowania

Polska do tej pory w niewielkim stopniu wykorzystywała prywatne źródła finansowania inwestycji w infrastrukturze publicznej. Nie stworzono skutecznego systemu bodźców i korzystnych warunków dla przyciągnięcia kapitału z sektora prywatnego. Udzielanie koncesji firmom prywatnym na budowę i eksploatację gminnej infrastruktury należy wciąż do wyjątków i jest obecnie procesem skomplikowanym z prawnego punktu widzenia.

Pełne zbilansowanie programu wdrożenia acquis będzie wymagało zwiększenia roli sektora prywatnego wobec spodziewanego dalszego spadku wpływów funduszy ochrony środowiska oraz wyczerpywania się zdolności władz samorządowych do zaspokajania rosnących potrzeb w zakresie finansowania infrastruktury gminnej. Jako następstwo reformy administracyjnej państwa oczekuje się nasilenia konkurencji (o dostęp do funduszy publicznych) infrastruktury ochrony środowiska z infrastrukturą ochrony zdrowia, edukacji, opieki społecznej czy kultury.

Banki komercyjne systematycznie zwiększają zainteresowanie finansowaniem gminnej infrastruktury. Inwestycje wodno-ściekowe dają co prawda niskie finansowe stopy zwrotu i długie okresy zwrotu, lecz charakteryzują się też stosunkowo niskim ryzykiem. Ryzyko to powinno być dalej obniżane racjonalną i konsekwentną postawą władz samorządowych gwarantującą zdrowe podstawy finansowe infrastruktury publicznej.

Do tej pory przede wszystkim większe miasta decydowały się na finansowanie inwestycji infrastrukturalnych poprzez emisję obligacji komunalnych. Do końca 1996 roku 70% całego długu komunalnego w formie obligacji zostało wyemitowanych przez 44 największe miasta, choć są też zachęcające przykłady małych miast emitujących obligacje w celu sfinansowania infrastruktury wodno-ściekowej. Około 95% obligacji zostało nabytych przez banki, co potwierdza skłonność bank*w komercyjnych do finansowania długu komunalnego, lecz jednocześnie wskazuje na wciąż niską atrakcyjność obligacji komunalnych dla inwestor*w instytucjonalnych i indywidualnych.

W ramach Narodowej Strategii Ochrony Środowiska (będącej elementem Narodowego Programu Rozwoju) przewiduje się przyznanie priorytetu inwestycjom współfinansowanym przez sektor prywatny i zgodnym z wymogami UE odnośnie wolnej konkurencji.

6. PODSTAWY WYBORU INWESTYCJI DO DOFINANSOWANIA Z ISPA

6.1 Wprowadzenie

Wszystkie przedsięwzięcia wspierane przez ISPA muszą być efektywne ekonomicznie. Nie jest to tożsame z opłacalnością finansową. Analiza społecznych kosztów i korzyści (CBA) musi wykazać korzyść netto dla społeczeństwa wynikającą z realizacji inwestycji.

Projekty, które mają szansę uzyskać wsparcie ze środków ISPA nie muszą być opłacalne finansowo bez subwencji ze źródeł publicznych. Jednakże wraz z subwencjami (zwłaszcza z ISPA) wskaźniki ekonomiczne (ERR i ENPV) dla inwestora powinny przekroczyć próg opłacalności, co jest warunkiem koniecznym, aby przedsięwzięcie mogło być przez inwestora zrealizowane. Należy też wykazać płynność finansową projektu w okresie eksploatacji albo udokumentować, że inwestor będzie w stanie sfinansować deficyty przepływów pieniężnych, jeżeli się pojawią. Zbyt wysoka rentowność finansowa przedsięwzięcia z punktu widzenia inwestora spowoduje odmowę lub zmniejszenie subwencji z ISPA, gdyż będzie oznaczała, że projekt może być sfinansowany ze źródeł komercyjnych.

