PRAWO KARNE - PODSTAWOWE POJĘCIA

Podział prawa karnego:

1. karne materialne - k.k.;

2. karne procesowe - k.p.k. ;

3. karne wykonawcze - k.k.w.

Ad. 1

Zespół norm prawnych, określających czyny społecznie szkodliwe - przestępstwa, zasady odpowiedzialności za te czyny oraz kary, środki karne i środki zabezpieczające stosowane wobec ich sprawców.

Materialne prawo karne pełni następujące funkcje:

• Ochronną;

• Gwarancyjną;

• Afirmacyjno - motywacyjną;

• Prewencyjno-wychowawczą;

• Sprawiedliwościową - społeczne poczucie sprawiedliwości;

• Kompensacyjną (wiktymologia - nauka o ofiarach przestępstw); obowiązek naprawienia szkody.

Materialne prawo karne zawarte jest w kodeksie karnym z 6 czerwca 1997 r., który składa się z trzech części:

• Ogólnej;

• Szczególnej;

• Wojskowej.

Część ogólna to fundament prawa karnego, określa ona bowiem co jest przestępstwem, z jakich kategorii to ogólne pojęcie się składa (zbrodnie i występki), ustanawia zasady odpowiedzialności, formy popełniania przestępstwa (dokonanie, pomaganie, usiłowanie), okoliczności uchylające odpowiedzialność karną (instytucja obrony koniecznej - kontratyp przestępstwa: czyn bezkarny, nie będący przestępstwem; niemożność przypisania sprawcy winy - wynik niepoczytalności), a także okoliczności uchylające karalność, przy czym czyn pozostaje przestępstwem (przedawnienie, ustawowa klauzula niekaralności). Cześć ogólna wskazuje także system kar, środków karnych, w tym także środków probacyjnych, polegających na poddaniu sprawcy próbie w postaci warunkowego umorzenia postępowania, warunkowego zawieszenia wykonania kary i warunkowego przedterminowego zwolnienia skazanego, a także środki zabezpieczające i środki leczniczo - izolacyjne oraz środki o charakterze odwykowym (uzależnienia) jak też zabezpieczające typu administracyjnego.

Należy tu zauważyć, iż Kodeks karny z 1997 roku nie zawiera tradycyjnego podziału na kary zasadnicze i kary dodatkowe. Zamiast tego mamy kary i środki karne, przy czym katalog kar obejmuje grzywnę, ograniczenie wolności, zwykłą karę pozbawienia wolności - w granicach ustawowych 1 miesiąc - 15 lat, oraz, jako szczególne kary pozbawienia wolności: 25 lat i dożywocie. Katalog środków karnych jest natomiast obszerniejszy i obejmuje: pozbawienie praw publicznych, określone zakazy, przepadek przedmiotów, pozbawienie korzyści z przestępstwa, obowiązek naprawienia szkody - nawiązka, świadczenie pieniężne.

W części tej znajduje się nadto regulacja co do zasad wykonywania kar i środków karnych oraz granic ustawowych, skutki uchylania się od tych środków (szczególnie - zaostrzenie odpowiedzialności karnej recydywistów (sprawców powracających na drogę przestępczą) oraz odrębne zasady działania sprawców przestępstw w ramach przestępczości zorganizowanej. Dalej są przepisy o obowiązywaniu ustawy karnej przy zmianie ustawodawstwa, o przestępstwach popełnianych za granicą i inne: przedawnienie „zatarcie” skazania. I wreszcie przedostatni rozdział części ogólnej to tzw.: słowniczek wyrażeń ustawowych - pojęcia tu wyjaśnione mają charakter powszechnie obowiązujący.

Część szczególna składa się z 22 rozdziałów, jest zatem bardzo rozbudowana. Zawiera poszczególne kategorie przestępstw in. typy rodzajowe przestępstw. Poszczególne ich typy grupowane są w rozdziały według wspólnego przedmiotu ochrony, co ukazują już same tytuły rozdziałów.

Budowa przepisów części ogólnej i szczególnej jest zupełnie inna. W części ogólnej są bowiem przepisy zawierające definicje ustawowe - dyrektywy stosowania prawa in. dyrektywy operacyjne prawa intertemporalnego . Przepisy części szczególnej mają natomiast charakterystyczną budowę dwuczłonową:

DYSPOZYCJA - określenie czynu zabronionego;

KARA - sankcja grożąca za popełnienie czynu zabronionego.

Przepis części szczególnej zawsze składa się z określenia czynu zabronionego oraz sankcji, czyli kary lub kar grożących za jego popełnienie. Nie da się przy tym zastosować przepisów części szczególnej dotyczących odpowiedzialności za poszczególne typy przestępstw bez uwzględnienia części ogólnej - tam są wszystkie reguły odpowiedzialności i modyfikacje, bez których żaden przepis części szczególnej nie ma zastosowania. Fundamentem prawa karnego jest bowiem część ogólna.

Dyspozycja przepisu karnego* - ze względu na sposób określonego zachowania dyspozycje można podzielić na:

• Nazwowe - wskazanie nazwy przestępstwa;

• Opisowe - opis zabronionego zachowania się i jego cech (znamion). Te z kolei dzielą się na:

• Kazuistyczne - szczegółowy, wyczerpujący opis;

• Syntetyczne;

• Proste;

• Złożone - dyspozycja alternatywna;

• Zupełne;

• Niezupełne - zależne lub blankietowe.

Sankcje** - można je podzielić następująco:

• Bezwzględnie nieoznaczone - wyłączne uznanie sędziego;

• Bezwzględnie oznaczone - sędzia to „wykonawca woli ustaw”;

• Względnie nieoznaczone - kara „od do”, pozostawia wybór sędziemu;

• Względnie oznaczone - granice grożącej kary, w ramach których sąd wymierza karę ściśle oznaczoną.

Część wojskowa: przestępstwa wojskowe; przestępstwa związane z mieniem wojskowym. W pozostałym zakresie do żołnierzy stosuje się te same przepisy części ogólnej i części szczegółowej kodeksu, jak do osób cywilnych. Z uwagi na istniejące odrębności uważa się, że prawo karne wojskowe jako dziedzina jest szczególnym prawem karnym. Prawo karne dzielimy bowiem na: powszechne - dotyczące wszystkich, oraz szczególne - zawiera odmienności w zakresie zasad odpowiedzialności i czynności karnych. Są przy tym dwa rodzaje prawa szczególnego: wojskowe i skarbowe.

Przesłanką wyodrębnienia prawa wojskowego jest kryterium podmiotowe, gdyż prawo to dotyczy określonej kategorii osób - żołnierzy.

Ad. 2

Zbiór norm prawnych regulujących proces karny. Proces karny natomiast to zespół prawnie uregulowanych czynności, których celem jest wykrycie przestępstwa i jego sprawcy, osądzenie go za to przestępstwo i ewentualnie wykonanie kary lub środków karnych oraz środków zabezpieczających.

Prawo karne procesowe pełni następujące funkcje:

• Prakseologiczną - prawo to wskazuje najlepszą drogę do osiągnięcia celu, jakim jest zrealizowanie norm prawa karnego materialnego; jest ono wynikiem doświadczenia życiowego i osiągnięć nauki;

• Gwarancyjną - prawo karne procesowe chroni prawa człowieka uwikłanego w proces;

• Regulacyjną - normy tego prawa wyznaczają porządek czynności procesowych;

• Materialnoprawną - wpływa na uregulowania w zakresie prawa karnego materialnego, zakreślając granice jego stosowania.

Stadia procesu:

1. Postępowanie przygotowawcze -

Śledztwo lub dochodzenie; organem prowadzącym lub zlecającym śledztwo jest prokuratura. Organem dochodzeniowym natomiast jest zasadniczo policja. Działa ona pod nadzorem prokuratora. Nie jest jawne. Podejrzany - ten, przeciw komu toczy się postępowanie od momentu postawienia zarzutu „in rem”, na tym etapie nie istnieje.

2. Postępowanie rozpoznawcze -

Prowadzone, jeżeli zebrany materiał dał podstawy dla wniesienia sprawy do sądu. Stroną jest oskarżyciel publiczny. Pokrzywdzony może tu wystąpić w różnych rolach - obok prokuratora lub tylko sam. Postępowanie sądowe in. rozpoznawcze w zasadzie jest jawne, przy czym na wniosek osoby pokrzywdzonej może być także niejawna.

Wyrok sądu I instancji może być zaskarżony do sądu II instancji.

* Hierarchia sądów:

• sąd rejonowy - I instancja;

• sąd okręgowy - I i II instancja;

• sąd apelacyjny - II instancja dla sądu okręgowego I instancji;

• sąd najwyższy - skargi i kasacja.

Wyj.: postępowania w sprawach o wykroczenia rozpatrywane są przez kolegia ds. wykroczeń.

Kodeks karny rozstrzyga w jaki sposób jest ścigane przestępstwo: z urzędu, na wniosek poszkodowanego. W kwestii ścigania przestępstwa na wniosek pokrzywdzonego należy wskazać, iż na wniosek pokrzywdzonego ścigane są także przestępstwa, które są popełnione na osobie najbliższej (art. 115 § 11 - bez ograniczeń w linii prostej).

Przestępstwa prywatnoskargowe - przestępstwa ścigane z oskarżenia prywatnego; tu pokrzywdzony jest oskarżycielem w sprawie; prokurator może wkroczyć ze swoją misją, gdy wymaga tego interes publiczny; wówczas pokrzywdzony jest prokuratorem/oskarżycielem posiłkowym i stoi obok prokuratora publicznego. Dotyczy to wszakże przestępstw o niewielkim ciężarze gatunkowym, godzącym w osobiste dobro pokrzywdzonego: zniewaga i zniesławienie art. 216; naruszenie nietykalności cielesnej art. 217 § 3.

* zniesławienie - przestępstwo przeciwko dobremu imieniu, czci, przez które pokrzywdzony może stracić zaufanie społeczeństwa; ważne jest czy zarzut jest prawdziwy czy nie. Sam fakt prawdziwości tego czynu uchyla bowiem jego przestępczy charakter, ale gdy przestępstwa dokonano publicznie np. w TV, wówczas fakt prawdziwości jest niewystarczający. Musi by takiej sprawie orzeczenie sądu (art. 213). W każdym jednak przypadku nie może ono dotyczyć życia prywatnego. Wyjątek stanowi demoralizacja małoletniego i pedofilia - tu sfera życia prywatnego nie jest chroniona.

** zniewaga - zamach na godność człowieka np. wyzywanie kogoś. Tu nie można przeprowadzić dowodu prawdziwości czynu zgodnie z art. 214. Stąd też następuje skazanie kumultatywne. Należy przy tym wskazać, iż zniewaga może czynna lub słowna.

