SZACKA SKRYPTY podstawowe zagadnienia socjologii, pedagogika wykłady


Podstawowe zagadnienia socjologii

Na podstawie B. Szacka „Wprowadzenie do socjologii”, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003

Ojcem socjologii jest August Comte (1798-1858). Pierwsza katedra socjologii powstała w Chicago w 1892. W Polsce 1919 na UW (L. Petrażycki), w 1920 w Poznaniu (F. Znaniecki).

Rewolucje w dziejach wiedzy o społeczeństwie:

Przedsocjologiczna refleksja teoretyczna (przez stulecia część filozofii), od wiedzy społecznej różniły ją:

Wiedza potoczna - posiada ją każdy; na świat społeczny patrzymy z perspektywy małego wycinka rzeczywistości, z którym mamy do czynienia, korzysta z doświadczeń innych (wymiana doświadczeń), przysłowia:

Stereotypy - jest to stypologizowana, przejęta od innych wiedza, ma charakter upraszczający, nadmiernie generalizuje, jest sztywna i odporna na zmiany, rzadko ma charakter neutralny, zabarwiona emocjonalnie. Ułatwiają orientację w świecie społecznym, pomagają w odróżnieniu grup własnych od obcych (przyjaznych i wrogich).

Cechy naukowego podejścia do zjawisk społecznych:

Socjologia scjentystyczna - fakty społeczne należą do obiektywnie istniejącej rzeczywistości (zewnętrznej do podmiotu poznającego), są ze sobą powiązane, rządzą nimi prawa. Jest niechętna metafizyce, przywiązuje wagę do precyzji języka, kładzie nacisk na empiryczną sprawdzalność wszelkich twierdzeń teoretycznych. Badacz musi być bezwzględnie obiektywny.

Socjologia humanistyczna - świat społeczny jest tworzony nieustannie w procesie interakcji podmiotów, podstawowymi kategoriami opisu są instytucje (utrwalone wzory działań). Podważa pojęcie obiektywnych praw rządzących życiem społecznym. Wiąże sie z tym podważanie obiektywności socjologii.

Dwa ważne wymiary wewnętrznych zróżnicowań socjologii:

Funkcjonalizm strukturalny (Parsons, Merton) - perspektywa makrospołeczna, społeczeństwo to zorganizowany, spójny, stabilny system. Nacisk na strukturę (sposób powiązani części) i funkcje części.

Empiryzm logiczny (Lazarsfeld) - w centrum uwagi metodologia badań, strategia poznawania świata powinna być taka sama jak w naukach ścisłych. Precyzja języka, maksymalna ścisłość (redukcjonizm).

Marksizm - koncentruje uwagę na zjawiskach i procesach poziomu makrospołecznego. Społeczeństwo to całość, skupia się na rozwoju społecznym, konfliktach społecznych.

Warunki uznania badania za naukowe:

Narzędzia badawcze socjologa:

Ekologia - nauka badająca zależności między gatunkiem a całością jego środowiska. Przedmiotem jej badań jest populacja (zespół osobników danego gatunku na pewnym terenie).

Etologia - nauka o zachowaniu się zwierząt. Interesują się przyczynami zachowań, ich rozwojem oraz funkcją zachowania i jego ewolucją. Biogram to całość charakterystycznych wzorów zachowań wytworzonych w procesie ewolucji.

Socjobiologia - nauka zajmująca się badaniem biologicznych podstaw zachowań społecznych wszystkich organizmów żywych. Teoria łącznej wartości przystosowawcze grupie krewnych łączne szanse sukcesu reprodukcyjnego wzrastają dzięki temu, że jeden z jej członków zostaje wyłączony z procesu reprodukcji.

Orientacja biologiczna w naukach społecznych:

Kultura - oznacza wszystko, co jest stworzone przez człowieka, co jest przez niego nabywane przez uczenie się i przekazywane innym ludziom, a także następnym pokoleniom w drodze informacji pozagenetycznej.

W świecie zwierzęcym wszystko co jest rezultatem uczenia się oraz pozagenetycznego przekazu informacji określane jest mianem protokultury.

Charakterystyka kultury:

Treść kultury - wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania.

Gdy wzory kulturowe zostają przyswojone bardzo głęboko, stają się „drugą naturą” to mówi się, że zostały zinternalizowane.

Kiedy robimy coś wbrew ochocie („tak wypada”) dochodzi do konfliktu wartości.

Subkultura (podkultura) - pewien zespół regularności kulturowych, występujących w dowolnej zbiorowości, która jest mniejsza od większej zbiorowości będącej podstawą wyodrębnienia danej kultury. Czasami jest wariantem szerszej kultury, jej selektywnym dostosowaniem do specyfiki pracy (górnicza) bądź warunków życia (młodzieżowa). Czasem programową negacją wartości, norm i wzorów zachowań szerszego społeczeństwa (kontrkultura, kultura alternatywna). Kultura większości danego społeczeństwa to kultura dominująca.

Etnocentryzm - skłonność do wynoszenia własnej grupy ponad inne i traktowanie jej kultury jako przewyższającej wszystkie inne oraz ocenianie praktyk innych kultur wedle norm kultury własnej. Jedną z odmian jest europocentryzm.

