WYKŁAD I

1704 Humboldt - teoretyczne podstawy podziału geografii;
społecznej/fizycznej; wprowadził pojęcie geografii fizycznej;

Podstawy filozoficzne stworzył Kant.

Zakres wykładów:

1. Dotychczasowe syntezy z zakresu geografii fizycznej Polski.

2. Typologia krajobrazu naturalnego i regionalizacja fizyczno-
   geograficzna

3. Położenie Polski na tle Europy

4. Rozwój charakterystyka paleogeograficznego rozwoju podłoża
   Polski

5. Charakterystyka trzeciorzędu i czwartorzędu.

6. Zagadnienia klimat., hydro, glebowe (regionalizacja)

7. Historia roślinności, zasięg
   
   

DOTYCHCZASOWE SYNTEZY Z ZAKRESU GEOGRAFII FIZYCZNEJ POLSKI.

- Wincenty Pol - pierwsza synteza polska, RZUT OKA NA PÓŁNOCNE STOKI
KARPAT, zbiór wykładów, rzeźba, klimat, hydrografia.

1869 OBRAZY Z ŻYCIA I NATURY- PÓŁNOCNY WSCHÓD EUROPY

dwa tomy, klimat, roślinność, fauna, hydrografia.

- Antoni Rehman 1895 OPIS FIZYCZNO- GEOGRAFICZNY ZIEM POLSKI,

pierwszy podział fizyczno-geograficzny ziem polskich, dokonał podziału regionalnego,

zasługi na polu wydzieleń jednostek regionalnych.

- Wacław Nałkowski MATERIAŁY DO GEOGRAFII ZIEM DAWNEJ POLSKI,
podział na jednostki terytorialne ograniczone do jednego kryterium -
orografia, np. pas wyżyn polskich, środkowe pasmo nizin.

- ENCYKLOPEDIA POLSKA TOM 1 : "GEOGRAFIA FIZYCZNA ZIEM POLSKICH I
CHARAKTERYSTYKA LUDNOŚCI, informacje o komponentach środowiska i
regionalizacja fizyczno- geograficzna, geografia fizyczna ludności
-człowiek uważany za integralną część środowiska,
dziedzina antropogeografii, np.: kształty czaszki i twarzy w ujęciu regionalnym.

- Stanisław Pawłowski: GEOGRAFIA POLSKI, 1917

- Stanisław Srokowski  ZARYS GEOGRAFI FIZYCZNEJ 1918

- Antoni Sujkowski GEOGRAFIA ZIEM DAWNEJ POLSKI- wydziela krainy historyczne.

- Stanisław Lencewicz KURS GEOGRAFII POLSKI - po I wojnie 1922,
zbiór wykładów dla topografów, nowe wydanie "Polska", 1936.

- Kondracki GEOGRAFIA FIZYCZNA POLSKI

MAPY:
- Polska na tle głównych jednostek tektonicznych Europy
- Polska na tle reżimów rzecznych Europy
- Polska na tle mapy glebowej Europy
- Polska na tle geobotanicznej mapy Europy
- Polska na tle głównych jednostek fizyczno-geograficznych Europy.

TYPOLOGIA KRAJOBRAZU NATURALNEGO I REGIONALIZACJA FIZYCZNO-
GEOGRAFICZNA

Krajobrazem jest całość przyrody wraz z elementami wprowadzonymi przez człowieka na naturalnie ograniczonym odcinku ziemi, oceniana jako układ warunków przyrodniczych, reprezentujący określone cechy zewnętrzne estetyczno-widokowe.

1.Klasyfikacja krajobrazów Polski:

a)Kondracki - starsza klasyfikacja:
- krajobrazy górskie, wyżynne i niżowe
- dla każdego z tych trzech zastosował inne kryterium w dalszych
wydzieleniach:

& kryterium genetyczne dla nizin:
* Krajobraz nadmorski - duże zróżnicowanie roślinności.

* Krajobraz młodoglacjalny - 3 gatunki, każde mające jeziora, zbudowane z sandrów, moren czołowych i dennych, mniejsze zróżnicowanie roślinne niż krajobraz nadmorski.

* Krajobraz staroglacjalny - silnie przekształcony przez procesy peryglacjalne, małe zróżnicowanie wysokości, 2 gatunki, małe zróżnicowanie roślinności i gleb
* Krajobraz dolin i równin akumulacyjno-wodnych - 3 gatunki, 2 pierwsze zróżnicowane pionowo, 3 gatunek dla Polesia Lubelskiego - istotne stosunki wodne.

& kryterium wysokościowe dla gór ( odbicie w roślinności):
* Równin śródgórskich
* Regla dolnego
* Regla górnego
* Subalpejski
* Alpejski

& nadmorski (rozwój Bałtyku):

*wydmowy

*deltowy

*jez. Przybrzeżne (lagunowe)

&młodoglacjalny (zlot. Wisły)- dużo jezior, duże amplitudy wysokości względnych

*równin morenowych

*pagórkowaty, pojezierny

*sandrowy, pojezierny

&staroglacjalny- strefowy

*terasowo-wydmowy

*zalewowy

*rzeczno-jeziorny

& kryterium litologiczne dla wyżyn (duże zróżnicowanie glebowe):
* lessowy
* węglanowy
* krzemianowy

b)Rychling
- bardziej uporządkowana, inne kryteria
- kryterium morfogenetyczne dla klasy i rodzaju: (różnice wysokości)

* Nizinny- równinny i falisty; glacjofluwialny, morski glacjalny, peryglacjalny

pagórkowaty- eoliczny, glacjofluwialny, glacjalny

wzgórzowy- eoliczny, glacjalny, glacjofluwialny

* Wyżynny -krasowy, węglanowy i gipsowy, krzemianowy;

pogórza, niskich gór, pojedynczych wzniesień

lessowe- wysoczyzny słabo i mocno rozcięte

* Górski- śródgórski i wysokogórski;

regiel dolny i górny, kosodrzewiny, hale, turnie

* Dolin i obniżeń- zalewowych den dolinnych, teras nadzalewowych, obniżeń denudacyjnych,

równin bagiennych;

* Antropogeniczny - dot. Terenów zurbanizowanych i przekształconych przez przemysł,

gł. górnictwo;

- na podstawie gatunku wprowadza zróżnicowanie wynikające z genezy (niziny), roślinności (góry), litologiczne (wyżyny: rodzaje, gatunki - stopień rozwinięcia)

Krajobrazy części Polski:

a)Karpat Zewnętrznych i Kotliny Sandomierskiej - Starkel

Kryteria:
-genetyczny typ rzeźby
-wysokość n.p.m.
-nachylenie stoków (przeważające)
-wysokość względna
-budowa geologiczna
-procesy rzeźbotwórcze
-+ gleby, topoklimat, stosunki wodne, roślinność, użytkowanie
ziemi.
-bardzo rozbudowane typy pogórzy, mało gór i dolin (po 1 typie).

b)German - pogórze Karpackie Karpat Zachodnich

Kryteria:
-odporność skał
-gleby
-potencjalna roślinność.

Oceny krajobrazów, wartość krajobrazów:

a) różne kryteria, ocena często jest subiektywna.

Kryterium związane z rzeźbą: np.: wysokość względna, intensywność urzeźbienia, formy kontrastowe występujące w rzeźbie (skałki, wodospady, wzgórza ostańcowe)

Kryterium związane z użytkowaniem terenu (osadnicze, rolne, łąkowe, leśne), formy kontrastowe w pokryciu terenu ( punkty ujemne za negatywne zjawiska, obniżające wartość krajobrazu).

Krajobrazy poddawane ocenie:
- Wzgórza Dalkowskie, Trzebnickie
- Przedgórze Sudeckie
- 2 kawałki doliny Odry
- Kotlina Kłodzka

Poszczególnym krajobrazom nadawano punkty, im więcej punktów, tym
bardziej atrakcyjny krajobraz.

b) postrzeganie krajobrazu przez ludzi, ich oceny (ankiety prowadzone przez studentów)

Ludzie najbardziej przychylnie oceniali krajobraz gór wysokich, jeziorny, leśny, nadmorski, gór niskich. Najmniej ocen przychylnych zyskał krajobraz przemysłowy. Badano też zdanie ludzi na temat tych samych krajobrazów  w różnych porach roku i wpływ elementów antropogenicznych na wartość krajobrazu (dodatnio albo ujemnie).

Atrakcyjne okazały się barwy roślinności jesiennej, biały śnieg i krajobrazy urozmaicone.

Zasady regionalizacji fizyczno-geograficznej:
-uwzględnia różnice przestrzenne wynikające z położenia
geograficznego i rozwoju paleograficznego obszarów
-dwie metody: dedukcyjna ( od największych jednostek) i indukcyjna
(zaczyna się od najmniejszych jednostek). W Polsce dedukcyjna z reguły.

Podział metody dedukcyjnej:
-jednostki strukturalne (geologiczne)
-regiony geomorfologiczne
-klimat, gleby, roślinność
-stopień nieróżnorodności jednostek

Prowincje - druga cyfra w opisie, np.: 33 - Pozaalpejska Europa
Środkowa, Masyw Czeski.

Podprowincje - trzecia cyfra w opisie, np.: 331 - Sudety i Przedgórze
Sudeckie

Makroregiony - oddzielamy kropką, np.: 512.4

Obszar i podobszar - geologia

Prowincja - makrorelief, geomorfologia

Podprowincja - geneza rozwoju rzeźby

W Polsce mamy:
33 - Masyw Czeski
31 - Niż Środkowoeuropejski
34 - Wyżyny Polskie
51 - Karpat Zachodnie
52 - Karpaty wschodnie
84 - Niż Zachodniorosyjski
85 - Wyżyny Ukraińskie

Zastrzeżenia do podziału:
- podział na wschód i zachód burzy tradycyjne podejście, które dzieli naturalne krainy Europy

- pojezierza południowo-bałtyckie - bardzo duża jednostka, nieproporcjonalne duża do innych jednostek. Kryterium genezy rzeźby, ale jednak rzeźba poj. Wielkopolskiego różni się od reszty, rozbicie Krainy Wielkich Dolin

- Kondracki powinien wydzielić pewne jednostki regionalne  w bardzo dużym stopniu przekształcone przez człowieka.

Kiełczewska -Zaleska

- przekroczenie doliny Wisły na wschód w wydzielaniu pojezierza południowo-bałtyckiego

(bo po obu stronach, różna rzeźba, roślinność, gleby), pojezierze Iławskie nigdy nie było Pomorzem.

- nazewnictwo: Nizina Południowo - Wielkopolska, na południe od pojezierza Wielkopolskiego, wysokości dochodzą prawie do 300 m, duże dodatkowo zróżnicowanie wysokości względnych - propozycja to Wzniesienia Południowowielkopolskie.

- Nie ma wyżyny Łódzkiej na poziomie makroregionu (bo prze garb łódzki przebiega dział wodny Odry i Wisły)

WYKŁAD II

Głównym czynnikiem krajobrazotwórczym jest rzeźba terenu.

Na rzeźbę wpływają:
- ruchy tektoniczne, np.: góry zrębowe, fałdowe
- odporność skał podłoża
- styl tektoniczny; różne ułożenie skał, np.: płytowe
- odsłanianie starszej rzeźby spod młodszych utworów
- zmiany klimatyczne, które wpływają na procesy rzeźbotwórcze

Zasadnicze okresy w których kształtuje się rzeźba Polski to trzeciorzęd i czwartorzęd.
Sedymentacja i tektonika wpłynęły na współczesną rzeźbę.

PREKAMBR:

- najstarsze, najbardziej przeobrażone skały prekambryjskie:
platforma wschodnio-europejska, Sudety; gnejsy, granitognejsy, łupki krystaliczne.
G. Sowie, Masyw Śnieżnika, G. Kaczawskie, G. Orfickie, G. Bystrzyckie

- najstarsze obszary występowania skał w Sudetach - Góry Sowie
(geo. Kra sowiogórska), gnejsy; metamorfik kaczawski - warstwy radzimowickie (proterozoik); Masyw Śnieżnika (geo. Krystalnik Lądka-Śnieżnika), gnejsy; Góry Bystrzyckie i Orlickie
(krystalnik bystrzycko - orlicki), skład litologiczny zróżnicowany: gnejsy, łupki krystaliczne, granitognejsy;

- platforma wschodnioeuropejska - prekambr zalega na różnych głębokościach; podział na jednostki: strefa Łeby, obniżenie perybałtyckie,  garb suwalsko-mazurski, obniżenie podlaskie, wyniesienie podlaskie (Słowatycz), obniżenie nadburzańskie;
zróżnicowanie wysokościowe i głębokościowe występowania dały podstawę do wydzielenia jednostek

KONSEKWENCJE - wyniesione obszary NIE były lądami w czasie zalewów
morskich, a w Sudetach skały krystaliczne są po prostu bardziej odporna, a to wpływa na rzeźbę.

PALEOZOIK:

- cały paleozoik to kolejna zalewy morskie z kierunku NW,
rozprzestrzenianie się na dość dużych obszarach, transgresja przerywana ruchami górotwórczymi.
Sztywny fundament nie uległ ruchom, małe odkształcenia, sedymentacja pozioma;

M.Śnieżnika- łupki krystaliczne, granitognejsy; metamorfizm- proterozik/kambr

Metamorfik Kaczawski urozmaicił budowę geologiczną: cała era paleozoiczna

Suwalszczyzna- fundament krystaliczny(granity, gnejsy, soczewy tytanu, rud żelaza)

*KAMBR - obszary lądowe: wyniesienie podlaskie, Prekarpaty, Sudety Środkowe i Wschodnie; pozostały obszar zalany morzem, głównie płytko, głębiej środkowe Nadodrze.

Osady:
-piaskowce kwarcytowe Sudety sedymentacja węglanowa Sudety. Świętokrzyskie
- Sudety ( metamorfik kaczawski - wapienie wojcieszowskie), soczewy wapieni krystalicznych
- wulkanizm podmorski zaznaczył się w rejonach metamorfiku
kaczawskiego - efektem jest seria zieleńcowa (kambr - ordowik), wstępna faza oro. kaledońskiej
- schyłek kambru - początek rozwoju Gór Świętokrzyskich
- Sudety- umiarkowane fałdowanie, w obrębie strefy kieleckiej gwałtownie- sandomiryty;

*ORDOWIK -  (ordowik - sylur - orogeneza kaledońska) - większy obszar lądowy w części E, S i Sudety ( wyniesienie mazurskie i Sławatycz, Karpar), na północy otoczone głębszymi morzami,
Sudety też. Sedymentacja węglanowa, osady mułowcowo ilaste.
Batymetria - znaczne obszary szelfowe.