Zasadniczo w prawie karnym regułą jest ściganie przestępstw z urzędu.

Ad. 3

Zgodnie z art. 1 § 1 k.k.w. wykonywanie orzeczeń w postępowaniu karnym, karnym skarbowym i w postępowaniu w sprawach o wykroczenia odbywa się według przepisów tego kodeksu. Prawo karne wykonawcze jest zatem zespołem norm prawnych regulujących wykonywanie kar, środków karnych i zabezpieczających orzekanych w postępowaniu karnym na podstawie norm prawa karnego materialnego. Częścią prawa karnego wykonawczego jest prawo penitencjarne, które normuje celowe wykonywanie kary pozbawienia wolności, zmierzające do resocjalizacji sprawcy.

W postępowaniu wykonawczym skazany posiada określony status prawny, na który składają się zarówno prawa, jak i obowiązki. Zachowuje on między innymi prawa i wolności obywatelskie, a ich ograniczenie może wynikać jedynie z ustawy lub z wydanego na jej podstawie prawomocnego orzeczenia, prawo do kontaktów ze światem zewnętrznym, właściwych warunków wykonywania kary, opieki zdrowotnej i socjalnej, swobody praktyk religijnych i innych praw określonych polskimi i międzynarodowymi standardami.

ŹRÓDŁA PRAWA KARNEGO

Źródłem prawa w tzw. znaczeniu formalnym jest akt organu państwowego, zawierający normy prawne. I tak źródłami prawa karnego materialnego są: Konstytucja, ustawy, a więc przede wszystkim kodeks karny, oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe.

Konstytucja

Konstytucja nie stanowi żądnych zakazów zachowania się pod groźbą kary. Przepisy Konstytucji nie określają zatem, jakie konkretne typy zachowań człowieka są przestępstwami i jakie za nie grożą kary. Inaczej jednakże przedstawia się w Konstytucji kwestia odpowiedzialności karnej. Artykuł 40 Konstytucji zakazuje okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania i karania oraz stosowania kar cielesnych; jej art. 41 ust. 1 zapewnia, że pozbawienie wolności nastąpi tylko na zasadach i w trybie określonych w ustawie; art. 42 ust. 1 ustanawia zasadę nullum crimen sine lege arteriori, art. 44 przewiduje, że bieg przedawnienia w stosunku do przestępstw, nie ściganych z przyczyn politycznych, popełnionych przez funkcjonariuszy politycznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn, art. 46 zezwala na przepadek rzeczy tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu, art. 55 zakazuje ekstradycji obywatela polskiego i cudzoziemca podejrzanego o popełnienie bez użycia przemocy przestępstwa z przyczyn politycznych. Są to niewątpliwie przepisy regulujące niektóre z zasad odpowiedzialności karnej składających się na część ogólną prawa karnego.

Z art. 8 ust. 2 Konstytucji, przewidującego, że przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej, wynika, że wszystkie przytoczone przepisy Konstytucji należy stosować bezpośrednio w czasie rozpatrywania konkretnych spraw. W razie braku ich odpowiedników w kodeksie karnym lub w razie sprzeczności z kodeksem trzeba zawsze przyjąć przepis Konstytucji za podstawę decyzji w procesie karnym, chyba że jego brzmienie wyklucza zastosowanie bezpośrednie.

Ustawa

Zgodnie z art. 42 ust. 1 Konstytucji tylko ustawa może zabronić, pod groźbą kary określonych czynów. Tak więc wyłącznie ustawa jest w Polsce źródłem prawa karnego w tym zakresie, w jakim oznacza ona, co jest przestępstwem i jakie sankcje są za nie przewidziane: tu - kodeks karny.

Umowa międzynarodowa

Umowa międzynarodowa może wprowadzać bezpośrednio do polskiego prawa karnego również regulacje w zakresie zasad odpowiedzialności, pod warunkiem jej ratyfikacji i ogłoszenia w Dzienniku Ustaw RP. Wtedy staje się częścią krajowego porządku prawnego i stosuje się ją bezpośrednio (uzyskuje ona wtedy walor zbioru tzw. norm self-executing, czyli samowykonalnych), chyba że jej stosowanie zależy od wydania ustawy (art. 91 Konstytucji). Co więcej ma ona pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli została ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie art. 91 ust. 2 Konstytucji). Identycznie jak Konstytucja, umowy międzynarodowe nie statuują zakazów karnych z sankcjami, choć mogą wymagać wprowadzenia ich do polskiego porządku prawnego lub wprost normować zasady odpowiedzialności karnej.

Reasumując należy wskazać, iż akty prawne niższego rzędu (rozporządzenia, zarządzenia itp.) nie są źródłem prawa karnego w sensie stanowienia zakazów i kar za ich przełamanie - mogą jednak „dopełniać” dyspozycje przepisów ustawy karnej.

Złożony charakter ma kwestia wykładni dokonywanej przez Trybunał Konstytucyjny co do zgodności aktów prawnych z Konstytucją. Trzeba przyjąć, że o ile orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mogą pozbawić określone przepisy ustawy mocy obowiązującej z powodu ich niezgodności z Konstytucją, to orzeczenia te nie mogą określać zakazów i nakazów oraz kar za ich przekroczenie. W tym sensie nie stanowią źródeł prawa karnego.

Źródłem polskiego prawa karnego nie jest też orzecznictwo sądowe, zwyczaj i poglądy nauki prawa.

ZASADY OBOWIĄZYWANIA USTAWY KARNEJ

Zasada lex criminalis retro non agit -

Ustawa karna nie działa wstecz; jest ona gwarancją stanu pewności, co do czynów, które mogą powodować odpowiedzialność karną. W kodeksie karnym zasadę tę wyraża art. 1 § 1, który stanowi, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuszcza się czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia. Oznacza to że nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyn, który nie został zabroniony pod groźbą kary przed jego popełnieniem przez należycie uchwaloną i ogłoszoną ustawę ( w Dzienniku Ustaw). Nie można bowiem wymagać przestrzegania zakazów lub nakazów, z którymi nie można było się zapoznać, zanim zaczęły obowiązywać.

Wejście w życie i utrata mocy przez ustawę karną - ustawa epizodyczna -

Ustawa karna może sama określać datę wejścia w życie, z tym, że nie może to być data wcześniejsza od daty ogłoszenia ustawy w Dzienniku Ustaw.

Jeśli chodzi o ustanie mocy obowiązującej ustawy to może ona nastąpić w wyniku derogacji przez ustawę późniejszą bądź poprzez formułę o uchyleniu poprzednich przepisów w kwestiach uregulowanych przez nową ustawę. Istnieją wszakże też ustawy czasowe in. epizodyczne, które same określają z góry datę początkową i końcową ich obowiązywania.

Miejsce i czas popełnienia przestępstwa -

Prawo karne przewiduje wiele zasad, które wiążą zastosowanie polskiej ustawy karnej z miejscem popełnienia przestępstwa, obywatelstwem sprawcy i charakterem popełnionego czynu. Zasady te po części mają charakter reguł prawa krajowego (zasada terytorialności), częściowo zaś związane są z międzynarodową współpracą w dziedzinie ścigania i karania sprawców przestępstw.

Podstawowe znaczenie w kontekście omawianych zasad ma ustalenie miejsca popełnienia przestępstwa. Chodzi bowiem o to, czy przestępstwo zostało popełnione na terytorium RP, czy za granicą. Jeżeli przestępstwo zostało popełnione na terytorium polskim, ustalenie miejsca popełnienia przestępstwa rozstrzyga praktyczną kwestię, przed jakim sądem sprawa powinna być rozpatrywana. Miejsce popełnienia przestępstwa k.k. określa w art. 6 § 2, zgodnie z którym jest to miejsce:

1. Gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany;

2. Gdzie skutek przestępny nastąpił (przestępstwo skutkowe);

3. Gdzie według zamiaru sprawcy skutek miał nastąpić (usiłowane przestępstwo skutkowe).

Wskazana regulacja oznacza, że według ustawy karnej przestępstwo może być popełnione w różnych miejscach (teoria „wszędobylstwa”). Może zatem dojść do konkurencji właściwości miejscowej różnych sądów. W takim wypadku sprawę rozpatruje ten sąd, w którego okręgu najpierw wszczęto postępowanie przygotowawcze.

Jeżeli przestępstwo popełniono na terytorium RP, dominujące znaczenie ma zasada terytorialności. Zasadę tę określa art. 5 § 5 k.k., stanowiąc, że: „ustawę polską stosuje się do sprawcy, który popełnił przestępstwo na terytorium RP, jak również na polskim statku wodnym lub powietrznym”. Przepis ten dopuszcza jednak odstępstwo od tej reguły „na podstawie umowy międzynarodowej, której RP jest stroną. Wynika stąd, iż odpowiedzialności na podstawie prawa polskiego podlega sprawca, który popełnił przestępstwo na terytorium RP - bez względu na to czy jest obywatelem polskim, czy cudzoziemcem (obywatelem innego państwa, bezpaństwowcem). Wyjątki od tej zasady wprowadzają immunitety dyplomatyczne i konsularne, które w granicach określonych przez przepisy prawa i zwyczaje międzynarodowe wyłączają możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej osób korzystających z immunitetu, chyba że państwo wysyłające uchyli immunitet. Najczęściej jednak mamy do czynienia z wydaleniem takiej osoby z terytorium Państwa Polskiego z żądaniem pociągnięcia jej do odpowiedzialności przez państwo wysyłające. Istnieją również liczne immunitety krajowe (poselski, sędziowski, pracowników NIK, adwokacki, prokuratorski i inne), które wykraczają poza problematykę zasady terytorilaności.

Interesujący jest problem odpowiedzialności według prawa polskiego obywatela polskiego za czyny popełnione za granicą. Podstawowe znaczenie ma tu zasada obywatelstwa, zwana także zasadą narodowości podmiotowej (in. zasada personalna lub narodowości czynnej). Zgodnie z tą zasadą obywatel polski powinien stosować się do prawa swego kraju również wtedy, gdy przebywa za granicą. W razie więc popełnienia przez obywatela polskiego przestępstwa za granicą, niezależnie od odpowiedzialności za granicą, stosuje się do niego ustawę karną polską - po powrocie do kraju będzie pociągnięty do odpowiedzialności przed sądem polskim - warunek podwójnej karalności. Warunek ten nie obowiązuje jednakże w następujących przypadkach: gdy polski funkcjonariusz publiczny pełniąc służbę za granicą (np. konsul) popełnił tam przestępstwo w związku z wykonywaniem swoich funkcji, oraz gdy sprawca popełnił przestępstwo w miejscu nie podlegającym żadnej władzy państwowej. Sprawca czynu popełnionego za granicą nie może być pociągnięty do odpowiedzialności w Polsce jeśli polska ustawa nie uznaje tego czynu za przestępstwo, choćby uznawała go za przestępstwo ustawa miejsca popełnienia czynu. Jeżeli obywatel polski został skazany za granicą, to sąd polski zaliczy mu na poczet orzeczonej kary okres rzeczywistego pozbawienia wolności za granicą oraz wykonywaną tam karę, uwzględniając różnice między tymi karami.