Przeciwieństwem jest relatywizm kulturowy. Jego odmiany:

Podział kultury ze względu na różne dziedziny (A. Kłosowska):

Znak to każdy przedmiot czy zjawisko, które ludzie odnoszą do czegoś innego (stosunek pomiędzy znaczonym jak nakaz „zatrzymaj sie”, a znaczącym jak czerwone światło na skrzyżowaniu). Najpowszechniejszym systemem znaków jest język. Znaczna część znaków pełni funkcje instrumentalne (nie ma własnej wartości, przekazują tylko treść znaczonego).

Znaki, które reprezentują wartości o wielkiej wadze nabierają samoistnej wartości i stają się symbolami (krzyż, flaga).

Wartości, których znaki mają postać symboli, mają nie tylko wagę szczególną, ale są wartościami autotelicznymi, to jest są ważne jako takie, a dążenie do ich realizacji jest samoistnym celem, nie zaś drogą do celu znajdującego się poza nimi.

Kanon kultury narodowej - zespół dzieł artystycznych, wiedzy, norm i zasad, których znajomość uważa si za obowiązującą członków zbiorowości narodowej i która jest wpajana nowym pokoleniom w procesie kulturalizacji, czyli wprowadzania w narodową kulturę przez tradycję rodzinną, środowisko i specjalne instytucje oświatowe.

Trzy układy przekazu treści kultury symbolicznej:

Comte wyróżnił w socjologii dwa działy: statykę i dynamikę (skąd się wziął stan obecny i jak zapowiada się przyszłość).

Socjologia jest nauką o zjawiskach i procesach zachodzących w zbiorowościach ludzkich.

Marksizm - krzywdy i cierpienia w kapitalizmie nie są przypadkowe ale niezbywalne. Należy więc dążyć do całkowitej zmiany istniejących stosunków. Jego socjologia to materializm historyczny. Teorię charakteryzowała scjentystyczna i makrospołeczna perspektywa oraz holizm. Wszystkie części społeczeństwa są ze sobą powiązane. Marksowska teoria zmiany (historycznej) stała się teorią rozwoju społecznego. Teoria formacji społecznych - typy społeczeństw oraz etapy rozwoju społecznego. Wyróżnił formacje: azjatycką, antyczną, feudalną i burżuazyjną. Z czasem dodano formację wspólnoty pierwotnej (nieznana była własność) oraz formację komunistyczną (zniesiona zostanie własność). Uważał, że charakter formacji określa istniejący w niej sposób produkcji uwarunkowany poziomem materialnych sił wytwórczych, to jest środków technicznych i umiejętności posługiwania się nimi. Rodzaj sił wytwórczych i sposób produkcji określają kształt stosunków produkcji, to jest stosunków między ludźmi, w tym form własności. Siły wytwórcze i uwarunkowane nimi stosunki produkcji stanowią bazę każdej formacji. Decyduje ona o kształcie nadbudowy, to jest ustroju prawno-politycznym i charakterze kultury symbolicznej formacji. Źródła dynamiki społecznej widział w bazie. Siły wytwórcze wciąż się rozwijają i wciąż narasta sprzeczność między nimi a dotychczasową formą stosunków produkcji. Wymusza to zmianę. Powstaje nowa baza, z którą z kolei zaczyna być sprzecza istniejąca nadbudowa, co wywołuje zmiany w tej ostatniej. Uważał, że koniec kapitalizmu jest koniecznością historyczną - zapoczątkuje to prawdziwą historię ludzkości. Dotychczasowe dzieje to prehistoria. Specyfika marksowskiej teorii rozwoju to orientacja przyszłościowa i uznanie sprzeczności oraz konfliktów za siłę napędową rozwoju.

Ewolucjonizm - Herbert Spencer. Perspektywa makrospołeczna i scjentystyczna, holizm. Rozwojem społecznym rządzą prawa. Są one takie same jak w świecie przyrody. Podstawowe prawo ewolucji to integracja materii i rozproszenie ruchu. Uważali, że ewolucja jest tym bardziej skomplikowana im bardziej skomplikowana jest struktura organizmu i więcej funkcji ulega w nim wyodrębnieniu. Dominuje orientacja przeszłościowa. Zajmują się drogą jaka przeszła ludzkość do zwieńczenia dziejów, czyli społeczeństwa przemysłowego. Po II wojnie światowej powstał neoewolucjonizm. Odróżnił ewolucję konkretną (poszczególnych kultur, każda idzie własną drogą) od ogólnej (wyłanianie się kolejnych poziomów rozwoju powszechnego, ciąg stadiów, których ilustracją są konkretne formy).

Typy społeczeństw (wg ewolucjonistów):

Socjologowie opisują współczesne społeczeństwa przemysłowe. W odniesieniu do wcześniejszych form zadowalają się ogólnym pojęciem społeczeństwa tradycyjnego (europejski krąg kulturowy do czasu rewolucji przemysłowej). Ostatnio pojawiło się pojęcie społeczeństwa poprzemysłowego, ponowoczesnego zwanego informacyjnym.

Społeczeństwo tradycyjne - oparte jest na rolnictwie, gospodarka naturalna. Jednostkami produkcyjnymi są gospodarstwa domowe, w znacznej mierze samowystarczalne. Pieniądz ma niewielki wpływ na kształt stosunków społecznych. Człowiek jest postrzegany jako cząstka zbiorowości, nie jako autonomiczna jednostka. Pismo jest znane, ale elitarne. Mało miast. Mała ruchliwość przestrzenna. Sąsiedzi są bardzo ważni. Społeczeństwo jest zachowawcze o orientacji przeszłościowej. Silna i nieformalna kontrola społeczna.