W każdym przypadku będzie analizowana zdolność przedsięwzięcia do generowania przychodów. Źródłem przychodów w gminnej infrastrukturze ekologicznej są opłaty ponoszone przez użytkowników (gospodarstwa domowe, podmioty gospodarcze). Konieczne będzie obliczenie wysokości opłat, które pokryją koszty eksploatacji, remontów oraz odtworzenia majątku (amortyzacja). Wymagane będą także obliczenia pełnego kosztu średniorocznego (zaanualizowanego) kt*ry jest odpowiednikiem pełnego zapotrzebowania inwestycji na roczne przychody, aby mogła się ona samofinansować. Opłaty za korzystanie z infrastruktury publicznej będzie można podwyższać stopniowo pod warunkiem wykazania, że zbyt szybkie podniesienie stawek opłat obciąży zbyt drastycznie budżety gospodarstw domowych. Przychody z opłat, które użytkownicy będą w stanie zapłacić obniżą udział ISPA w finansowaniu przedsięwzięcia, gdyż po skapitalizowaniu zostaną odjęte od kosztów kwalifikowanych stanowiących podstawę obliczania udziału środków publicznych.

Kryteria wyboru priorytetowych obszarów inwestycji, które będą mogły uzyskać wsparcie ze środków ISPA są następujące:

1. projekty zgodne z celami polityki ochrony środowiska UE (Art. 130R Traktatu z Maastricht)

1. ochrona, zachowanie i poprawa jakości środowiska,

2. ochrona zdrowia ludzkiego,

3. oszczędne i racjonalne wykorzystywanie zasobów naturalnych.

2. projekty zgodne z zasadami polityki ekologicznej UE (Art. 130R Traktatu), a w szczególności:

1. z zasadą przezorności,

2. z zasadą prewencji,

3. z zasadą likwidowania zanieczyszczeń u źródła,

4. z zasadą zanieczyszczający płaci.

3. działania zapisane jako priorytety w Narodowym Programie Przygotowania do Członkostwa (NPPC);

4. projekty, co do których można wykazać, że przyczynią się do redukcji zanieczyszczeń oddziałujących na znaczną liczbę ludzi (a więc generujące efekty skali);

5. projekty, które przyczyniają się do wdrażania nowej Polityki Ekologicznej Państwa w tych aspektach, które są w pełni zgodne z NPPC i z zapisami Rozporządzenia Rady w sprawie ISPA;

6. projekty pilotażowe stymulujące silną współpracę partnerską pomiędzy władzami regionalnymi i lokalnymi, zmierzającymi do szybkiego rozwoju regionów dzięki wykorzystaniu regionalnej specyfiki zasobów ludzkich i przyrodniczych. Są to obszary takiej rangi jak: rejon Puszczy Białowieskiej, rejon Drawieńskiego Parku Narodowego, rejon Podhala, gdzie zlokalizowane są 4 parki narodowe, rejon zielonego pierścienia wokół Warszawy oraz obszar funkcjonalny „Zielone Płuca Polski”;

7. projekty przyczyniające się do ochrony ekosystemów o szczególnej wartości z punktu widzenia ochrony przyrody i bioróżnorodności;

8. projekty w największym stopniu przyczyniające się do stopniowego osiągania gospodarczej i społecznej spójności Polski z UE (wykazujące najwyższe korzyści ekonomiczne i społeczne).

Projekty wspierane w ramach ISPA na szczeblu regionalnym będą elementem wdrażania programów zrównoważonego rozwoju i będą zgodne z postanowieniami planów ochrony środowiska w tych regionach.

Popierane będą szczególnie projekty zgłaszane przez grupy gmin bądź jednostki związane ze spójnym systemem ekologicznym. Umożliwia to bowiem tworzenie większych, bardziej kompleksowych projektów, o większym budżecie - łatwiejszych do obsługi i nadzorowania, a poza tym wspierających współpracę jednostek samorządowych.