Osady:

iły, mułowce, iłowce; utwory grubookruchowe - zlepieńce, wapienie, piaskowce.
Orogeneza kaledońska: sardyńska, takońska, ardeńska.

*SYLUR - dolny- czerwono zabarwione piaskowce, wysokie T

mułowce grubookruchowe; w sylurze górnym kończy się orogenez w fazie ardeńskiej; Obszar lądowy  Polska NE, S; podobny do ordowiku

bruzda środkowopolska pozostaje obszarem morskim.

Faza krakowska zanika okres tektoniki kaledońskiej, ostatnie ukształtowane południe Gór
Świętokrzyskich.

Cały kompleks skał starszych w Sudetach, wulkanizm (związany z powstaniem złóż magnezu, chromu, niklu).

*DEWON - sedymentacja terygeniczna - piaski o dużej zawartości żelaza; klimat gorący i suchy. Dewon środkowy i górny - rozległy obszar zalewowy - zalew środkowodewoński.

Osady:
-wapienie koralowe, margle, przede wszystkim sedymentacja węglanowa.

Powstaja G. Świętokrzyskie

Strefa bardzka - ramy krystaliczne, strefa osadowa, reprezentowana  utworami dewonu: szarogłazy i utwory karbońskie w okolicach Szczawienka.
Orog. Hercyńska- zmiana lądów.

Dewon górny- ponownie uruchamiane ruchy górotwórcze - orogeneza wryscyjska (hercyńska) -fazy: bretońska, sudecka,  asturyjska

*KARBON - dolny: utwory grubookruchowe (Świebodzice - Książ do przełomu Pełcznicy); osady dolnego karbonu (osadu kulmu- słabo obtoczone okruchy skalne) - Góry Wałbrzyskie i Bardzkie, Góry Świętokrzyskie, Wzgórza Ostrzeszowskie (pod pow. Ziemi). Szarogłazy, zlepieńce;

Karbon górny - w dużej części obszar lądowy, masywy granitowe w Sudetach: Karkonosze, granit Kudowy-Czermnej, masyw sjenitowy kłodzko-złotostocki, Strzelin, Strzegom, część Sobótki.
Wulkanizm+ zjawiska plutoniczne

Orogeneza hercyńska powstanie Niecki Śródsudeckiej i Północnosudeckiej, Wzgórz Strzegomskich, Strzelińca, Ślęży(gabro, serpentynit), intruzje granitowe ( batolity Sudetów  i Przedgórza Sudeckiego). Zachodnie Sudety piętrzone, Wschodnie fałdowane i w karbonie po raz ostatni Sudety fałdowane.

Góry Świętokrzyskie sfałdowane, część łysogórska, fałdowanie zakończone.
Złoża węgla- Dolnośląskie, Górnośląskie, Lubelskie

*PERM dolny - w efekcie ruchów górotwórczych, obszar Polski lądowy, gorąco i sucho - utwory mają czerwone zabarwienie (czerwony spągowiec), piaskowce+ zlepieńce są czerwone

Wulkanizm - wygasające ruchy orogenezy waryscyjskiej, G. Wałbrzyskie, Kamienne.

Utwory:

-porfiry, melafiry.
Wulkanizm występuje ponadto w okolicach Krakowa (porfiry, melafiry)
bez dominacji w krajobrazie
Czytelny wulkanizm w G. Wałbrzyskich, porfiry, melafiry

Okolice Krakowa- diabazy, tufy

*Perm górny -teren płaski, zalew paleozoiczny obejmujący Polskę niżową, płytkie morze, zasolone, w związku z klimatem suchym, wytrącanie soli obejmuje Polskę N i środkową .

Utwory cechsztynu: złoża LGOM-u - rudy miedzi.
Sól potasowa- Inowrocław

Sól kamienna- Zat. Pucka, Kołobrzeg

Łupki miedzionośne na przedgórzu Sudetów

WYKŁAD III

MEZOZOIK

Można wydzielić obszary:
1.  miąższość osadów najmniejsza do 1500 m. prekambryjska
platfoma wshchonieuropejska.
2. blok dolnośląski i strefa śląsko-morawska - 0 - 3000m. utwory
permsko-mezozoiczne
3. 10 000m. depresja wewnętrzna i alpejskie pasmo fałdowe.
- paleogeografia Polski w mezozoiku: trias - jura - kreda.
- każdy okres zaczyna się lądowo, potem zalew, cała Polska
lądowa + zbiorniki wodne

* TRIAS dolny - obszar lądowy o zróżnicowanej powierzchni, część S i E bardzo górzysta, obecny niż + wyżyny - obszar nisko położony, sedymentacja terygeniczna: piaskowce kwarcytowe i pstre, zabarwienie kolorowe.

Zbiorniki słodkowodne- mułowo- ilaste osady

Utwory triasowe:

-obrzeża Sudetów, niecka północno-sudecka, niecka śródsudecka.

Trias środkowy - Olkusz rudy cynku i ołowiu; Sudety - sedymentacja w obrębie niecki północnosudeckiej i depresji śródsudeckiej. Zalew morski, rudy żelaza

Sudety stanowią barierę orograficzną - oddzielają morze epikontynentalne od morza Tetydy;

Tatry - Budowa geologiczna !!!
Koniec sedymentacji lądowej, zalew morski z NW (płytkie morze) obejmujące znaczne obszary Polski, zmiana paleografi w części NE;
Osady:

-wapienie, dolomity (w nich te złoża), w Sudetach iłowce i piaskowce.

Trias górny - orogeneza starokineryjska, wycofanie się morza, górzysty ląd, część centralna i zachodnia, obszary nisko położone, sedymentacja terygeniczna + zbiorniki zastojowe
pozostałością morza.

Osady:

-łupki ilaste, dolomity, wkładki gipsu;

Początki tektoniki solnej - słupy diapiry solne.

*JURA dolna - cały obszar, zróżnicowany ukształtowaniem: obszary górzyste, nisko położone, bardzo krótki okres w przeciwieństwie do triasu.

Młodsza dolna jura - kolejny zalew.

Jura środkowa  - bardzo rozległe morze, zróżnicowanie barymetryczne + kilka wysp: Sudety z przedgórzem, niz. Śląska, fragment Karpat, g. Świętokrzyskie + fragment doliny Sanu, fragment wyż Lubelskiej, fragment Pomorza.

Osady:

-łupki ilaste z rudami żelaza

w górnej jurze: wapienie, margle, dolomity, wapienie płytowe i skaliste w Jurze Krakowsko-Częstochowskiej

Jura górna - lądy się nie zmieniają, inne głębokości zbiorników wodnych, max zalew
wapienie, dolomity, margle

Koniec jury - ruchy orogenezy młodokimeryjskiej, dość znaczne wycofanie morza, początki wału Kujawsko -Pomorskiego, [początkowe wcięcie niecki Nidy, formowanie monokliny Śląsko-Krakowskiej.
Miąższość jury - max: centralna Polska 2700.

*KREDA dolna - wycofanie się morza, zaczyna się faza ladowa, w części południowej - Ocean Tetydy, na północy to co zwykle - dwa duże obszary lądowe.

Kreda środkowa - bardzo duży zalew, większy niż w jurze, obszary lądowe to tylko: G. Świętokrzyskie + dolina Sanu, monoklina Śląsko-Krakowska, wyspa Karkonoska  i Sudecka.
Kreda górna - max zasięg zalewu.

Osady:

-piaskowce, piaski glaukonitowe, sedymentacja węglanowa: margle, wapienie, kreda pisząca, margle krzemionkowe.
Sudety: piaskowce i margle górnokredowe - Kotlina Kłodzka (G. Stołowe, Bystrzyckie,  Rów górnej Nysy - zlepieńce).

Koniec górnej kredy - ruchy laramijskie prowadzące do sfałdowania Karpat Wewnętrznych.

Z fazą laramijską wiąże się ostateczne powstanie części Niżu  Polskiego + tektonika solna, ruchy
dysjunktywne (liczne uskoki), powstanie dwóch syn klin i jednej antykliny.

Tektonika solna: cechsztyn najbardziej miąższy, czyli w obrębie głębokiego rowu NW-SE i w miejscach uskoków (szczególnie krzyżujących się).

Ostatecznie kształtują się jednostki Polski środkowej i zachodniej:
1.Wał Środkowopolski (Kujawsko-Pomorski) - pomorski, kujawski,
kutnowski (przedłużenie zrębu świętokrzyskiego)
2.Niecka Szczecińmsko-Łódzko-Miechowska
3.Niecka Brzeżna
4.Monoklina Przedsudecka
Miąższość: brakuje kredy dolnej i górnej w antyklinie, która w jurze była taka głęboka, najgłębsza kreda jest w obrębie Niecki Brzeżnej, szczecińsko- łódzko- miechowskiej.

3 obszary różnej miąższości:
a) Polska NE - miąższość 1500m, bardzo liczne luki stratygraficzne
b) Niecka Brzeżna + Wał Kujawsko-Pomorski + Niecka Szczecińsko- Łódzko-Miechowska - pełny
profil, największa miąższość, bo do 10 tys. m. (paleozoik + mezozoik).
c) Polska SW, bardzo liczne luki, zróżnicowana miąższość 0-3000 m.

TATRY:

Karbon - batolit granitowy

Perm - odsłonięcie granitu, niszczenie utworów

Mezozoik - sedymentacja lądowa

Od triasu środkowego-sedymentacja morska węglanowa, górny trias,

Dolna jura - przejściowo faza lądowa, płytkie morze z licznymi wyspami, tworzą się dwie facje: płytkowodna i węglanowa - dwa zbiorniki wodne, w wyniku których powstają facje reglowe (płytkie) i wierchowe (głębokie), górna kreda - fałdowanie obszaru, wytworzenie się płaszczowin reglowych i wierchowych.

Mezozoik - era, w której Sudety nie były zalewane lecz intensywnie niszczone, w końcu ery mezozoicznej zostały mocno przekształcone, ruchy laramijskie, fałdowanie alpejskie.

WYKŁAD IV

KENOZOIK

***TRZECIORZĘD
Czynniki kształtujące rzeźbę w III-rzędzie:

- ruchy tektoniczne w Sudetach, trzy typy form: masywy, kotliny, zrównania górskie i podgórskie

- odporność skał podłoża; im bardziej odporne, tym lepiej zachowana rzeźba w III-rzędzie

-intruzja rzeźby

- odgrzebywanie starszych rysów rzeźby spod utworów młodszych.

- styl tektoniczny: rzeźba krawędziowa, zrębowa

- czynnik klimatyczny (na początku bardzo gorąco, wilgotno, subtropikalnie, zmiany wilgotności w ciągu trzeciorzędu, młodszy trzeciorzęd, zwłaszcza pliocen kończy się zimniej (umiarkowanie
ciepły).

Paleocen, eocen - wilgotno i gorąco, średnio 20 stopni dla paleocenu, średnia 22 dla eocenu, 1480 mm i 1800 mm.

Charakterystyczna roślinność leśna, charakterystyczna dla lasów podzwrotnikowych. Bardzo intensywna erozja chemiczna ( głębokie odwapnienie opoki kredowej, bardzo intensywny rozwój procesów krasowych)

- w Sudetach + przedgórze i w g. Świętokrzyskich powstają pokrywy kaolinowe i laterytowe

- produkty wietrzenia - trudno odróżnić starsze od młodszych.

- wytworzyła się geologiczna powierzchnia zrównań, na różnych wysokościach, widoczna w Sudetach i w pasie wyżyn:
Równia pod Śnieżką (1300 -1400)
G. Kaczawskie, Kamienne, Wałbrzyskie (800)
G. Bystrzyckie (800-1000)
G. Stołowe (890-920)
G. Bardzkie (750)
Te powierzchnie są problematyczne, gdyż brakuje na nich zwietrzelin starotrzeciorzędowych, bo został one wyprzątnięte w czasie  oligocenie.
Część Śląsko-Krakowska:
    (370-390) (390-460)
tu dominującą formą są kuesty(triasowa - Ząbkowice, górnojurajska- Zawiercie,górnokredowa- Kielce) i formy krasowe (skałki w formie mogotów)
Wyż. Miechowska (320)
Niecka Nidziańska - forma kopalna tej powierzchni, bo teren był niżej położony i później został zasypany utworami młodszymi.
Góry Świętokrzyskie (360-400)

Wyżyna Lubelska - najstarsza powierzchnia zrównania występująca jako forma kopalna,  dobrze zachowana pod utworami młodszymi.

- kierunki odpływu wód: w kierunku N - Morze Północne, w kierunku S - Morze Tetydy.

- istniała wyspa tatrzańska

- Sudety w  środkowym oligocenie dźwigane wzdłuż  uskoków równoległych i prostopadłych do SUB (Karkonosze, Kaczawy, Izery, Masyw Śnieżnika- wysoko podniesione)

- również Przedgórze Sudeckie zostało wydźwignięte w środkowym oligocenie.

- kolejna powierzchnia zrównania wystąpiła na około 600-800 m. i względem tego liczymy

wyniesienie. Przedgórze Sudeckie, znacznie mniejsze rzędu 50 - 100 m. - po raz ostatni ruszone ze swego położenia, późniejsze ruchy nie ruszyły go.

- znaczne przemodelowanie sieci rzecznej (druga ważna konsekwencja) - problemem jest, czy dno górnej Nysy zostało zrzucone, czy nie przemieściło się, a tylko dziedziczne tereny zostały
wypiętrzone.

- po ruchach górotwórczych występuje wulkanizm powierzchniowy, który przyjmuje formy:

neków (G. Św. Anny - żyła bazaltowa przebija utwory triasowe na samym szczycie), płaszczowzgórza bazaltowe lub formy żyłowe ( okolice Lądka Zdroju, Mały Śnieżny Kocioł).