Społeczeństwo przemysłowe - gospodarka rynkowa, masowe wytwarzanie dóbr materialnych przy użyciu maszyn poza gospodarstwem domowym. Jednostki produkcyjne są wyspecjalizowane, pogłębia się podział pracy. Dążenie do zysku, pieniądz określa miejsce człowieka w społeczeństwie. Rozwój miast, ruchliwość ludzi. Umacnia się władza centralna państwa, słabnie nieformalna kontrola społeczna, co wzmaga potrzebę kontroli formalnej: policji, sądów, więzień. Rośnie rola wykształcenia. Środki masowego przekazu. Kultura masowa. Jednostka zyskuje wartość autonomiczną. Dążenie do osobistych osiągnięć, racjonalność, sekularyzacja i indywidualizm to charakterystyczne cechy kulturowe.

Społeczeństwo przemysłowe, ponowoczesne i informacyjne - od schyłku lat sześćdziesiątych XX wieku, Daniel Bell (1974). Podstawowa cecha to przesunięcie większości aktywności gospodarczej ze sfery produkcji dóbr materialnych do sfery usług. Produkcja towarów i usług zależy od przekazywania informacji. Zmienia się skład zawodowy, pojawia się płynność rynku pracy wymagająca stałej elastyczności (społeczeństwo ryzyka). Zmieniają się relację pomiędzy pracownikiem a miejscem pracy i domem (nie jest niezbędne opuszczanie domu). Rozwój demokracji, ale także władzy korporacji. Proces globalizacji.

Modernizacja - proces zmian prowadzących do powstania nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Szeroki zakres zjawisk takich jak upowszechnienie umiejętności pisania i czytania, rozwój oświaty, miast, dróg, wodociągów i kanalizacji, systemów komunikacji, opieki medycznej, zakresu uczestnictwa obywateli w życiu politycznym. Zmiany w systemie wartości, kształtowanie się osobowości człowieka nowoczesnego. Rozwój tej teorii w czasach „zimnej wojny” (podział na dwa obozy polityczne i kraje Trzeciego Świata).

Teoria konwergencji (zbieżności) - u podstaw ewolucjonistyczne założenie, że w miarę uprzemysłowienia wszystkie kraje w sposób konieczny będą upodabniać się do siebie, także w aspekcie ustroju politycznego. Była także wytworem „zimnej wojny”. Głosiła, że „pierwszy” i „drugi” świat różnią się nie jakościowo odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na tej samej linii rozwojowej, wiodącej do rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego. Socjalizm był mniej rozwiniętym społeczeństwem przemysłowym.

Koncepcja zależności i systemu światowego - powstała w latach siedemdziesiątych. Globalizacja prowadzi do wzajemnego uzależnienia się wszystkich krajów, w wyniku czego powstaje jeden system światowy. Główną tezą koncepcji zależności było, że światowy system gospodarczy jest obszarem nierówności i wyzysku. Je biedne uzależniają się od rynków międzynarodowych. Podstawowymi pojęciami systemu światowego są centrum (kraje bogate, uprzemysłowione, rozwinięte technologicznie, sprawujące kontrolę nad większością zasobów produkcyjnych i finansowych świata, niezależne, stabilne politycznie i demokratyczne), peryferie (kraje Trzeciego Świata, ubogie, mają mało zasobów produkcyjnych, nie są konkurencyjne, dostarczają surowców, uzależnione od krajów centrum, mało stabilne i dalekie od demokracji) oraz półperyferie (kraje sukcesu, ale pozaeuropejskie, postkomunistyczne, pomiędzy centrum a peryferiami).

Zmiana społeczna zaczęła być postrzegana jako przekształcanie ram, w jakich ludzie podejmują działania, odpowiadając na pojawiające się przed nimi problemy i wyzwania.

Ruchy społeczne - zbiorowe dążenia ludzi do realizacji wspólnego celu. Najprostsza typologizacja ruchów mówi o rewolucyjnych, reformatorskich i ekspresywnych (nie dążą do zmiany, ale dają wyraz pewnej postawy).

„Stare” ruchy społeczne miały podłoże społeczno-ekonomiczne, skupiały ludzi o podobnym położeniu ekonomicznym i społecznym (np. związek zawodowy).

„Nowe” ruchy mają podłoże kulturowe. Zajmują się dyskryminacją, środowiskiem itp. Nie mają sztywnej organizacji. Np. feministki.

Działanie różni się od zachowania tym, że składają się nań nie tylko dające się obserwować z zewnątrz jego przejawy, ale także niedostępna bezpośredniej obserwacji świadomość działającego osobnika: to w jaki sposób interpretuje daną stację i zachowania innych, jakie znaczenie nadaje swojemu zachowaniu, a także jakie ma zamiary i jaki widzi cel, którego realizacji określone działanie ma służyć.

Behawioryzm - orientacja przeciwstawiająca się dotychczasowemu sposobowi uprawiania psychologii. Głosił, że przedmiotem psychologii nie jest to, co dzieje się w umyśle człowieka, ale jego obserwowalne zachowania. Operując bodźcami w postaci kar i nagród można dowolnie modyfikować zachowanie istot żywych - warunkowanie.