6.2 Cele ochrony środowiska na lata 2000-2002

Inwestycje służące realizacji celów na lata 2000-2002 będą traktowane priorytetowo jeżeli chodzi o dostęp do środków ISPA, których udział w finansowaniu projektów może osiągnąć do 75% udziału funduszy publicznych. Dodatkowe finansowanie ze źródeł publicznych będzie dostępne w formie dotacji i subwencjonowanych pożyczek z narodowego i regionalnych funduszy ochrony środowiska. Inwestorzy będą musieli dowieść, że nie jest możliwe otrzymanie wsparcia finansowego ze źródeł komercyjnych i z międzynarodowych instytucji finansujących. Przynajmniej 20% wydatków inwestycyjnych będzie musiało być zapewnione ze środków gminnych, np. budżetu gminy, zysków albo funduszy amortyzacyjnych spółek gminnych. Najważniejszymi celami do osiągnięcia w tym okresie będą:

1. W gospodarce wodno-ściekowej:

1. przyjęcie nowego prawa wodnego i aktów wykonawczych do tej ustawy, w pełni zgodnych z wymaganiami UE;

2. przygotowanie szczegółowych programów poprawy jakości wody;

3. zakończenie zmian instytucjonalnych związanych z koniecznością wdrożenia prawa UE w zakresie gospodarki wodno - ściekowej;

4. modernizacja krajowej sieci monitoringu jakości wody;

5. rozpoczęcie inwestycji w gospodarce wodno - ściekowej w największych polskich aglomeracjach.

2. W odniesieniu do jakości powietrza:

1. przyjęcie nowej ustawy o ochronie środowiska i aktów wykonawczych do tej ustawy, regulujących zagadnienia ochrony powietrza;

2. modernizacja krajowej sieci monitoringu jakości powietrza;

3. zakończenie zmian instytucjonalnych związanych z koniecznością wdrożenia prawa UE w dziedzinie ochrony powietrza;

4. przygotowanie planów poprawy jakości powietrza na obszarach, gdzie przekraczane są dopuszczalne stężenia zanieczyszczeń;

5. realizacja inwestycji związanych z odsiarczaniem gazów odlotowych w nowych, dużych zakładach spalania energetycznego;

6. rozpoczęcie realizacji inwestycji związanych z produkcją paliw o jakości zgodnej z wymaganiami regulacji UE.

3. W gospodarce odpadami:

1. przyjęcie nowej ustawy o odpadach i aktów wykonawczych do tej ustawy;

2. wzmocnienie instytucjonalne w dziedzinie gospodarki odpadami;

3. rozpoczęcie procesu weryfikacji istniejących programów zarządzania odpadami i tworzenie nowych programów, zgodnych z wymaganiami UE;

4. realizacja inwestycji w największych aglomeracjach, zgodnie z istniejącymi programami. Programy w mniejszych miejscowościach będą wdrażane w miarę dostępnych funduszy.

6.3 Cele ochrony środowiska na lata 2002-2006

Inwestycje służące realizowaniu celów ochrony środowiska na lata 2002-2006 będą również traktowane priorytetowo przy udzielaniu dotacji z funduszu ISPA, które mogą osiągnąć wysokość do 75% udziału środków publicznych. Dodatkowe finansowanie ze źródeł publicznych będzie dostępne w formie dotacji i subwencjonowanych pożyczek z narodowego i regionalnych funduszy ochrony środowiska. Inwestorzy będą musieli dowieść, że nie jest możliwe otrzymanie wsparcia finansowego ze źródeł komercyjnych i z międzynarodowych instytucji finansujących. Przynajmniej 20% wydatków inwestycyjnych będzie musiała być zapewniona ze środków gminnych. Najważniejszymi celami do osiągnięcia w tym okresie będą:

