Podstawowe zagadnienia socjologii
Na podstawie B. Szacka „Wprowadzenie do socjologii”, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003
1. Charakter socjologii
Ojcem socjologii jest August Comte (1798-1858). Pierwsza katedra socjologii powstała w Chicago w 1892. W Polsce 1919 na UW (L. Petrażycki), w 1920 w Poznaniu (F. Znaniecki).
Rewolucje w dziejach wiedzy o społeczeństwie:
pierwsza - oddzielenie porządku ludzkiego od porządku natury (rozwój piśmienności, systemy filozoficzne);
druga - oddzielenie porządku społecznego od politycznego (z braku pojęcia społeczeństwa jako czegoś innego niż państwo);
trzecia - rozróżnienie Comte'a pomiędzy opisem naukowym a oceną, stworzenie pojęcia nauki o społeczeństwie jako nauki wykrywającej prawa.
Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna (przez stulecia część filozofii), od wiedzy społecznej różniły ją:
normatywny i finalistyczny punkt widzenia (jak być powinno, nie jak jest, idealne państwo);
przesiąknięcie woluntaryzmem (wiara w wszechmoc władcy, ludzie są nieprzewidywalni więc i rzeczywistość społeczna, wiara w Opatrzność);
koncentracja uwagi na państwie i władzy.
Wiedza potoczna - posiada ją każdy; na świat społeczny patrzymy z perspektywy małego wycinka rzeczywistości, z którym mamy do czynienia, korzysta z doświadczeń innych (wymiana doświadczeń), przysłowia:
jest związana z wartościowaniem;
operuje podziałami dychotomicznymi (postrzeganie świata w kolorach czarno-białych);
ma skłonność do traktowania następstwa w czasie jako związku przyczynowego i upatruje przyczyn w celowych działaniach ludzi;
pochopnie uogólnia (wystarczy nawet jeden przypadek);
jest przesiąknięta stereotypami.
Stereotypy - jest to stypologizowana, przejęta od innych wiedza, ma charakter upraszczający, nadmiernie generalizuje, jest sztywna i odporna na zmiany, rzadko ma charakter neutralny, zabarwiona emocjonalnie. Ułatwiają orientację w świecie społecznym, pomagają w odróżnieniu grup własnych od obcych (przyjaznych i wrogich).
Cechy naukowego podejścia do zjawisk społecznych:
nauka nie zadowala się samym opisem, ale zmierza do wyjaśnienia przy wykorzystaniu istniejących teorii;
uczonych obowiązuje przestrzeganie reguł postępowania badawczego (określenie badanego problemu w świetle dotychczasowej wiedzy, staranne zbieranie danych i umożliwienie kontroli ich rzetelności, odróżnienie twierdzeń opartych na faktach od domysłów);
nauka jest neutralna i nie wartościuje.
Socjologia scjentystyczna - fakty społeczne należą do obiektywnie istniejącej rzeczywistości (zewnętrznej do podmiotu poznającego), są ze sobą powiązane, rządzą nimi prawa. Jest niechętna metafizyce, przywiązuje wagę do precyzji języka, kładzie nacisk na empiryczną sprawdzalność wszelkich twierdzeń teoretycznych. Badacz musi być bezwzględnie obiektywny.
Socjologia humanistyczna - świat społeczny jest tworzony nieustannie w procesie interakcji podmiotów, podstawowymi kategoriami opisu są instytucje (utrwalone wzory działań). Podważa pojęcie obiektywnych praw rządzących życiem społecznym. Wiąże sie z tym podważanie obiektywności socjologii.
Dwa ważne wymiary wewnętrznych zróżnicowań socjologii:
rozumienie zbiorowości społecznych w sposób redukcjonistyczny (zbiory pewnej liczby jednostek, skoncentrowanie na jednostkach) bądź holistyczny (nie dają się zredukować do poziomu jednostek, to także sieci powiązań, jednostki zachowują się inaczej poza grupą);
poziomy analizy: makro- (duże zbiorowości) i mikrospołeczny (małe zbiorowości, bezpośrednie interakcje jednostek), niekiedy wyróżnia się poziom mezospołeczny (np. społeczności lokalne).
Funkcjonalizm strukturalny (Parsons, Merton) - perspektywa makrospołeczna, społeczeństwo to zorganizowany, spójny, stabilny system. Nacisk na strukturę (sposób powiązani części) i funkcje części.
Empiryzm logiczny (Lazarsfeld) - w centrum uwagi metodologia badań, strategia poznawania świata powinna być taka sama jak w naukach ścisłych. Precyzja języka, maksymalna ścisłość (redukcjonizm).
Marksizm - koncentruje uwagę na zjawiskach i procesach poziomu makrospołecznego. Społeczeństwo to całość, skupia się na rozwoju społecznym, konfliktach społecznych.
Warunki uznania badania za naukowe:
zdefiniowanie problemu badawczego;
przegląd istniejącej literatury;
sformułowanie pytań;
wybór narzędzi badawczych i sposobu zbierania danych;
zbieranie danych;
analiza danych (ilościowa - metody statystyczne, jakościowa - skupia sie na niewielu przypadkach, poznaje je dogłębnie);
interpretacja wyników analiz, sformułowanie wniosków.
Narzędzia badawcze socjologa:
ankieta - do badań zjawisk masowych, dane z niej poddaje się analizie ilościowej, służy do badania poglądów, obiektywnej rzeczywistości społecznej;
wywiad - z kwestionariuszem, albo swobodny, mała próba, poddaje się go głównie analizie jakościowej;
obserwacja - szczególnie uczestnicząca, kiedy socjolog staje się częścią badanej zbiorowości;
źródła pisane - roczniki, dane statystyczne, mass-media, pamiętniki;
eksperyment.
2. Biologiczne podstawy życia społecznego
Ekologia - nauka badająca zależności między gatunkiem a całością jego środowiska. Przedmiotem jej badań jest populacja (zespół osobników danego gatunku na pewnym terenie).
Etologia - nauka o zachowaniu się zwierząt. Interesują się przyczynami zachowań, ich rozwojem oraz funkcją zachowania i jego ewolucją. Biogram to całość charakterystycznych wzorów zachowań wytworzonych w procesie ewolucji.
Socjobiologia - nauka zajmująca się badaniem biologicznych podstaw zachowań społecznych wszystkich organizmów żywych. Teoria łącznej wartości przystosowawcze grupie krewnych łączne szanse sukcesu reprodukcyjnego wzrastają dzięki temu, że jeden z jej członków zostaje wyłączony z procesu reprodukcji.
Orientacja biologiczna w naukach społecznych:
wzory zachowania człowieka, podobnie jak cechy jego budowy anatomicznej, są wytworem procesu ewolucji i są zakodowane w jego materiale genetycznym (nie oznacza to jednak determinizmu biologicznego jedynie określenie zakresu możliwości);
nie kwestionuje względnej autonomii stwarzanego przez człowieka świata, to jest kultury, wskazuje jednak na jej biologiczne źródła;
wyjaśniać zjawiska społeczne można na wielu poziomach, orientacja ta poszukuje ostatecznych ich przyczyn;
charakteryzuje się dwoma kierunkami poszukiwaniem owych przyczyn: „koszt-zysk” i opartej na psychologii poznawczej i neurobiologii;
w socjologii ta orientacja nie jest obecna.
3. Kultura
Kultura - oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazywane innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.
W świecie zwierzęcym wszystko co jest rezultatem uczenia się oraz pozagenetycznego przekazu informacji określane jest mianem protokultury.
Charakterystyka kultury:
obejmuje całość życia człowieka;
nie ma charakteru wartościującego (nie tylko to, co jest dobre i piękne, rozróżnienie pomiędzy „kulturowy”, a „kulturalny”);
jest tworem zbiorowym, nie indywidualnym;
narasta i przekształca się w czasie.
Treść kultury - wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania.
wzory:
idealne - mówią jak postępować lub co odczuwać w określonych okolicznościach;
realny - widoczne regularności zachować członków pewnej zbiorowości (np. późne kończenie dnia w Madrycie w przeciwieństwie do Wiednia):
realne jawne - członkowie danej zbiorowości zdają sobie sprawę i potrafią go opisywać;
realne ukryte - członkowie nie mają pojęcia, że je realizują.
Gdy wzory kulturowe zostają przyswojone bardzo głęboko, stają się „drugą naturą” to mówi się, że zostały zinternalizowane.
wartości - dowolny przedmiot materialny lub idealny, wobec którego przyjmuje się postawę szacunku, dąży się do niego. Tworzą hierarchię.
uznawane - człowiek wie, że powinny być dla niego atrakcyjne i powinien je cenić, dążąc do nich może odczuwać pewien przymus;
odczuwane - głęboko wchłonięte, dążenie do nich jest odczuwane jako własna, nagląca potrzeba (zinternalizowane);
realizowane - mogą być zarówno odczuwane, jak i uznawane; nie wszystkie deklarowane są realizowane.
Kiedy robimy coś wbrew ochocie („tak wypada”) dochodzi do konfliktu wartości.
normy - prawidła i reguły, wedle których grupa żyje. Wyrastają z wartości i wiążą się z poczuciem powinności. Właściwa danej kulturze konfiguracja norm i wartości bywa określana mianem ładu aksjonormatywnego.
sankcje - zarówno kary jak i nagrody. Każda zbiorowość ma własny system, za pomocą którego zachęca do ponownych zachowań uważanych za pożądane i zniechęca do niepożądanych.