Interakcja jest takim działaniem społecznym, które wynika z orientowania się na innych ludzi i jest odpowiedzią na ich zachowania i działania. Ludzie na siebie oddziałują. U podłoża wszelkiej interakcji znajduje się chęć każdego z uczestników do kierowania reakcjami innych obecnych i kontrolowania ich.

Uczestników interakcji określa się mianem aktorów społecznych. Z dodatkiem zbiorowy jest także ten termin stosowany jako określenie zbiorowości i organizacji.

Interakcja społeczna nie wymaga kontaktów bezpośrednich i może mieć miejsce kiedy ludzie kontaktują się za pomocą listu, czy telefonu. Jednocześnie między podróżującymi w jednym przedziale takiej interakcji nie musi być. Mimo to mówiąc o interakcji ma się najczęściej na myśli oddziaływanie wzajemne w sytuacji bezpośredniego kontaktu.

Dwa podejścia w socjologii:

Interakcja jako wymiana (głównie G. Homans) - ludzie w ten sposób tworzą i umacniają organizację społeczną. Jest źródłem porządku społecznego. Wymiana to dobrowolne transakcje przekazywania dóbr z czego wszyscy odnoszą korzyść. Podłożem jest przeświadczenie, że dobra cenione przez jednego człowieka lub mu niezbędne są w posiadaniu innych. Trzeba im coś ofiarować w zamian.

Interakcja jako gra - jest to gra między podejmującymi decyzje racjonalnymi osobnikami w sytuacji, kiedy stopień zaspokojenia potrzeb któregokolwiek z nich zależy nie tylko od jego sposobu postępowania, ale również od sposobu postępowania innych. Człowiek to aktor podejmujący decyzje. Jest istotą racjonalną (zdolność do porządkowania swoich wyborów ze względu na oczekiwane korzyści i koszty podejmowanych działań). Są dwa typy gier: o sumie zerowej (grający może wygrać tylko kosztem innych) i sumie zmiennej (wszyscy mogą stracić lub zyskać). Dylemat społeczny - sytuacją decyzyjna lub konfliktowa, w której stoją na przeciw siebie strony, które starając się doprowadzić do optymalnego urzeczywistnienia własnych interesów, w rezultacie wychodzą na tym, zarówno każda z osobna, jak i obie razem gorzej, niż gdyby interesy te ze sobą uzgodniły.

Interakcja jako komunikacja - rozpatrywana w trzech wariantach.

Instytucje - utrwalone wzory zachowań i reguły działań ludzkich, które porządkują interakcje ludzkie i określają ramy prowadzonych przez jednostkę gier. Są to pewne kompleksy ról nastawione na zaspokajanie pewnej potrzeby jak reprodukcja, bezpieczeństwo, pożywienie, schronienie oraz integracji i ekspresji. Proces przekształcania pojedynczych interakcji w utrwalone wzory zachowań to instytucjonalizacja.

Socjalizacja to złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim, jakim chce nas mieć nasze otoczenie społeczne. Jest rezultatem wpływów zamierzonych („wychowanie”) i niezamierzonych. Nigdy się nie kończy.

W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:

Trzy mechanizmy uczenia się:

Człowiek kształtuje swoją osobowość i tożsamość.

Osobowość - właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego, co go otacza, jego pragnienia, a także konflikty, jakie go dręczą, jego życie osobiste i wewnętrzne oraz jego zachowania społeczne. Typ autorytarny (Adorno) aprobata konwencjonalnych wartości i przyjętych zwyczajów, tendencja do surowego karania osób wyznających odmienne normy, bezkrytyczne poddanie się autorytetom, niechęć do wnikania w psychikę (własną i innych). Silna skłonność do wrogości wobec innych grup, poczucie zagrożenia, sztywność, oschłość, przesadne zainteresowanie sprawami seksualnymi. Osobowość podstawowa - część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest podłożem spraw uczuciowych i systemów wartości wspólnych dla członków danej zbiorowości. Osobowość modalna - typ osobowości występujący najczęściej w danej zbiorowości. Obecnie osobowości człowieka nowoczesnego przypisuje się: otwartość na nowe doświadczenia i łatwość akceptacji zmian, innowacyjność i gotowość podejmowania ryzyka, negowanie fatalizmu, orientacja na teraźniejszość i przyszłość, aspiracje oświatowe i zawodowe, nastawienie liberalne i demokratyczne.

Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości. Każdy człowiek należy do wielu zbiorowości, w każdej zajmuje jakąś pozycję. Dwa rodzaje:

Rolą społeczną określa się w odniesieniu do pozycji w dwojaki sposób. Po pierwsze jest to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Po drugie jest to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny, zachowaniowy.

Konflikt ról - różne role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań np. matka woła na obiad bawiące się z kolegami dziecko. Nie można w pełni uniknąć, ale można je minimalizować przez dobór ról (ksiądz nie będzie właścicielem sex-shopu).

Dwa podejścia do problematyki roli:

Przyjmując nowe role człowiek dostosowuje je do siebie (rolę śpiewaka wybiera ten, który ma odpowiedni głos). Człowiek czyni je częścią swego ja (rola ma silny wpływ na osobowość).