Wulkanizm występuje u schyłku oligocenu i w miocenie. Bazalty trzeciorzędowe występują w: Niecce Turoszowskiej, okolicach Złotoryji, Leśnej, Dzierżonoiwa, w rejonie opolskim (okolice Niemodlina), kończy się na G. Św. Anny.
Te wylewy są pomocne w stratygrafii, dzięki nim możemy datować powstanie zrównań, wpływa to też na krajobraz, bo mamy np.: neki bazaltowe, płaskowyże bazaltowe (charakterystyczne dla
przedgórza), formy żyłowe.

W Pieninach mamy wulkanizm młodszy - neogeński.
- efektem wulkanizmu trzeciorzędowego i nasycenia wód
głębinowych oparami z magmy są wody mineralne w rejonie sudeckim, najczęściej szczawy (wzbogacone w CO2).

WYKŁAD V

MŁODSZY TRZECIORZĘD

MIOCEN
- w dolnym miocenie pierwsze fałdowanie Karpat Zewnętrznych
(płaszczowina magurska), spokój tektoniczny

- miocen - wyżynny i górski Polski południowej, niż jako niski 100, duży rów na przedpolu Karpat przez cały miocen zalany w różnym stopniu.

Klimat 18-20 stopni, okresy suche i wilgotne, dolny
miocen - klimat sawannowy.

- Sudety - dolny miocen to okres spokoju, więc powstaje kolejna powierzchnia zrównań 600-800 m. (dziś jako powierzchnia podstokowa), np.:sawanna Łężycka w G. Stołowych, wycięta w marglach kredowych, w pasie wyżyn bardzo słaba. Ten etap spokoju przerwany został fazą styryjską, kolejnym dźwignięciem Sudetów, znów dość zróżnicowane wysokości, ale dźwignięte są tylko Sudety, a przedgórze nie ruszone.

- w dolnym miocenie dalsze powstawanie kuest i form krasowych

- rozwój rzeźby krawędziowej, Karpaty- fałdowaniemas fliszowych( +dźwiganie)

- w Polsce niżowej - bagniska, jeziora, zbiorniki wodne z bujną roślinnością, roślinność kilkakrotnie zasypywana, ostateczne zasypana po fazie styryjskiej - efektem jest formacja brunatnowęglowa: Turoszów, Bełchatów, Zagłębie Konińskie

- intensywna sedymentacja w morzach

- mniej znane  Nizina Mazowiecka i zielonogórskie.

- Kotliny Podkarpackie- miąższa sedymentacja, zatarcie rysów tektonicznych

PLIOCEN

- okres spokoju tektonicznego, znaczne wyrównywanie, ale w obrębie dolin (początek przydolinny) kończy się w środkowym pliocenie końcowymi fazami orogenezy alpejskiej - G.Świętokrzyskie, Sudety. Klimat ochładzający się, umiarkowanie ciepły do górnego pliocenu

- obniżenie obszaru centralnej Polski, bardzo rozległy basen sedymentacyjny, inny niż w miocenie (bo wtedy utwory piaszczysto - żwirowe z przewarstwieniami roślinnymi), natomiast w pliocenie utwory ilaste, iły pstre o bardzo różnym zabarwieniu (iły poznańskie);

Tzw. depresja centralna - zbiornik przedzielony wałem kujawsko-pomorskim. Materiał skandynawski, sudecki i in.
Sudety i Pas Wyżyn - spokój tektoniczny

Trzy  powierzchnie zrównań: (geolodzy doliczyli się jeszcze 6 mniejszych )
- paleogen
- dolny miocen
- pliocen

Fazy fałdowania alpejskiego:

*faza sawska (oligomiocen) - fałdowanie mas skalnych, które tworzą płaszczowinę magurską (najwyższą) W Karpatach Zewnętrznych + powstanie rozległego obniżenia (rowu przedgórskiego) na przedpolu Karpat, w ciągu całego miocenu były wielokrotne zalewy + powstanie płaszczowiny śląskiej i fałdy dukieskiej.

Miocen - przeuwanie się mas skalnych ku północy (dolny miocen) do linii Wisła - Nowy
Sącz - Bieszczady.

*faza styryjska (środkowy miocen)- fałdowaniem objęte zostały utwory obejmujące utwory Karpat Zewnętrznych, ale także te wypełniające rów przedgórski - po tym okresie u schyłku
miocenu - sytuacja przypomina dzisiejszą (dzisiejsze położenie Karpat)
Karpaty Zewnętrzne (Tatry) - ruchy podnoszące, wielkopromienne w fazie sawskiej i styryjskiej.

Znów kilka powierzchni zrównań w Karpatach
- kotliny podkarpackie - rzeźba erozyjno-denudacyjna, zalane morzem Paratetydy, bardzo zróżnicowana północna linia brzegowa, wybrzeże dalmatyńskie, linia brzegowa wyrównana, zróżnicowana głębokość, część głębsza tzw. czasza (sedymentacja ilasta) i płytsza tzw. kreza. 5 liczących się zalewów w rów przedkarpacki (4 od strony bramy Morawskiej, 1 od strony wschodniej). Pozostałości: terasy abrazyjne (360-370m), klify (460-470m),
żwirowiska, występujące w G. Zlotych i płd. G.
Świętokrzyskich (terasy abrazyjne).
- kształtuje się sieć rzeczna obszaru: efekt wycofującego się morza dolnosarmackiego i konsekwentny spływ rzek za ustępującym morzem - jedna główna rzeka odwadniająca obszar ( do dziś Wisła częściowo zachowuje ten kierunek).

*  faza mołdawska (miopliocen) - Karpaty osiągnęły dzisiejszy zasięg i zostały podniesione.

* faza ałtycka ( pliocen)

* faza radańska

* faza wołowska (czwartorzęd)
- występowanie soli na Podkarpaciu - ułożone pokładowo, gipsy- część Niecki Nidziańskiej, tarnobrzeg, siarka - Tarnobrzeg.
- Jura Krakowsko-Częstochowska - Rów Krzeszowicki - widoczna forma w
krajobrazie o płytkim dnie, stromych zboczach.

PLIOCEN:

Zróżnicowanie klimatyczne, ochłodzenie klimatu do rozwoju zlodowaceń niżowych(b. zimno i małe okresy ocieplenia)

- intensywne wypiętrzanie utworów mioceńskich - kotliny przedkarpackie, u schyłku pliocenu ruchy podnoszące wschodnią część Wyż. Lubelskiej i wschodniej części Karpat - Wisła zmienia kierunek ze wschodniego na północny, tworzy odcinek przełomowy w okolicy Puław.

- powierzchnie zrównań - sprawa sporna do ilości i ich wieku:

* Karpaty Fliszowe - intensywna denudacja:
1. poziom beskidzki - Karpaty zachodnie ( Beskid Śląski, Żywiecki, Gorce)
2. poziom śródgórski -  widoczny na przedgórzach i w Beskidach - wys. 450 (część podgórska), 700-1000 w obrębie najwyższych pasm Beskidów.
3. poziom pogórski - 360m (część przedgórska) , 600-800m w centrum pasa Karpat Zewnętrznych.
4. poziom przydolinny - w stosunku do dna doliny: zróżnicowana od zachodu na wschód 40-50m - zach, 80-100, - wsch.
Różne teorie na temat wieku: 2 pierwsze - miocen, 2 kolejne - pliocen i dolny pliocen (wg Klimaszewskiego)

Inni sądzą, że wszystkie w pliocenie.

* Karpaty Wewnętrzne:
1. poziom szczytowy
2. poziom górski
3. poziom śródgórski
4. poziom pogórski
5. poziom przydolinny
wiek zróżnicowany poszczególnych poziomów, poziom przydolinny
najistotniejszy dla zlodowaceń tatrzańskich.

WYKŁAD VI

***CZWARTORZĘD
PLEJSTOCEN
- następuje zmiana warunków klimatycznych: okresy chłodne i cieplejsze
- brak ruchów tektonicznych, jedynie ruchy neotektoniczne

Podział plejstocenu:
Alpy                                Szafer
Wurm                              Varsovien II
Riss                                  Varsovien I
Mindel                              Cracovien
Gunz                                Jaroslavien

- plejstocen 2,5 mln - 700 tys.

Podział plejstocenu:
- zlodowacenie podlaskie
interglacjał przemyski
- zlodowacenie południowopolskie
interglacjał wielki
- zlodowacenie środkowopolskie
interglacjał eemski
- zlodowacenie bałtyckie

Zlod. najmłodsze: - Z. Wisły

-I. emski

Zlod. środkowopolskie: - Z. Warty

- I. Lubawski

- Z. Odry

Interglacjał Wielki: -I. Zbójne

- Z. Liwca

- I. mazowiecki

Zlod. południowopolskie: - Z. Sanu II

- I. ferdynandowski

-Z. Sanu II

- I. małopolski

-Z. Nidy

- I. Poleski

- Z. Narwii

-Preplejstocen

Ogólny podział:
- eoplejstocen (stosunkowo niewiele wiemy, słabo znany, brak zlodowaceń)
- mezoplejstocen
- neoplejstocen

I  zlodowacanie Narwi (podlaskie) - zniszczone ślady, dowiercono się tych osadów w niewielu częściach, było dwudzielne. Różne zasięgi wg różnych naukowców, długie dyskusje na ten temat.
Utwory morenowe są dość charakterystyczne, bo zawierają bo zawierają dość dużo materiałów podłoża.

Interglacjał prasnycki.

II zlodowacenie Sanu (południowo-polskie) - dwudzielne, max. zasięg ze wszystkich zlodowaceń, maź w drugim nasunięciu, kiedy wypełnia się depresja środkowopolska, lądolód dotarł do pasa
wyżyn i gór, ale podzielił się na kilka części (lobów), które opłynęły wyżyny i góry

(np. Świętokrzyskie), potem połączył się znowu i podlazł pod Karpaty (max 420m), a w Sudetach do ok 600m, wlazł w kotliny.

Jura Krakowsko - Częstochowska była nunatakiem wklęsłym (obszar centralny) - nie ma śladu egzaracji lodowcowej, akumulacji lądolodu.
- formy rzeźby - w kotlinach podkarpackich, na przedpolu Sudetów, zmiany sieci rzecznej w Kotlinie Sandomierskiej (pierwsza pradolina, słabo zaznaczona, odprowadzająca wody na wschód), szczątkowe moreny czołowe (na płaskowyżu Tarnowskim, Kolbuszowskim), szczątkowo zachowały się piaski kemowe i szczątki kemów.

W Sudetach - dużo form typu kemowego, terasy kemowe, stopnie kemowe, zmiany hydrograficzne na przedpolu sudeckim (wcześniej rzeki płynęły na północ, a po nadejściu lądolodu pozostały moreny, na to nałożyły się osady rzeczne i Nysa popłynęła na wschód, a po ustąpieniu lądolodu Nysa wróciła do swojego pierwotnego kierunku).

Interglacjał ferdynandowski

III zlodowacenie Wilgi - niewiele wiadomo o nim, znaleziono na Polesiu,
we wschodniej części Polski, zasięg jeszcze nieustalony, żadnych ważniejszych form.

Interglacjał

IV zlodowacenie Odry - niewielkie wątpliwości o zasięg w Sudetach (czy lądolód wlazł w Kotlinę Kłodzką, czy nie), a dalej już ustalony zasięg: daleko w obszar wyżyny Śląskiej, część jury wieluńskiej (do Widawki), Góry Świętokrzyskie(w dolinach), odcinek przełomowy Wisły, płasko lob na południe od Chełma we wschodniej części województwa Lubelskiego.
- formy rzeźby - w Sudetach bardzo dużo teras kemowych, kemy również w obrębie wyżyny Krakowsko- Częstochowskiej, północne skłony gór Świętokrzyskich, utwory morenowe mają
bardzo dużo materiałów podłoża, silna działalność egzaracyjna, ponowna zmiana rzek w Sudetach na wschód, tym razem Nysa Kłodzka nie wróciła w dolinę Oławy, ale wcięła się w swoje wcześniejsze osady i łupki rygla kamienieckiego (przełom epigenetyczny) i utrwaliła swój bieg.

Zlodowacenie Warty (drugi stadiał, zlodowacenie dwudzielne) - miał mniejszy zasięg, powstał nowy kierunek odpływu na zachód np.:
pradolina Wrocławsko-Magdeburska), wyraźne ciągi moren akumulacyjnych (we wschodniej Polsce) oraz moren czołowych (w części zachodniej) i spiętrzonych, gdzie występują silne zaburzenia glacitektoniczne (tłumaczenia różne: duże tarcie o podłoże), specyficzne podłoże podczwartorzędowe: liczne doliny rzeczne i wyższe tereny między nimi.

Interstadiał bugo-narwi - wody odprowadzane w kierunku zachodnim, powstał warszawski węzeł hydrograficzny.

Nizina Mazowiecka - ma wszystkie elementy zlodowacenia Odry. Generalnie występuje na obszarze Niecki Brzeżnej. Na nieckę warszawską nakłada nam się niecka centralna  - podłoże trzeciorzędowe
było bardzo urozmaicone, a na to nałożyła się sedymentacja plejstoceńska - utworu zastoiskowe i morenowe. Utwory zastoiskowe związane były z kopalnymi dolinami rzecznymi, w dolinie Wisły i
jej dopływów. Utwory morenowe: stadiał Warty, Wkry, Mławy: sandry, moreny czołowe, moreny denne, kemy, kemy, pradolina i tak się utworzył prosty ciąg form rzeźby.

V zlodowacenie Wisły (północnopolskie) - Nizina Mazowiecka - wschód Niziny Podlaskiej - Polesie Lubelskie - południe Wyżyny Lubelskiej - Wyżyna Kielecko - Sandomierska - zachodnia Wyżyna
Łódzka (zasięg zlodowacenia). Występują trzy poziomy terasowe (terasa otwocka - najstarsza i  z najstarszymi wydmami na terenie Polski).

Fazy:
- leszczyńska - Gubin - Płock, południowe krańce. Moreny czołowe (głównie akumulacyjne bez zaburzeń glacitektonicznych) i bardzo małe sandry, bo lądolód był bardzo uszczelniony, więc
wody krążyły przeważnie wewnątrz lądolodu i pod nim.
Powstała pradolina Głogowsko- Barucka.