1. W gospodarce wodno-ściekowej:

1. inwestycje prowadzące do uregulowania gospodarki wodno - ściekowej (zgodnie z wymaganiami Dyrektywy 91/271/EWG) we wszystkich aglomeracjach o równoważnej liczbie mieszkańców ponad 100 000;

2. inwestycje prowadzące do uregulowania gospodarki wodno - ściekowej (zgodnie z wymaganiami Dyrektywy 91/271/EWG) w 50% wszystkich aglomeracji o RLM w przedziale 10 000 - 100 000;

3. inwestycje prowadzące do zapewnienia jakości wody pitnej zgodnej z wymaganiami UE dla 75% ludności Polski;

4. inwestycje prowadzące do osiągnięcia zgodności z wymaganiami UE dotyczącymi jakości wód dla wszystkich dużych zbiorników wód służących jako źródła wody pitnej;

5. ochrona najważniejszych zbiorników wód stojących przed eutrofizacją.

2. W odniesieniu do jakości powietrza:

1. realizacja inwestycji wynikających z planów poprawy jakości powietrza na obszarach, gdzie przekraczane są dopuszczalne stężenia zanieczyszczeń;

2. rozpoczęcie inwestycji mających na celu poprawę jakości powietrza w aglomeracjach.

3. W gospodarce odpadami

1. ukończenie weryfikacji istniejących programów gospodarki odpadami i stworzenie nowych programów, zgodnych z wymaganiami UE;

2. wdrożenie programów gospodarki odpadami w 50% aglomeracji;

3. wdrażanie istniejących programów gospodarki odpadami w mniejszych miejscowościach.

7. PRIORYTETOWE INWESTYCJE DO DOFINANSOWANIA Z FUNDUSZU ISPA

7.1. Zaopatrzenie w wodę / kanalizacja

Priorytetowymi inwestycjami w sektorze wody/kanalizacji są projekty polegające na:

1) gromadzeniu, oczyszczaniu i usuwaniu ścieków:

1. wdrażane w aglomeracjach o liczbie mieszkańców równoważnych przekraczającej 100 000;

2. służące ochronie wód powierzchniowych i podziemnych wykorzystywanych jako źródła wody do picia; w związku z tym również inwestycje mające na celu rekultywację zanieczyszczonej gleby mającej wpływ na jakość wód podziemnych, likwidację zagrożeń skażeniami ujęć wody pitnej;

3. służące ochronie wód szczególnie wrażliwych na eutrofizację (rzek, jezior i zbiorników, Morza Bałtyckiego);

4. ograniczające odprowadzanie ścieków bezpośrednio do jezior;

5. służące ochronie wód granicznych.

2) rozbudowie sieci wodociągowej, budowie i modernizacji stacji uzdatniania wody.

W tabeli 7.1.1. zidentyfikowano priorytetowe obszary inwestowania na podstawie wielkości aglomeracji i dopasowania systemów gromadzenia, oczyszczania i usuwania ścieków do Dyrektywy o ściekach komunalnych.

Tabela 7.1.1. Priorytetowe obszary inwestycyjne w sektorze oczyszczania ścieków.

[MŚ, 1999]