Interesujące jest także zagadnienie rozciągania się jurysdykcji polskiej na przestępstwa popełnione za granicą przez cudzoziemców. Ustawę karną polską stosuje się bowiem także do cudzoziemców (obywateli obcych państw lub bezpaństwowców), którzy popełnili przestępstwo za granicą, o ile czyn jest uznany za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia. Tu rządzi zasada narodowości przedmiotowej ograniczonej (in. zasada przedmiotowa zwykła, realna lub narodowości biernej). Chodzi tu o to, aby cudzoziemiec nie uniknął odpowiedzialności karnej, jeżeli znajduje się na terytorium Państwa Polskiego i nie postanowiono go wydać (lub nikt nie wystąpił z żądaniem takiego wydania). Kodeks karny (art. 110) ogranicza w tym wypadku zakres zainteresowania polskiej jurysdykcji dwoma dalszymi warunkami:

• Czy cudzoziemca skierowany był przeciwko dobrom lub interesom RP, obywatela polskiego lub polskiej osoby prawnej;

• Czyn ten jest zagrożony w prawie polskim karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności, a więc ma charakter poważny.

Zasada przedmiotowa może także występować w postaci obostrzonej (ochronnej) - czyny przestępne skierowane przeciwko szczególnie istotnym polskim interesom (politycznym, gospodarczym), wówczas zastosowanie polskiej ustawy karnej nie jest uzależnione od uznania czynu za przestępstwo również w miejscu jego popełnienia. Działanie tej zasady w formie obostrzonej odnosi się do przestępstw skierowanych przeciwko: bezpieczeństwu wewnętrznemu lub zewnętrznemu RP, polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym, istotnym polskim interesom gospodarczym, oraz dotyczy złożenia fałszywych zeznań wobec urzędnika polskiego.

W kwestii czasu popełnienia przestępstwa należy podkreślić, że jego określenie ma w prawie karnym znaczenie kluczowe. Chodzi przede wszystkim o to, czy czyn był zabroniony przez ustawę karną w czasie jego popełniania, a w wypadku zmiany ustawodawstwa jaką ustawę karną należy zastosować wobec sprawcy (tzw. prawo międzyczasowe). Ustalenie czasu popełniania przestępstwa ma też znaczenie dla stwierdzenia, czy sprawca czynu zabronionego osiągnął wiek odpowiedzialności karnej, który co do zasady wynosi 17 lat, z tym że w przypadku szczególnie ciężkich przestępstw, możliwa jest odpowiedzialność karna po ukończeniu 15 roku życia. W grę może również wchodzić kwestia poczytalności sprawcy, która jest również warunkiem odpowiedzialności. Zgodnie bowiem z przepisami k.k. nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego, choćby przejściowego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swym postępowaniem ( z wyjątkiem, gdy stan ten jest wynikiem zawinionego upojenia alkoholowego lub odurzenia środkiem odurzającym).

Kodeks karny w art. 6 § określa, że przestępstwo uważa się za popełnione w czasie, w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany. Regulacja czasu popełnienia przestępstwa, pomimo swej jednoznaczności, nasuwa w praktyce wątpliwości interpretacyjne związane z nietypowymi formami czynu zabronionego. Dotyczy to szczególnie konstrukcji przestępstw wieloczynowych, w których na przestępstwo składa się sekwencja zabronionych zachowań lub ich odmian. Za czas popełnienia przestępstwa przyjmuje się ostatnie ze składających się na przestępstwo zachowań należących do jego istoty. Podobną regułę trzeba zastosować przy ustaleniu czasu popełnienia tzw. przestępstwa ciągłego, polegającego na powtarzających się zamachach na to samo dobro, podjętych w wyniku realizacji tego samego zamiaru. Tu również za czas popełnienia przestępstwa ciągłego uważa się ostatnie zachowanie wchodzące w jego skład.

Jeżeli chodzi o przestępstwa polegające na zaniechaniu, za czas popełnienia przestępstwa przyjmuje się ostatni moment, w którym sprawca mógł jeszcze zrealizować ciążący na nim obowiązek. Tę samą regułę stosuje się w wypadku tzw. przestępstw trwałych, które polegają na wywołaniu i utrzymaniu przez pewien czas stanu bezprawnego (np. bezprawne pozbawienie wolności).

ZMIANA USTAWY (PRAWO INTERTEMPORALNE)

Zmiana ustawy a odpowiedzialność

Problematykę wynikającą ze zmiany ustawy karnej regulują zasady prawa intertemporalnego (międzyczasowego). Zgodnie z tymi zasadami, jeżeli w czasie popełnienia czynu zabronionego obowiązywała inna ustawa karna, niż w czasie orzekania w sprawie o ten czyn, należy zastosować ustawę obowiązującą w czasie orzekania (nową), gdyż realizuje ona lepiej aktualną politykę karną, jednak z bardzo istotnym zastrzeżeniem, że nie może to prowadzić do pogorszenia sytuacji sprawcy. Oznacza to, że jeżeli ustawa obowiązująca w czasie popełniania czynu jest względniejsza dla sprawcy, należy zastosować tę ustawę, natomiast gdy poprzednio obowiązująca ustawa była surowsza, należy zastosować ustawę obowiązującą w czasie orzekania. Nową ustawę stosujemy również wtedy, gdy nie wprowadziła ona żadnej zmiany w odpowiedzialności za rozpatrywany czyn.

W doktrynie i orzecznictwie wypracowano określone zasady oceny, która z konkurencyjnych ustaw - stara czy nowa - jest dla sprawcy korzystniejsza:

• Nie jest istotne, która z ustaw „w ogóle” jest względniejsza, lecz ustalenie, która może być za taką uznana w konkretnej sytuacji sprawcy, przy uwzględnieniu cech sprawcy i istotnych okoliczności czynu;

• Oceniając, która z ustaw jest względniejsza, nie można opierać się wyłącznie na kryterium rodzaju i wysokości sankcji, należy bowiem uwzględniać warunki wymiaru kary lub środka karnego, możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary lub warunkowego zawieszenia jej wykonania, a także obowiązki, jakie mogą być nałożone na sprawcę w ramach poddania go próbie;

• Nie jest dopuszczalne częściowe stosowanie jednej i drugiej ustawy, lecz na podstawie wskazanych kryteriów należy dokonać wyboru jednej z konkurujących ustaw.

Wskazać należy, iż art. 4 § 1 k.k. używając zwrotu, iż należy zastosować ustawę poprzednio obowiązującą (a nie tylko ustawę obowiązującą w czasie popełnienia czynu), dopuszcza się możliwość zastosowania tzw. ustawy pośredniej, tj. obowiązującej w okresie między popełnieniem czynu a orzekaniem w sprawie o ten czyn, jeżeli jest ona najwzględniejsza dla sprawcy.

Jeżeli chodzi o zmianę ustawodawstwa już po prawomocnym osądzeniu sprawcy, to zasadniczo nie powoduje ona rewizji wyroku - res iudicata. Od tej zasady istnieją jednak wyjątki, sprowadzające się do tego, że nie można wykonywać wobec sprawcy kar surowszych - tak co do wymiaru, jak i rodzaju - niż są przewidziane za przypisane mu przestępstwo w ustawie obowiązującej w czasie, w którym kary tę będą wykonywane. I tak dla przykładu: gdy sprawca został skazany na karę pozbawienia wolności, która nie została jeszcze wykonana, a nowa ustawa przewiduje za przypisany czyn jedynie karę grzywny lub ograniczenia wolności, orzeczoną karę pozbawienia wolności zamienia się na wymienione kary wolnościowe. Zastosowanie ma tutaj przelicznik: 1 miesiąc pozbawienia wolności = 60 stawek dziennych grzywny = 2 miesiące ograniczenia wolności.

Dekryminalizacja i depenalizacja

Nie budzi wątpliwości sytuacja, gdy sprawca popełnił czyn zabroniony pod groźbą kary, ale przed prawomocnym osądzeniem tego czynu nastąpiła jego depenalizacja (uchylenie karalności). Sprawca nie ponosi w takim przypadku odpowiedzialności za zachowanie, które nie jest zabronione przez obowiązujące prawo, toteż w zależności od etapu postępowania karnego, jeżeli zostało wszczęte, należy je umorzyć lub wydać wyrok uniewinniający.

Inna sytuacja powstaje, gdy czyn przestaje być zabroniony pod groźbą kary po prawomocnym osądzeniu. W takim wypadku - zgodnie z art. 4 § 4 k.k. - skazanie ulega zatarciu z mocy prawa*, tzn. niezwłocznie przerywa się wykonanie kary i usuwa karty karne z rejestru skazanych (jednak wyroki już wykonane, np. uiszczone grzywny, nie podlegają restytucji).

Byłoby jednakże nieuzasadnione, gdyby sprawca, który dopuścił się czynu (karalnego) kryminalnego, podlegał uwolnieniu od odpowiedzialności tylko dlatego, że przypisany mu czyn według nowej ustawy nie jest już występkiem, lecz wykroczeniem. Wykroczenia są również czynami „zabronionymi pod groźbą kary”, stąd też zatarcie skazania, o którym mowa w art. 4 § 4 k.k., dotyczy jedynie pełnej depenalizacji czynu objętego wyrokiem skazującym, nie obejmuje natomiast dekryminalizacji (in. kontrawencjonalizacji), która polega na przekształceniu przestępstwa w wykroczenie.

* Zatarcie skazania -

w celu usunięcia piętna skazania i umożliwienia pełnej społecznej rehabilitacji skazanego prawo przewiduje instytucję zatarcia skazania. Polega ona na uznaniu skazania za niebyłe i usunięciu wpisu o skazaniu z rejestru skazanych. Od tego momentu skazany ma prawo twierdzić, iż nie był karany. Zatarcie skazania następuje z mocy prawa, na skutek decyzji sądu albo decyzji Prezydenta Państwa korzystającego z prawa łaski. Z mocy prawa (ipso iure) zatarcie skazania anstępuje:

1. wskutek zmiany ustawodawstwa, gdy według nowej ustawy czyn nie jest już zabroniony pod groźbą kary;

2. w wypadku pomyślnego upływu okresu próby, na którą warunkowo zawieszono karę pozbawienia wolności, oraz dodatkowo 6 miesięcy;

3. w wypadku upływu od daty wykonania, darowania lub przedawnienia wykonania kary:

1. okresu 10 lat - w razie skazania na terminową karę pozbawienia wolności, a także karę 25 lat i dożywotniego pozbawienia wolności;

2. 5 lat - w razie skazania na grzywnę albo na karę ograniczenia wolności;

3. roku - w razie odstąpienia od wymierzenia kary, z tym że gdy orzeczono środek karny, zatarcie skazania może nastąpić przed wykonaniem, darowaniem lub przedawnieniem tego środka.