- poznańska - wyraźna strefa marginalna, moreny czołowe akumulacyjne, w niektórych częściach zaburzenia glacitektoniczne, niektóre moreny są spiętrzone (Wał Pożegowski, Góra Maraska), sandry nieco większe, niż w f. Leszczyńskiej, bardzo dużo faz recesyjnych, aż 25 (lodowiec bardzo często zatrzymywał się podczas wycofywania się - subfaza chodzieska, krajeńska i kujawska).

Pojezierze Wielkopolskie - faza leszczyńska i poznańska.

- pomorska - najświeższa, najbardziej czytelna w krajobrazie rzeźba, 2 loby lodowcowe: Lob Odry i Wisły (wypełniające Nieckę Szczecińską, obniżenie perybałtyckie) + wiele mniejszych lobów, różna aktywność lobów (mniej dynamiczna rzeźba lobu szczecińskiego), moreny w zasadniczej części spiętrzone, fazy recesyjne miały moreny akumulacyjne, zaburzone przez procesy wytopiskowe, bardzo dobrze rozwinięte pola sandrowe, dużych rozmiarów (np.: sandr augustowski, Brdy, Wdy), duża różnorodność faz recesyjnych (subfaza kaszubsko-warmińska, koszalińska), zmiana odpływu kierunków wód (pradolina toruńsko-eberswaldzka -Warty i Noteci - na zachód, a na wschód pradolina warszawsko-wileńska do zlewiska Morza Białego).

- gardzieńska (gardzieńsko-wolińska) - moren czołowych mało,ale zaburzone glacitektonicznie, nie tworzą wyraźnych ciągów, morena czołowa na Wyspie Wolin i bezpośrednio koło Jeziora Gardno, bardzo mało sandrów, formy typowe to moreny denne, Puszcza Wkrzańska - trochę utworów w obrębie Niecki Szczecińskiej: pradolina pomorska- zbiór kilku dłuższych i krótszych odcinków, określanych jednym mianem, 2 kierunki przebiegu: równoleżnikowy (np. pradolina Łeby-Redy) oraz południkowy (meander kaszubski).

Miąższość czwarotrzędu:
-największa: Polska północno-wschodnia i północna.
-najmniejsza: obszary górskie i znaczna część obszarów
wyżynnych.

Z plejstocenem wiążą się także zlodowacenia górskie i działalność eoliczna (ta działalność dotyczy tylko zlodowacenia Wisły, dlatego że wszystko to, co tworzyło się wcześniej, zostało zasypane - utwory kopalne).

Pojezierze Suwalskie - w odniesieniu do zlodowacenia Wisły - rzeźba podlegała tylko z bardzo krótkim okresem niszczenia peryglacjalnego (schyłek zlodowacenia Wisły i niszczenie holoceńskie), dodatkowo znaczne części tego pojezierza są wylesione i lasy nie maskują
rzeźby.

Jednostki geologiczne: wyniesienie suwalsko-mazurskie i obniżenie perybałtyckie.

Najwyżej- Garb Wiżajn, najniżej okolice Jeziora Pomorze. Współczesna powierzchnia obniża się z północy na południe. Przed czwartorzędem rzeźba była inna.

2 duże doliny: Augustów-Olecko-, Fillipów - okolice Wiżajn były niżej, a okolice Sejn - wyżej. Czyli zupełnie na odwrót niż dzisiaj.

Miąższość utworów od 300 do 20m (300 - N, 20 - S).

Na północy lądolód pozostał dłużej, więc lepsza akumulacja, dodatkowo silne zaburzenia glacitektoniczne, bogactwo różnego rodzaju form: ozy, kemy limnoglacjalne (np: oz turtulski, towarzyszący dolinie Czarnej Hańczy), pagórki o starszych jądrach, morena czołowa i inne.

Występowanie pokryw lessowych i eolicznych w Polsce:
- rejon lubelski - lessy mają nawet do 40 m, bardzo dobrze rozwinięte wąwozy, klasyczna rzeźba lessowa.

- rejon sandomierski - wschodnia część przypomina rejon lubelski, zachodnia część charakteryzuje się znacznie mniejszą miąższością lessów, które dostosowują się do rzeźby podłoża.
- rejon krakowski -podobnie jak zachodnia część rejonu sandomierskiego, less łagodzi starszą rzeźbę, głównie w niecce nidziańskiej, część krakowska Jury ciekawa, lelowska wyspa lessowa - formy krasu zakrytego, na powierzchni widać tylko kociołki, zagłębienia, a less dostosowuje się do form, zapada
się w głąb (tzw. łykowce).
- rejon podkarpacki
- rejon przedsudecki - dyskutuje się na temat wieku lessów, kierunku nawiewania, ilości etapów osadzania.

* krajobraz wydmowy, utwory eoliczne - w całej Polsce, najmniej na północy i na pojezierzach, całe mnóstwo w pradolinach i sandrach
Kształt: paraboliczne i łukowe. Najstarsze ze zlodowacenia Wisły z fazy leszczyńskiej, terasa otwocka, sandr nowotomyski w Wielkopolsce. Wszystkie wydmy - reszta - ze zlodowacenia Wisły (późny Vistulian - dryas).

WYKŁAD VII

ZLODOWACENIA GÓRSKIE

a)Tatry - równolegle ze zlodowaceniami nizinnymi Sanu I i II- najstarsza pokrywa Antałówki, występowało prawdopodobnie też w Beskidzie Żywieckim. Karpaty - procesy denudacyjno-wietrzeniowe, częściowo doprowadziło to do inwersji.
Osady niszczenia odprowadzane na niewielkie odległości (sedymentacja w obrębie dolin rzecznych - najwyższe poziomy terasowe w dolinach rzek karpackich).

W centrum Tatr formy glacjalne związane z 3 kolejnymi zlodowaceniami -

współczesna rzeźba Tatr - efekt nakładających się 3 zlodoawceń.

Na Podhalu, na przedpolu stożki napływowe rzecznolodowcowe, najwyższy stożek związany z najstarszym zlodowaceniem (+ - zlodowacenie Sanu), zniszczona forma i materiał w znacznym stopniu zasypany. Pokrywy fluiwoglacjane

W następnym zlodowaceniu (Odry), sedymentacja na większym obszarze i w związku z tym, jest mniejsza miąższość. Dolina Chochołowska, Kościeliska, Suchej Wody, Białki

Ostatnie zlodowacenie (Wisły) - jeszcze niższe stożki napływowe.

Na Podhalu mamy 3 poziomy stożków napływowych rzeczno-lodowcowych: poziom Antałówki (najwyższy), poziom Bystrego (sedymentacja dwudzielna), stożek Zakopanego (najlepiej zachowany).

W dolinach rzek karpackich - 3 poziomy teras o podobnym wieku (też z 3 zlodowaceń).

Najdłuższy lodowiec:

14 km (lodowiec Białki z bocznymi Rybiego Potoku i Roztoki)

drugi lodowiec: 8 km Suchej Wody.

Tatry Wysokie - bardzo duży stopień przeobrażenia glacjalnego zarówno w obrębie stoków jak i dolin:

kotły ( proste, złożone, np.: K.Gąsienicowe, Dolina 5 Stawów),

w zależności od wysokości - piętrowość kotłów (Morskie Oko - Czarny Staw), suche lub wypełnione (suche: za Mnichem, Mięguszowiecki), moreny recesyjne. Podcinanie i rozwój kotłów, powstanie ostrych turni i ścian (kartingi), jamy egzaracyjne.

Tatry Zachodnie - krótsze lodowce:

Dolina Chochołowska 6 km., pozostałe 3-4km, mniejszy stopień przeobrażenia glacjalnego,

klasyczne formy: Dolina Miętusia, Dolina Małej Łąki.

Efektem działalności procesów wietrzeniowo-denudacyjnych i działalności lodowców Karpaty obniżyły się o 30-50 m. 

Na Antałówce spoczywają żwirowiska najstarszego zlodowacenia, na Bystrem leżą żwirowiska
starszego zlodowacenia, z moreną w Kuźnicach więżą się żwirowiska najmłodszego zlodowacenia.

W Tatrach Zachodnich występują 3 cykle recesyjne a w Tatrach Wysokich wylicza się ich 6.

Na stokach Pilska i Babiej Góry - niższe - przypominające kotły lodowcowe ( B. Żywiecki).

Karpaty- brak rozwoju zlodowaceń, ale silne wietrzenie mechaniczne, inwersja rzeźby.

b)Karkonosze - formy glacjalne: kotły lodowcowe, słabo wykształcone doliny lodowcowe, bo jęzory lodowcowe były krótkie (2,5-3 km), moreny czołowe, bardzo dużo moren recesyjnych,
zwłaszcza na przedpolu kotłów lodowcowych.

Karkonosze były zlodowacone kilkakrotnie - zlodowacenia te nie występowały równolegle ze zlodowaceniami niżowymi, były one bardziej stabilne niż niżowe, intensywniejsze w fazach anaglacjalnych.

Karkonoskie zlodowacenia:
- przed zlodowaceniem Odry (tzw. zlodowacenie stokowe) - brak większych form glacjalnych.
- zlodowacenie Odry (dwudzielne):
* faza A - do 900 m, jęzory długości w granicach 3 km.
* faza B - ograniczała się tylko do kotłó lodowcowych i małych lodowczyków, które połączyły się ze sobą.
- zlodowacenie Wisły - dość znaczne rozmiary.

Lodowce- Śnieżne Kotły, 2 km długości

- Czarny Kocioł jagniatkowski- 1,7km

- Kocioł Wielkiego Stawu

- Kocioł Łomniczki

WYKŁAD VIII

Bałtyk
- holocen - tworzenie Bałtyku i nizin nadmorskich.
- wcześniej w plejstocenie:
* pierwszy zalew w trakcie Inetrstadiału Wielkiego (mazowieckiego), dobrze znane południowe zasięgi, północne mniej; morze holsztyńskie. Tylko zachodnia część Bałtyku.

* interglacjał eemski - większy zasięg, południowe brzegi stosunkowo dobrze znane, północna granica hipotetyczna - morze eemskie.

* morze elbląskie - ostatni zalew w czasie interstadiału breerub, bardzo duży zasięg mórz, znacznie większy niż współczesny zasięg Bałtyku. Okres zlodowacenia Wisły.

Jednak to nie miało żadnego wpływu na obecny kształt morza Bałtyckiego.
To co mamy obecnie zaczęło się kształtować pod koniec plejstocenu, kiedy zaczął ustępować lądolód i zaczęły się ruchy izostatyczne. Szybki ociepleni, lądolód wycofuje się a na przedpolu dużo zbiorników zastoiskowych.

Początkowe fazy powstawania współczesnego Bałtyku:

- bałtyckie jezioro lodowe - około 9 tys. lat p.n.e. (Finowie nazywają to morzem, bo zbiornik miał połąćzenie z Morzem Białym).

- morze yolidowe - około 8 tys. lodowiec wycofał się bardziej na północ, zbiornik zyskał połączenie z Morzem Białym i Północnym, charakterystyczna fauna: małż yoldia arctica, brzegi morza dość znacznie przesunięte na północ w stosunku do brzegów obecnych, kilkadziesiąt metrów niższy poziom.

Może Yoldiowe ma kilka stadiów, gdy lodowiec się cofa, półwysep Skandynawski zaczyna się podnosić, utrudniony kontakt z morzem Północnym, ale brzegi nadal bardziej na północ niż dziś.

- morze litorinowe (od ślimaka Litorina, litorea) - sięgało dalej na południe nią dzisiejsza linia brzegowa.

Mniejsze:
- morze limnea, starobałtyckie, Mya (małże)
- aby określić etapy rozwoju Bałtyku, wykonano wiercenia geologiczne i badano w nich zawartą faunę, poza tym określano położenie wałów brzegowych, które dobrze widać w krajobrazie.

W oparciu o te badania wyszło:
* 3 etapy (ingresji - poziom wyższy niż obecnie):
a) 1 ingresja holoceńska - wczesnoatlantycka, przełom okresu borealnego i atlantyckiego

8200 - 7800 lat
b) 2 ingresja - późnoatlantycka, 6400 - 6000 lat.
c) 3 ingresja - młodoholoceńska, niedokładnie określony wiek.
*były one przedzielone 2 okresami niższych stanów wód:
a) 7400 - 6400 lat, morze obniżyło się o 2,5 -3 m.
b) poziom jeszcze niższy, obniżył się do około 5 m (niżej niż obecnie).
Była to tak zwana transgresja litolinowa (wg Rosy), zastanawiają się czy nazywać to morzem litolinowym.

Efekty zmian poziomu morza:

- zmienna baza erozyjna, widać w dolinach rzecznych, do momentu ingresji wiodącym procesem była erozja, potem zaczęły  przeważać procesy akumulacji.

Różna miąższość osadów, różnie rozmieszczone w profilu poprzecznym i podłużnym:
osady wypełniają dolinę do pierwszego stopnia terenowego.

W profilu poprzecznym: jeżeli płynęła własną doliną, to była w stanie ją zasypać własnymi osadami, jeżeli rzeka płynęła pradoliną to rzeka osadzała utwory, ale nie była w stanie zasypać całej formy dolinnej swoimi osadami, utrzymywał się podwyższony poziom wód gruntowych, powstawały bagna i torfowiska.
Od maksymalnego rozprzestrzeniania się morza rozpoczyna się kształtowanie lini brzegowej. Mamy wybrzeża wyrównane, akumulacyjne, stosunkowo niewielkie odcinki są klifowymi (klif martwy lub aktywny - te dzielą się na stadium początkowe, zaawansowane i końcowe). Rozwój mierzei.

Martwe klify występują na południe od Sopotu, wyssoczyzna Elbląska.

Klify aktywne:
-k. osypiskowy -  w utworach piaszczystych
-k. obrywany - w utworach zwięzłych, np.: glina
-k.zsuwiskowo-spływowy - skomplikowana, budowa + wysięki wód, które umacniają klif.

Przykłady tempa cofania się klifów:
- cypel Orłowski - 1963-75 - 1m/rok
- Jarosławiec - 1842-1922 - 0,41-0,60 m/rok
- Ustka - 1862-1938 -2 m/rok
- Wolin - 0,26 - 1,3 m/ rok
- Trzęsacz - 0, 31 - 0, 41 m/rok
- Niechorze - 0,4 - 0,71 m/rok
Obecnie w  niektórych miejscach w celach akumulacyjnych klify zaczynają być wycinane.
Od Rowów do Białogóry - mierzeja łebska
Słowiński PN - najpiękniejsze wydmy.
Wydmy ruchome - ewoluują z barchanów, w wydmy barchanowo-łukowe i łukowe.