Miasto	Równoważna liczba mieszkańców	% ludności podłączonej do kanalizacji	% ludności obsługiwanej przez oczyszczalnie ścieków	Czy planuje się inwestycje w oczyszczalnie ścieków	Czy planuje się modernizację systemu kanalizacji
Warszawa	1 626 000	91%	46%	Tak	Tak
Łódź	860 000	94%	91%	Tak	Tak
Kraków	854 000	92%	68%	Tak	Tak
Poznań	806 000	96%	80%	Tak	Tak
Wrocław	792 000	94%	89%	Tak	Tak
Gdańsk	555 000	94%	100%	-	Tak
Szczecin	419 000	95%	13%	Tak	Tak
Rzeszów	406 000	97%	95%	Tak	Tak
Bydgoszcz	387 000	87%	21%	Tak	Tak
Katowice	366 600	82%	66%	Tak	Tak
Gliwice	283 000	92%	44%	Tak	Tak
Sosnowiec	246 000	91%	68%	Tak	Tak
Toruń	209 000	90%	65%	Tak	Tak
Olsztyn	190 000	90%	90%	Tak	Tak
Opole	189 000	84%	97%	Tak	Tak
Ruda Śląska	165 000	96%	66%	Tak	Tak
Kalisz	163 000	86%	b.d.	Tak	Tak
Tarnów	153 000	90%	b.d.	Tak	Tak
Jastrzębie Zdrój	149 000	85%	93%	Tak	Tak
Zielona Góra	147 000	94%	b.d.	Tak	Tak
Wałbrzych	139 000	98%	96%	Tak	Tak
Grudziądz	129 000	95%	b.d.	Tak	Tak
Rybnik	107 000	63%	51%	Tak	Tak

Źródło: Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, sierpień 1999.

W celu poprawy jakości wody pitnej powinno się wziąć pod uwagę następujące projekty z priorytetowej grupy, mające na celu ochronę głównych zbiorników wodnych:

1. system kanalizacji i oczyszczania ścieków w Czechowicach-Dziedzicach oraz sąsiednich gminach - w celu ochrony Zbiornika Goczałkowickiego: źródło wody pitnej dla aglomeracji katowickiej,

2. system kanalizacji i oczyszczania ścieków w zlewisku Górnej Raby - w celu ochrony Zbiornika Dobczyce: źródło wody pitnej dla aglomeracji krakowskiej,

3. system kanalizacji i oczyszczania ścieków w zlewisku Górnego Dunajca - w celu ochrony Zbiornika Czorsztyn: źródło wody pitnej dla regionu Podhala oraz Zbiornika Rożnów,

4. system kanalizacji i oczyszczania ścieków w Żywcu i sąsiednich gminach - w celu ochrony Jeziora Żywiec: źródło wody pitnej dla regionu Beskidów i Podbeskidzia,

5. system kanalizacji i oczyszczania ścieków w Piotrkowie Trybunalskim i sąsiednich gminach - w celu ochrony Zbiornika Sulejowskiego: źródło wody pitnej dla Łodzi,

6. system kanalizacji i oczyszczania ścieków w Szczecinie i sąsiednich gminach - w celu ochrony Jeziora Miedwie: źródło wody pitnej dla Szczecina,

7. system kanalizacji i oczyszczania ścieków w celu ograniczenia bezpośredniego wprowadzania zanieczyszczeń do Morza Bałtyckiego, m.in.: Wolin, Mierzeja Wiślana,

8. ochrona podziemnych zbiorników wody do picia.

Rozpatrywane będą ponadto projekty, które całościowo ujmują problematykę ochrony wód w zlewni rzek, w tym uwzględniające zasadę ochrony wód u ich źródeł. Przykładem tego typu projektów mogą być m.in.: ochrona wód zlewni rzeki Wisłoki, ochrona wód zlewni rzeki Jeziorki, ochrona wód zlewni rzeki Drwęcy oraz program porządkowania gospodarki wodno-ściekowej Doliny Dolnego i Środkowego Bugu.

Dla zmniejszenia zagrożenia wód jezior eutrofizacją, jako priorytetowe będą rozpatrywane projekty budowy systemów kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków w regionie Wielkich Jezior Mazurskich.

7.2. Jakość powietrza

W tabeli 7.2.1. zidentyfikowano aglomeracje oraz miasta, w których istnieje potrzeba realizacji inwestycji mających na celu zmniejszenia zanieczyszczenia powietrza.

Tabela 7.2.1. Wykaz aglomeracji i miast, w których występują przekroczenia stężeń co najmniej jednego zanieczyszczenia.