Zatarcie skazania może także nastąpić na wniosek skazanego, z mocy zarządzenia sądu:

1. Po upływie 5 lat, gdy sprawca skazany na karę pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat przestrzegał w tym okresie porządku prawnego;

2. Po upływie 3 lat, gdy skazanie dotyczyło kary grzywny lub ograniczenia wolności.

WYKŁADNIA PRZEPISÓW PRAWA KARNEGO

Rodzaje wykładni

Ze względu na podmiot interpretujący prawo rozróżnia się wykładnie:

1. Autentyczną;

2. Sądową;

3. Naukową.

Ad a.

Wykładnia autentyczna pochodzi od autora aktu normatywnego. Polega na wiążącym definiowaniu pojęć, jakimi posłużono się w tym samym akcie normatywnym. Klasycznym przykładem takiej wykładni jest art. 115 k.k. - słowniczek ustawowy.

Ad b.

W praktyce stosowania prawa wykładnia ta odgrywa największą rolę. Szczególne znaczenie ma tu wykładnia dokonywana przez SN, którego zadaniem jest kształtowanie jednolitej praktyki w stosowaniu prawa przez sądy. Oprócz rozstrzygania skarg kasacyjnych od prawomocnych orzeczeń sądowych, SN podejmuje uchwały, mające największe znaczenie dla wykładni prawa. Uchwały te mogą być w szczególności podejmowane w odpowiedzi na pytania prawne, kierowane do Sądu Najwyższego przez sądy okręgowe lub apelacyjne, jeżeli przy rozpoznawaniu środków odwoławczych natrafiają na zagadnienia wymagające zasadniczej wykładni. Zapatrywania prawne zawarte w tych uchwałach wiążą sądy niższe, ale tylko w tej konkretnej sprawie. Sam Sąd Najwyższy może przy innej okazji zmienić swoje stanowisko, chyba że podjął uchwałę w trybie art. 441 k.p.k i została ona wpisana do księgi zasad prawnych. Wówczas jest już związany taką zasadą, może wszakże od niej odstąpić orzekając jednak co najmniej w składzie całej Izby Karnej. Nie ulega jednak wątpliwości, że ich znaczenie jest znacznie szersze, gdyż wszystkie sądy w swoim orzecznictwie kierują się wykładnią Sądu Najwyższego z uwagi na jego autorytet.

Osobne miejsce w wykładni sądowej zajmuje wykładnia TK. Zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji, orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. Jest to więc jedyna wykładnia, która ma moc normy prawnej powszechnie zobowiązującej i której naruszenie może uzasadniać wniesienie środka odwoławczego lub kasacji.

Ad. C

Wykładnia naukowa (doktrynalna) to interpretacja prawa w pracach naukowych publikowanych - komentarze do kodeksów, przeglądy orzecznictwa, glosy stanowiące komentarz do konkretnych orzeczeń, bądź przygotowywanych na zamówienie w formie ekspertyz. Wykładnia ta nie ma żadnej mocy wiążącej, wywiera jednak wpływ na kierunek orzecznictwa z uwagi na autorytet opracowań naukowych.

Metody wykładni

Do najczęściej stosowanych metod wykładni należą:

• Wykładnia językowa - (in. semantyczna, gramatyczna, słownikowa); podstawowa; punktem wyjścia musi być zawsze ustalenie znaczenia spornego pojęcia w języku potocznym, chyba że z góry wiadomo, iż zostało ono użyte w znaczeniu specjalistycznym, odbiegającym od powszechnie przyjętego.

• Wykładnia logiczna - polega na stosowaniu tzw. logicznych reguł operacyjnych, z których najważniejsze to: a minore ad maius; a maiori ad minus; a contrario; raductio ad absurdum.

• Wykładnia systemowa - to wyjaśnianie znaczenia normy prawnej przez odwoływanie się do miejsca normy prawnej w systemie prawa, np. do miejsca w rozdziale kodeksu karnego, który posiada taki a nie inny tytuł, do usytuowania przepisu wśród innych.

• Wykładnia historyczna - polega na poszukiwaniu sensu normy w jej historii, a nawet w uzasadnieniu dołączonym do projektu aktu normatywnego. Najczęściej stosowaną wykładnią historyczną jest porównywanie obowiązującego przepisu z poprzednio w tej dziedzinie obowiązującym. Różnice zachodzące między nimi pozwalają często na wyjaśnienie znaczenia nowego przepisu.

• Wykładnia celowościowa (teleologiczna) - służy do wyjaśnienia sensu przepisu poprzez ustalenie celu, jaki chciał osiągnąć ustawodawca za jego pomocą (ratio legis). Odmianą tej wykładni jest wykładnia funkcjonalna, odwołująca się do następstw, jakie pociągnie za sobą proponowane znaczenie normy prawnej.

• Wykładnia prawnoporównawcza - opiera się na porównaniu danego przepisu lub instytucji z analogicznymi unormowaniami w innych systemach prawnych.

WSPÓŁCZESNA NAUKA PRAWA KARNEGO I NAUKI POKREWNE

Nauka prawa karnego należy do zespołu nauk prawnych. Jej przedmiotem jest rozwój instytucji prawa karnego, ich systematyka oraz wykładnia przepisów prawa, czyli ustalenie treści i zakresu obowiązywania norm prawnych. Wnioski z tych badań dotyczą zarówno prawidłowego stosowania prawa - subsumcja (podciągnięcie określonego zdarzenia pod odpowiedni przepis prawa karnego), jak i jego doskonalenia i zmiany - wnioski de lege ferenda.

W tradycyjnym ujęciu nauki mające za przedmiot normy prawne nazywa się dogmatycznymi, jednakże współczesna nauka prawa karnego nie ogranicza się do analizy norm, badając faktyczne skutki stosowania prawa, zwłaszcza zapobiegawcze i wychowawcze oddziaływanie kar i środków karnych - tak na sprawcę przestępstwa (prewencja indywidualna), jak i na społeczeństwo (prewencja ogólna).

Z uwagi na złożony charakter przestępstwa i społecznej na nie reakcji rozwinęły się badania empiryczne dotyczące tych zjawisk, które są przedmiotem wyodrębnionej nauki - kryminologii (łac. crimen - przestępstwo). Kryminologia bada dynamikę i strukturę przestępczości jako zjawiska masowego, czynniki wpływające na jej rozwój (przyczynowe, korelujące), w szczególności zaś wpływ na przestępczość zjawisk patologii społecznej. Przedmiotem badań są także indywidualne uwarunkowania i osobowość przestępców.

Z nauką prawa karnego i kryminologią ściśle związana jest penologia zajmująca się karą jako zjawiskiem społecznym, jej historią i funkcjami; bywa nazywana socjologią kary.

Z uwagi na złożone problemy wykonania kary pozbawienia wolności rozwinęła się też nauka penitencjarna, która wykorzystuje zdobycze kryminologii, psychologii i socjologii do programowania środków oddziaływania na skazanych.

Dla nauki procesu karnego bardzo duże znaczenie mają wyniki badań, jak też ekspertyzy w konkretnych sprawach, będące przedmiotem kryminalistyki. Jest to dziedzina wykorzystująca zdobycze różnych nauk (psychologii, fizyki, chemii, biologii, itp.) w opracowywaniu swoistych metod uzyskiwania i utrwalania środków dowodowych. Głównie jednak służy do wykrywania i udowadniania przestępstw: odorologia - ślady zapachowe; wariografia.

W ostatnim półwieczu nastąpił dynamiczny rozwój nowej dziedziny nauki - wiktymologii (łac. victima - ofiara), która początkowo zajmowała się badaniem roli ofiary w genezie przestępstwa (prowokacja, przyczynienie się, typologia ofiar), w ostatnich latach koncentruje się głównie na formułowaniu postulatów dotyczących ochrony interesów ofiar przestępstw w prawie i procesie karnym, pomocy udzielanej ofiarom i zapobieganiu wiktymizacji. Tu: etiologia - przyczyny przestępstw.

OGÓLNE POJĘCIA ZWIĄZANE Z PRZESTĘPSTWEM

Metody definiowania przestępstwa

Istnieją dwie metody definiowania przestępstwa: formalna i materialna.

Istota definicji formalnej polega na tym, iż w określaniu przestępstwa opiera się ona na jego cechach prawnych (ustawowych). W tym ujęciu przestępstwem jest zachowanie człowieka (działanie lub zaniechanie) zabronione pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, którego znamiona zostały określone w tej ustawie. Definicję formalną rozwinęła panująca w XIX w. szkoła klasyczna prawa karnego (moralna odpłata).

Inaczej jest w przypadku definicji materialnej (społecznej), która odwołuje się do ujemnej społecznie treści czynu uznanego za przestępstwo (jego społecznej naganności, nieetyczności czy szkodliwości). Początki tej definicji zawdzięczamy z kolei kierunkowi postępowo - humanitarnemu okresu oświecenia.

Pełna definicja przestępstwa

Kodeks karny nie podaje definicji przestępstwa wprost. Wyprowadzić ją można z wielu przepisów tego kodeksu, wskazujących zarówno na elementy formalne, jak i materialne. Tak więc z art. 1 § 1 wynika, że przestępstwem jest czyn zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę, natomiast uzupełniający ten przepis art. 115 § 1wyjaśnia, że czynem zabronionym jest zachowanie, którego znamiona zostały określone w ustawie karnej. Z art. 1 3 wynika, że przestępstwem może być tylko czyn zawiniony, z art. 1 § 2 zaś - że musi on być społecznie szkodliwy, i to w stopniu większym niż znikomy.

Przytoczone przepisy dają podstawę do sformułowania pełnej definicji przestępstwa:

Przestępstwem jest czyn człowieka, zabroniony pod groźbą kary przez obowiązującą ustawę określającą jego znamiona, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

Zabronienie czynu przez ustawę, jako formalny element definicji przestępstwa, następuje przez wskazanie w ustawie jego znamion i kary grożącej za jego popełnienie. Przez zabronienie czynu pod groźbą kary nadana mu zostaje cecha bezprawności karnej, czyli sprzeczności czynu z normami prawa karnego. Zasadniczo zachowanie człowieka, które wyczerpuje znamiona czynu zabronionego przez ustawę pod groźbą kary jest karnie bezprawne. Prawo przewiduje jednakże w pewnych sytuacjach wyłączenie bezprawności takich czynów, tzw. kontratypy (ochrona konieczna, stan wyższej konieczności).