Tożsamość. Poczucie tożsamości osobistej - świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni, w różnych okresach życia, świadomość własnej odrębności, niepowtarzalności. Na określenie naszego ja, które jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych, używa się terminu jaźni odzwierciedlonej (widząc jak inni zachowują się wobec nas widzimy jak nas oceniają co wpływa na sposób postrzegania siebie). Tożsamość społeczna jednostki - jest pochodną jej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych, ma wymiar subiektywny (poczucie tożsamości) i obiektywny (zaklasyfikowanie jednostki przez innych).wśród różnych ról jedna z nich bywa rolą kluczową, wyznaczającą, jak jesteśmy postrzegani (tożsamość) - w nowoczesnych społeczeństwach najczęściej rola zawodowa.

Rodzaje socjalizacji:

Kontrola społeczna to wszelkie mechanizmy uruchamiające, a niekiedy i wymuszające współdziałanie, które utrzymuje porządek społeczny.

Podstawowymi mechanizmami kontroli są instytucje, proces socjalizacji. Działa na wszystkich poziomach życia zbiorowego.

Konformizm - dostosowanie własnego zachowania i sposobu myślenia do zachowania i myślenia innych członków danej zbiorowości.

Trzy powody konformizmu:

Dewiacja - zachowania, które są niezgodne ze standardami normatywnym, składającymi się na wspólnotową, podzielaną wizję ładu.

Z nurtem funkcjonalistyczno-strukturalistycznym można powiązać trzy teorie:

Z nurtem interakcjonizmu symbolicznego wiąże się rozumienie dewiacji jako zjawiska społecznie konstruowanego, jest nią to, co jako dewiacja jest postrzegane i na co ludzie reagują jako na dewiację. Teoria naznaczania - dewiantem staje się ten, kto przez otoczenia zostanie za takiego uznany. Dewiacja pierwotna - zachowanie niezgodne z normami, często bez złej woli.

Negatywne skutki dewiacji (dysfunkcje):

Durkheim zauważył, że pełnią jednak one określone funkcje:

dwie podstawowe formy kontroli wobec dewiacji - samopomoc i zaangażowanie trzeciej strony rozstrzygającej spór.

Style kontroli dewiacji:

Społeczeństwo to zbiorowość trwająca przez wiele pokoleń, a więc istniejąca dłużej niż życie jednostki, zespolona wewnątrz wielorakimi systemami stosunków społecznych, wyodrębniona od innych takich zbiorowości trwałą przynależnością członków i stanowiąca w mniejszym lub większym stopniu całość terytorialną. Dodatkową cechą jest posiadanie wspólnych norm i wartości, a więc własnej kultury. Rekrutacja nowych członków odbywa się głównie w drodze reprodukcji seksualnej.

Grupa społeczna to wszelki zbiór osób, który możemy ujmować jako całość ze względu na jakiekolwiek godne uwagi stosunki zachodzące pomiędzy jego członkami (Small).

Wszystkie grupy są zbiorowościami, lecz zbiorowości, które nie spełniają warunki interakcji członków, nie są grupami. Musi także pojawić się czynnik wewnętrznego ustrukturowania grupy - pozycje i role są ze sobą powiązane.

Swoiste, nieredukowalne do swych części całości bywają określane mianem emergentnych. Są one czymś zewnętrznym w stosunku do jednostek. Staje się w ten sposób instrumentem kontroli społecznej.

Struktury wewnątrzgrupowe:

Spójność grupy - grupa spójna to taka, w której nie ma głębokich podziałów i wyraźnych podgrup czy klik. Spajają ją silna więź społeczna (wszystko to co spaja zbiorowości ludzkie: system kontroli, instytucje, świadomość przynależności do grupy, konformizm grupowy, wspólne wartości etc). Merton wyróżnił 3 typy podstaw spójności grupy: kierowaną kulturowo (internalizowanie wspólnych norm i wartości), organizacyjnie (realizowanie jednostkowych i grupowych celów przez współzależne działania członków grupy) i strukturalnie (przeciwstawienie swojej grupy obcym, konflikty z innymi grupami etc). Dwa rodzaje motywacji do bycia razem:

Grupa pierwotna - wprowadził pojęcie Cooley, są to grupy odznaczające się zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste i współpracę. Wskazał 5 cech: względną trwałość, bezpośrednie kontakty, mała liczebność, niewyspecjalizowany charakter kontaktów (ważniejsze jest z kim,niż co się robi), względna zażyłość uczestników. Panują tam stosunki osobowe (między osobami) a nie rzeczowe (między rolami). Są nimi rodzina, grupa rówieśnicza, sąsiedzka. Grupy, które nie spełniają tych warunków bywają określane mianem grup wtórnych.

Grupa własna i obca - wprowadził Sumner, mamy odmienny stosunek do grupy własnej i obcej, spojrzenie stereotypowe, własna jest zazwyczaj bardziej zróżnicowaną i zindywidualizowaną, zapamiętuje się raczej zachowania dobre, zachowania negatywne własnej wynikają z konieczności wynikających z sytuacji zewnętrznej, pozytywne ze szlachetnego charakteru jej członków (odwrotnie dla obcej).