Subkultura (podkultura) - pewien zespół regularności kulturowych, występujących w dowolnej zbiorowości, która jest mniejsza od większej zbiorowości będącej podstawą wyodrębnienia danej kultury. Czasami jest wariantem szerszej kultury, jej selektywnym dostosowaniem do specyfiki pracy (górnicza) bądź warunków życia (młodzieżowa). Czasem programową negacją wartości, norm i wzorów zachowań szerszego społeczeństwa (kontrkultura, kultura alternatywna). Kultura większości danego społeczeństwa to kultura dominująca.
Etnocentryzm - skłonność do wynoszenia własnej grupy ponad inne i traktowanie jej kultury jako przewyższającej wszystkie inne oraz ocenianie praktyk innych kultur wedle norm kultury własnej. Jedną z odmian jest europocentryzm.
Przeciwieństwem jest relatywizm kulturowy. Jego odmiany:
zasada metodologiczna - badacz musi stosować perspektywę uczestnika danej kultury (nie z pryzmatu własnych norm i wartości);
element światopoglądu - przekonanie, że wszystkie kultury są równe, nie wolno ich mierzyć jedną miarą, trzeba tolerować wszelkie praktyki rozmaitych kultur;
teoria i filozofia człowieka - człowiek jest bez reszty wytworem kultury, sposób postrzegania, wartościowania i zachowania zależy tylko od kultury w jakiej się wychował (kulturalizm);
relatywizm wartości - pogląd, że nie ma wartości uniwersalnych.
Podział kultury ze względu na różne dziedziny (A. Kłosowska):
kultura bytu - odnosi się do relacji wartości, norm i sankcji z naturą, produkcją, dystrybucją dóbr i usług, także do czynności ochronnych i obronnych;
kultura społeczna - treści kulturowe odnoszące się do się do stosunków między ludzkich, ich regulacji i form;
kultura symboliczna - bliska potocznemu rozumieniu kultury (literacka, muzyczna i inne). Obejmuje wartości i wzory zachowań wykraczające poza podstawowe potrzeby człowieka (niezbędne do przeżycia) - potrzeby ekspresyjno-integracyjne.
Znak to każdy przedmiot czy zjawisko, które ludzie odnoszą do czegoś innego (stosunek pomiędzy znaczonym jak nakaz „zatrzymaj sie”, a znaczącym jak czerwone światło na skrzyżowaniu). Najpowszechniejszym systemem znaków jest język. Znaczna część znaków pełni funkcje instrumentalne (nie ma własnej wartości, przekazują tylko treść znaczonego).
Znaki, które reprezentują wartości o wielkiej wadze nabierają samoistnej wartości i stają się symbolami (krzyż, flaga).
Wartości, których znaki mają postać symboli, mają nie tylko wagę szczególną, ale są wartościami autotelicznymi, to jest są ważne jako takie, a dążenie do ich realizacji jest samoistnym celem, nie zaś drogą do celu znajdującego się poza nimi.
Kanon kultury narodowej - zespół dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, których znajomość uważa si za obowiązującą członków zbiorowości narodowej i która jest wpajana nowym pokoleniom w procesie kulturalizacji, czyli wprowadzania w narodową kulturę przez tradycję rodzinną, środowisko i specjalne instytucje oświatowe.
Trzy układy przekazu treści kultury symbolicznej:
układ bezpośrednich i osobistych stosunków społecznych (rodziny, społeczności lokalne);
przekaz bezpośredni, ale sprofesjonalizowany (podział na twórców i odbiorców, np. teatr);
pośredni kontakt między twórcą a odbiorcą (druk, radio telewizja).
4. Zmiana społeczno-kulturowa
Comte wyróżnił w socjologii dwa działy: statykę i dynamikę (skąd się wziął stan obecny i jak zapowiada się przyszłość).
Socjologia jest nauką o zjawiskach i procesach zachodzących w zbiorowościach ludzkich.
Marksizm - krzywdy i cierpienia w kapitalizmie nie są przypadkowe ale niezbywalne. Należy więc dążyć do całkowitej zmiany istniejących stosunków. Jego socjologia to materializm historyczny. Teorię charakteryzowała scjentystyczna i makrospołeczna perspektywa oraz holizm. Wszystkie części społeczeństwa są ze sobą powiązane. Marksowska teoria zmiany (historycznej) stała się teorią rozwoju społecznego. Teoria formacji społecznych - typy społeczeństw oraz etapy rozwoju społecznego. Wyróżnił formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyjną. Z czasem dodano formację wspólnoty pierwotnej (nieznana była własność) oraz formację komunistyczną (zniesiona zostanie własność). Uważał, że charakter formacji określa istniejący w niej sposób produkcji uwarunkowany poziomem materialnych sił wytwórczych, to jest środków technicznych i umiejętności posługiwania się nimi. Rodzaj sił wytwórczych i sposób produkcji określają kształt stosunków produkcji, to jest stosunków między ludźmi, w tym form własności. Siły wytwórcze i uwarunkowane nimi stosunki produkcji stanowią bazę każdej formacji. Decyduje ona o kształcie nadbudowy, to jest ustroju prawno-politycznym i charakterze kultury symbolicznej formacji. Źródła dynamiki społecznej widział w bazie. Siły wytwórcze wciąż się rozwijają i wciąż narasta sprzeczność między nimi a dotychczasową formą stosunków produkcji. Wymusza to zmianę. Powstaje nowa baza, z którą z kolei zaczyna być sprzecza istniejąca nadbudowa, co wywołuje zmiany w tej ostatniej. Uważał, że koniec kapitalizmu jest koniecznością historyczną - zapoczątkuje to prawdziwą historię ludzkości. Dotychczasowe dzieje to prehistoria. Specyfika marksowskiej teorii rozwoju to orientacja przyszłościowa i uznanie sprzeczności oraz konfliktów za siłę napędową rozwoju.
Ewolucjonizm - Herbert Spencer. Perspektywa makrospołeczna i scjentystyczna, holizm. Rozwojem społecznym rządzą prawa. Są one takie same jak w świecie przyrody. Podstawowe prawo ewolucji to integracja materii i rozproszenie ruchu. Uważali, że ewolucja jest tym bardziej skomplikowana im bardziej skomplikowana jest struktura organizmu i więcej funkcji ulega w nim wyodrębnieniu. Dominuje orientacja przeszłościowa. Zajmują się drogą jaka przeszła ludzkość do zwieńczenia dziejów, czyli społeczeństwa przemysłowego. Po II wojnie światowej powstał neoewolucjonizm. Odróżnił ewolucję konkretną (poszczególnych kultur, każda idzie własną drogą) od ogólnej (wyłanianie się kolejnych poziomów rozwoju powszechnego, ciąg stadiów, których ilustracją są konkretne formy).
Typy społeczeństw (wg ewolucjonistów):
zbieracko-myśliwskie (bez rolnictwa);
rolnicze kopieniackie (bez pługa);
rozwinięte rolnicze (pług);
przemysłowe.
Socjologowie opisują współczesne społeczeństwa przemysłowe. W odniesieniu do wcześniejszych form zadowalają się ogólnym pojęciem społeczeństwa tradycyjnego (europejski krąg kulturowy do czasu rewolucji przemysłowej). Ostatnio pojawiło się pojęcie społeczeństwa poprzemysłowego, ponowoczesnego zwanego informacyjnym.
Społeczeństwo tradycyjne - oparte jest na rolnictwie, gospodarka naturalna. Jednostkami produkcyjnymi są gospodarstwa domowe, w znacznej mierze samowystarczalne. Pieniądz ma niewielki wpływ na kształt stosunków społecznych. Człowiek jest postrzegany jako cząstka zbiorowości, nie jako autonomiczna jednostka. Pismo jest znane, ale elitarne. Mało miast. Mała ruchliwość przestrzenna. Sąsiedzi są bardzo ważni. Społeczeństwo jest zachowawcze o orientacji przeszłościowej. Silna i nieformalna kontrola społeczna.
Społeczeństwo przemysłowe - gospodarka rynkowa, masowe wytwarzanie dóbr materialnych przy użyciu maszyn poza gospodarstwem domowym. Jednostki produkcyjne są wyspecjalizowane, pogłębia się podział pracy. Dążenie do zysku, pieniądz określa miejsce człowieka w społeczeństwie. Rozwój miast, ruchliwość ludzi. Umacnia się władza centralna państwa, słabnie nieformalna kontrola społeczna, co wzmaga potrzebę kontroli formalnej: policji, sądów, więzień. Rośnie rola wykształcenia. Środki masowego przekazu. Kultura masowa. Jednostka zyskuje wartość autonomiczną. Dążenie do osobistych osiągnięć, racjonalność, sekularyzacja i indywidualizm to charakterystyczne cechy kulturowe.
Społeczeństwo przemysłowe, ponowoczesne i informacyjne - od schyłku lat sześćdziesiątych XX wieku, Daniel Bell (1974). Podstawowa cecha to przesunięcie większości aktywności gospodarczej ze sfery produkcji dóbr materialnych do sfery usług. Produkcja towarów i usług zależy od przekazywania informacji. Zmienia się skład zawodowy, pojawia się płynność rynku pracy wymagająca stałej elastyczności (społeczeństwo ryzyka). Zmieniają się relację pomiędzy pracownikiem a miejscem pracy i domem (nie jest niezbędne opuszczanie domu). Rozwój demokracji, ale także władzy korporacji. Proces globalizacji.
Modernizacja - proces zmian prowadzących do powstania nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Szeroki zakres zjawisk takich jak upowszechnienie umiejętności pisania i czytania, rozwój oświaty, miast, dróg, wodociągów i kanalizacji, systemów komunikacji, opieki medycznej, zakresu uczestnictwa obywateli w życiu politycznym. Zmiany w systemie wartości, kształtowanie się osobowości człowieka nowoczesnego. Rozwój tej teorii w czasach „zimnej wojny” (podział na dwa obozy polityczne i kraje Trzeciego Świata).