L.p.	Nadmierne zanieczyszczenia powietrza	Liczba mieszkańców
1	Warszawa	1 624 743
2	Katowice	348 974
3	Kraków	740 537
4	Łódź	812 317
5	Poznań	580 046
6	Szczecin	418 895
7	Bielsko-Biała	179 835
8	Bytom	225 799
9	Chorzów	123 045
10	Dąbrowa Górnicza	131 394
11	Gliwice	212 781
12	Jaworzno	100 000
13	Opole	130 119
14	Ruda Śląska	165 182
15	Rybnik	144 878
16	Sosnowiec	246 313
17	Toruń	205 840
18	Tychy	133 646
19	Zabrze	201 122

Działania mające na celu redukcję zanieczyszczenia powietrza w Polsce powinny przede wszystkim skupić się na podniesieniu efektywności wykorzystania energii i jej oszczędzaniu, a także na inwestycjach mających na celu: modernizację miejskich kotłowni, wymianę paliwa węglowego na gazowe w kotłowniach lokalnych i paleniskach indywidualnych, przyłączanie obiektów komunalnych do lokalnych, przemysłowych źródeł ciepła. Zmniejszenie zagrożenia dla jakości powietrza powodowanego przez emisję z indywidualnych pieców węglowych można osiągnąć poprzez rozbudowę lokalnych systemów ciepłowniczych, konwersję paliwa w kotłowniach komunalnych z węgla na gaz, budowę małych węzłów ciepłowniczych, lub też wprowadzanie ogrzewania elektrycznego. W przypadkach gdzie rozwiązania takie nie będą mogły być zastosowane, alternatywnym rozwiązaniem będzie dostarczanie paliw bezdymnych lub wymiana starych pieców na nowe, o wysokiej sprawności energetycznej. Istotnymi działaniami mającymi na celu ograniczenie zanieczyszczenia powietrza na terenach zurbanizowanych będą te, które mieć będą na celu zmniejszenie emisji zanieczyszczeń z transportu.

Priorytetem przy rozpatrywaniu inwestycji mających na celu ograniczenie zanieczyszczenia powietrza finansowanych częściowo w ramach funduszu ISPA powinna być modernizacja mediów grzewczych zapewniająca emisje do powietrza zgodne z normami zawartymi w dyrektywie 96/62/WE w 20 największych miastach Polski, przy czym najwyższy priorytet powinien być przyznany aglomeracji katowickiej, Krakowowi i Łodzi.

Priorytetem przy finansowaniu projektów z funduszu ISPA powinna być także modernizacja lub konwersja na gaz około 1 000 lokalnych ciepłowni, które mają 30 lub więcej lat.

7.3. Odpady

Priorytetowymi aglomeracjami i regionami dla inwestycji wspieranych z funduszu ISPA są te o liczbie ludności przekraczającej 400 000, przede wszystkim: aglomeracja trójmiejska, Kraków, Łódź, Poznań, Szczecin, Toruń wraz z Bydgoszczą, aglomeracja warszawska, Wrocław, aglomeracja katowicka i obszar 8 byłych województw południowo-wschodniej Polski. Informacje na temat wybranych priorytetowych przedsięwzięć przedstawiono poniżej:

Proponowany program zarządzania odpadami dla Krakowa składa się z następujących etapów:

• Etap I, pilotowy (1997-2000) - rozwój koncepcji systemu kompostowania, sortowni, i dalszy rozwój selektywnej zbiórki surowców wtórnych;

• Etap II, rozwojowy (1999-2002) - dalszy rozwój sortowni, budowa drugiej instalacji do kompostowania, dalszy rozwój selektywnej zbiórki, rozbudowa wysypiska Barycz (trzecia faza);

• Etap III, końcowy (2003 i później) - wdrażanie projektu termicznej utylizacji odpadów w 2004 roku i dalszy rozwój sortowni i kompostowni.