Grupa odniesienia - w dwojakim sensie: grupa, która jest dla danej jednostki źródłem norm i wartości, wzorów zachowań wedle których modeluje własne zachowanie oraz grupa, która jest dla jednostki tłem oceny przez nią bądź własnej sytuacji, bądź postępowania (student jak dostanie 3 to będzie zadowolony jeśli reszta dostanie 2, niezadowolony jeśli reszta dostanie 4). Względne upośledzenie - poczucie upośledzenia wiąże się nie tyle z umiejscowieniem na obiektywnej skali posiadanych dóbr, ile z postrzeganie własnego usytuowania w stosunku do innych osób o podobnych cechach, czyli zależy od subiektywnej skali ich pozycji.

Celowe grupy formalne (organizacje formalne) - grupy, które powstają dla zaspokojenia jakichś potrzeb ich członków czy też realizacji przez nich jakichś zadań. Organizacja - względnie trwałe, uporządkowane działania i zachowania ludzkie poprzez wprowadzenie względnie trwałych zasad postępowania w danych sytuacjach. Mają sztywno określoną w przepisach organizację, są bardziej szkieletem organizacyjnym niż zorganizowanym zbiorem ludzi. Cechy:

Max Weber i typ idealny biurokracji - typ idealny oznacza tu abstrakcyjny model, skonstruowany z cech istotnych jakiegoś zjawiska. Mianem biurokracji określił władzę legalną, opartą na normach prawnych i kompetencji osób sprawujących władzę na mocy tych norm. Występuje nie tylko w państwie, ale w dowolnej organizacji. Biurokracja więc to w rozumieniu socjologii scentralizowany system organizacyjny, w którym władza związana jest z zajmowanym w ramach hierarchii urzędem. Wyróżniał 3 rodzaje motywów jakimi kierują się podmioty wyposażając działania społeczne w subiektywne znaczenie:

Zauważył rozszerzanie się sfery działań racjonalnych we współczesnych społeczeństwach przemysłowych. Określił to „procesem racjonalizacji”. Pierwszoplanowym przykładem była biurokracja. Jej typowi idealnemu przypisał cechy:

Uważał ją za najbardziej racjonalny typ władzy. Zauważał jednak jej cechy ujemne: człowiek traci swą osobowość, dehumanizuje stosunki społeczne.

Teorie zarządzania. Dzieli się na trzy kierunki:

Ograniczenia Weberowskiego modelu biurokracji:

„Instytucja totalna” Goffmana - organizacja która dla pewnej liczby osób jest miejscem długotrwałego pobytu w izolacji od szerszego społeczeństwa i pełnego podporządkowania rygorom administracyjnym regulującym ich wszystkie czynności życiowe np. szpitale psychiatryczne, klasztory etc.

Tönnies i dwa typy zbiorowości - wyróżnił dwa typy: Gemeinschaft (wspólnota) i Gesellschaft (zrzeszenie, stowarzyszenie). Uważał, że stosunki społeczne i zrzeszenia są rezultatem woli ludzi w dwóch postaciach:

Wspólnota

Stowarzyszenie

Więzy łączące ludzi

Pokrewieństwo, braterstwo, sąsiedztwo

Umowy, wymiana dóbr materialnych, wyrachowanie

We wzajemnych stosunkach ludzie uczestniczą jako

Osobowości

Role społeczne

Środki kontroli

Zwyczaj, tradycja

Prawo sformalizowane

Ludzie kierują się

Wiarą

Względem na opinię publiczną

Podstawa gospodarcza

Własność zbiorowa

Pieniądz, własność prywatna

Społeczność lokalna - struktura społeczno-przestrzenna, którą tworzą ludzie pozostający wobec siebie w społecznych interakcjach i zależnościach w obrębie danego obszaru i posiadający jakiś wspólny interes lub poczucie grupowej i przestrzennej tożsamości jako elementy wspólnych więzi. Np. zasiedziała, tradycyjna społeczność wiejska.

Zbiorowość terytorialna - są skupiskiem zatomizowanych jednostek, którego skład bywa płynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie się więzi społecznej. Nie muszą czuć się związane z obszarem geograficznym, ani z sobą nawzajem. Społeczność lokalna zamieszkuje miejsce, zbiorowość zaś zaludnia obszar.

Lokalizm - względna autonomia oraz upodmiotowienie konkretnych społeczności lokalnych w zakresie gospodarczym, społecznym i kulturalnym w ramach szerszego układu społeczno-przestrzennego i politycznego.

Społeczeństwo obywatelskie - takie, w którym funkcjonuje wiele niezależnych od biurokratycznych struktur państwa zrzeszeń, powstających z inicjatywy obywateli w celu samodzielnego rozwiązywanie najrozmaitszych problemów społecznych.

Lokalna społeczność samorządowa - taka, dla której przestrzeń i terytorium są naturalną podstawą dobrowolnego zrzeszania się.

Nie można zbudować obiektywnej definicji narodu. Pojęcie jest związane z uczucia,i, jest to jednolita całość, wspólnota, której wszyscy członkowie są braćmi bez względu na to, pod jaką szerokością geograficzną żyją i czym się zajmują.

Zbiorowość etniczna. Istotą etniczności jest poczucie tożsamości grupowej i mocne przekonanie o własnej odrębności. Zbiorowości etniczne odznaczają się spójnością i są połączone silną więzią społeczną, co sprzyja określaniu ich mianem grup. Mówi się o nich jako o „etniach”. Ostry podział na my i oni. Przekonanie o wspólnocie pochodzenia i więzach krwi łączących członków (postrzeganie etniczności jako cechy naturalnej przypisanej niezależnie od woli).