Najwyższe są barchany, najniższe wydmy łukowe, 

57% wydmy ruchome, 43 % wydmy stbilne (na obszarze od Rowów do
Białogóry).

Szybkość ruchu wydm - najszybsze są barchany, najwolniejsze łukowe.

Wydmy powolne - 2 metry rocznie, 59% wydm ruchomych, umiarkowanie aktywne 2-5 m/rok - 23%, szybkie- powyżej 5 m, 18%.

Holocen zapisał się nam:

-osadami morskimi i eolicznymi
-bardzo charakterystycznym krajobrazem związanym z morzem, niecką Bałtyku.
-na pozostałych terenach osady rzeczne o różnych facjach.
-jeziora, sedymentacja zwłaszcza w płytszych miejscach jeziornych (10-20)
-pokrywy zwietrzelinowe, grawitacyjne w górach.

WYKŁAD IX

Rośliny  w Polsce.

a)rośliny trzeciorzędowe (relikty):
-skalnica tatrzańska (endemit Karpat Zachodnich)
-ostróżka tarzaska.

b)rośliny epoki lodowcowej:
-wierzba zielna
-wierzba żyłkowana (małe krzewiątko)
-wierzba śląska (krzew)
-dębik ośmiopłatkowy
-wierzba lapońska
-brzoza karłowata
Dalszy rozwój roślin, to wędrówka gatunków z różnych kierunków z różnych kierunków - gatunki borealne, oceaniczne, pontyjskie.

Zlodowacenia przerwały rozwój roślin trzeciorzędowych - zasiedlały ziemie polskie nowe rośliny:

-dryas najstarszy - północna Polska - pustynia subarktyczna, na południu bezdrzewna tundra.

-Bolling - pierwsza brzozowe, płaty leśne z sosną, modrzewiem i limbą.

-Dryas starszy - tundra lesista z kępkami brzóz drzewiastych, brzozą karłowatą, dębikiem ośmiopłatkowym, piołunami

-Allreod - lasy brzozowo-świerkowe na niżu, w górach ze świerkiem, modrzewiem o olchą.

-Dryas młodszy - na południu lasy brzozowo - sosnowe, na północy i w środkowej części Polski, tundra lesista.

Początek holocenu:

-preborealna - w całym kraju rzadkie lasy brzozowe, brzozowo-sosnowe, na południu również świerk. Na południu również rośliny stepowe.

-Borealna - lasy sosnowe z leszczyną, pojawia się dąb, wiąz i lipa. Na północnym-wschodzie, pojawia się świerk, który w Karpatach wypiera sosnę.

-Atlantycka - najcieplejszy okres holocenu, rozprzestrzenia się las liściasty, sosna wycofuje się na mniej urodzajne podłoże. Dominuje dąb, lipa wiąz, jesion, klon, olcha, pojawia się grab-dęby atlantyckie ( to bardzo ważne ogniwo w datowaniu), wspaniały materiał stolarski.

-Subborealna - spadek udziału drzew liściastych (zwłaszcza wiązu i lipy), ekspansja buku, jodły, grabu i świerków. Wzrost pyłków roślin uprawnych i synantropijnych.

-Subatlantycka - cofanie się zasięgu jodły, buku na niżu i i wzrost udziału roślin uprawnych, wykształcanie się w Karpatach regla jodłowo-bukowego. Znaczne uszczuplenie powierzchni lasów i uszczuplenie gatunków.

Cechy charakterystyczne roślinności Polski:

-Brak barier do wędrówki, więc swobodne migracje

-Obszar zdominowany przez utwory glacjalne, co wpływa na charakter roślinnności.

-Kontrast pomiędzy roślinnością gór a obszarem niżowo-wyżynnym: znacznie więcej w stosunku do powierzchni jest takich roślin, które występują tylko w górach lub mają tam swoje centra występowania. Rośliny górskie są gatunkami ekspncyjnymi.

-Typowość w stosunku do Europy - stosunkowo niewiele roślin ma swoje zamknięte granice występowania na terenie Polski:

- 53,7% - element przechodni

- 58% - zespoły roślinne

- ilość endemitów w Polsce - najwięcej w Tatrach, w górach (12 zespołów roślinnych) i teren Polski południowo-wschodniej (głównie wyżyny), reszta kraju prawie w ogóle nie ma.

Zagęszczenie występowania roślinności:
- subatlantyckiej - max - północno-zachodnia część, ku NE maleje
- kontynentalnej - max - SE, ku NW maleje
- borealnej - max - NE, maleje ku S

Granice zasięgu drzew:
- olcha szara - granica N - Karpaty i kotliny podkarpackie, Sudety i Nizina Śląska + wyspowo wzdłuż dolin rzecznych i i południowa granica części Żuław.

- buk - wschodnia granica o urozmaiconym przebiegu: pas wyżyn, Wał Trzebnicki, środkowa Wielkopolska aż po Warmię + występowanie wyspowe na obszarze Wielkopolski i wyżyny Lubelskiej.

- świerk - granica północna - wyraźna przerwa w rozsiedleniu świerku w Bieszczadach i nad środkowym Sanem - bo jest  za ciepło, ciepłe wiatry z nad niziny Poznańskiej - granica przebiega - z zachodu na wschód + przez środek Polski, granica południowa Polska NE.

- jodła - granica północna - góry i wyżyny, cofanie się jodły w obszarze wyżyny Łódzkiej - wrażliwa na gęstość opadu;
gęstość opadu :
p/n - p - wartość opadu w sezonie wegetacyjnym (mm), n- liczba dni z
opadami w tym sezonie.
Do 5 mm - nie będzie rosła, powyżej 5 mm, rośnie.

Siedliska roślinności naturalnej:

- bory sosnowe - cała Polska - słabo rozwinięty  podszyt, ubogie runo, obficie występują mchy i porosty - zróżnicowanie roślinności wynika z głębokości poziomu wód gruntowych.

# bory sosnowe suche - bardzo ubogie, borówka, bruszwica.

# bory sosnowe świeże - niewielkie, dęby brzoza, jarzębina, bogatszy podszyt (czasem leszczyna), bogatsze runo (borówka czarna).

# bory sosnowe bagienne - bogata roślinność, w domieszce brzoza omszona, bogate runo i podszyt, borówka bagienna.
- bory świerkowe i jodłowe - góry
- bory mieszane - cała Polska za wyjątkiem gór. Na glebach brunatnych kwaśnych i zdegradowanych.
- murawy i zarośla kserotermiczne - dolina dolnej Wisły - zbiorowiska bogate florystycznie, przedstawiciele: trawy, torfity wiosenne, żarnowiec, miotlasty)
- grądy - Puszcza Kampinowska, Białowieska, dominuje: grab, dąb, lipa, domieszka, klon pospolity, buk, wiąz, tumielina, bujne runo.

# grądy typowe

# dębowy

# buczyny - Pobrzeże Kaszubskie
- lasy łęgowe - łęgi należą dziś do rzadkość na ich miejsca powstały łąki i pastwiska, niewielkie obszary bliskie sąsiedztwo wód, charakterystyczny ruch poziomy wód, brak procesów bagiennych.
lasy łęgowe - łęgi należą dziś do rzadkości na ich miejsca powstały łąki i pastwiska, niewielkie obszary bliskie sąsiedztwo wód, charakterystyczny ruch poziomy wód, brak procesów bagiennych.
W Polsce spotykamy trzy typy lasów łęgowych:
-łęgi wierzbowo-topolowe wraz ze wczesnymi stadiami ich rozwoju - wiklinowiskami nadrzecznymi;
-łęgi wiązowe i wiązowo-jesionowe występujące w dolinach dużych rzek Polski;
-łęgi jesionowo-olchowe występujące w dolinach małych rzek

# łęgi wiązowe - lasy nadrzeczne występujące w dolinach rzek i strumieni, na siedliskach wilgotnych, w których głównym czynnikiem ekologicznym warunkującym życie i rozwój jest poziomy ruch wód. W Polsce spotykamy trzy typy nadrzecznych lasów łęgowych:
- łęgi wierzbowo-topolowe wraz ze wczesnymi stadiami ich rozwoju - wiklinowiskami nadrzecznymi
- łęgi wiązowe i wiązowo-jesionowe występujące w dolinach dużych rzek Polski;
- łęgi jesionowo-olchowe występujące w dolinach małych rzek występowanie: kraina Miechańsko-Sandomierska, Mazowiecka, Żuławy Wiślane

# topolowe

# jesionowo - olszowe
- ols typowy - cała Polska na pobrzeżach dolin rzecznych, jezior i bagien.

# ols kępowy

# ols wierzbowy, tzw łozowiska

Regionalizacja zespołów roślinnych:

Szafer - geograficzne rozmieszczenie roślin na obszarze Polski (wydzielenie dzielnic itp.). podział florystyczny/ podział fizyczno - geograficzny

- Matuszkiewicz - kryterium: element fitosocjologiczny (socjologia roślin, związki miedzy nimi. Szukał cech indywidualnych i wyjątkowych. Regiony odbiegające od podziału fizyczno - geograficznego.

Wyróżnienie 4 obszarów:

a) Niż Środkowoeuropejski

- Sudety

- Karpaty i Beskidy

b) Niż Wschodnioeuropejski

Polesie, Wołyń i Mazursko - Podlaskie

W obrębie Niżu - Pojezierze Pomorskie

HALOFITY - (słonolubne) pobrzeże Bałtyckie (Bałtyk i zasolone podłoże)

c) region Wielkopolsko - kurpiowski

RZEŹBA Z GEOLOGIĄ I ROŚLINNOŚĆ

typologia krajobrazu

KLIMAT -

istotny w skali globalnej, a w skali regionalnej ma mniejszy związek. Dopasowuje się do regionalizacji fizyczno - geograficznej (regionalizacje klimatyczne)

- Romerowska klasyfikacja klimatyczna

elementy klimatu i zmienność klimatu na linii północ - południe i wschód - zachód (zróżnicowanie termiczne, opadowe itd.)

- Klasyfikacja Okołowicza

zmienność wpływów oceanicznych i kontynentów

- podział według bilansu cieplnego = Paszyński i Krawczyk

E/R dla okresu gdy R>0 (%)

E - zużycie ciepła na parowanie

R- saldo promieniowania

- wydzielenie jednostek rolniczo - klimatycznych według Gumińskiego

^ klimat i ukształtowanie powierzchni

^ długość trwania okresu wegetacyjnego

pasowość dzielnic klimatycznych dostosowana do orografii. Elementy termiczne pozwoliły na wydzielenie dzielnic (według okresu wegetacji)

a) cieplejszych (zachodnich)

b) chłodniejszych (wschodnich) wyjątkiem jest dzielnica Tarnowsko - Sandomierska

- typologiczne podejście - zwłaszcza na poziomie mikroklimatów -> mało typologii, dotyczy tylko pewnych obszarów

np. dla gór - typologia Hessa -> wydzielenie pięter klimatycznych w poziomach gór i pogrupowanie w

3 typy klimatów:

1) - średnie temperatury roczne

- opad śnieżny i długie zaleganie pokrywy śniegowej

typologia:

powiązania z rzeźbą z uwzględnieniem ekspozycji oraz górnej granicy lasu, granicy wiecznego śniegu

Tatry - a) powyżej 2300 metrów -> klimat niwalny (warunki typowe to śnieg zalegający 305 - 330 dni)

-> klimat seminiwalny (zaleganie śniegu przez 290 dni)

b) klimat niwopluwialny - przewaga śniegu, występowanie deszczu

piętro umiarkowane, zimne i chłodne.

Między granicą górną lasu, a linią wiecznego śniegu

zaleganie śniegu przez ok. 140 dni

c) pluwioniwalny - przewaga deszczu - najniższe piętro Tatr

HYDROLOGIA

brak określonej regionalizacji.

Zlewnie i dorzecza (ich granice)

a) regionalizacja

b) kompleksowa charakterystyka obszarów

GLEBY

dzielimy ze względu na typy, genezę, skałę macierzystą - układ mozaikowy, nieuporządkowany.

Jedyna metoda uporządkowania jest podejście wskazujące czy dane gleby są charakterystyczne dla danej strefy klimatycznej czy nie.

a) gleby strefowe (typowe dla strefy klimatycznej)

b) gleby niestrefowe (góry i obszary antropogeniczne) np. czarnoziemy

c) śródstrefowe (hydromorficzne - bagienne, murszowe, czarne ziemie, mady, rędziny) - mozaika - kryterium drugorzędne stosowane do opisu małych jednostek regionalnych

np. kryterium glebowe niziny Szczecińskiej

CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH JEDNOSTEK REGIONLANYCH

PODPROWINCJA: POBRZEZE POŁUDNIOWO - BAŁTYCKIE

Makroregiony: Szczeciński, Słowiński, Pobrzeże Gdańskie

* kryteria wydzielania:

- HIPSOMETRYCZNE (granica - północna linia brzegowa Bałtyku, południowa - załamanie terenu ok. 25 metrów oddzielające pobrzeże od pojezierzy). Czasem obszary dosyć wysokie np. 140 m; 115 m na wyspie Wolin (są to elementy punktowe).

Kryterium 25 m - różna szerokość, w obrębie niziny Szczecińskiej dużo, a bardzo mało na Pobrzeżu Słowińskim

- TEKTONICZNE (mniejsze jednostki - strefa Łeby, obniżenie perybałtyckie, Żuławy Wiślane itd)

zachodnie Pobrzeże Szczecińskie jest inne niż wschodnie, ponieważ o obrębie bloku Gryfic, Wolina i Kołobrzegu trzon krystaliczny usytuowany jest bardzo głęboko (skały krystaliczne prekambryjskie), a płytko utwory mezozoiczne (bez kredowych) oraz utwory kredy zlokalizowane osobno (wschodnia część bloku Wolina i Gryfic oraz Kołobrzegu, a brak na zachodniej części).