Teoria konwergencji (zbieżności) - u podstaw ewolucjonistyczne założenie, że w miarę uprzemysłowienia wszystkie kraje w sposób konieczny będą upodabniać się do siebie, także w aspekcie ustroju politycznego. Była także wytworem „zimnej wojny”. Głosiła, że „pierwszy” i „drugi” świat różnią się nie jakościowo odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na tej samej linii rozwojowej, wiodącej do rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego. Socjalizm był mniej rozwiniętym społeczeństwem przemysłowym.
Koncepcja zależności i systemu światowego - powstała w latach siedemdziesiątych. Globalizacja prowadzi do wzajemnego uzależnienia się wszystkich krajów, w wyniku czego powstaje jeden system światowy. Główną tezą koncepcji zależności było, że światowy system gospodarczy jest obszarem nierówności i wyzysku. Je biedne uzależniają się od rynków międzynarodowych. Podstawowymi pojęciami systemu światowego są centrum (kraje bogate, uprzemysłowione, rozwinięte technologicznie, sprawujące kontrolę nad większością zasobów produkcyjnych i finansowych świata, niezależne, stabilne politycznie i demokratyczne), peryferie (kraje Trzeciego Świata, ubogie, mają mało zasobów produkcyjnych, nie są konkurencyjne, dostarczają surowców, uzależnione od krajów centrum, mało stabilne i dalekie od demokracji) oraz półperyferie (kraje sukcesu, ale pozaeuropejskie, postkomunistyczne, pomiędzy centrum a peryferiami).
Zmiana społeczna zaczęła być postrzegana jako przekształcanie ram, w jakich ludzie podejmują działania, odpowiadając na pojawiające się przed nimi problemy i wyzwania.
Ruchy społeczne - zbiorowe dążenia ludzi do realizacji wspólnego celu. Najprostsza typologizacja ruchów mówi o rewolucyjnych, reformatorskich i ekspresywnych (nie dążą do zmiany, ale dają wyraz pewnej postawy).
może przyczyniać się zmiany lub być przez nią wywołany, może być przyczyną lub skutkiem zmiany;
może zmierzać do wprowadzania zmian lub do ich zahamowania;
dążący do zmiany może się orientować na przyszłości lub przeszłości (nowatorstwo lub przywrócenie poprzedniego stanu rzeczy);
może koncentrować się na zmianie zewnętrznej rzeczywistości społecznej lub na zmianę człowieka;
może chcieć zmiany całościowej lub cząstkowej;
może chcieć zmiany szybko lub stopniowo (rewolucyjny lub reformatorski).
„Stare” ruchy społeczne miały podłoże społeczno-ekonomiczne, skupiały ludzi o podobnym położeniu ekonomicznym i społecznym (np. związek zawodowy).
„Nowe” ruchy mają podłoże kulturowe. Zajmują się dyskryminacją, środowiskiem itp. Nie mają sztywnej organizacji. Np. feministki.
5. Interakcje społeczne
Działanie różni się od zachowania tym, że składają się nań nie tylko dające się obserwować z zewnątrz jego przejawy, ale także niedostępna bezpośredniej obserwacji świadomość działającego osobnika: to w jaki sposób interpretuje daną stację i zachowania innych, jakie znaczenie nadaje swojemu zachowaniu, a także jakie ma zamiary i jaki widzi cel, którego realizacji określone działanie ma służyć.
Behawioryzm - orientacja przeciwstawiająca się dotychczasowemu sposobowi uprawiania psychologii. Głosił, że przedmiotem psychologii nie jest to, co dzieje się w umyśle człowieka, ale jego obserwowalne zachowania. Operując bodźcami w postaci kar i nagród można dowolnie modyfikować zachowanie istot żywych - warunkowanie.
Interakcja jest takim działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych ludzi i jest odpowiedzią na ich zachowania i działania. Ludzie na siebie oddziałują. U podłoża wszelkiej interakcji znajduje się chęć każdego z uczestników do kierowania reakcjami innych obecnych i kontrolowania ich.
Uczestników interakcji określa się mianem aktorów społecznych. Z dodatkiem zbiorowy jest także ten termin stosowany jako określenie zbiorowości i organizacji.
Interakcja społeczna nie wymaga kontaktów bezpośrednich i może mieć miejsce kiedy ludzie kontaktują się za pomocą listu, czy telefonu. Jednocześnie między podróżującymi w jednym przedziale takiej interakcji nie musi być. Mimo to mówiąc o interakcji ma się najczęściej na myśli oddziaływanie wzajemne w sytuacji bezpośredniego kontaktu.
Dwa podejścia w socjologii:
interakcja postrzegana jako oddziaływanie racjonalnych podmiotów, które dążą do realizacji własnych celów (zyski przy niskich kosztach) - interakcja to wymiana albo gra (podejście bliższe socjologii scjentystycznej);
interakcja rozumiana jako komunikacja partnerów, którzy swoim działaniom przypisują znaczenia i poddają je interpretacji (bliższe socjologii humanistycznej).
Interakcja jako wymiana (głównie G. Homans) - ludzie w ten sposób tworzą i umacniają organizację społeczną. Jest źródłem porządku społecznego. Wymiana to dobrowolne transakcje przekazywania dóbr z czego wszyscy odnoszą korzyść. Podłożem jest przeświadczenie, że dobra cenione przez jednego człowieka lub mu niezbędne są w posiadaniu innych. Trzeba im coś ofiarować w zamian.
Interakcja jako gra - jest to gra między podejmującymi decyzje racjonalnymi osobnikami w sytuacji, kiedy stopień zaspokojenia potrzeb któregokolwiek z nich zależy nie tylko od jego sposobu postępowania, ale również od sposobu postępowania innych. Człowiek to aktor podejmujący decyzje. Jest istotą racjonalną (zdolność do porządkowania swoich wyborów ze względu na oczekiwane korzyści i koszty podejmowanych działań). Są dwa typy gier: o sumie zerowej (grający może wygrać tylko kosztem innych) i sumie zmiennej (wszyscy mogą stracić lub zyskać). Dylemat społeczny - sytuacją decyzyjna lub konfliktowa, w której stoją na przeciw siebie strony, które starając się doprowadzić do optymalnego urzeczywistnienia własnych interesów, w rezultacie wychodzą na tym, zarówno każda z osobna, jak i obie razem gorzej, niż gdyby interesy te ze sobą uzgodniły.
Interakcja jako komunikacja - rozpatrywana w trzech wariantach.
komunikacja symboliczna - człowiek potrafi tworzyć symbole i posługiwać się nimi, ludzie komunikują się za pomocą zachowań mających charakter symboliczny (nie tylko słowa ale także strój, mina, ton głosu), muszą mieć one wspólne dla rozmówców znaczenie, składają się na nią dwa procesy: odczytywania znaczenia zachowań drugiej osoby i przekazywanie jej informacji, problematyka interakcji symbolicznych została sformułowana i rozwinięta w obrębie kierunku zwanego interakcjonizmem symbolicznym (Mead);
interakcja jako manipulowanie wrażeniami - Goffman uważał, że człowiek przekazuje wrażenia, które wywołuje świadomie lub nieświadomie, użył metafory teatru, pojęcie fasady - dekoracja (np. przesadne wyposażenie gabinetu dyrektora), powierzchowność jednostki, sposób bycia (te dwa ostatnie tworzą fasadę osobistą jednostki czyli np. wiek, płeć, uroda, strój), fasady nie powstają poprzez interakcję, ale są wybierane spośród tych, które już istnieją, dostarczają obserwatorom elementów definicji sytuacji (określenie przez aktorów ich orientacji wobec danej sytuacji i dyspozycji do działania w niej np. inaczej będziemy się zachowywać w kościele, inaczej w barze), celem wszystkich występów jest definiowanie sytuacji;
ukryte założenia i milcząco przyjmowane procedury interakcji - H. Garfinkel, grupy społeczne są wspólnotami poznawczymi organizującymi systemy znaczeń i systemy ważności swoich członków, o sposobach zachowania dowiadujemy się poprzez socjalizację, ktoś kto zachowuje się zakłócający „normalny” przebieg interakcji denerwuje otoczenie i wywołuje gniew i niepokój.
Instytucje - utrwalone wzory zachowań i reguły działań ludzkich, które porządkują interakcje ludzkie i określają ramy prowadzonych przez jednostkę gier. Są to pewne kompleksy ról nastawione na zaspokajanie pewnej potrzeby jak reprodukcja, bezpieczeństwo, pożywienie, schronienie oraz integracji i ekspresji. Proces przekształcania pojedynczych interakcji w utrwalone wzory zachowań to instytucjonalizacja.
6. Socjalizacja
Socjalizacja to złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne. Jest rezultatem wpływów zamierzonych („wychowanie”) i niezamierzonych. Nigdy się nie kończy.
W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:
umiejętności jak zdolność rozumienia znaków (np. języka);
normy i wzory zachowań
wartości;
umiejętność posługiwania się różnymi przedmiotami.
Trzy mechanizmy uczenia się:
wzmacniane - właściwe zachowania są nagradzane, niepożądane karane;
naśladowanie;
przekaz symboliczny - pouczenia słowne, teksty pisane.
Człowiek kształtuje swoją osobowość i tożsamość.