Elementem definicji przestępstwa jest zabronienie czynu pod groźbą kary (karalność) przewidzianej dla zbrodni lub występków. Warunkiem niezbędnym i elementem definicji przestępstwa jest także wina sprawcy, przy czym czyn zabroniony jako zbrodnię popełnić można jedynie umyślnie, a występek także nieumyślnie, jeżeli przepis ustawy wyraźnie tak stanowi.

W definicji przestępstwa pojawiała się niegdyś kwestia społecznego niebezpieczeństwa czynu, która rozważana była już w ustawie z 1969 roku. W kwestii tej wysuwano wszakże różne koncepcje:

• Przedmiotową - ocena konkretnego czynu; rozmiar szkody,

• Przedmiotowo - podmiotową in. ścisłą, kompleksową; interpretacja społecznego niebezpieczeństwa czynu, według której na stopień ujemnej treści wpływają: rodzaj i charakter dobra, w które godzi czyn; sposób jego popełnienia; wysokość powstałej szkody lub rozmiar jej niebezpieczeństwa; okoliczności wpływające na stopień winy - forma zamiaru, motywy czynu, stopień nieostrożności (lekkomyślności) lub niedbalstwa.

• Ujęcie szersze - bada dodatkowo okoliczności związane z osobą sprawcy.

W nowym k.k doszło do skreślenia społecznego niebezpieczeństwa czynu, jako warunku definicji przestępstwa. W celu ujednolicenia interpretacji pojęcia społecznej szkodliwości czynu i ustalenia elementów wpływających na jej stopień, w k.k. określono tymczasem okoliczności decydujące o tym stopniu. Według art. 115 § 2: „Stopień społecznej szkodliwości czynu określają rodzaj i charakter naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia czynu, waga naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywacja sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia”. Jest to określenie odpowiadające wysuwanej w doktrynie koncepcji przedmiotowo - podmiotowej.

Zbrodnia, występek i wykroczenie

W prawie polskim pojęcie przestępstwa obejmuje jedynie zbrodnie i występki. Oprócz tego występują czyny karalne niższego rzędu, zwane wykroczeniami, objęte odrębną regulacją prawną zawartą w kodeksie wykroczeń.

Podstawowym kryterium podziału czynów karalnych na przestępstwa (zbrodnie, występki) oraz wykroczenia jest wysokość zagrożenia sankcją karną:

• Zbrodniami są czyny zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą; są to szczególnie ciężkie przestępstwa, takie jak zabójstwo, zbrojny rozbój, zamach na niepodległość Państwa, na życie Prezydenta RP oraz zbrodnie przeciwko pokojowi i ludzkości.

• Kategoria występku w k.k. obejmuje czyny zagrożone karą przekraczającą miesiąc pozbawienia wolności, miesiąc ograniczenia wolności lub 30 stawek dziennych grzywny.

• Wykroczenia natomiast to czyny zagrożone karą aresztu (od 5 do 30 dni), jednego miesiąca ograniczenia wolności, grzywną do 5 000 PLN lub naganą. ( jeśli wysokość grzywny przekroczyłaby tę kwotę, to czyn będzie występkiem).

Pojęcie czynu w prawie karnym

W związku z zasadą, iż nikt nie może być za same myśli, lecz jedynie za zabronione zachowanie się, kluczowe znaczenie ma w prawie karnym pojęcie czynu.

Zachowanie się człowieka tylko wtedy jest czynem, gdy stanowi rezultat decyzji woli, będącej efektem skomplikowanego procesu oddziaływania różnorodnych bodźców kształtujących motywację do tego zachowania (uświadomienie potrzeb, celu, jego uzasadnienie, określenie środków realizacji). Zachowanie się człowieka nie odbywa się w próżni, lecz ma zawsze określone znaczenie społeczne. W przypadku czynu przestępnego możemy mówić o jego ujemnej treści - z punktu widzenia społecznych norm i wartości.

Ponieważ czynem jest tylko świadome zachowanie się człowieka, które stanowi rezultat jego decyzji woli, trudno uznać za czyn zachowanie nieświadome albo podjęte w warunkach wyłączających decyzję woli. Nie zachodzi więc czyn w rozumieniu prawa karnego, jeżeli na człowieka wywarty został przymus fizyczny absolutny (vis absoluta), np. skrępowanie, odurzenie siłą lub podstępem za pomocą narkotyku, nie są też czynem ruchy wykonane w malignie, w stanie silnej gorączki, w ataku padaczki itp. Od przymusu absolutnego należy wszakże odróżnić przymus względny (vis compulsiva). Zachodzi on w wypadku oddziaływania środkami fizycznymi (np. biciem) lub psychicznymi (np. groźbą zastrzelenia) na decyzję woli człowieka. O ile zastosowanie przymusu absolutnego wyłącza decyzję woli, to w przymusie kompulsywnym osoba, na którą przymus wywarto, podejmuje określoną decyzję woli, ale ponieważ znajdowała się w bezpośrednim niebezpieczeństwie jej czyn może być rozpatrywany w ramach stanu wyższej konieczności jako okoliczność uchylająca winę.

Ustawowe znamiona czynu zabronionego

Opis danego, określonego zachowania się następuje poprzez wskazanie zarysu danego typu przestępstwa - typizacja przestępstw. Każdy z opisów zawiera tak charakterystyczne elementy, że można je bez problemu nazwać (np. zabójstwo, zgwałcenie, rozbój). Musi być udowodnione, że swoim zachowaniem przestępca wyczerpał wszystkie znamiona czynu zabronionego. Określone są one w przeważającej ilości w części szczególnej k.k., a niektóre także w części ogólnej. Ustawowe znamiona czynu zabronionego dotyczą czterech podstawowych elementów związanych z przestępstwem:

• Podmiot przestępstwa - kto może popełnić dany typ przestępstwa;

• Przedmiot ochrony - w jakie dobro prawne godzi dany typ przestępstwa;

• Elementy strony podmiotowej czynu - popełnienie z winy umyślnej lub nie; szczególna postać winy umyślnej; zabarwnienie jego znamion;

• Elementy strony przedmiotowej czynu - opis zabronionego zachowania się; skutek danego zachowania się; czas i miejsce popełnienia czynu zabronionego.

W prawie karnym występuje duża różnorodność ustawowych znamion przestępstw, różny jest też sposób ich formułowania. Podobnie jak w przypadku podziału dyspozycji odróżniamy tu znamiona: nazwowe, opisowe, wartościujące i normatywne.

• Znamiona nazwowe i opisowe dają opis zabronionego zachowania się (np. „kto kradnie z włamaniem” lub opis przestępstwa kradzieży: „kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą”).

• Znamiona wartościujące posługują się nazwami, których interpretacja w jakimś stopniu zależy od podmiotu stosującego prawo (np. kto „rozpija” małoletniego).

• Znamiona normatywne posługują się pojęciami języka prawnego (np. funkcjonariusz publiczny, który przekracza „uprawnienia”).

Podmiot przestępstwa

Podmiotem przestępstwa, czyli jego sprawcą, może być tylko osoba fizyczna, która osiągnęła określony etap rozwoju umysłowego i moralnego (wiek odpowiedzialności), a także znajduje się w takim stanie psychicznym, w którym jest zdolna do rozumienia znaczenia przedsiębranego czynu i kierowania swym postępowaniem (poczytalność).

Granicę wieku odpowiedzialności karnej określa prawo polskie jako ukończone lat 17 przed popełnieniem czynu zabronionego. Osoby będące poniżej tej granicy wiekowej, zwane nieletnimi, w zasadzie nie ponoszą odpowiedzialności karnej (stosuje się więc wobec nich środki wychowawcze lub poprawcze). Jednak za niektóre szczególnie niebezpieczne przestępstwa (zbrodnie przeciwko życiu, zgwałcenie kwalifikowane, rozbój, zbrodnie przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, zamachy terrorystyczne, umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu) ustawa przewiduje odpowiedzialność nieletniego, który ukończył lat 15 przed popełnieniem czynu, jeżeli przemawiają za tym właściwości i warunki osobiste sprawcy, a zwłaszcza gdy poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne. Wymaga to wszakże wszechstronnej oceny osobowości sprawcy dla stwierdzenie, czy może on ponosić odpowiedzialność karną. Ograniczona jednak zostaje surowość kar - do 2/3 górnej granicy zagrożenia przewidzianego za popełnione przestępstwo, podkreślając przy tym, że orzekając karę nieletniemu należy kierować się celem wychowawczym.

Inna jest sytuacja młodocianych, którzy w pełni ponoszą odpowiedzialność. Zgodnie z art. 115 § 10 młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu nie ukończył 21 lat, a w czasie orzekania w pierwszej instancji 24 lat. Ze względu na młody wiek k.k. przewiduje w stosunku do młodocianych modyfikacje w zakresie odpowiedzialności, kładąc akcent na wychowawcze oddziaływanie kary.

Nie ponosi odpowiedzialności karnej na zasadach określonych w kodeksie karnym osoba prawna lub inny twór zbiorowy (instytucja, organizacja itp.). Odpowiedzialność karna jest bowiem rodzajem odpowiedzialności osobistej, której podstawową przesłanką jest wina sprawcy czynu zabronionego. Powyższej zasady nie podważa nakładanie kar pieniężnych na przedsiębiorstwa za nieprawidłową gospodarkę paliwowo - energetyczną, zanieczyszczanie wód, ziemi lub powietrza atmosferycznego itp. Wprawdzie sankcje takie nie są pozbawione elementów karnych (dolegliwość ekonomiczna podobna do grzywny), nie należą jednak do środków odpowiedzialności karnej, przewidzianych w k.k. Są to sankcje typu administracyjnego.

Z uwagi na ustawowe wymagania dotyczące podmiotu dzielimy przestępstwa na powszechne, czyli ogólnosprawcze (delicta communia) i indywidualne (delicta propria). Przestępstwo powszechne może popełnić każdy karnie odpowiedzialny człowiek (osoba poczytalna, która osiągnęła wiek odpowiedzialności karnej), natomiast podmiotem przestępstwa indywidualnego może być tylko osoba, która ma określone w ustawie właściwości, wyróżniające ją z kręgu innych osób - np. żołnierz, funkcjonariusz publiczny. Przestępstwa indywidualne z uwagi na podmiot dzieli się na właściwe oraz niewłaściwe. Pierwsze znamionuje to, że indywidualne cechy (właściwości) podmiotu są warunkiem przestępności czynu. Natomiast cechą przestępstw indywidualnych niewłaściwych jest to, że indywidualna właściwość podmiotu wpływa na zaostrzenie lub złagodzenie odpowiedzialności (przestępstwa kwalifikowane lub uprzywilejowane)*, a brak tej cechy kwalifikuje przestępstwo w trybie podstawowym (powszechne).