Składniki etniczności:

Mianem grupy etnicznej bywają obecnie określane zbiorowości 4 podstawowych typów:

Grupy etniczne bywają postrzegane jako formy poprzedzające naród i zaczątkowe ich postacie. Naród jest jednak upolityczniony (czego wyrazem jest dążenie do posiadania własnego państwa).

Procesy mogą zachodzić od narodu do państwa i od państwa do narodu. Wyróżnia się więc dwa rodzaje narodów:

Narody i ideologie narodowe rozwinęły się w epoce zwanej nowoczesną (Rewolucja Francuska, rewolucja przemysłowa). Pięć rodzajów zmian w sferze stosunków społecznych, które towarzyszyło procesom modernizacyjnym:

Większość państw to etniczne mozaiki, które prawie zawsze mają inne wzory. Można jednak wskazać cztery podstawowe wątki tych wzorów, które najrozmaiciej się splatają:

Wzorzec społeczeństwa merytokratycznego - miejsce człowieka w hierarchii człowieka zależy od niego samego i nie ma żadnych przeszkód, aby każdy mógł zająć takie, jakie mu się należy stosownie do wyposażenia intelektualnego i cech osobowości.

Dwojaka perspektywa rozpatrywania podziałów społecznych na poziomie makrospołecznym:

Karol Marks i pojęcie higrotyczne klasy - uważał, że podstawowe podziały w społeczeństwie są związane z różnicą stosunku do środków produkcji - jedni je mają, inni są ich pozbawieni, dzieli się ono na burżuazję, kapitalistów oraz proletariat. Różnice są również w całym sposobie życia. Między klasami istnieje stały konflikt (walki klas). Klasa to więc zbiór jednostek o jednakowym położeniu społeczno-ekonomicznym o poczuciu tożsamość klasowej i świadomości klasowej (rozpoznanie przez członków klasy robotniczej własnej roli w procesie produkcji, ich stosunku do właścicieli środków produkcji i zrozumienie, że poprawić swe położenie można jednie poprzez obalenie ustroju). Dwa modele struktury społecznej jako struktury klasowej:

Max Weber i trzy płaszczyzny podziałów społecznych - nie jest możliwe uszeregowanie wszelkich nierówności społecznych w jedną hierarchię, są one wynikiem walki o podział różnego rodzaju skąpych zasobów dóbr (materialnych i niematerialnych). Trzy płaszczyzny:

Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia) - stratyfikacja to opis społeczeństw, w których występuje nierówny podział dochodów, władzy, prestiżu i innych pożądanych dóbr, oznacza hierarchiczny układ pojmowanych na wzór pokładów geologicznych poziomów położenia społecznego, które różni udział w podziale tych dóbr. Poziomy te nazywa się warstwami lub klasami. Jest to przykład podejścia gradacyjnego.

Klasa - pięć podstawowych znaczeń:

Warstwa - trzy podstawowe znaczenia:

Zawód - czynności trawle wykonywane, wymagające określonego przygotowania, będące świadczeniami na rzecz innych osób, przynoszące dochody będące podstawą utrzymania. W Polsce pierwsza nowoczesna klasyfikacja zawodów to Społeczna Klasyfikacja Zawodów (SKZ, 1978, 12 kategorii zawodowych). W latach 90. powstała nowa Polska Socjologiczna Klasyfikacja Zawodów (PSKZ, 1996, 14 kategorii) istnieje także Międzynarodowa Klasyfikacja Zawodów (ISCO-88). Na rozluźnienie związku pomiędzy zawodem a dochodem wpływają 3 czynniki: płeć, sektor gospodarki (posada państwowa, prywatna), wielkość zakładu pracy.

Ruchliwość społeczna - zmiana miejsca jednostek (grup) w systemie społecznego zróżnicowania (hierarchiczny układ pozycji lub warstw). Grupy zawsze przesuwają się w dół lub w górę układu hierarchicznego. Jednostki przemieszczają się poziomo (horyzontalnie) lub pionowo (wertykalnie, awans lub degradacja). Przemieszczanie się pionowo może mieć 2 postacie:

Ruchliwość wynikająca ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń to ruchliwość strukturalna, natomiast pozostała to ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna) - możliwość przesunięć w danym społeczeństwie, zmiany na rynku pracy.

Zmiany na rynku pracy w społeczeństwach ponowoczesnych:

„Śmierć klas” - teza o śmierci klas jest zakwestionowaniem dominującej roli „klasy” (w perspektywie marksowskiej) w określaniu podziałów społecznych, jak również uznawania konfliktów klasowych za jedyne istotne konflikty społeczne. Oznacza utratę przez klasę dotychczasowej kluczowej roli w określaniu nierówności społecznych.