Osobowość - właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego, co go otacza, jego pragnienia, a także konflikty, jakie go dręczą, jego życie osobiste i wewnętrzne oraz jego zachowania społeczne. Typ autorytarny (Adorno) aprobata konwencjonalnych wartości i przyjętych zwyczajów, tendencja do surowego karania osób wyznających odmienne normy, bezkrytyczne poddanie się autorytetom, niechęć do wnikania w psychikę (własną i innych). Silna skłonność do wrogości wobec innych grup, poczucie zagrożenia, sztywność, oschłość, przesadne zainteresowanie sprawami seksualnymi. Osobowość podstawowa - część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest podłożem spraw uczuciowych i systemów wartości wspólnych dla członków danej zbiorowości. Osobowość modalna - typ osobowości występujący najczęściej w danej zbiorowości. Obecnie osobowości człowieka nowoczesnego przypisuje się: otwartość na nowe doświadczenia i łatwość akceptacji zmian, innowacyjność i gotowość podejmowania ryzyka, negowanie fatalizmu, orientacja na teraźniejszość i przyszłość, aspiracje oświatowe i zawodowe, nastawienie liberalne i demokratyczne.
Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. Każdy człowiek należy do wielu zbiorowości, w każdej zajmuje jakąś pozycję. Dwa rodzaje:
przypisane - człowiek nie ma żadnego wpływu na ich zajmowanie;
osiągane - sam zdobywa albo są narzucone ale na których zajęcie ma jakiś wpływ (więzień).
Rolą społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób. Po pierwsze jest to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Po drugie jest to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy.
zachowania nakazane - np. zapewnienie dziecku opieki i warunków rozwoju;
zachowania zakazane - katowanie i głodzenie dziecka;
margines swobody - zakres okazywania uczuć, opowiadanie bajek itd.
Konflikt ról - różne role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań np. matka woła na obiad bawiące się z kolegami dziecko. Nie można w pełni uniknąć, ale można je minimalizować przez dobór ról (ksiądz nie będzie właścicielem sex-shopu).
Dwa podejścia do problematyki roli:
podejście funkcjonalno-strukturalne - zainteresowanie rolami to zainteresowanie nimi jako czynnikami porządkującymi rzeczywistość społeczną i składnikami struktury społecznej; role klasyfikują i porządkują rzeczywistość społeczną (wiemy, czego możemy się spodziewać po danej roli), role to coś zewnętrznego wobec człowieka, to rodzaj gotowych ubrań, zbiorowość to więc układ ról. T. Merton wprowadził pojęcie zespołu ról - z pozycją matki związane są role matki wobec dziecka, wobec nauczycieli, wobec sąsiadów itd.;
podejście interakcyjne - role społeczne nie są gotowe ale coś co powstaje w procesach międzyludzkich interakcji, jak są odgrywane, jaki kształt przybiera rola w toku odgrywania jej poszczególnych aktorów, a także w ich relacjach z różnymi partnerami, zespół ról jest więc jedną i tą samą rolą rozmaicie odgrywaną w różnych okolicznościach, patrzą też na zachowania niewerbalne.
Przyjmując nowe role człowiek dostosowuje je do siebie (rolę śpiewaka wybiera ten, który ma odpowiedni głos). Człowiek czyni je częścią swego ja (rola ma silny wpływ na osobowość).
Tożsamość. Poczucie tożsamości osobistej - świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni, w różnych okresach życia, świadomość własnej odrębności, niepowtarzalności. Na określenie naszego ja, które jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych, używa się terminu jaźni odzwierciedlonej (widząc jak inni zachowują się wobec nas widzimy jak nas oceniają co wpływa na sposób postrzegania siebie). Tożsamość społeczna jednostki - jest pochodną jej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych, ma wymiar subiektywny (poczucie tożsamości) i obiektywny (zaklasyfikowanie jednostki przez innych).wśród różnych ról jedna z nich bywa rolą kluczową, wyznaczającą, jak jesteśmy postrzegani (tożsamość) - w nowoczesnych społeczeństwach najczęściej rola zawodowa.
Rodzaje socjalizacji:
pierwotna - przechodzimy ją w dzieciństwie, uczymy się elementarnych wzorów zachowań, podstawowych ról społecznych rodzice są znaczącymi innymi (mają nad nami władze, trzeba ich słuchać), kształtuje się osobowość pierwotna. Jest nasycona uczuciami. Końcową fazą jest pojawienie się w świadomości pojęcia uogólnionego innego - okazuje się, że pewne rzeczy należy robić, innych nie, ale że zawsze nie tylko wtedy gdy rodzice to nakażą, nie tylko oni mają takie wymaganie, tylko „w ogóle tak się nie robi”;
wtórna - wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego, człowiek nabywa wiedzę niezbędną do poprawnego odgrywania ról (jak być uczniem, stolarzem, piłkarzem, mężem). Silnie wpływa miniona socjalizacja pierwotna. Człowiek decyduje kto będzie znaczącym innym. Nie wymaga więzi emocjonalnej;
resocjalizacja - celem jest przemiana człowieka, wymazanie z jego świadomości dotychczasowych treści i wprowadzenie nowych, musi być silna identyfikacja ze znaczącymi innymi.
7. Kontrola społeczna
Kontrola społeczna to wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy i wymuszające współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny.
Podstawowymi mechanizmami kontroli są instytucje, proces socjalizacji. Działa na wszystkich poziomach życia zbiorowego.
kontrola nieformalna - wszystkie zbiory zachowań przekazywane w stosunkach osobistych i wszystkie reakcje i sankcje stosowane spontanicznie i na zasadzie zwyczaju, może być niezamierzona, rozporządza sankcjami pozytywnymi i negatywnymi;
kontrola formalna - wszystko, co zapisane jest w regulaminach, a przede wszystkim w państwowych kodeksach prawnych, zawsze zamierzona, sprawowana za pomocą wyspecjalizowanego aparatu (sądy i policja).
Konformizm - dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości.
Trzy powody konformizmu:
naśladowanie innych co ułatwia nam rozwiązywać problemy (jak wejść do sądu?);
obawa kary;
akceptacja innych, chęć „bycia razem”.
Dewiacja - zachowania, które są niezgodne ze standardami normatywnym, składającymi się na wspólnotową, podzielaną wizję ładu.
Z nurtem funkcjonalistyczno-strukturalistycznym można powiązać trzy teorie:
dewiacja jako rezultat rozregulowania systemu społecznego - po zmianach społecznych (wojna) dochodzi do zatarcia granicy dobra i zła, ludzie są zagubieni, Durkheim określił mianem anomii załamywanie się ładu społecznego i jego konsekwencje, Mertona typologia dewiacji:
konformizm - aprobowanie wartości uznanych w danej zbiorowości i stosowanie się do obowiązujących wzorów zachowań (może występować jako oportunizm czyli przestrzeganie norm dla „świętego spokoju” i z leku przed karą);
innowacja - aprobowanie wartości przy jednoczesnym niestosowaniu się do uznawanych wzorów zachowań, osiąganie uznawanych przez zbiorowość celów innymi drogami niż powszechnie aprobowane;
spirytualizm - nieaprobowanie uznawanego systemu wartości, ale stosowanie się do obowiązujących wzorów zachowań (niektórzy nazywają go właśnie oportunizmem);
bunt i ucieczka - dwie postacie (czynna i bierna) całkowitego odrzucenia zarówno obowiązującego systemu wartości, jak i wzorów zachowań.
dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej - istnieją zbiorowości wytwarzające własny system wartości i norm, jeśli są one sprzeczne z normami szerszego społeczeństwa, zachowania konformistyczne w stosunku do standardów grupy są dewiacjami z punktu widzenia norm szerszego społeczeństwa (kodeks przestępczy - subkultury dewiacyjne);
dewiacja jako rezultat niesprawności mechanizmów kontroli społecznej - wg tej teorii ludzie są egoistami, kalkulują, czy większy zysk przyniesie zachowywanie norm, czy nie, osłabienie kontroli społecznej skutkuje wzrostem zachowywań dewiacyjnych.
Z nurtem interakcjonizmu symbolicznego wiąże się rozumienie dewiacji jako zjawiska społecznie konstruowanego, jest nią to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reagują jako na dewiację. Teoria naznaczania - dewiantem staje się ten, kto przez otoczenia zostanie za takiego uznany. Dewiacja pierwotna - zachowanie niezgodne z normami, często bez złej woli.
Negatywne skutki dewiacji (dysfunkcje):
naruszają porządek społeczny;
osłabiają skłonności konformistyczne;
są kosztowne (koszty psychiczne na reakcję wobec dewiacji i materialne).
Durkheim zauważył, że pełnią jednak one określone funkcje:
pozwala wyjaśnić sens norm (określając czym jest dewiacja, tym samym wskazuje się zachowania akceptowane);
pomaga określić tożsamość grupy i wyznaczyć jej granice;
wpływają na spójność grupy;
są wentylem bezpieczeństwa dla niezadowolenia społecznego;
są źródłem zmiany społecznej.
Są dwie podstawowe formy kontroli wobec dewiacji - samopomoc i zaangażowanie trzeciej strony rozstrzygającej spór.
Style kontroli dewiacji:
penalizacyjny - koncentruje uwagę na samym czynie;
kompensacyjny - na konsekwencjach;
rozjemczy - na relacjach między krzywdzicielem a pokrzywdzonym;
terapeutyczny - na osobie sprawcy.
8. Grupa społeczna
Społeczeństwo to zbiorowość trwająca przez wiele pokoleń, a więc istniejąca dłużej niż życie jednostki, zespolona wewnątrz wielorakimi systemami stosunków społecznych, wyodrębniona od innych takich zbiorowości trwałą przynależnością członków i stanowiąca w mniejszym lub większym stopniu całość terytorialną. Dodatkową cechą jest posiadanie wspólnych norm i wartości, a więc własnej kultury. Rekrutacja nowych członków odbywa się głównie w drodze reprodukcji seksualnej.