Od przestępstw indywidualnych z uwagi na podmiot należy odróżnić przestępstwa indywidualne co do czynu (tzw. własnoręczne), np. samouwolnienie się - przy pozbawieniu wolności.

* Przestępstwa kwalifikowane i uprzywilejowane -

charakteryzują się one zaostrzeniem lub złagodzeniem karalności w stosunku do typu podstawowego. Kwalifikowane typy przestępstw tworzone są bądź ze względu na szczególne okoliczności czynu, bądź jego następstwa. Należy podkreślić, że okoliczności tworzące typ kwalifikowany objęte muszą być umyślnością. Inaczej jest w wypadku przestępstw kwalifikowanych przez następstwa, do których odnosi się szczególna forma winy, zwana winą kombinowaną. Uprzywilejowane typy przestępstw natomiast mogą być tworzone jedynie przez szczególne okoliczności ( a nie następstwa) - tu: wypadek mniejszej wagi.

Przedmiot ochrony

Ogólnym przedmiotem ochrony przepisów prawa karnego są konstytucyjnie określone stosunki społeczne, a przede wszystkim prawa i wolności podmiotów tych stosunków (dobra prawne). O ile z punktu widzenia funkcji prawa karnego mówimy o przedmiocie ochrony prawno-karnej, to z punktu widzenia treści czynu przestępnego o przedmiocie zamachu. Tak więc pojęcie przedmiotu przestępstwa ma niejako dwie strony: od strony funkcji prawa karnego jest to przedmiot ochrony, od strony treści czynu przestępnego - przedmiot zamachu.

W prawie karnym istnieją przestępstwa o podobnym lub zbliżonym rodzajowo przedmiocie ochrony (zamachu), a konkretny czyn godzi w indywidualnie określone dobro chronione przez prawo. Dlatego też wyróżniamy rodzajowy przedmiot ochrony (zamachu), który jest syntezą norm chroniących analogiczne dobra pod względem rodzajowym (jednorodzajowość dóbr). Natomiast indywidualnym przedmiotem ochrony (zamachu) jest dobro, na które jest skierowany zamach przestępny, a które jest przedmiotem ochrony danego przepisu prawno - karnego. Indywidualne typy przestępstw mogą mieć wszakże nie jeden, lecz kilka przedmiotów ochrony (zamachu). W takim wypadku mówimy o bliższym i dalszym przedmiocie ochrony (zamachu). Kryterium rozróżnienia stanowi to, na jaki przedmiot skierowany jest przede wszystkim zamach przestępny, a nie ocena jego wagi. Przykładowo: bliższym przedmiotem przestępstwa rozboju jest władztwo nad rzeczą (własność), dalszym - zdrowie, wolność jednostki.

Od przedmiotu ochrony (zamachu) należy odróżniać przedmiot wykonawczy, przez który rozumie się materialny substrat przestępnego zamachu.

Znamiona strony przedmiotowej czynu zabronionego

• Znamiona strony przedmiotowej przestępstwa (czynu zabronionego) charakteryzują: zewnętrzne zachowanie się sprawcy (działanie lub zaniechanie);

• Okoliczności zachowania się;

• Skutek tego zachowania się;

• Oraz powiązanie między zachowaniem się a skutkiem (związek przyczynowy).

Zachowanie człowieka (czyn) może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Działaniem jest podjęcie określonych czynności celowych - przestępstwa z działania to delicta commissiva, natomiast zaniechanie można określić jako powstrzymanie się (również celowe) przez podmiot od działania, które powinien był i mógł podjąć - uchylenie się od obowiązku, który ciążył na sprawcy zaniechania - przestępstwa z zaniechania to delicta ommissiva (właściwe; niewłaściwe).

Należące do znamion przedmiotowych czynu okoliczności, uznaje się za znamiona szczególne, gdyż występują w dyspozycji niektórych tylko typów przestępstw. Do znamion szczególnych mogą też należeć czas i miejsce popełnienia przestępstwa.

Pojęcie skutku obejmuje wywołanie określonej zmiany, będącej następstwem zachowania się sprawcy. Z pojęciem tym związany jest podział przestępstw na materialne (skutkowe) i formalne (bezskutkowe). Przestępstwa materialne charakteryzuje to, iż do jego znamion należy spowodowanie określonego w ustawie skutku np. uszkodzenie cudzej rzeczy. Oznacza to, że dopóki określony w ustawie skutek nie zostanie przez sprawcę spowodowany, możemy mówić jedynie o usiłowaniu a nie o dokonaniu przestępstwa. Gdy chodzi o przestępstwa formalne, to wywołanie skutku nie jest wymagane, albowiem penalizowane jest już samo zabronione zachowanie się sprawcy. Oczywiście nie oznacza to, aby z tego zachowania nie mógł wyniknąć żaden skutek, jednakże gdy zostanie spowodowany, wpływa zaostrzająco na wymiar kary. Materialny charakter ma też narażenie na konkretne i bezpośrednie niebezpieczeństwo, polegające na spowodowaniu sytuacji grożącej wystąpieniu ujemnych następstw. Skutkiem jest tutaj stan bezpośredniego zagrożenia. Inny, bo formalny charakter mają czyny polegające na abstrakcyjnym (potencjalnym) zagrożeniu np. pomówienie innej osoby, które m o ż e ją narazić na utratę zaufania.

Najogólniej mówiąc przez związek przyczynowy rozumiemy takie powiązanie zjawisk, w którym jedno wynika z drugiego, a bez zaistnienia pierwszego z nich (warunek) drugie by nie nastąpiło (następstwo, skutek). Jednym z warunków odpowiedzialności za przestępstwo skutkowe (materialne) jest ustalenie istnienia związku przyczynowego między zachowaniem się sprawcy a określonym w ustawie skutkiem. Nie można bowiem pociągać kogoś do odpowiedzialności za skutek, który nie pozostaje w związku przyczynowym („nie wynika”) z jego zachowania się.

Wśród wielu teorii związku przyczynowego szczególny rozgłos i licznych zwolenników zyskała sformułowana przez J. S. Milla teoria równorzędności warunków zwana także ekwiwalencyjną. Teoria ta zakłada obiektywny charakter związku przyczynowego, przy czym na skutek składa się zawsze wiele warunków, które łącznie tworzą jego przyczynę. Do ustalenia, czy zachowanie się człowieka jest przyczynowe dla skutku, wystarczy stwierdzić, iż jest ono jednym z jego warunków, bez którego zaistnienia skutek by nie nastąpił - test sine qua non. Teoria ekwiwalencyjna zbyt szeroko zakreśla pole związku przyczynowego, nie wskazuje bowiem żadnych kryteriów wartościowania znaczenia poszczególnych warunków.

Próbę rozwiązania tej kwestii daje teoria przeciętnej przyczynowości zwana także adekwatną. Zgodnie z tą teorią istnienie związku przyczynowego można przyjąć tylko wtedy, gdy skutek jest „przeciętnym” czy „normalnym” następstwem rozpatrywanego czynu. Teoria ta zakłada porównywanie przyczyn i skutków dla ustalenia zwyczajnych przyczyn i eliminacji nadzwyczajnych. Przeciętny (zwyczajny) charakter przyczynowości ustala się na podstawie obserwacji życia. Teoria ta nie jest wszakże nazbyt obiektywna, gdyż uzależnia istnienie sprawczego związku przyczynowego od oceny sędziego, a także podważa personalny charakter odpowiedzialności w prawie karnym przez przyjęcie kryteriów niezależnych od sprawcy.

Odmianą teorii przeciętnej przyczynowości jest teoria relewancji. Punktem wyjścia jest tu ustalenie, czy rozpatrywany czyn był warunkiem zaistnienia skutku na podstawie równowartości warunków (ekwiwalencyjnej), a zbyt daleko idące wyniki tej teorii koryguje się w płaszczyźnie prawniczej „przypisywalności skutku”. Główne kryterium stanowi tutaj funkcja czasownikowa dyspozycji wchodzącego w grę przepisu prawa karnego (np. zabija, zabiera, pozbawia).

Niezwykle spornym problemem jest przyczynowość zaniechania. Ponieważ jednak zagadnienie przyczynowości w prawie karnym należy rozpatrywać zgodnie z psychologiczno - socjologiczną koncepcją czynu, zaś na obiektywną rzeczywistość można oddziaływać zarówno przez działanie w kierunku zakazanym przez prawo, jak i celowe zaniechanie działania w kierunku nakazanym przez prawo, należy uznać, iż w przestępstwach z zaniechania również istnieje związek przyczynowy. Przyjmuje się przy tym, że gdy skutek jest rezultatem działania sił przyrody albo innej osoby lub osób, to wtedy sprawaca zaniechania może odpowiadać jedynie za nieprzeszkodzenie przestępstwu przez niedopełnienie obowiązku.

Strona podmiotowa przestępstwa

Definicja i teorie winy

Zasada winy stanowi podmiotową podstawę odpowiedzialności. Prawo karne opiera się przy tym na odpowiedzialności za własną winę (zasada indywidualizacji winy), także osób współdziałających w popełnieniu przestępstwa. Kodeks karny wprost wyraża zasadę winy. Zgodnie bowiem z art. 1 § 3 nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.

Istnieją różne teorie winy. Najstarsza jest teoria psychologiczna, która ujmuje winę jako stosunek psychiczny sprawcy do przedsiębranego czynu zabronionego. Może on polegać na zamiarze popełnienia takiego czynu (stosunek woli), bądź wiązać się ze świadomością (wyobrażeniem) popełnienia czynu zabronionego. Z uwagi na to, jakie znaczenie przywiązuje się do tych komponentów psychicznego stosunku sprawcy do czynu, w ramach teorii psychologicznej ukształtowały się dwie koncepcje: teoria woli i teoria wyobrażenia.

Według teorii woli wina polega na złym zamiarze sprawcy, tj. na tym, że chce on popełnić czyn zabroniony. Z czasem rozszerzono tę koncepcję przez odróżnienie tzw. zamiaru bezwarunkowego (bezpośredniego) i warunkowego (ewentualnego), którego treścią ma być „godzenie się” na czyn zabroniony. Z kolei według teorii wyobrażenia, wina polega na tym, iż wyobrażenie (świadomość) sprawcy co do możliwości popełnienia czynu zabronionego nie powstrzymuje go przed jego popełnieniem.

Żadna z tych teorii nie rozwiązuje problemu istoty winy. Co więcej psychologiczna koncepcja winy we współczesnej nauce bywa całkowicie odrzucana.