Na wschód od Koszalina następuje zapadanie miąższości skał paleozoicznych i mezozoicznych, a dźwiganie podłoża krystalicznego.

Kreda stanowi ciągła pokrywę - na wschodzie wydzielenie jednostek makroregionalnych.

- GEOMORFOLOGICZNE - duża monotonia rzeźby, dominuje przestrzennie wysoczyzna morenowa (morena denna podzielona na płaty przez rzeki i fragmenty pradolin). W obrębie Niziny Szczecińskiej utwory zastoiskowe. Brak większych ciągów czołowomorenowych (tylko punktowo: Wolin, Wzgórza Szczecińskie, Bukowe, okolice Koszalina, Pobrzeże Słowińskie, jezioro Gardno, na wschód od jeziora Łebsko, wysoczyzna Elbląska). Sandry.

Monotonia na Żuławach - delta Wisły i utwory aluwialne.

Na wschodniej części Niziny Szczecińskiej dużo akumulantów:

- glebowe - gleby rozwinięte na utworach zastoiskowych - czarne ziemie na Nizinie Szczecińskiej, mady i czarne ziemie na Żuławach

- ujecie krajobrazowe -

* strefa nadmorska (mierzeje, a na nich wydmy)

* jeziora przybrzeżne

* równiny (płaskie) z utworami zastoiskowymi (na zapleczu jezior przybrzeżnych)

Na Żuławach charakterystyczne błota przymorskie.

pasmowy układ związany z holocenem i rozwojem Bałtyku

Wysoczyzny morenowe wysoko wyniesione, porozcinane głębokimi dolinami. W części kęp sa klify. Poza klifami - wszystkie elementy pochodzą z plejstocenu.

Silne poddanie działalności morza. Specyficzny mikroklimat i warunki hydrologiczne. Procesy geomorfologiczne związane z abrazją (podniesienie się poziomu morza w ciągu ostatnich 100 lat). procesy naturalne i antropogeniczne.

Wraz ze zmianą procesów dochodzi do podtopień i zmiana szaty roślinnej, gdyż pierwotnie roślinność podtapiana wycofywała się.

Znaczący krajobraz -> Dolina Dolnej Odry (zauważalna działalność rzeki).

Główny element krajobrazu to tereny rzeczne. Jest ich 5:

I - Dość rozległa terasa zalewowa i torfowa. Torf różnej miąższości (czasem dochodzą do 8 metrów). poniżej torfu powierzchnia piaszczysto - żwirowa.

II - 8 - 6 metrów n.p.m. żwirowo - piaszczyste 9warstwa została utworzona po fazie Wolińskiej gdy Odra popłynęła na północ)

III - 15 - 12 metrów

IV - 20

V - 26

Poziomy IV i V powstały przed fazą Gardzieńską gdy na tych terenach było zastoisko, a odpływ z niego odbywał się na zachód.

NIECKA MIEDWIAŃSKA (Nizina Pyrzycha- na Nizinie Szczecińskiej)

I - 15 - 18 metrów (jeziora)

II - 24 - 22 m

III - 28 - 26 m

IV - 36 - 32 m

V i 52 - 45 m

Szereg stopni ułożonych koncentrycznie.

Ślady opadania zastoiska z fazy gardzieńskiej. Na II i III poziomie całkowicie wykształcone iły warwowe, na wyższych poziomach mułki, a na poziomie najniższym częściowo zatopione utwory starsze niz to zastoisko.

W tej jednostce obserwuje się bardzo jednorodną rzeźbę.

WZGÓRZA SZCZECIŃSKIE I BUKOWE

Różnią się fizjonomią krajobrazowa i budującymi osadami, ale w jądrach ich znajdują się osady starsze -> przekroczone moreny czołowe.

Formy powierzchniowo płaskie, wysoko podniesione, ale z zaburzeniami glacitektonicznymi.

moreny spiętrzone osadami starszego pochodzenia -> porwaki oligoceńskie.

Na północy duże zaburzenia glacitektoniczne, bo prócz porwaków oligoceńskich są tez kredowe.

PORWAKI - powierzchnie płaskie pokryte glina morenową.

GLACITEKTONICZNE - młodsze - zgodne z osią, a starsze - niezgodne z osią we Wzgórzach Bukowych.

WYSPA WOLIN (+ Uznam)

Duże zróżnicowanie krajobrazowe - morena czołowa wysoko wyniesiona ( 115 m n.p.m.) i podcięta klifem częściowo aktywnym (klif ten jest martwy koło Międzyzdrojów). na południe od moreny mały sandr (dochodzi on do Zlewni Szczecińskiej), który jest podcięty klifem zalewu/

Na zachodzie guz morenowy (90 m) - forma starsza niż faza gardzieńska. pozostałe to równiny moreny dennej z osadami wytopiskowymi.

LINIA BRZEGOWA BAŁTYKU

Największa dynamika zjawisk.

odcinki klifowe Bałtyku - ok. 45 km. klify różnią się w zależności od materiału, z którego są zbudowane. Wyróżniamy klify:

- piaszczyste - klif osypiskowy (dominuje tu abrazja - podcinanie od dołu, a podczas ciszy - aktywne procesy osypiskowe; kąt naturalnego zsypu)

- gliny morenowe - klif obrywany ( abrazja plus obrywy - przyspieszane dodatkowo przez działalność roślinności)

- klif zsuwiskowo - spływowy - zróżnicowanie budujących go utworów - np. glina morenowa, piasek, mułki. W piaskach następuje osypywanie sie materiały, a w glinach obrywy.

KRAJOBRAZ WYDMOWY

1) mierzeje:

Bramy Świny

Dziwnowska

Łebska

Helska

Wiślana

Jezioro Jamno

Jezioro Bukowo

Jezioro Kopań

Jezioro Wicko

2) wydmy na pobrzeżu Słowińskim, nad Zalewem Szczecińskim, na Żuławach

Zachodnia część Zatoki Gdańskiej obejmuje kilka kęp (ładne klify)

Kępa Regłowska z klifem Orłowskim

Kępa Pucha

Kępa Swarzewska

Kępa Okszycha

Zróżnicowanie na profil i aktywności (tempo cofania się)

Kępa Regłowska- różna zmienność zależna od budowy. (znany klif orłowski).

tempo cofania się klifu wynosi tu 1 metr na rok (średnio); podczas sztormu tempo to zwiększa się, natomiast podczas ciszy - brak. pomiary fotogrametryczne z lądu i z wody.

1596 r. mapa Clemensa - wysoka jakość, niedokładny pomiar - różnice ok. 1 metra na mapie i w rzeczywistości.

W ostatnich 20 latach prędkość cofania się klifu zmniejszyła się, ale nastąpiło cofniecie się klifu na większym odcinku niż do tej pory było to obserwowane. Zmiany prędkości i obszaru cofania się klifu zależna przede wszystkim od abrazji, ale tez od działalności człowieka.

Jezioro Ptasi raj - mierzeja Meszyńska oddziela je od Zatoki Gdańskiej -> prowadzone badania intensywności abrazji morskiej - śr. roczne tempo cofania się wynosi tu 12 metrów (!!). Jest to efekt wybudowania tu portu północnego (ingerencja człowieka w środowisko).

Półwysep Helski - budowa portu i falochronów we Władysławowie spowodowała, że Hel w niedługim czasie może stać się wyspą. Intensywne niszczenie mierzei od północy. Ląd przyrasta jedynie w części szczytowej, natomiast pozostałe części są niszczone.

Różne obiekty chroniące np. falochrony, opaski,

metoda refultacji (uwodniony piasek dostarczany na plażę, by ją powiększyć i umocnić - > kosztowna i mało skuteczna)

Różne groty w okolicach Pucka (Mechowo) w utworach piaszczysto - żwirowych z korytarzami do 30 metrów. Lepiszcze węglanowe, nacieki.

Znaczna dynamika w kępie Swarzeniewskiej od strony morza - cofanie się 2,5 - 3 m na rok. Ale obecni klif się nie cofa, bo zbudowano opaski, by utrwalić brzeg.

Dynamika duża tez w Mierzei Łebskiej - pobrzeże Słowińskie (Nizina Gardzieńsko - Łebska). Zróżnicowanie rzeźby: krajobraz pseudogórski (morena czołowa o wysokościach względnych powyżej 100 metrów). Mierzeja zwydmiona - wydmy ruchome; krajobraz wydmowy, lagunowy (jezioro Łebsko, Gardno i inne mniejsze), krajobraz deltowy (delta rzeki Łupawy), krajobraz równin nadmorskich (niziny).

Równiny mocno zatrofione - odwadnianie w dwóch poziomach różnych

rys.

- mierzeja - duża ilość wydm

rys. ewolucja wydmy Pobrzeża Słowińskiego

(57% stanowią wydmy ruchome o różnym skupieniu). Forma wyjściową są barchany, a gdy roślinność przyrasta to wydmy barchanowe zamieniają się w barchanołukowe. Forma końcowa są wydmy łukowe)

rys. duze pola wydmowe i formy deflacyjne (np. niecki)

Ciągła penetracja przez ludzi powoduje naruszenie niestabilnej pokrywy roślinnej, co powoduje powtórzenie się procesu powstawania wydm. Łatwo to zaobserwować c na wydmie koło Czołpina. Wydma przesuwa się na przedpolu obniżenia i następuje rozwój procesu torfowiskowego (podniesienie poziomu wód gruntowych).

Odcinek klifowy blisko Mierzei Łebskiej

jest jednym z dłuższych (miedzy Rowami, a Ustką) -> utwory piaszczyste morsko - eoliczne, a częściowo utwory morenowe.

Różne utwory mułkowe, ilaste itp. gliniaste, zaburzone glacitektonicznie.

jeden z aktywniejszych klifów. Cofanie się średnio o 3 metry na rok (klif ustecki - jest przykładem klifu, na którym mimo starań nie jest chroniony).

Na zachód od ujścia Słupi odcinek akumulacyjny - szeroka strefa wysokich wydm, dobrze wykształcona wydma przednia, przy sztormach dochodzi do jej abrazji (pionowa ściana wycięta przez abrazje i usypywanie się stożków piaszczystych).

Mierzeja Jeziora Pustkowo - wycinanie klifów przez abrazję.

Czasem obserwuje się całkowity brak wydmy przedniej, ponieważ jest ona zniszczona przez abrazję.

Różne tempo cofania się klifów. W Trzęsaczu bardzo wolno cofa się klif. W ostatnich 100 latach cofał się o kilkadziesiąt centymetrów na rok.

W ciągu ostatnich 100 lat zauważono zwiększoną abrazję w miejscach, w których dotychczas jej nie notowano. Niewiele jest miejsc, w których wybrzeże jest stabilne = abrazja równa jest akumulacji.

pomocny w analizie zmian wybrzeża jest WSKAŹNIK ROŚLINNOŚCI - czy roślinność w danym miejscu występuje czy nie.

PRZEWIDYWANE EFEKTY PODNOSZENIA SIĘ POZIOMU MORZA:

- cofanie się linii brzegowej i jej urozmaicanie

- powstawanie bardziej rozwiniętego systemu brzegowego

- zniszczenie części plaż i wydm niskich

- przerwanie odcinków wydmowych i zalanie przez morze obszarów depresyjnych

- przerwanie mierzei jezior przybrzeżnych i przekształcenie ich w zatoki

- zmiany flory i fauny

- niszczenie klifów

ROŚLINNOŚĆ

- bardzo dużo elementu atlantyckiego (północno - zachodnia i zachodnia Europa)

- zespoły związane z wybrzeżem zalewowo - mierzejowym i wydmami

- strefowość wybrzeża. od plaży wydmy są białe, bez gleb i tutaj występują: wydmuchrzyca piaskowa, piaskownica zwyczajna, mikołajek rzadkomorski

- wały wydmowe porastają krzewy róż wielkoowocowych (sztucznie wprowadzone w celu utrwalenia wydm)

- dalej od linii brzegowej - wydmy szare -> cienka pokrywa glebowa. Sosna zwyczajna 9słabo wykształcona), karłowaty bór sosnowy

- odcinki klifów -> rokitnik zwyczajny (żółte jagody, b. kwaśne) charakterystyczny dla północno - wschodniej Europy. Dobrze utrwala wydmę i hamuje procesy stokowe.

- brzegi jezior przybrzeżnych - > nieznaczne zasolenie, ze względu na połączenie z morzem i wymiane wody (czasami) - rośliny szuwarowe lubiące to środowisko.

- obszar strefy przybrzeżnej Bałtyku -> holofity (zasolenie morza i jezior oraz sól w podłożu np. Zatoka Pucka, okolice Kołobrzegu, okolice Kamienia Pomorskiego). Ok. 50 roślin; najwięcej na zachodzie strefy (ujście rzeki Dźwiny, Zatoka pomorska) - im dalej na wschód - tym mniej roślin. Za Wisła jedynie 2 - 3 gatunki. Związane jest to z występowaniem soli w podłożu.

- szereg odcinków pradolinnych, zastoiska przykrawędziowe -> torfowiska (największa koło Karwi np. Bielawskie Błota). Roślina: wrzosiec bagienny - tworzy torfowiska wrzoścowe.

- blisko Karwieńskich, Bielawskich błot -> Dolina Piaśnicy (rzeka charakteryzująca się aktywnymi wezbraniami wiosną - wody roztopowe; w okresie sztormów wiosennych w dolinne wtłaczana jest słona woda). rosną tu charakterystyczne łąki, gdyż trawy poddawane są różnym czynnikom.

- reszta obszaru - rośliny takie jak na pojezierzach; głównie sosna, puszcza bukowa. różnica jest to, że występuje tu więcej gatunków północnych niż na pojezierzach.

- różne rezerwaty przyrody ->

2 parki narodowe (Woliński, Słowiński),

parki krajobrazowe (Nadmorski PK obejmuje Hel i rezerwat Przylądek Rozewie),

obszary chronionego krajobrazu np.

*Puszcza Darżlubska (na zachód od Pucka) - chroni resztki puszczy bukowej i to tez znajduje sie rezerwat chroniący starodrzewie bukowe

* Białogóra - rezerwat o bardzo zróżnicowanych obiektach ochrony (wydmy i nadmorskie torfowiska), bardzo dużo rezerwatów, mało powierzchni nie objętych formą ochrony

*Ptasi raj - rezerwat faunistyczny, ochrona ptactwa

* użytki ekologiczne

* parki podmorskie

* wschodnia część obszaru na Pobrzeżu Kaszubskim -> obiekty architektury + parki (Np. Starbienino - elektrownia wiatrowa + baterie słoneczne, oczyszczalnia biologiczna, działalność naukowo - dydaktyczna); Choczewskie Cisy - cis - drzewo chronione.