Grupa społeczna to wszelki zbiór osób, który możemy ujmować jako całość ze względu na jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego członkami (Small).
Wszystkie grupy są zbiorowościami, lecz zbiorowości, które nie spełniają warunki interakcji członków, nie są grupami. Musi także pojawić się czynnik wewnętrznego ustrukturowania grupy - pozycje i role są ze sobą powiązane.
Swoiste, nieredukowalne do swych części całości bywają określane mianem emergentnych. Są one czymś zewnętrznym w stosunku do jednostek. Staje się w ten sposób instrumentem kontroli społecznej.
Struktury wewnątrzgrupowe:
struktura socjometryczna - socjometria zajmuje się wzajemnymi oddziaływaniami między ludźmi zachodzącymi we wszystkich grupach; badania prowadzi się za pomocą prostego kwestionariusza, pyta się każdego członka badanej zbiorowości, kogo chciałby mieć do towarzystwa w toku jakieś czynności, a kogo nie, dostarcza to informacji o pozycji jednostki w grupie oraz o podziałach na podgrupy, nazywane czasem klikami (taki zespół członków zbiorowości, których średnia wzajemna sympatia jest większą niż ich średnia sympatia do pozostałych członków tej zbiorowości);
struktura przywództwa - nie ma jednego typu osobowości przywódczej, dwojaki rodzaj ról przywódczych: organizowanie działań zmierzających do wykonania zadania oraz zapobieganie konfliktom, dbałość o dobre stosunki i miłą atmosferę; różne są też style przywództwa: autorytarny (wydaje polecenia, w grupie pojawia się agresja, działa skutecznie dopóki jest obecny), demokratyczny (uwzględnia z podwładnymi sposób postępowania, harmonijna współpraca, niski poziom agresji, nie jest konieczna obecność przywódcy do działania), anarchiczny (zachowuje „pełny luz”, nie podejmuje żadnych wysiłków, aby kierować grupą i organizować jej działania, dezorientacja, duża agresja, niska wydajność);
struktura komunikacji - wpływ różnych kształtów na sposób funkcjonowania grupy.
Spójność grupy - grupa spójna to taka, w której nie ma głębokich podziałów i wyraźnych podgrup czy klik. Spajają ją silna więź społeczna (wszystko to co spaja zbiorowości ludzkie: system kontroli, instytucje, świadomość przynależności do grupy, konformizm grupowy, wspólne wartości etc). Merton wyróżnił 3 typy podstaw spójności grupy: kierowaną kulturowo (internalizowanie wspólnych norm i wartości), organizacyjnie (realizowanie jednostkowych i grupowych celów przez współzależne działania członków grupy) i strukturalnie (przeciwstawienie swojej grupy obcym, konflikty z innymi grupami etc). Dwa rodzaje motywacji do bycia razem:
wzajemna atrakcyjność członków grupy (grupa ekspresyjna);
korzyści i satysfakcje wynikające z członkostwa w grupie (grupa instrumentalna).
Grupa pierwotna - wprowadził pojęcie Cooley, są to grupy odznaczające się zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę. Wskazał 5 cech: względną trwałość, bezpośrednie kontakty, mała liczebność, niewyspecjalizowany charakter kontaktów (ważniejsze jest z kim,niż co się robi), względna zażyłość uczestników. Panują tam stosunki osobowe (między osobami) a nie rzeczowe (między rolami). Są nimi rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedzka. Grupy, które nie spełniają tych warunków bywają określane mianem grup wtórnych.
Grupa własna i obca - wprowadził Sumner, mamy odmienny stosunek do grupy własnej i obcej, spojrzenie stereotypowe, własna jest zazwyczaj bardziej zróżnicowaną i zindywidualizowaną, zapamiętuje się raczej zachowania dobre, zachowania negatywne własnej wynikają z konieczności wynikających z sytuacji zewnętrznej, pozytywne ze szlachetnego charakteru jej członków (odwrotnie dla obcej).
Grupa odniesienia - w dwojakim sensie: grupa, która jest dla danej jednostki źródłem norm i wartości, wzorów zachowań wedle których modeluje własne zachowanie oraz grupa, która jest dla jednostki tłem oceny przez nią bądź własnej sytuacji, bądź postępowania (student jak dostanie 3 to będzie zadowolony jeśli reszta dostanie 2, niezadowolony jeśli reszta dostanie 4). Względne upośledzenie - poczucie upośledzenia wiąże się nie tyle z umiejscowieniem na obiektywnej skali posiadanych dóbr, ile z postrzeganie własnego usytuowania w stosunku do innych osób o podobnych cechach, czyli zależy od subiektywnej skali ich pozycji.
9. Organizacja formalna
Celowe grupy formalne (organizacje formalne) - grupy, które powstają dla zaspokojenia jakichś potrzeb ich członków czy też realizacji przez nich jakichś zadań. Organizacja - względnie trwałe, uporządkowane działania i zachowania ludzkie poprzez wprowadzenie względnie trwałych zasad postępowania w danych sytuacjach. Mają sztywno określoną w przepisach organizację, są bardziej szkieletem organizacyjnym niż zorganizowanym zbiorem ludzi. Cechy:
są powołane do realizacji określonych celów w sposób zaplanowany i za pomocą procedur określonych przez przepisy;
mają sformalizowaną strukturę, którą można bez trudu przedstawić w postaci diagramu;
występuje w nich wyraźny, przejrzysty podział racy (w przeciwieństwie do grup pierwotnych np. rodziny, gdzie podział pracy jest płynny);
mają wyraźnie wyodrębnione środki władzy, wiadomo kto komu podlega i w jakim zakresie;
istnieje w nich wymiana personelu co nie wpływa na zmianę charakteru organizacji;
dominują w niej stosunki rzeczowe, jest zbiorem ról a nie osób.
Max Weber i typ idealny biurokracji - typ idealny oznacza tu abstrakcyjny model, skonstruowany z cech istotnych jakiegoś zjawiska. Mianem biurokracji określił władzę legalną, opartą na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władzę na mocy tych norm. Występuje nie tylko w państwie, ale w dowolnej organizacji. Biurokracja więc to w rozumieniu socjologii scentralizowany system organizacyjny, w którym władza związana jest z zajmowanym w ramach hierarchii urzędem. Wyróżniał 3 rodzaje motywów jakimi kierują się podmioty wyposażając działania społeczne w subiektywne znaczenie:
działania emocjonalne - awantura zrobiona komuś kto nadepnął nam na odcisk;
działania tradycyjne - wynikają ze zwyczaju, pojmowane bezrefleksyjnie jako coś oczywistego;
działania racjonalne - wyraźne określenie celu, przegląd środków i wybór najwłaściwszych.
Zauważył rozszerzanie się sfery działań racjonalnych we współczesnych społeczeństwach przemysłowych. Określił to „procesem racjonalizacji”. Pierwszoplanowym przykładem była biurokracja. Jej typowi idealnemu przypisał cechy:
wszystkie sposoby postępowania są określane przez normy prawne i przepisy, każdy urzędnik ma jasno określoną sferę działalności i odpowiedzialności;
ma strukturę hierarchiczną, przepisy regulują sposób zwierzchnictwa i zakres podporządkowania;
wszystkie stosunki mają charakter bezosobowy, nie podlegają wpływom uczuć i cech osobowościowych;
urzędnicy są profesjonalistami, zajmują stanowisko zgodne z kwalifikacjami;
urzędnicy są pracownikami najemnymi, sfera zawodowa jest ściśle oddzielona od sfery prywatnej;
komunikacja i wymiana informacji dokonuje się w formie pisanej, przez przepływ dokumentów „drogą służbową”, którą określają przepisy;
gromadzona jest dokumentacja pisana, jest ona „pamięcią” biurokracji.
Uważał ją za najbardziej racjonalny typ władzy. Zauważał jednak jej cechy ujemne: człowiek traci swą osobowość, dehumanizuje stosunki społeczne.
Teorie zarządzania. Dzieli się na trzy kierunki:
zarządzanie naukowe - skupienie uwagi na usprawnianiu organizacji pracy człowieka na pojedynczym stanowisku pracy oraz usprawnianiu małych zespołów wytwórczych i sposobów kierowania nimi. Taylor stwierdził, że o tym co i jak się robi powinni decydować nie pracownicy, ale osobny personel zarządzający;
stosunki międzyludzkie (human relations) - Elton Mayo, bada zachowania ludzi w procesie pracy i ich motywacje, ludzi o wiele bardziej motywuje poczucie uczestnictwa w zespole i satysfakcja w udziale w jego osiągnięciach niż korzyści materialne;
kierunek administracyjny - uwaga skupiona jest na zarządzaniu całym przedsiębiorstwem centralnych funkcjach kierowniczych.
Ograniczenia Weberowskiego modelu biurokracji:
mają trudności w reagowaniu na sytuacje nietypowe, przepisy nie obejmują wszystkich możliwych sytuacji;
mają trudności z wdrażaniem innowacji; wymaga to przebudowy dotychczasowej struktury organizacyjnej;
coraz wyraźniejsza jest dysharmonia między biurokratycznym a profesjonalnym wymiarem organizacji formalnych;
przemieszczenie celów - np. przestrzeganie przepisów staje się celem samym w sobie, zaabsorbowanie biurokracji własnym funkcjonowaniem, trudność zaprzestania działalności przez organizację jeśli cel do którego została powołana został osiągnięty;
klasyczne podejście do przedsiębiorstwa (bezosobowa maszyna z trybami w postaci personelu) mija się z prawdą, Mayo wykazał istnienie stosunków nieformalnych i spontaniczne powstawanie małych grup wewnątrz sformalizowanych struktur organizacyjnych.