Inaczej sprawa przedstawia się w przypadku teorii normatywnej winy, powstałej na gruncie nauki niemieckiej. Opiera się ona na założeniu, że istota winy nie tyle polega na określonym przeżyciu psychicznym sprawcy związanym z czynem zabronionym, co na możliwości postawienia mu zarzutu z powodu podjęcia wadliwej decyzji woli lub naruszenia zasad ostrożności, których przestrzeganie zapobiec miało popełnieniu takiego czynu. „Winnym” jest więc tylko ten, komu można postawić zarzut, że niewłaściwie ukierunkował swoją psychikę, w wyniku czego naruszył normę prawną, chociaż mógł i powinien był postąpić inaczej. W teorii normatywnej odróżnia się teorię kompleksową i tzw. „czystą” teorię normatywną. Teoria kompleksowa (W. Wolter, A. Marek) nie neguje uwzględniania w winie komponentów psychicznych stosunku sprawcy do czynu. Zarzut bowiem dotyczy przy winie umyślnej genezy i treści woli, przy winie nieumyślnej zaś - genezy woli, która jest skierowana niewłaściwie, nie tam, gdzie powinna. Inaczej podchodzi do winy „czysta” teoria normatywna (A. Zoll). Według tej teorii istota winy tkwi w ujemnej ocenie (naganności) postępowania z punktu widzenia obowiązujących norm prawnych, natomiast umyślność lub nieumyślność nie są składnikami winy, lecz integralnie wchodzą w zakres pojęcia czynu zabronionego . Teoria ta prowadzi do „ogołocenia” winy z elementów psychologicznych, podważając podział winy na umyślną i nieumyślną*.

* Umyślne i nieumyślne formy winy -

zgodnie z art. 9 § 1 k.k. psychologiczną przesłanką winy umyślnej jest zamiar popełnienia czynu zabronionego, który może występować w dwóch formach: zamiaru bezpośredniego (dolus directus) - sprawca chce popełnić czyn zabroniony; zamiaru ewentualnego (dolus eventualis) - sprawca wprawdzie nie chce popełnić czynu zabronionego, ale przewiduje realną możliwość jego popełnienia i na to się godzi (tu: przestępstwo kierunkowe). W doktrynie i orzecznictwie rozróżnia się nadto zamiar przemyślany (dolus premeditatus) - podjęty po głębszym namyśle; oraz zamiar nagły (dolus repentinus) - podjęty pod wpływem silnego bodźca emocjonalnego. Jeżeli chodzi natomiast o nieumyślne formy winy to noszą one w języku prawniczym nazwy: „lekkomyślność” (luxuria) i „niedbalstwo” (negligentia). Lekkomyślność polega na świadomym naruszeniu obowiązku ostrożności. Niedbalstwo różni się natomiast od lekkomyślności brakiem świadomości sprawcy, że narusza zasady ostrożności, których miał obowiązek przestrzegać.

Podkreślić należy, iż zgodnie z art. 8 k.k. zbrodnię popełnić można wyłącznie z winy umyślnej, natomiast występek także z winy nieumyślnej.

Z rozważań nad teoriami winy wynika, iż pełne objaśnienie jej istoty uwzględniać musi zarówno elementy psychologiczne, jak i normatywne (teoria kompleksowa). Na tej podstawie stwierdzamy, że winą jest ujemnie oceniany (naganny) stosunek sprawcy do realizacji rzeczywistości objętej znamionami czynu zabronionego. Ponieważ stosunek ten wyrażać się może w zamiarze popełnienia czynu zabronionego, albo w lekceważeniu obowiązku ostrożności, którego przestrzeganie ma zabezpieczyć przed popełnieniem takiego czynu, mówimy o umyślnych i nieumyślnych formach winy.

Normatywnymi warunkami, od których zależy możliwość przypisania winy sprawcy czynu zabronionego bez względu na jej formę, są:

• Zdolność sprawcy do rozpoznania wymaganego przez prawo zachowania się zwana zdolnością do ponoszenia winy. Jest ona uzależniona od osiągnięcia odpowiedniego poziomu rozwoju (wiek odpowiedzialności) i stanu umysłowego, pozwalającego na rozpoznanie znaczenia czynu kierowanie swym postępowaniem. Dlatego też nieletniość i niepoczytalność traktowane są jako okoliczności wyłączające winę;

• Możliwość rozpoznawania bezprawności przedsiębranego czynu, której brak wyłącza przypisanie sprawcy winy w odniesieniu do tego, konkretnego czynu;

• Wymagalność zachowania zgodnego z prawem, która uzależniona jest od sytuacji motywacyjnej sprawcy. Jej miarą jest to, czego prawo może żądać od człowieka, szczególnie w obliczu bezpośredniego zagrożenia czy ostrego konfliktu interesów (wyłączona jest przypisywalność winy, gdy stan wyższej konieczności lub działanie w warunkach rozkazu wojskowego).

Wina kombinowana

Konstrukcja winy kombinowanej (culpa doro exorta) dotyczyła tradycyjnie jedynie takiego połączenia umyślności z nieumyślnością, w którym znamiona przestępstwa typu podstawowego objęte są winą umyślną, natomiast powodujące wyższą karalność następstwa czynu - winą nieumyślną. W k.k. z 1997 roku wina kombinowana rozciąga się również na przestępstwa nieumyślne, w których surowsza odpowiedzialność dotyczy następstw nieumyślnego czynu zabronionego. Wina kombinowana dotyczy zatem kwalifikowanych typów przestępstw, w których znamieniem kwalifikującym są następstwa czynu objętego znamionami typu podstawowego.

Stopnie winy

Wina jest stopniowalna, przede wszystkim z uwagi na ocenę elementów psychologicznych. Nie ulega bowiem wątpliwości, że wina umyślna jest cięższa od winy opartej na nieumyślności. Podobnie zamiar bezpośredni jest z reguły bardziej naganny niż zamiar ewentualny, a w obrębie zamiaru bezpośredniego - premedytacja uzasadnia zarzut cięższy niż w przypadku zamiaru nagłego. Na stopień winy wpływa także ocena motywów kierujących sprawcą. Przez pojęcie motywu rozumie się dążenie sprawcy, inaczej proces intelektualny, ujawniający, dlaczego sprawca dopuścił się danego czynu. Pobudką natomiast jest uczucie, na podłożu którego dążenie to powstało.

W praktyce prawniczej wypracowane zostały kryteria oceny motywów popełnienia przestępstwa. Mówi się więc o motywach ujemnych (niskich), zasługujących na potępienie oraz o motywach dodatnich, zasługujących na uwzględnienie. Do motywów ujemnych (niskich) zalicza się m.in. chęć zemsty, dążenie do wyrządzenia ofierze dolegliwości lub poniżenia jej, dążenie do osiągnięcia bezprawnej korzyści kosztem innej osoby. Natomiast do motywów dodatnich zalicza się dążenie do obrony interesu publicznego lub jednostki, dążenie do zaspokojenia podstawowych potrzeb w sytuacji ostrego niedostatku.

Na stopień winy wpływa wreszcie sposób popełnienia przestępstwa (działanie brutalne, okrutne, w sposób planowy).

OKOLICZNOŚCI UCHYLAJĄCE ODPOWIEDZIALNOŚĆ KARNĄ

Kontratypy

Z reguły wyłączenie bezprawności czynu wiąże się z brakiem ujemnej wartości czynu, przy czym w grę może również wchodzić argument niecelowości karania (np. bezkraność zabicia lub uszkodzenia ciała w ramach niebezpiecznych walk sportowych). Okoliczności uchylające bezprawność, czyli sprzeczność z normą prawa karnego, noszą nazwę kontratypów w przestępstwa. Do ujętych w k.k. kontratypów należą: obrona konieczna, stan wyższej konieczności - polegający na poświęceniu dobra dla ratowania innego dobra o wyższej wartości; ryzyko nowatorstwa; dopuszczalna krytyka związana z przestępstwem zniesławienia i działanie w ramach ostatecznej potrzeby wojskowej. Jeżeli chodzi o kontratypy pozakodeksowe, to ich katalog obejmuje: zabiegi lecznicze, przerywanie ciąży w warunkach określonych przez ustawę z 07 stycznia 93 r.; szczególne uprawnienia i obowiązki, karcenie nieletnich, ryzyko sportowe oraz zgodę pokrzywdzonego (dysponenta dobrem).

Osobnym pojęciem są tu okoliczności uchylające winę, do których zalicza się usprawiedliwiony błąd co do bezprawności czynu lub okoliczności uchylających odpowiedzialność, niepoczytalność, nieletniość, a także działanie w warunkach rozkazu wojskowego.

• Kontratypy kodeksowe:

Obrona konieczna

Obrona konieczna jest klasyczną instytucją prawa karnego, opierającą się na zasadzie, iż „siłę siłą odeprzeć wolno” - vim vi repellere licet. Na instytucję obrony koniecznej składają się następujące warunki: zamach i jego odparcie (obrona); konieczność obrony; „współmierność” jej sposobu do niebezpieczeństwa zamachu. Zamachem jest zachowanie człowieka, które stwarza bezpośrednie zagrożenie dla dobra korzystającego z ochrony prawnej. Prawo do obrony przysługuje przy tym wobec rzeczywistego zamachu. Urojenie zamachu rozpatrywane musi być w kategoriach błędu co do zaistnienia okoliczności uchylającej bezprawność. Nadto obronę uzasadnia zamach bezpośredni, przez co rozumie się natychmiastowe niebezpieczeństwo grożące dobru prawnemu. Nie jest zatem działaniem w obronie koniecznej podjęcie środków obronnych przeciwko przyszłym zamachom, gdyż w tym przypadku brak jest warunku bezpośredniości zamachu.

Odpierający zamach musi działać w celu jego odparcia, co zakłada świadomość zamachu i wolę obrony zaatakowanego dobra. Obrona ta dotyczyć może zarówno ataku na dobro własne (obrona własna), jak i na dobro innej osoby (pomoc konieczna). Działanie obronne musi być skierowane przeciwko napastnikowi, a nie osobie trzeciej, gdyż wtedy traci charakter obrony koniecznej. Problem stwarza tu określenie „współmierności” środków obrony koniecznej do niebezpieczeństwa zamachu. Gdy bowiem sposób obrony jest niewspółmierny do niebezpieczeństwa mamy do czynienia z przekroczeniem jej granic. Jest to świadome użycie nadmiernych środków lub sposobów obrony w sytuacji, gdy można było odeprzeć zamach za pomocą równie skutecznych, ale mniej niebezpiecznych środków czy sposobów (eksces intensywny). Przekroczenie granic obrony koniecznej polegać może również na jej niewspółczesności (eksces ekstensywny), tzn. na podjęciu działań obronnych w momencie, gdy zamach jeszcze nie wszedł w stadium bezpośredniego zagrożenia, albo gdy kontynuowane działania obronne nastąpiły, gdy ustało bezpośrednie zagrożenie.