* chronione łowiska - m.in. Zalew Wiślany

* KASZUBY - region pobrzeży z pojezierzem pomorskim (wschodnia część).

Maksymalny zasięg zasiedlenia Kaszubów w wieku XIII (Pojezierze Pomorskie i Pobrzeże). Strefa przejściowa - Nizina Szczecińska oraz południowa strefa krawędziowa (wschodnia część Pojezierza pomorskiego).

rys.

Od XVI wieku zasięg Kaszubów kurczył się, a jednocześnie następowała większa koncentracja na wybranych obszarach. Określone gminy (np. trójmiasto), w których nawet 90% zamieszkiwane było przez ludność kaszubską.

Kaszubi dbają o odrębność etniczną (kultywują kulturę i obyczaje). Dużo osób posługuje się na codzień językiem kaszubskim, sa nawet szkoły z tym językiem. istnieją skanseny kultury kaszubskiej, dwujęzyczne nazwy np. ulic. Kaszubi utożsamiają się tez z kultura polska.

POJEZIERZA POŁUDNIOWOBAŁTYCKIE

region bardzo duży, obejmuje Pojezierze Pomorskie i Wielkopolskie. Rozcięte jest południkowo. Dużo jednostek makroregionalnych.

Pojezierze Pomorskie (Południowobałtyckie):

1) Zachodniopomorskie

2) Wschodniopomorskie

- Kaszubskie

- Starogardzkie

- Iławskie

3) Południowopomorskie

- Dolina Brdy

- Bory Tucholskie

- Równina Świecka

- Pojezierze Krajeńskie

- Dolina Gwdy

POJEZIERZE KASZUBSKIE

granice historii podziałów regionalnych wyglądały bardzo różnie. Pojezierze sięga po pradolinę Redy - Łaby, granica wschodnia jest na krawędzi wysoczyzny Gdańskiej, natomiast granice zachodnie i południowe zmienne.

Dziś na zachodzie granica jest Jezioro Rychlińskie, a południowa - Dolina Wieżycy. (niegdyś wschodnia część pojezierza Bytowskiego).

Kiedyś wyróżniano tylko pojezierze kaszubskie i Drawskie.

- utwory morenowe - glina brunatnoczerowna, która tworzy powierzchnie wysoczyznową

- utwory miedzymorenowe - żwiry i piaski

- morenowe - glina brunatno - wiśniowa, zaburzona

- międzymorenowe - piaski białe ze skaleniami, drobne pisaki warstwowane krzyżowo, piaski pylaste

- morenowe - piaszczysta glina zielonawa

- miedzymrenowe

- morenowe

- miedzymorenowe

- morenowe

RZEŹBA (krajobraz)

Dominują moreny czołowe.

Obszar, gdzie charakterystyczne są moreny w różnych kierunkach przebiegu. Charakterystyczne tez poziomy sandrowe.

- morena denna (różnie położona)

- rynny subglacjalne (jako forma rzeźby i element hydrografii pochodzący z plejstocenu)

- Rozwój doliny rzecznej

*Radunia - główna rzeka tego pojezierza

* Działalność lodowca:

^ MORENY CZOŁOWE: tworzą zwarte ciągi, występują najwyższe - Wzgórza Szymbarskie (Wieżyca) i ten ciąg wyznacza maksymalny zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia. Moreny starsze i młodsze z cofającego sie lądolodu z fazy pomorskiej (kaszubskiej) na linii fazy gardzieńskiej.

Kierunki przebiegu moren - wschodnia część z południowego wschodu na północny - zachód (bardzo aktywny lob Wisły i ponowne nasunięcia nawet młodszych moren).

- zachodnia część - (okolice Jeziora Jasień, Golidyńskiego) - działalność lobu bytowskiego - kierunek przeciwstawny południowy - wschód na północny - zachód. okolice Cewic - moreny czołowe w interlobalnym położeniu; miedzy jednym, a drugim lobem (wschód - zachód).

MORENY CZOŁOWE charakteryzują się:

- zmiennością kierunków

- ciągłością morenową

- dość zróżnicowaną budową (moreny czołowe spiętrzone zbudowane glacitektonicznie; a recesywne sa akumulacyjne). Moreny Żukowskie (na wschodzie Kartuz) - ciąg 5 ciągów czołowomorenowych (duże zróżnicowanie)

- starsze moreny przekraczane przez młodsze

^SANDRY - różnie wykształcone. Rozległe stożki 9południowo - zachodnie i zachodnie) oraz poziomy sandrowe.

Stożki stanowią dość rozległe powierzchnie i wiele z nich zaliczanych jest do Borów Tucholskich, ale ich wierzchołki do tej części Pojezierza. Silnie przekształcone przez procesy wytopiskowe (w schyłkowej fazie zlodowacenia martwy lód i procesy wytopiskowe spowodowały, że sandr uległ przekształceniu - obniżenie bezodpływowe, jeziorka, bagniska, torfowiska) -> sandr ten ma wiele zagłębień.

poziomy sandrowe:

rys.

sandry o bardzo ograniczonej powierzchni - 5 poziomów -

220 - 210 m n.p.m. (max.)

170 m n.p.m. (min.)

W różnym położeniu w stosunku do rzek i jezior i czasem w stosunku do moreny dennej.

Ruchliwość lobu Wisły - nasuwanie, rozcinanie (działalność erozyjna wód lodowcowych). Bryły martwego lodu - ograniczenia sedymentacji - tworzenie się wyniesień; dużo większych i mniejszych głazów narzutowych.

Zróżnicowanie wysokości czasem od 20-3- metrów (w utworach piaszczystych budujących sandry).

^RYNNY - jest ich bardzo dużo. (lądolód fazy pomorskiej).

5 tys kilometrów kw. (Pojezierze Kaszubskie) - ok. 800 km rynien (na 100 km kw. przypada 16 km rynien). Bardzo duże nagromadzenie w obszarze Ostrzycko - Raduńskim (centrum, gdzie zbiegały się dwa kierunki odwodnienia terenu) i zachodniej części Pojezierza i południowej za pojezierzem w obrębie Jeziora Dzydze.

455 km² centrum -> rynien 306 km

(na 10 km² przypada 6,750 km rynien)

Powierzchnia: 33% centrum stanowią rynny suche i z wodą

np. Rynna Jeziora Raduńskiego

Bardzo często występowaniu rynien towarzyszą poziomy sandrowe (kiedy rynny były wypełnione martwym lodem).

^ ZAGŁĘBIENIA WYTOPISKOWE - bardzo duże, o różnej wielkości, czasem suche, bezbrzeżne i bezodpływowe lub małe jeziorka o powierzchni 1 ha. Zagłębienia te stanowią 7 - 8 na 10 km² powierzchni, ale są obszary, gdzie obserwuje się nasycenie - 40 zagłębień na 10 km kw.

Jezioro wytopiskowe = Jezioro Kamienne (Kaszubskie Świtezie). głazy narzutowe zakumulowane w jeziorze.

DZIAŁALNOŚC EROZYJNA RZEK

Doliny składają się z części starszych niż rzeka.

Czynniki inicjujące zmianę kierunku odpływu:

/- na południe (progracjalny)

- na zachód (po krawędzi)

Na zachodzie Pojezierza pomorskiego - rzeka Ina płynie ze względu na nachylenie powierzchni.

1) ruchy kompensacyjne na obszarach bez lodu (Dolina Radunii) - obszar na przedpolu lądolodu podniesiony

2) łączenie dwóch form przez erozje wsteczną i nacięcia boczne

3) rozcięcia denne (łączenie w jeden system dolinny)

4) kaptaż rzeczny

5) rynny okólne

6) progi rozdzielcze w pradolinach

7) transgresje małych lobów lodowcowych na obszar opuszczony przez lądolód

Nasuniecie jęzora lodowcowego (morena denna) - utworzenie przepływu z zachodu na wschód.

W dnie pradoliny znajdują się jeziorka wytopiskowe

np. pradolina Redy - Łaby

CHARAKTERYSTYKA DOLINY RADUNI

typowa, ze skomplikowanym układem form.

Dzielimy ją na kilka odcinków różniących się rzeźbą i spadkiem wody.

1) odcinek rynnowy - brak rzeki, jeziora o różnym przebiegu, mało fragmentów doliny rzeki. obszary źródliskowe na południe od Stężycy. Brama Kaszubska - zmiana kierunku przepływu.

Wykorzystanie rynien okólnych, ruchy kompensacyjne.

profil Raduni - nie wyrównany. W górnym odcinku małe spadki o setne promila.

2) odcinek bardzo skomplikowany - fragmenty doliny erozyjnej i rynny, odcinek basenów i przełomów.

Spadki bardzo zmienne i duże. np. basen Żukowski, Łapiński, Kolbucki, o różnej genezie.

- Basen Somoński - krzyżujące się rynny glacjalne, niewypełnione woda , o małych spadkach

- basen Żukowski - powstał ze względu na istnienie w podłożu znacznego zagłębienia. Późniejsza sedymentacja dostosowała się do starszego podłoża, można zaobserwować wyraźne krawędzie.

przełomy - niektóre nazwane sa przełomami, ale nie są nimi w sensie hydrograficznym

- Przełom Somiński - łączy Basen Somiński z Kiełpiyńskim -> rzeka płynie wolno.

- Przełom Kleszczyny - Przełom Babidolski (od nazwy miejscowości Babi Dół) - łączy Basen Kiełpiński z Basenem Żukowskim -> znaczne zwężenie doliny , wąska dolina, strome zbocza (czasem do 60 metrów), prawie pionowe, szybko płynąca Radunia (spadek 2,5 - 3 promila, a w centrum spadki do 7 promili).

3) odcinek krawędziowy - spływ z Wysoczyzny Gdańskiej za Żuławy.

rzeka płynie szybko i wartko.

rzeka, która w całości wykorzystywana jest energetycznie. tam, gdzie są duże spadki - powstały małe elektrownie wodne, które funkcjonują do dzisiaj. /głównie w odcinkach przełomowych./ Najstarsze pochodzą z 1910 roku (z okresu przed wojna i po niej).

4) odcinek ujściowy z Żuławach Wiślanych poza Pojezierzem Kaszubskim.

uchodzi do Motławy. Jest to odcinek sztuczny. Kanał przekopany został przez Krzyżaków w średniowieczu. Na tym odcinku wybudowanych zostało wiele młynów.

rzeki o podobnym charakterze do Raduni:

Łeba

Słupia

Łupawa

Wda

Nie wyrównane spadki i profil podłużny, skomplikowana geneza, związana z odwadnianiem.

* Kaszubski system hydrograficzny - cechy charakterystyczne:

- rzeki stale płynące

- dużo drobnych, okresowych i epizodycznych cieków

- duża jeziorność tego obszaru (zróżnicowanie co do wielkości i genezy).

Jeziorność wynosi ok. 2,3 % powierzchni Pojezierza Pomorskiego

- w Kaszubskim - średnia jeziorność -> 3,8%

- okolice Kościerzyny, ponad 7% powierzchni

- w okolicy Kartuz - ponad 6%

Na Pojezierzu znajduje się tu 1480 jezior !!! (większych), a po wliczeniu jezior najmniejszych, ich liczba wzrasta do 8400.

Są to jeziora o genezie rynnowej, wytopiskowej i moreny dennej.

Istnieją tez obszary bezodpływowe lub obszary bezodpływowe chłonne (gdzie opad jest równoważony parowaniem i częściowo podziemnym odpływem).

obszary te mają tez różna powierzchnie - są rozległe, ale tez małe - np. w obrębie zagłębień.

Zjawisko dużej ilości bagien, mokradeł i torfowisk( stałych na obszarach bezodpływowych i okresowych przy bezodpływowych chłonnych).

ROSLINNOŚĆ

- duża różnorodność ze względu na zróżnicowanie środowiska, wpływ gleb, klimatu, morza, rzeźby.

- człowiek - obszary przekształcone przez rolnictwo i silnie zalesione

- lasy:

a) buczyny różnie wykształcone - występują na utworach morenowych (moreny czołowe)

b) bory sosnowe różnorodne - występują na sandrach

- miejsca bagien - olsy (małe kompleksy leśne)

- źródła /bardzo powszechne/ - roślinność mszarna (bardziej na pojezierzu Bytowskim - objęte ochrona rezerwatową)

- określone typy krajobrazu ze względu na stopień przekształcenia

* krajobraz antropogeniczny (wiąże się z większymi jednostkami osadniczymi np. Kartuzy; duże miasta)

* punktowo, liniowo -> wzdłuż szos i kolei, punktowe obszary eksploatacji kruszywa 9okolice Lubiany - fabryka porcelany)

- wschodnia część Kaszub - źle zagospodarowane jednostki osadnicze

* krajobraz zantropogenizowany

* największe powierzchnie - krajobraz kultywowany (rolniczy) - grunty orne, pastwiska, pojedyncze zagrody, drogi polne, często z niewielkimi enklawami krajobrazu naturalnego

* krajobraz pseudonaturalny - wszystko co wygląda na naturalne, ale nie jest Np. lasy zasadzone przez człowieka

* krajobraz naturalny - tam, gdzie ingerencja człowieka jest najmniejsza. GŁOWNIE REZERWATY PRZYRODY.

^ Kaszubski Park Krajobrazowy, Park oddzielający Pojezierze Kaszubskie od pobrzeża ( Trójmiejski PK - ochrona, ale też przechwytywanie turystów aglomeracji Trójmiasta), Dzydzki PK (jednostka etniczna), bardzo dużo rezerwatów - florystyczne, krajobrazowe, faunistyczne.

^ Ostrzycki Las nad Jeziorem Ostrzyckim - ochrona buczyny pomorskiej (wilgotne i suche lasy i fragment torfowiska)

^ Luby Gość (od nazwy jeziora) - jednostki osadnicze sa od niego bardzo oddalone. Naturalny krajobraz: rynna jeziorna, buczyna. Blisko grota żwirowo - piaszczysta.