„Instytucja totalna” Goffmana - organizacja która dla pewnej liczby osób jest miejscem długotrwałego pobytu w izolacji od szerszego społeczeństwa i pełnego podporządkowania rygorom administracyjnym regulującym ich wszystkie czynności życiowe np. szpitale psychiatryczne, klasztory etc.
10. Społeczność lokalna
Tönnies i dwa typy zbiorowości - wyróżnił dwa typy: Gemeinschaft (wspólnota) i Gesellschaft (zrzeszenie, stowarzyszenie). Uważał, że stosunki społeczne i zrzeszenia są rezultatem woli ludzi w dwóch postaciach:
Kurwille - „naturalna”, myśl jest związana z uczuciem i całością ludzkiego doświadczenia, działania wynikają z wewnętrznej potrzeby, z niej rodzi się wspólnota;
Wesenwille - „arbitralna”, myśl oddziela się od uczucia i usamodzielnia, związane z nią działanie jest skierowane na osiąganie celów zewnętrznych, z niej rodzi się stowarzyszenie.
|
Wspólnota |
Stowarzyszenie |
Więzy łączące ludzi |
Pokrewieństwo, braterstwo, sąsiedztwo |
Umowy, wymiana dóbr materialnych, wyrachowanie |
We wzajemnych stosunkach ludzie uczestniczą jako |
Osobowości |
Role społeczne |
Środki kontroli |
Zwyczaj, tradycja |
Prawo sformalizowane |
Ludzie kierują się |
Wiarą |
Względem na opinię publiczną |
Podstawa gospodarcza |
Własność zbiorowa |
Pieniądz, własność prywatna |
Społeczność lokalna - struktura społeczno-przestrzenna, którą tworzą ludzie pozostający wobec siebie w społecznych interakcjach i zależnościach w obrębie danego obszaru i posiadający jakiś wspólny interes lub poczucie grupowej i przestrzennej tożsamości jako elementy wspólnych więzi. Np. zasiedziała, tradycyjna społeczność wiejska.
Zbiorowość terytorialna - są skupiskiem zatomizowanych jednostek, którego skład bywa płynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie się więzi społecznej. Nie muszą czuć się związane z obszarem geograficznym, ani z sobą nawzajem. Społeczność lokalna zamieszkuje miejsce, zbiorowość zaś zaludnia obszar.
Lokalizm - względna autonomia oraz upodmiotowienie konkretnych społeczności lokalnych w zakresie gospodarczym, społecznym i kulturalnym w ramach szerszego układu społeczno-przestrzennego i politycznego.
Społeczeństwo obywatelskie - takie, w którym funkcjonuje wiele niezależnych od biurokratycznych struktur państwa zrzeszeń, powstających z inicjatywy obywateli w celu samodzielnego rozwiązywanie najrozmaitszych problemów społecznych.
Lokalna społeczność samorządowa - taka, dla której przestrzeń i terytorium są naturalną podstawą dobrowolnego zrzeszania się.
11. Naród
Nie można zbudować obiektywnej definicji narodu. Pojęcie jest związane z uczucia,i, jest to jednolita całość, wspólnota, której wszyscy członkowie są braćmi bez względu na to, pod jaką szerokością geograficzną żyją i czym się zajmują.
Zbiorowość etniczna. Istotą etniczności jest poczucie tożsamości grupowej i mocne przekonanie o własnej odrębności. Zbiorowości etniczne odznaczają się spójnością i są połączone silną więzią społeczną, co sprzyja określaniu ich mianem grup. Mówi się o nich jako o „etniach”. Ostry podział na my i oni. Przekonanie o wspólnocie pochodzenia i więzach krwi łączących członków (postrzeganie etniczności jako cechy naturalnej przypisanej niezależnie od woli).
Składniki etniczności:
nazwa zbiorowości o znaczeniu symbolicznym;
przekonanie o wspólnym pochodzeniu (np. legendy i mity);
wspólne dzieje;
własna, odrębna kultura (np. język, religia, ubiór);
związek z określonym terytorium (głównie symboliczny);
poczucie solidarności i tożsamości.
Mianem grupy etnicznej bywają obecnie określane zbiorowości 4 podstawowych typów:
miejskie mniejszości etniczne - Polacy w Chicago, Irlandczycy w Bostonie;
ludy tubylcze, miejscowe - Indianie w USA i Kanadzie;
kulturowo zróżnicowane populacje państw będące tworami kolonializmu;
protonarody - narody bez państwa.
Grupy etniczne bywają postrzegane jako formy poprzedzające naród i zaczątkowe ich postacie. Naród jest jednak upolityczniony (czego wyrazem jest dążenie do posiadania własnego państwa).
Procesy mogą zachodzić od narodu do państwa i od państwa do narodu. Wyróżnia się więc dwa rodzaje narodów:
stare (terytorialno-obywatelskich, polityczne);
nowe (etniczno-genealogiczne, etniczno-kulturowe).
Narody i ideologie narodowe rozwinęły się w epoce zwanej nowoczesną (Rewolucja Francuska, rewolucja przemysłowa). Pięć rodzajów zmian w sferze stosunków społecznych, które towarzyszyło procesom modernizacyjnym:
zniesienie sztywnych podziałów stanowych, zrównanie wobec prawa, zniknięcie konkurencyjnego wobec tożsamości narodowej wymiar samookreślenia się jednostek (szlachcic był szlachcicem);
upowszechnienie oświaty i wzrost piśmienności;
ruchliwość przestrzenna ludzi i wzrost migracji do miast, przeniesienie dawnych więzi społecznych w więzi narodowe;
laicyzacji społeczeństwa, zawężenie sfery sacrum, niedosyt zaspokaja naród;
w zróżnicowanym świecie, w którym człowiek należy do wielu grup i pełni wiele różnych ról, chwiejne jest poczucie tożsamości, jednym ze stabilizujących elementów stała się rola zawodowa, która też jest chwiejna, tożsamość narodowa pomaga wyjść z chaosu.
Większość państw to etniczne mozaiki, które prawie zawsze mają inne wzory. Można jednak wskazać cztery podstawowe wątki tych wzorów, które najrozmaiciej się splatają:
tożsamość narodowa jako nowa jakość nadbudowywała się nad regionalnymi różnicami, często nie niwelując ich (Szwajcaria, Francja i kraj Basków);
państwa narodowe często powstawały na obszarach zamieszkiwanych od dawna przez inne grupy etniczne (mniejszości etniczne);
ruchliwość ludzi - imigranci, państwa europejskie stają się krajami wieloetnicznymi;
specyficzny wzór wieloetniczności w USA, jest to naród wieloetniczny.
12. Zróżnicowanie społeczne i ruchliwość społeczna
Wzorzec społeczeństwa merytokratycznego - miejsce człowieka w hierarchii człowieka zależy od niego samego i nie ma żadnych przeszkód, aby każdy mógł zająć takie, jakie mu się należy stosownie do wyposażenia intelektualnego i cech osobowości.
Dwojaka perspektywa rozpatrywania podziałów społecznych na poziomie makrospołecznym:
strukturalna - społeczeństwa złożone z powiązanych ze sobą struktur, bada się wzajemne relacje;
gradacyjna - społeczeństwa to zbiór różnorodnych jednostek, które mogą być zaliczane do kategorii tworzących stopnie skali jakiejś cechy przez nie posiadanej (np dochód, wykształcenie).
Karol Marks i pojęcie higrotyczne klasy - uważał, że podstawowe podziały w społeczeństwie są związane z różnicą stosunku do środków produkcji - jedni je mają, inni są ich pozbawieni, dzieli się ono na burżuazję, kapitalistów oraz proletariat. Różnice są również w całym sposobie życia. Między klasami istnieje stały konflikt (walki klas). Klasa to więc zbiór jednostek o jednakowym położeniu społeczno-ekonomicznym o poczuciu tożsamość klasowej i świadomości klasowej (rozpoznanie przez członków klasy robotniczej własnej roli w procesie produkcji, ich stosunku do właścicieli środków produkcji i zrozumienie, że poprawić swe położenie można jednie poprzez obalenie ustroju). Dwa modele struktury społecznej jako struktury klasowej:
model biegunowy - dychotomiczny podział na dwie podstawowe klasy (kapitalistów i proletariat), w Kapitale i Manifeście komunistycznym, droga rewolucji;
bardziej złożony - podziały wewnątrz klas podstawowych oraz „pośrednie”.
Max Weber i trzy płaszczyzny podziałów społecznych - nie jest możliwe uszeregowanie wszelkich nierówności społecznych w jedną hierarchię, są one wynikiem walki o podział różnego rodzaju skąpych zasobów dóbr (materialnych i niematerialnych). Trzy płaszczyzny:
ekonomiczna - podział na klasy - wynika z gospodarki rynkowej, podział na klasy wyznacza rodzaj szans na rynku, które zależą nie tylko od posiadania własności ale i od kwalifikacji, klasy nie mają poczucia wspólnoty;
prestiżu - stany - stany mają poczucie wspólnoty, ale słabo wykształcone, sytuację stanową wyznacza „godność”, „prestiż”, od każdego stanu oczekuje się określonego sposobu bycia, wiąże się ze sferą konsumpcji, dystans wobec osób z innego stanu;
polityczna - partie - wszelkie grupy, które stawiają sobie za cel wpływanie na aparat władzy u budowanie go w miarę możliwości ze swoich stronników, mogą być partiami stanowymi lub klasowymi.
Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia) - stratyfikacja to opis społeczeństw, w których występuje nierówny podział dochodów, władzy, prestiżu i innych pożądanych dóbr, oznacza hierarchiczny układ pojmowanych na wzór pokładów geologicznych poziomów położenia społecznego, które różni udział w podziale tych dóbr. Poziomy te nazywa się warstwami lub klasami. Jest to przykład podejścia gradacyjnego.
funkcjonalna teoria stratyfikacji - Davis i Moore - wykazali funkcjonalną niezbędność i użyteczność tego rodzaju nierówności (ludzie zdobywają kwalifikacje bo oczekują nagrody, wyrzekają się pewnych rzeczy).
Klasa - pięć podstawowych znaczeń:
ujęcia klasyczne:
klasa w rozumieniu Marksa - są zasadniczymi segmentami struktury społeczeństwa pojmowanego jako swoista całość., podstawą podziału na klasy jest stosunek do własności środków produkcji. Wszelkie podziały społeczne i związane z nimi konflikty mają u podstaw podziały i konflikty społeczne, nie są kategoriami statystycznymi, ale realnymi zbiorowościami zdolnymi do wytworzenia poczucia wspólnoty;
klasa w rozumieniu Maxa Webera - podział na klasy tylko w jednym z trzech wymiarów zróżnicowania społecznego (ekonomiczny), klasa określa rodzaj szans na rynku, nie wytwarzają poczucia wspólnoty;
klasa w rozumieniu Williama Warnera - jest jednym z poziomów hierarchicznego układu pozycji określanych przez wysokość dochodów i szacunek społeczny (warstwa u wielu socjologów).
ujęcia współczesne:
rozumienie klasy w perspektywie stratyfikacyjnej - klasy to poziomy zróżnicowania społecznego w płaszczyźnie ekonomicznej, są to rodzaje warstw i jako takie są częścią układu stratyfikacyjnego społeczeństwa;
rozumienie klasy w perspektywie strukturalnej - są częściami społeczeństwa postrzeganego jako powiązane całości; klasa jest kategorią analityczną, mogą być rozważane jako tworzące skalę nominalną (skala, która składa się z dwóch lub więcej kategorii oznaczonych nazwami, wg których klasyfikujemy pewne przedmioty, jedyną określoną relacją pomiędzy tymi kategoriami jest relacji różności, bez określania która zawiera „mniej” lub „więcej” własności mierzonych).
Warstwa - trzy podstawowe znaczenia:
warstwa w ujęciu strukturalnym - występuje w marksistowskiej perspektywie oglądu struktury społecznej, kiedy podział na klasy okazuje się niewystarczający dla opisu struktury danego społeczeństwa, jest to bądź część klasy (burżuazja przemysłowa, finansowa) bądź istotne kategorie nie dające się jednoznacznie zaliczyć do klas (inteligencji);
warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako kategoria empiryczna - wyróżniana na podstawie kryteriów mierzalnych (wysokość dochodów mierzona ilością zarabianych pieniędzy, wykształcenie mierzone ilością lat nauki i prestiż zawodu), uniwersalnym miernikiem jest pieniądz, tak wyróżniane warstwy tworzą skalę porządkową (skala która określa względne pozycje przedmiotów lub osób z punktu widzenia pewnych własności, nie określając dystansu między tymi pozycjami, pozwala uporządkować obiekty od najmniejszych do największych, choć nie pozwala stwierdzić o ile mniej, czy więcej);
warstwa w ujęciu stratyfikacyjnym jako ogólna kategoria teoretyczna - jest jednym z poziomów stratyfikacji rozumianej jako układ grup tworzących hierarchię ze względu na zakres władzy, prestiżu i bogactwa ich członków, członkowie tak rozumianych warstw mają pewną świadomość wspólnych interesów, poczucie grupowej tożsamości i podobny styl życia.
Zawód - czynności trawle wykonywane, wymagające określonego przygotowania, będące świadczeniami na rzecz innych osób, przynoszące dochody będące podstawą utrzymania. W Polsce pierwsza nowoczesna klasyfikacja zawodów to Społeczna Klasyfikacja Zawodów (SKZ, 1978, 12 kategorii zawodowych). W latach 90. powstała nowa Polska Socjologiczna Klasyfikacja Zawodów (PSKZ, 1996, 14 kategorii) istnieje także Międzynarodowa Klasyfikacja Zawodów (ISCO-88). Na rozluźnienie związku pomiędzy zawodem a dochodem wpływają 3 czynniki: płeć, sektor gospodarki (posada państwowa, prywatna), wielkość zakładu pracy.
Ruchliwość społeczna - zmiana miejsca jednostek (grup) w systemie społecznego zróżnicowania (hierarchiczny układ pozycji lub warstw). Grupy zawsze przesuwają się w dół lub w górę układu hierarchicznego. Jednostki przemieszczają się poziomo (horyzontalnie) lub pionowo (wertykalnie, awans lub degradacja). Przemieszczanie się pionowo może mieć 2 postacie:
podnoszenie poziomu wykształcenia, kwalifikacji, bogacenie się, jest to ruchliwość wewnątrzpokoleniowa;
zajęcie przez jednostkę wyższej bądź niższej pozycji niż mieli rodzice poprzez wykształcenie, kwalifikacje, dochody, jest to ruchliwość międzypokoleniowa.
Ruchliwość wynikająca ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń to ruchliwość strukturalna, natomiast pozostała to ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna) - możliwość przesunięć w danym społeczeństwie, zmiany na rynku pracy.
13. Zróżnicowanie społeczne społeczeństw ponowoczesnych
Zmiany na rynku pracy w społeczeństwach ponowoczesnych:
słabnie zapotrzebowanie na proste prace fizyczne, wzrasta na prace wymagające kwalifikacji i wiedzy, maleje znaczenie wielkiego przemysłu;
kiedy podstawowym narzędziem pracy stał się komputer, zamazaniu uległ podział na prace „fizyczne” i „umysłowe”;
przybiera na sile proces oddzielania się własności od zarządzania, rozrasta się społeczno-zawodowa kategoria menadżerów;
zróżnicowaniu ulegają wszystkie kategorie społeczno-zawodowe;
rynek szybko się zmienia wraz z modami, kierunkami popytu i modyfikowaniem profilu produkcji, silnie elastyczne małe i średnie przedsiębiorstwa zawiązują z pracownikami umowy krótkoterminowe.
„Śmierć klas” - teza o śmierci klas jest zakwestionowaniem dominującej roli „klasy” (w perspektywie marksowskiej) w określaniu podziałów społecznych, jak również uznawania konfliktów klasowych za jedyne istotne konflikty społeczne. Oznacza utratę przez klasę dotychczasowej kluczowej roli w określaniu nierówności społecznych.
Argumenty za zmniejszeniem się przydatności pojęcia klasy:
zmiana charakteru klas i relacji między nimi - zmierzch wielkich zakładów produkcyjnych prowadzi do zmniejszenia się liczebności klasy robotniczej i zanikanie warunków sprzyjających rozwojowi robotniczej świadomości klasowej, nie następuje dychotomizacja podziałów społecznych i przybliżanie się ich do biegunowego modelu, następuje zamazywanie granic między biegunowymi klasami;
szanse życiowe jednostek nie tylko zależą od przynależności do klasy określanej przez kryteria ekonomiczne - profesjonalizacja zawodów (formalne progi kwalifikacji, szkolenia i egzaminy), jednym z istotnych wymiarów zróżnicowania społecznego staje się poziom wykształcenia,
kapitał kulturowy - Bourdieu, idee, wiedza i umiejętności jakie ludzie nabywają w życiu społecznym, językowe i kulturalne kompetencje;
kapitał społeczny - w odniesieniu do społeczeństwa oznacza umiejętność współpracy międzyludzkiej w obrębie grup i organizacji w celu realizacji wspólnych interesów, przekazywany za pomocą religii, tradycji, historycznego nawyku, w odniesieniu do jednostki to sieć jej towarzyskich znajomości, społecznych kontaktów i powiązań.
mała moc wyjaśniająca przynależność klasową - zróżnicowanie orientacji politycznych nie wiąże się z podziałem na klasy, zanika związek pomiędzy społeczno-ekonomiczną pozycją jednostki oraz jej stylem życia i konsumpcji, tożsamością i politycznymi zachowaniami.
Klasa średnia - poniżej jest klasa robotnicza, powyżej wyższa, dziś jej członków charakteryzuje dość wysoki poziom dochodów, pracują umysłowo o pewnej samodzielności i niezależności lub praca na własny rachunek. Mówi się obecnie o nowej klasie średniej w odróżnieniu od drobnych przedsiębiorców starej. Posiadają jakąś część środków kontroli, zarządzają jakąś częścią procesu produkcyjnego, mają duże szanse na rynku. Charakteryzuje ją indywidualizm. Pełni rolę stabilizatora w gospodarce i polityce, społeczeństwa stają się „społeczeństwami klasy średniej” bo jest ona najliczniejsza i dominuje wyznawany przez nich system wartości.
Underclass - pojawił się w końcu lat 70., na określenie gett czarnej ludności miast amerykańskich. Jest to ponowoczesna postać marginalizacji i wykluczenia, które istnieją we wszystkich typach społeczeństw, chociaż w każdym z nich rządzą nimi inne reguły. Jest pochodną szybkiego rozwoju techniki (zmienia się rynek pracy, kurczy się liczba miejsc dla ludzi o niskich kwalifikacjach). Nie polega na braku uprawnień ale na niemożności korzystania z nich. Aby powstała underclass ludzie muszą być skupieni przestrzennie - wytwarza się subkultura ubóstwa. Przynależność do niej ma tendencję dziedziczenia. Główne czynniki wyrzucające na margines:
bezrobocie - wszyscy są zagrożeni utratą zatrudnienia, chociaż nie w jednakowym stopniu, im większe kwalifikacje tym mniejsza szansa, wywiera silne skutki materialne i psychiczne, im dłużej jest się bezrobotnym tym trudniej znaleźć pracę;
bieda - w ponowoczesnych społeczeństwach rozrasta się granica pomiędzy górną warstwą a niższą, bieda jest niejednoznaczna w kategoriach ilościowych i jakościowo, ubóstwo prowadzi do kumulacji niedostatków.