Argumenty za zmniejszeniem się przydatności pojęcia klasy:

Klasa średnia - poniżej jest klasa robotnicza, powyżej wyższa, dziś jej członków charakteryzuje dość wysoki poziom dochodów, pracują umysłowo o pewnej samodzielności i niezależności lub praca na własny rachunek. Mówi się obecnie o nowej klasie średniej w odróżnieniu od drobnych przedsiębiorców starej. Posiadają jakąś część środków kontroli, zarządzają jakąś częścią procesu produkcyjnego, mają duże szanse na rynku. Charakteryzuje ją indywidualizm. Pełni rolę stabilizatora w gospodarce i polityce, społeczeństwa stają się „społeczeństwami klasy średniej” bo jest ona najliczniejsza i dominuje wyznawany przez nich system wartości.

Underclass - pojawił się w końcu lat 70., na określenie gett czarnej ludności miast amerykańskich. Jest to ponowoczesna postać marginalizacji i wykluczenia, które istnieją we wszystkich typach społeczeństw, chociaż w każdym z nich rządzą nimi inne reguły. Jest pochodną szybkiego rozwoju techniki (zmienia się rynek pracy, kurczy się liczba miejsc dla ludzi o niskich kwalifikacjach). Nie polega na braku uprawnień ale na niemożności korzystania z nich. Aby powstała underclass ludzie muszą być skupieni przestrzennie - wytwarza się subkultura ubóstwa. Przynależność do niej ma tendencję dziedziczenia. Główne czynniki wyrzucające na margines:

Uprzemysłowienie socjalistyczne za PRL:

Wyżej płatna była praca prosta niż wymagająca kwalifikacji.

Minimum socjalne - minimum potrzeb uznanych społecznie za uzasadnione (edukacja, zdrowie, kultura, transport, rekreacja).

Minimum egzystencji - próg ubóstwa, niższe od socjalnego, uwzględnia jedynie te potrzeby, których zaspokojenie nie może być odłożone w czasie, a konsumpcja niższa od poziomu wyznaczanego tą granicą prowadzi do biologicznego wyniszczenia.

Głębokość ubóstwa to różnica pomiędzy poziomem wydatków wyznaczających granicę ubóstwa a wydatkami gospodarstw domowych żyjących poniżej tej granicy.

Świadomość nierówności społecznych z powodu płci - przyczyny:

Przejawy współczesnej dyskryminacji kobiet:

Feminizm - dostrzeganie upośledzenia społecznego kobiet i dążenie do jego zniesienia.

Gender - słownikowo rodzaj (męski, żeński) w gramatyce. Poza nią dotyczy rozróżnienia między kobietami i mężczyznami, które jest oparte na cechach społecznych i kulturowych, przyswojonych w trakcie socjalizacji i ukształtowanych odmiennie w różnych kulturach („płeć kulturowa”).

Seksizm - dzieli ludzi do należących do lepszej i gorszej płci.

Rodzina to grupa społeczna, grupa pierwotna i instytucja kontrolująca proces reprodukcji. Związana jest bardziej ze wspólnym miejscem zamieszkania niż z pokrewieństwem.

Funkcje rodziny:

Małżeństwo - podstawowymi postaciami są:

Dziedziczenie - może występować jako:

Zasada primogenitury - dziedziczenie majątku przez najstarszego syna.

Miejsce zamieszkania - można mówić o rodzinie:

Dobór małżeński - w obrębie jednej zbiorowości to endogamia (w społecznościach etnicznych lub religijnych), przeciwieństwem jest egzogamia.

Polityka - zdolność kontrolowania lub wpływania na działania innych bez względu na ich zgodę. Władza prawomocna wynika z uznania czyichś uprawnień do wydawania poleceń i uznania za właściwe podporządkowanie się im. Legitymizacja - powody dla których ludzie uznają czyjeś prawo do sprawowania władzy.

Weber wyróżnił trzy typy panowania:

Państwo - instytucja, która ma wyłączne prawo do posługiwania się siłą w obrębie danego terytorium (Weber). Cztery cechy:

Marks mówił, że państwo to organ panowania klasowego i klasowego ucisku.

Społeczeństwo masowe ma następujące cechy:

Podstawowe cechy systemów edukacyjnych społeczeństw przemysłowych:

Oświata się upowszechnia, podnosi się też poziom powszechnego wykształcenia. Pojawia się jednak zjawisko analfabetyzmu „funkcjonalnego” (brak rozumienia czytanych tekstów).

Zadania szkoły:

Publiczność - zbiór jednostek nie wiedzących o swym istnieniu, nie znających się osobiście i nawet nie wiedzących o swoim istnieniu, ale połączonych jednoczesnym odbiorem tych samych przekazów.

Kultura masowa - jej istotę określa sposób jej przekazu; jest to zjawisko intelektualnej, estetycznej i ludyczno-rekreacyjnej (zabawowo-rozrywkowej) działalności ludzkiej, związane w szczególności z oddziaływaniem tak zwanych środków masowego komunikowania, a więc treści rozpowszechniane za pomocą tych środków (Kłosowska).

Na podstawie kryterium sposobu przekazu i uzupełniającego je kryterium instytucjonalnego za kulturę wysoką uznać należy:

Kultura popularna w społeczeństwach ponowoczesnych:

Religia - jest nią to wszystko co wiąże się ze sferą sacrum; doświadczenie sacrum; jest to dziedzina poznania opartego na źródłach nadprzyrodzonych (wiara) i działania ludzkiego skierowanego ku rzeczywistości transcendentnej.

Mogą się różnić od siebie trojako:

Psychospołeczne funkcje religii:

9

9 Podstawowe zagadnienia socjologii



Wyszukiwarka