^ Rezerwat Żurawie Błota z Jeziorem Kamiennym (jezioro oligotroficzne)- ochrona ptactwa i misy jeziornej. Bory bagienne.

Ochronie podlegają miejsca lęgowe żurawi.

^ Kacze Łęgi - rzeka Kacza; występują tu fragmenty lasu łęgowego

^ Staniszewskie Zdroje - fragment doliny Łeby ( z PojezierzemKaszubskim do Pradoliny Łaby) roślinność źródliskowa i łąkowa

^ rezerwat Jar Raduni (w Przełomie Babidolskim) - ochrona krajobrazu przełomowego doliny Raduni. Bogata fauna.

^ rezerwaty chroniące torfowiska - na północny zachód od Kartuz, okolice Mirachowa, torfowiska wysokie, bardzo porośnięte

^ Jeziora lobeliowe - Jezioro Ptasznik, Jezioro Kamienne.

POJEZIERZE LITEWSKIE (SUWALSKO - AUGUSTOWSKIE)

Składa się z:

1) Pojezierze Wschodniosuwalskie

2) Zachodniosuwalskie

3) Puszcza Romnicka

4) Równina Augustowska (sandr)

Zróżnicowanie wysokości : Garb Witaj ( max. 294 m n.p.m.) - tu tez zróżnicowanie wysokości względnych do 150 m (morena czołowa i obniżenie ??), a najmniejsze wysokości w obrębie Jeziora pomorze (pojezierze Wschodniosuwalskie).

Nachylenie terenu na południe.

W równinie Augustowskiej również nachylenie na południe.

Odwadnianie w dwóch kierunkach:

- do Niemna

- do Biebrzy

Ukształtowanie powierzchni poczwatrozrędowej:

2 jednostki Platformy Wschodnioeuropejskiej

- Garb Suwalskom....

- Obniżenie Przybałtyckie

miedzy nimi występuje strefa uskoków (luki sedymentacyjne w profilu, brak osadów najmłodszych)

zachód -> w podłożu osady kredowe (margle, opoki, gezy)

wschód -> tzreciorzęd w podłożu pod czwartorzędem (głównie paleogen). Osady młodsze oligoceńskie na wschód od równiny augustowskiej.

ukształtowanie powierzchni pod czwartorzędem ->

różne wysokości. głębokość zalegania dostosowana do dzisiejszej głębokości Bałtyku.

Maksymalna wysokość -> w okolicach Mikaszówki i na północ od Sejn - ok. 20 m powyżej poziomu morza, a najniższe głębokości w rejonie zachodniego obszaru (max.- 80m p.p.m.) od Augustowa do Gołdapi. Na wysokości Filipowa odchodzi płytsza dolina o maksymalnej głębokości - 40 m p.p.m..

Na to nałożyły się utwory plejstocenu - zróżnicowane miąższościowo. Duża sedymentacja.

• Gliny morenowe -> 2 poziomy (zlodowacenie południowo - polskie); 2-3 (środkowopolskie); 2-3 (zlodowacenie bałtyckie).

2 poziomy utworów schyłku plejstocenu - osady stokowe lub mineralne w jeziornych misach -> gdy jest zimno

Osady organiczne (torfy, kreda jeziorna, akumulacja w rzekach)w misach jeziornych -> gdy jest ciepło (holocen)

Od 300 m (garb Witaj) po 40 m (na południu) miąższości.

• surowce mineralne -> istotny surowiec: rudy żelaza

• rudy tytanu

• rudy wanadu

• w skałach podłoża prekambryjskiego; a najmłodsze z sedymentacji sandrów, pokryw żwirowych, z wód wypływających z lodowca -> zasoby kruszywa.

• Wody mineralne - chlorkowo - potasowe w piętrze utworów mezozoicznych

(eksploatowane są bez sortowania piaski - 0,5 mld ton)

25 ciągów morenowych z maksymalnymi fazami zlodowacenia Wisły oraz fazami recesyjnymi fazy pomorskiej.

Moreny czołowe -> różnie wykształcone np.

1. spiętrzona morena pod Mikołaewem (budowa zróżnicowana - utwory fluwioglacjalne przykryte moreną ablacyjną; zaburzenia glacitektoniczne przypominające antykliny). Powstały w 2 fazach:

I - spiętrzenie utworów przed nasuwającym się czołem lodowca (powstanie fałdów)

II - obalenie fałdów gdy lądolód cofał się, a morena jeszcze raz uległa procesom wytapiania martwego lodu (przemodelowanie)

Wytworzenie szerokiej strefy martwych lodów.

2. formy poligeniczne - minimum 2 zlodowacenia

- środkowopolskie

- otulone materiałem fluwioglacjalnym i morenowym ze zlodowacenia Wisły

* Ostaniec erozyjny, zaburzony glacitektonicznie (głębokie osady zastoiskowe) pierwszego zlodowacenia - otulone młodszymi piaskami i glina morenową.

• występowanie licznych ozów towarzyszących rynnom subglacjalnym

- koło Turtula (oz turtulski) - ciąg pagórków o długości ok. 14 km, zbudowanych z piasku - blisko Czarnej Hańczy

- okrągłe - oz w Okrągłym 9bardzo czytelny w krajobrazie)

• zagłębienie Szeszupy ( po martwym lodzie) - tu znaczne nagromadzenie form rzeźby. Dobrze widoczne zagłębienia ze względu na różne wysokości między dnem, a krawędziami (w zachodniej części duże wysokości). W południowej części dużo moren czołowych (spiętrzonych), zaburzonych glacitektonicznie; na dnie utwory zastoiskowe; w obrębie zagłębień dużo różnie wykształconych kemów -> stopnie kemowe (bezpośrednio na zboczach), terasy kemowe, kemy limnoglacjalne.

KRAJOBRAZ MŁODOGLACJALNY

MARTWY LÓD - wody z topniejącego lodowca wpływają do zagłębień, osadzając materiał w obrębie mis lodowych. Po wytopieniu powstają okrągłe pagórki kemowe (LIMNOGLACJALNE).

• sandry - np. Augustowski sandr na południu; szlaki sandrowe - na różnych poziomach (Rospuda, Czarna Hańcza) tworzą doliny sandrowe, współcześnie odwodnione lub suche( np. brama Jeleniewska). Oscylacje lądolodu. Charakterystyczna cechą sandrów fazy pomorskiej są słabo zaznaczone procesy eoliczne (tylko na południowej części sandru, co jest efektem wilgotności piasku).

• Duży stopień zakamieniania gleb - III i IV klasa (gleby bardzo trudne albo nadające się jedynie do obróbki ręcznej); ok. 80% gleb klasy III i IV

• Znaczne zróżnicowanie religijne i obyczajowe, ciekawa architektura tego obszaru.

POJEZIERZE WIELKOPOLSKIE

Przykład silnego dostosowanie współczesnej rzeźby do podłoża. Sfalowanie obszaru okołorównoleżnikowe. Sfalowanie tez w kierunku południkowym - wyniesienia i obniżenia terenu.

Obniżenia - > brak jezior, moren czołowych 9form marginalnych)

Wyniesienia -> dużo pagórków i jezior

Np. * Obniżenie Opalenicko - Kościańskie (monotonna rzeźba, przecięta przez pradolinę)

* Wyniesienie Bukowsko - Mosińsko - Śremskie (duża ilość pagórków i jezior)

* Obniżenie Poznańsko - Średzkie

Obniżenie Równina Wrzesińska

Elewacja Pobiedziska - Mirosław

Elewacja Gnieźnieńska

Obniżenie Wysoczyzny Kujawskiej

WYŻYNA ŁÓDZKA

Wg. Kondrackiego:

Niziny Południowowielkopolskie

• Wysoczyzna Łaska

• Kotlina Szczercowska

• Kotlina Sieradzka

Wzniesienia Południowomazowieckie

• Wzniesienie Łódzkie

• Wysoczyzna Bełchatowska

• Równina Piotrkowska

Kondracki wyróżnia 2 kryteria:

1. cały region znajduje się orograficznie poniżej 300 m n.p.n. (nie osiąga tej wysokości, choć zbliża się do niej - jest to półwysep wyżynny o dużych wysokościach względnych) -> forma bardzo zwarta, porozcinana w miejscach peryferyjnych

2. hydrograficznie (dział wodny I rzędu - Wisła i Odra)

3. geologicznie (główna jednostka tektoniczna - Niecka Łódzka) - część Niecki łódzko - Szczecińsko - Miechowskiej. Inne jednostki tektoniczne stanowią tylko skrzydła.

4. W obrębie Wyżyny łódzkiej występują odsłonięcia skał mezozoicznych 9sa one charakterystyczne dla wyżyn) np. Dolina Warty (okolice Sieradza); SA tez małe odsłonięcia kredowe (Pasmo Przedborskie), obszary, na których kreda jest płytko pod powierzchnią, bo miąższości młodszych skał SA zróżnicowane 9głównie miocen na północy oraz południu kolo Rowu Będkowsko - Goszkowickiego -> miejsce eksploracji węgla brunatnego; miocen na peryferiach; pliocen - większy zasięg => miąższości od 0 - 140 metrów)

5. Czynnik botaniczny - rośliny wspólne z pasem wyżyn

PLEJSTOCEN - rzeźba głównie związana ze zlodowaceniami.

Zmiana poglądów co do zasięgów zlodowaceń na tej wyżynie:

1) tylko na zachodzie

2) zlodowacenie Warty -> sięgające aż po Dolinę Moszczanki i Wolburki

Istniały 2 loby lodowcowe:

• daleko na południu w obszarze Doliny Warty

• na wschodzie po Dolinę Pilicy

( przy Łodzi nie wiadomo - lądolód mógł sięgać do Łodzi lub dalej)

SZKIC GEOMORFOLOGICZNY - rys.

• ciąg moren czołowych

• strefa krawędziowa (na północ od Łodzi)

• Kotlina Szczercowska - dno kotliny, które było zastoiskiem

• Sandry

Strefa krawędziowa -> od północy widoczne stopniowanie terenowe, opadające na północ i mocno rozcięte erozyjnie. Te stopnie dają różnicę poziomów 50 - 70 metrów. W ich obrębie występują zaburzenia glacitektonicznie.

ZABURZENIA GLACITEKTONICZNE - cykliczne nasuwanie się lądolodu od północy, na drodze, którego progi stanowiły przeszkodę. Lądolód zatrzymał się, piętrzył i dalej wyrównywał osady. Nastąpiło spiętrzenie się osadów. Potem w strefie peryglacjalnej następowało przekształcanie - co jest dobrze widoczne w krajobrazie.

BRAK WYDM - procesy eoliczne tylko w wybranych miejscach

Strefa pagórków na południe od Łodzi - Pagórki Tuszyńskie, Podulskie - odległość niewielka od strefy krawędziowej, pagórki okrągławe - o genezie kemowej (pierwotnie formy czołowo - morenowe -> deglacjacja lądolodu)

Nasuwanie się lądolodu + deglacjacja => powstanie form rzeźby

Pradolina Wolborska (podobna do innych pradolin polskich podobna do pradoliny Baryczy na odcinku baryckim). Składa się z rozszerzeń i zwężeń, z zaznaczanymi krawędziami. Obszar na przedpolu lądolodu nie był odwadniany. Trochę form eolicznych (lekko zwydmionych). Ta pradolina tworzyła się bardziej pod powierzchnia lądolodu. Geneza inna niż typowych pradolin.

Formy klimatu perygracjalnego:

• osady peryglacjalne modelujące rzeźbę plejstoceńską

• kliny mrozowe, gleby poligonalne

• parowy, dolinki

• formy dolinne tworzone w 1 lub 2 cyklach 9szczytowe zlodowacenie Wisły i schyłek plejstocenu -> formy duże; schyłek plejstocenu -> małe)

OSADNICTWO

1. Pierwsze formy osadnicze są związane z dolinami rzecznymi (głównie Warty i Pilicy) - peryferyjnie na poziomie den dolinnych

2. Wkroczenie na wysoczyzny blisko wody

3. Zasiedlanie centralnej części półwyspu Łódzkiego i łodzi

4. Obecnie najbardziej rozwinięte osadniczo jest centrum

Rozmieszczenie zabytków - starsze na peryferiach, a młodsze w centralnej części Wyżyny łódzkiej.

przekształcenia roślinności ( jest kilka rezerwatów, ale roślinności naturalnej niemalże brak)

ZANIECZYSZCZENIA:

W latach 70 i 80 prowadzono badania na Bzurze, Nerze i badano pierwszy poziom wód gruntowych.

Bzura -> stosunek wód własnych do ścieków z Łodzi, Aleksandrowa i Zgierza wynosił 1:15 !!!

Zanieczyszczenia wód gruntowych były tu od zawsze i normy skażenia wód były zawsze przekroczone. - jest to efekt wylewów powodziowych i osadzanie się zanieczyszczeń w glebie, a następnie przemieszczanie przez wody deszczowe ruchem infiltracyjnym.

Ner-> początek Xxi wieku (2000 - 2001 r) poprawa stanu wód ze względu na upadający przemysł, natomiast nie poprawiła się sytuacja jeśli chodzi o funkcjonowanie obecnych i budowanie nowych oczyszczalni ścieków.

Ścieki z Łodzi 260 m3/dobę. - - zmiana przepływu i ukształtowania koryta rzeki ze względu na ilość płynu do niej dostarczanego.

ROSLINNOŚC I OCHRONA PRZYRODY:

Gwałtowny rozwój osadnictwa w XIX wieku spowodował zmiany w roślinności.

Lesistość - niecałe 2% (XIX wiek)

(% - schyłek XX wieku (celowe nasadzenia monokulturowe)

Utworzenie rezerwatów i parków krajobrazowych np. Międzyrzecza Warty, Widawski oraz Wzniesień Łódzkich (bezpośrednio przy Łodzi)

Rezerwat Winnica (pseudopark przekształcony rolniczo) -> w efekcie działalności człowieka (eksploatacja wapieni) doszło do sukcesji roślinności ciepłolubnej.

Rezerwat Ciosny -> piękne jałowce.

Obszar zawydmiony, porośnięty roślinnością, z obecnymi procesami eolicznymi.

Wydmy ruchome - wkroczenie jałowców.

45

---