14. Zróżnicowanie społeczne, nierówności i ruchliwość społeczna w Polsce
Uprzemysłowienie socjalistyczne za PRL:
nie rządził nim rynek, ale centralny plan;
nacisk na przemysł ciężki;
wzrost zatrudnienia, a nie wydajności pracy.
Wyżej płatna była praca prosta niż wymagająca kwalifikacji.
Minimum socjalne - minimum potrzeb uznanych społecznie za uzasadnione (edukacja, zdrowie, kultura, transport, rekreacja).
Minimum egzystencji - próg ubóstwa, niższe od socjalnego, uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od poziomu wyznaczanego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia.
Głębokość ubóstwa to różnica pomiędzy poziomem wydatków wyznaczających granicę ubóstwa a wydatkami gospodarstw domowych żyjących poniżej tej granicy.
15. Różnice płci jako różnice społeczne
Świadomość nierówności społecznych z powodu płci - przyczyny:
społeczeństwa o pozycjach osiąganych;
prawa wyborcze dla kobiet;
ideologia praw człowieka.
Przejawy współczesnej dyskryminacji kobiet:
są niżej opłacane;
są częściej zatrudniane w niepełnym wymiarze godzin;
w zawodach, w których pracują, zajmują niższe pozycje;
pracują najczęściej w zawodach o niskim prestiżu;
są chętniej zwalniane;
mężczyźni skupiają władzę w swoich rękach.
Feminizm - dostrzeganie upośledzenia społecznego kobiet i dążenie do jego zniesienia.
Gender - słownikowo rodzaj (męski, żeński) w gramatyce. Poza nią dotyczy rozróżnienia między kobietami i mężczyznami, które jest oparte na cechach społecznych i kulturowych, przyswojonych w trakcie socjalizacji i ukształtowanych odmiennie w różnych kulturach („płeć kulturowa”).
Seksizm - dzieli ludzi do należących do lepszej i gorszej płci.
16. Sfera reprodukcji
Rodzina to grupa społeczna, grupa pierwotna i instytucja kontrolująca proces reprodukcji. Związana jest bardziej ze wspólnym miejscem zamieszkania niż z pokrewieństwem.
Funkcje rodziny:
regulacja zachowań seksualnych;
biologiczne odtwarzanie populacji;
zapewniane materialnych środków do życia;
socjalizacja nowego pokolenia;
ochrona i wspieranie emocjonalne;
sytuowanie w przestrzeni społecznej i określanie społecznej tożsamości.
Małżeństwo - podstawowymi postaciami są:
monogamiczne;
poligamiczne (poligynia - jeden mężczyzna wiele żon i poliandria).
Dziedziczenie - może występować jako:
patrylinearne - wyłącznie w linii męskiej;
matrylinearne - po linii żeńskiej;
bilinearne - w obu (np. w przypadku tronu angielskiego).
Zasada primogenitury - dziedziczenie majątku przez najstarszego syna.
Miejsce zamieszkania - można mówić o rodzinie:
matrylokalnej - mieszkają u rodziców żony;
patrylokalnej - u rodziców męża;
neolokalnej - organizowanie własnego gospodarstwa domowego.
Dobór małżeński - w obrębie jednej zbiorowości to endogamia (w społecznościach etnicznych lub religijnych), przeciwieństwem jest egzogamia.
17. Sfera polityki
Polityka - zdolność kontrolowania lub wpływania na działania innych bez względu na ich zgodę. Władza prawomocna wynika z uznania czyichś uprawnień do wydawania poleceń i uznania za właściwe podporządkowanie się im. Legitymizacja - powody dla których ludzie uznają czyjeś prawo do sprawowania władzy.
Weber wyróżnił trzy typy panowania:
charyzmatyczny - wynika ze szczególnych cech przywódcy, jego przywództwo jest spontanicznie uznawane za oczywiste, ludzie ci mają charyzmę, szczególnie widoczne w grupach religijnych, podwórkowych grupach koleżeńskich;
tradycyjny - opiera się na tradycji i zwyczaju, monarchie;
legalny (racjonalny) - opiera się na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władzę na mocy tych norm, tego rodzaju władza to wg Webera władza biurokratyczna.
Państwo - instytucja, która ma wyłączne prawo do posługiwania się siłą w obrębie danego terytorium (Weber). Cztery cechy:
jest aparatem sprawowania władzy;
sprawuje ją monopolistycznie;
jest to władza prawomocna;
jest organizacją opartą na zasadzie terytorialnej, nie rodowej.
Marks mówił, że państwo to organ panowania klasowego i klasowego ucisku.
18. Sfera ekspresyjno-integracyjna
Społeczeństwo masowe ma następujące cechy:
upowszechnienie oświaty;
pojawienie się kategorii czasu wolnego;
indywidualizacja i atomizacja;
rozwój środków technicznych (docieranie informacji).
Podstawowe cechy systemów edukacyjnych społeczeństw przemysłowych:
wszystkie szkoły tworzą jeden system poddany kontroli państwa (także szkoły prywatne i wyznaniowe muszą realizować te same ogólne założenia programowe);
system szkolny jest hierarchiczny;
przynajmniej z założenia ma być drożny (likwidacja takich szkół, których ukończenie nie otwiera drogi do następnego poziomu).
Oświata się upowszechnia, podnosi się też poziom powszechnego wykształcenia. Pojawia się jednak zjawisko analfabetyzmu „funkcjonalnego” (brak rozumienia czytanych tekstów).
Zadania szkoły:
dostarczanie wiedzy;
socjalizacja (wtórna);
integracja społeczna;
kontrola społeczna (poprzez społeczną, narodową i obywatelską świadomość).
Publiczność - zbiór jednostek nie wiedzących o swym istnieniu, nie znających się osobiście i nawet nie wiedzących o swoim istnieniu, ale połączonych jednoczesnym odbiorem tych samych przekazów.
Kultura masowa - jej istotę określa sposób jej przekazu; jest to zjawisko intelektualnej, estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej (zabawowo-rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane w szczególności z oddziaływaniem tak zwanych środków masowego komunikowania, a więc treści rozpowszechniane za pomocą tych środków (Kłosowska).
Na podstawie kryterium sposobu przekazu i uzupełniającego je kryterium instytucjonalnego za kulturę wysoką uznać należy:
to, co jest przekazywane przez bezpośredni kontakt odbiorcy z twórcą bądź odtwórcą;
to, co za kulturę wyższego poziomu zostaje uznane przez autorytety uznane za kompetentne i co jest upowszechniane przez instytucje o charakterze elitarnym.
Kultura popularna w społeczeństwach ponowoczesnych:
przestaje być kulturą słowa drukowanego i staje się kulturą dźwięku i obrazu (rozwój techniki), powołanie wirtualnej rzeczywistości;
utowarowienie kultury;
wzrost roli konsumpcji;
globalizacja kultury.
Religia - jest nią to wszystko co wiąże się ze sferą sacrum; doświadczenie sacrum; jest to dziedzina poznania opartego na źródłach nadprzyrodzonych (wiara) i działania ludzkiego skierowanego ku rzeczywistości transcendentnej.
Mogą się różnić od siebie trojako:
praktyki religijne mogą polegać na modlitwie, medytacji lub wpadaniu w trans;
treścią prawd wiary:
nadnaturalizm - nie ma bogów, duchów, ale jest siła nadprzyrodzona („mana” u Melanezyjczyków, szczęśliwe numery w totku);
animizm - duchy, które działają w świecie, mogą mieszkać w ludziach, przedmiotach, rzekach itp., nie wymagają czci, ale trzeba je szanować;
teizm - wiara w bogów (panteizm - utożsamiane boga z naturą, politeizm - wiele bogów, monoteizm - jeden bóg);
abstrakcyjne ideały - głównie w Azji, w centrum jest sposób zachowania i myślenia człowieka, którego zadaniem jest osiągnięcie szczególnego stanu świadomości (np. buddyzm).
formą organizacyjną zbiorowości religijnych:
Kościół (sformalizowany, wiele cech organizacji biurokratycznej, należy się głównie przez urodzenie) - episkopalny (katolicki, prawosławny, jednolita hierarchiczna organizacja, duchowni powoływani przez zwierzchników i przed nimi odpowiadają), prezbiteriański (na kształt demokracji przedstawicielskiej, władza w rękach regionalnej rady, czyli konsystorza, pochodzącej z wyboru), kongregacyjny (nie ma hierarchii władzy panującej nad wszystkimi jego częściami, każdym kościołem zarządzają świeccy członkowie, powołując swoich przewodników np. baptyści);
sekta - mają mniej sformalizowaną organizację, często jest to odłam Kościoła, członkowie wstępują do nich w wyniku nawrócenia, mała rola tradycji, duża charyzmatycznych przywódców;
kult - ma luźną organizację i jest otwarty dla każdego, jego charakter określa przedmiot czci oraz rodzaj rytuałów.
Psychospołeczne funkcje religii:
więź społeczna;
podpora psychiczna;
kontrola społeczna.
9
9 Podstawowe zagadnienia socjologii