Proponowany program zarządzania odpadami dla Poznania składa się z następujących etapów:

• Etap I (1998-99) - konstrukcja nowych zbiorników na wysypiskach w Kluczu i Sierakowie, rozwój selektywnej zbiórki odpadów, uruchomienie kompostowni;

• Etap II (2000-2002) - budowa zakładu w Świednicy, kompostowni, sortowni do selektywnej zbiórki, składowiska dla odpadów nie nadających się do przeróbki, pilotażowego zakładu dla selektywnej zbiórki mokrej/suchej frakcji;

• Etap III (po roku 2002) - budowa spalarni odpadów komunalnych.

Tworzony w Poznaniu system gospodarki odpadami przewiduje: zbiórkę segregowanych odpadów, budowę 8 stacji do recyklingu, budowę spalarni odpadów komunalnych i składowanie odpadów nie nadających się do przetworzenia.

Krótkoterminowy program zarządzania odpadami dla Wrocławia składa się z następujących etapów:

• Etap I (1999) - zmiana lokalnego planu, tak aby uwzględnić w nim stację utylizacji odpadów (oczyszczalnię ścieków, sortownię odpadów, stacje przerobu i kompostowania), zapewnienie środków transportu odpadów na inne wysypisko, analiza potrzeb w zakresie budowy spalarni odpadów komunalnych, analiza możliwości rozwoju zintegrowanego systemu zarządzania odpadami w regionie;

• Etap II (2000) - zamknięcie wysypiska Maślice i rozpoczęcie jego rekultywacji, ustanowienie prawnych i ekonomicznych ram dla zintegrowanego zarządzania odpadami w regionie, opracowanie planu zarządzania odpadami dla Wrocławia, zwiększenie udziału selektywnej zbiórki odpadów;

• Etap III (2001) - przygotowanie szczegółowego programu i struktury instytucjonalnej dla zintegrowanego zarządzania odpadami w regionie, wdrożenie go na wybranych obszarach.

W Łodzi, Rada Miasta zarekomendowała budowę spalarni odpadów komunalnych o przepustowości 200 000 t/rok, spalarni odpadów szpitalnych, zakładu do przerobu i utylizacji odpadów niebezpiecznych oraz składowiska dla tego typu odpadów. Aktualnie przygotowywany program zarządzania odpadami jest oparty na selektywnej zbiórce surowców wtórnych, kompostowaniu odpadów organicznych, stosowaniu odpadów jako paliwa i składowaniu pozostałych odpadów na wysypiskach.

7.4. Zestawienie priorytetowych inwestycji wg aglomeracji

Tabela 7.4.1. przedstawia priorytetowe aglomeracje i regiony, w których projekty dotyczące ochrony środowiska są proponowane do finansowania z funduszu ISPA

Tabela 7.4.1. Zestawienie priorytetowych inwestycji wg aglomeracji.

Miasto	Gospodarka wodno - ściekowa		Jakość powietrza	Odpady
	Równoważna liczba mieszkańców	Potrzeby inwestycyjne	Potrzeby inwestycyjne	Potrzeby inwestycyjne
Warszawa	ponad 1 626 000	*		*
Łódź	860 000	*	*	*
Kraków	854 000	*	*	*
Poznań	806 000	*	*	*
Wrocław	792 000	*	*	*
Szczecin	419 000	*		*
Rzeszów	406 000	*		*
Bydgoszcz	387 000	*		*
Toruń	209 000	*		*
Olsztyn	190 000	*
Opole	189 000	*
Kalisz	163 000	*
Tarnów	153 000	*
Zielona Góra	147 000	*
Wałbrzych	139 000	*
Grudziądz	129 000	*
Katowice (aglomeracja) w tym: Gliwice Sosnowiec Ruda Śląska Jastrzębie Zdrój Rybnik	ponad 1 500 000 283 000 246 000 165 000 149 000 107 000	* * * * * * *	*	*
Gdańsk-Gdynia (aglomeracja trójmiejska)	ponad 555 000	*		*

Oprócz wskazanych powyżej priorytetowych inwestycji w aglomeracjach powyżej 100 tys. mieszkańców zidentyfikowano również szereg istotnych dla ochrony środowiska potrzeb w miastach o średniej wielkości, w których wskazane są pilne działania inwestycyjne w zakresie gospodarki wodno-ściekowej. Są to m.in. Brzeg, Krynica Morska, Nowy Targ (rejon Podhala), Suwałki, Piła, Przemyśl, Wolin, Żywiec.

Opracowano w Departamencie Polityki Ekologicznej i Integracji Europejskiej

Komisja może również uznać środki pochodzące z międzynarodowych instytucji finansowych udzielane w formie pożyczek dla tych instytucji publicznych jako równoważne krajowym funduszom publicznym.

Dane za 1998 rok, za: GUS, 1998: Rocznik statystyczny. GUS. Warszawa

Wg danych z 1997 roku, za: GUS, 1998: Ochrona środowiska. GUS. Warszawa

Dane te zmieniają się dynamicznie i muszą być okresowo aktualizowane

Byłe województwa: lubelskie , radomskie, tarnobrzeskie, kieleckie, zamojskie, siedleckie, bialskopodlaskie i chełmskie.

Tabele wykonane według roboczych wytycznych Ministerstwa Finansów z września 1999 r. Według założeń katalog z transzą przewidzianą na ISPA 2000, ISPA 2001, itd. podzielono na 3 lata inwestycyjne wg proporcji: 30% transzy wydatkowane w pierwszym roku inwestycyjnym, 30% transzy w drugim i 40% w trzecim roku inwestycyjnym.

Przyjęto średni poziom wsparcia Unii Europejskiej przyznanego w ramach funduszu ISPA. Poziom ten został ustalony przez Komisję Europejską w kontaktach roboczych ze stroną polską.

Aktualnie maksymalny dług gmin nie może przekraczać 60% ich rocznego dochodu (Ustawa o Finansach Publicznych)

Bank Światowy i Agencja Rozwoju Komunalnego, Seminarium na temat finansowania inwestycji gminnych, lipiec, 1998, materiały seminaryjne.

Rejon Puszczy Białowieskiej - unikalne zasoby przyrody w skali światowej, duża stopa bezrobocia,, rejon Drawieńskiego Parku Narodowego - unikalne zasoby przyrody, duża stopa bezrobocia, rejon Podhale - unikalne zasoby przyrody w skali światowej, rejon o dużych walorach turystycznych,, Mazowiecki i Chojnowski Park Krajobrazowy wraz z ochroną wód zlewni rzeki Jeziorka - ciąg ekologiczny w otoczeniu największej aglomeracji miejskiej w kraju (zielony pierścień wokół Warszawy), dolina dolnego i środkowego Bugu (tzw. Nadbużańska Strefa Ekologiczna) - istotny element programu “Natura 2000”, gdzie w celu ochrony środowiska utworzono związek 10 powiatów nadbużańskich.

Wynika to z art. 90, pkt. 3 i 4 ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska:

3. Minister właściwy do spraw środowiska, sejmiki województw oraz rady powiatów i gmin opracowują programy zrównoważonego rozwoju ochrony środowiska wynikające z polityki ekologicznej państwa.

4. Częścią programów, o których mowa w ust. 3, są krajowe, wojewódzkie i samorządowe listy przedsięwzięć priorytetowych.

Niniejsza lista powinna być okresowo weryfikowana, między innymi w świetle ciągłego zainteresowania wymienionych miast dofinansowaniem z ISPA.

Liczba mieszkańców równoważnych - 1 mr oznacza organiczną masę ścieków ulegających biodegradacji o biologicznym zapotrzebowaniu na tlen w ciągu 5 dni rozkładu (BOD5) w wysokości 60 g dziennie (na podstawie dyrektywy 91/271/EWG).

1

30

---