Czyn będący rezultatem przekroczenia granic obrony koniecznej jest przestępstwem uprzywilejowanym, toteż sąd może wobec jego sprawcy zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. W wypadku, gdy przekroczenie granic obrony było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami, uchylenie kary następuje z mocy ustawy.

Stan wyższej konieczności

Przy stanie wyższej konieczności mamy do czynienia z sytuacją, gdy jakiemuś dobru prawnemu grozi niebezpieczeństwo, które odwrócić można jedynie poprzez poświęcenie innego dobra korzystającego również z ochrony prawnej. Źródło niebezpieczeństwa może być różne; może ono być wynikiem działania człowieka, ale może być od niego niezależne, np. pożar, powódź, szerzenie się zarazy.

Podobnie jak w wypadku obrony koniecznej, do warunków stanu wyższej konieczności należy bezpośredniość zagrożenia. Chodzi zatem o takie niebezpieczeństwo, które zagraża natychmiastowym wystąpieniem ujemnych skutków, a przynajmniej nieuchronnością zagrożenia, gdy zwłoka w podjęciu decyzji o ratowaniu zagrożonego dobra prowadzi do jego unicestwienia albo pogłębia jedynie zasięg niebezpieczeństwa. Ponieważ działanie w stanie wyższej konieczności polega na poświęceniu innego dobra, aby ratować dobro zagrożone niebezpieczeństwem, prawo przewiduje warunki ograniczające pole zastosowania tej instytucji. Warunki te ujmowane są w postaci zasad subsydiarności, proporcjonalności i wyłączenia.

Zasada subsydiarności polega na tym, że powołać się na stan wyższej konieczności można wyłącznie wtedy, gdy niebezpieczeństwa nie da się inaczej uniknąć niż przez poświęcenie innego dobra.

Działanie w stanie wyższej konieczności uchyla przestępność czynu, aczkolwiek jego ocena prawna jest zróżnicowana w zależności od stosunku wartości dobra poświęconego do wartości dobra ratowanego. I tak, w myśl zasady proporcji dóbr, jeżeli działanie sprawcy polega na poświęceniu dobra o wartości niższej od dobra ratowanego, to z uwagi na przewagę korzyści społecznej przyjmuje się uchylenie bezprawności czynu. Inaczej jest w przypadku, kiedy dobro poświęcone ma wartość równą lub większą od dobra ratowanego. Przyjąć wówczas można jedynie uchylenie winy. W wypadku gdy dobro poświęcone przedstawia wartość oczywiście większą od dobra ratowanego, działanie sprawcy w ogóle nie mieści się w warunkach stanu wyższej konieczności i o uchyleniu odpowiedzialności karnej nie może być mowy.

Na stan wyższej konieczności uchylający jedynie winę nie mogą powoływać się osoby, które mają szczególny obowiązek ochrony dobra, nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo osobiste (np. funkcjonariusze policji). W stosunku do tych osób odpada też ograniczenie korzystania ze stanu wyższej konieczności, które wynika z zasady subsydiarności. Ograniczenie to nie dotyczy wszakże stanu wyższej konieczności uchylającego bezprawność, co oznacza, że ratowanie dóbr o większej wartości kosztem dóbr o wartości mniejszej nie doznaje żadnych wyłączeń.

W razie przekroczenia stanu wyższej konieczności sąd może wobec sprawcy zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Wiąże się to z oceną, że wina osoby, która w obliczu niebezpieczeństwa przekroczyła granice tej instytucji, jest w poważnym stopniu zmniejszona.

Ryzyko nowatorstwa (in. ryzyko uzasadnione; uzasadniony eksperyment)

Rozwój nauki i techniki niesie ze sobą zwiększenie niebezpieczeństwa ujemnych następstw eksperymentów (poznawczych medycznych, technicznych lub ekonomicznych), podejmowanych w różnych dziedzinach nauki i techniki. Prawo karne, po spełnieniu określonych warunków, uchyla odpowiedzialność za szkody wynikłe z eksperymentów, mimo że odpowiadają znamionom czynu zabronionego.

Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze medyczne lub gospodarcze, a oczekiwane jej osiągnięcia, celowość oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy. Przeprowadzenie eksperymentu, które zawsze wiąże się z ryzykiem szkód (szkody majątkowe, w zakresie zdrowia itp.), musi być zawsze uzasadnione dążeniem do osiągnięcia istotnych korzyści społecznych.

Działanie zgodnie z aktualnym stanem wiedzy to działanie lege artis, przy czym na ocenę tę składa się wiele okoliczności, jak celowość podjęcia eksperymentu w świetle aktualnego stanu wiedzy, wybór optymalnej metody postępowania w ramach istniejących możliwości, zachowanie zasad ostrożności obowiązujących w danej dziedzinie itp.

Warunkiem dopuszczalności każdego eksperymentu jest dobrowolnie wyrażona zgoda jego uczestnika. Uczestnik taki musi być przed wyrażeniem zgody na udział w eksperymencie, a także w trakcie jego trwania, należycie informowany o grożących mu ujemnych skutkach, a także o tym, iż może odstąpić od udziału w eksperymencie na każdym jego etapie.

Dozwolona krytyka

W art. 213 k.k. określony został kontratyp uzasadnionej (dozwolonej) krytyki, który uchyla odpowiedzialność za przestępstwo zniesławienia. Jeżeli zarzut postawiony osobie, grupie osób, instytucji lub osobie prawnej o takie postępowanie lub właściwości, które mogą ją poniżyć lub narazić na utratę zaufania, uczyniony został niepublicznie, bezprawność jest uchylona w wypadku prawdziwości tego zarzutu. Dla uchylenia bezprawności zarzutu postawionego publicznie konieczne jest dodatkowo działanie stawiającego zarzut w obronie społecznie uzasadnionego interesu, co wiąże się z prawem do społecznej krytyki.

• Kontratypy pozakodeksowe:

Zabiegi lecznicze

Podstawowymi warunkami legalności zabiegów leczniczych są:

1. Działanie w celu leczniczym;

2. Wykonanie zabiegu zgodnie ze wskazaniami wiedzy i sztuki lekarskiej (lege artis);

3. Wykonanie zabiegu przez osobę uprawnioną.

Osobą uprawnioną do wykonywania zabiegów leczniczych jest lekarz, a w przypadku zabiegów prostych - także inna osoba uprawniona z personelu służby zdrowia (felczer, pielęgniarka). Wykonywanie czynności leczniczych przez osobę nieuprawnioną jest zabronione i stanowi podstawę do odpowiedzialności z art. 50 ustawy o zawodzie lekarza.

Wykonywanie zabiegów leczniczych dopuszczalne jest pod określonymi w ustawie warunkami. Przede wszystkim zabieg leczniczy wymaga uprzedniej zgody chorego. Dokonanie takiego zabiegu bez zgody pacjenta jest przestępstwem przewidzianym w k.k. W wypadku małoletnich lub chorych psychicznie wymagana jest zgoda opiekuna faktycznego lub przedstawiciela ustawowego. Jeżeli chory jest nieprzytomny, nie jest możliwe porozumienie się z jego opiekunem lub przedstawicielem ustawowym, należy uzyskać zgodę właściwego sądu opiekuńczego. Jednakże w wypadkach, gdy zwłoka mogłaby spowodować utratę życia lub zdrowia, lekarz obowiązany jest zasięgnąć opinii drugiego lekarza, a gdy jest to niemożliwe, może dokonać zabiegu sam, czyniąc o tym wzmiankę w karcie operacyjnej.

Legalna aborcja

Do zabiegów leczniczych nie zalicza się aborcji, gdyż najczęściej nie chodzi tu o leczenie stanu chorobowego, lecz o przerwanie ciąży prawidłowo rozwijającej się w organizmie kobiety. Uchwalona 7 stycznia 1993 r. nowa ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży legalizuje aborcję gdy:

• Utrzymanie ciąży stwarza zagrożenie poważnego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia kobiety;

• Stwierdzono ciężkie i nieodwracalne uszkodzenie płodu albo nieuleczalną chorobę zagrażającą jego życiu;

• Ciąża jest wynikiem przestępstwa.

Ustawa wprowadziła wymaganie stwierdzenia przesłanek aborcji orzeczeniem dwóch lekarzy innych niż lekarz wykonujący zabieg, jak również zezwoliła na dokonanie takich zabiegów jedynie w publicznych zoz-ach. Kontrowersyjne pozostaje wszakże wykluczenie przez ustawę z 93 roku dopuszczalności przerywania ciąży ze względu na szczególnie trudną sytuację życiową kobiety ciężarnej, które próbowano dodać do ww. przesłanek nowelizacją w roku 1996, jednak bezskutecznie.

Działanie w ramach obowiązków i uprawnień

Nie stanowi przestępstwa działanie będące realizacją obowiązków lub uprawnień służbowych, które w innych warunkach wypełniałyby znamiona przestępstwa. Uchylenie przestępczości wynika z zasady, że to, co jest dozwolone przez prawo, nie może być zarazem bezprawiem (zasada niesprzeczności systemu prawnego). Uprawnienia i obowiązki spełniać muszą warunki:

• Kompetencja rzeczowa i miejscowa podmiotu do dokonania określonej czynności;

• Istnienie określonej prawem podstawy prawnej i faktycznej dla dokonania danej czynności;

• Realizacja czynności służbowej w sposób zgodny z warunkami określonymi przez odpowiednie przepisy prawa.

Naruszenie warunków legalności czynności opartych na uprawnieniach lub obowiązkach powoduje, że czynności te z prawnych przekształcają się w bezprawne. W wypadku nadużycia prawa, gdy dokonana czynność stanowi bezpośredni zamach na istotne dobro człowieka, dopuszczalna staje się obrona konieczna. Dodać należy, że zawinione nadużycie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego popełnione na szkodę interesu publicznego lub prywatnego jest przestępstwem penalizowanym w k.k.

Karcenie nieletnich

Karcenie nieletnich wypełniać może ustawowe znamiona takich przestępstw, jak naruszenie nietykalności cielesnej, znieważenie, pozbawienie wolności i zmuszenie do znoszenia. Przesłanką legalizacji takich czynności są wychowawcze uprawnienia rodziców lub opiekunów. Jednak zachowane muszą być określone warunki, których naruszenie powoduje przestępność czynu. Należy do nich zaliczyć:

• Wychowawczy charakter karcenia, co zakłada działanie stosującego karcenie w celu wychowawczym, jak i „odbiór” tego karcenia przez podopiecznego jako zasłużonej kary za przewinienie;

• Proporcjonalność użytych środków do wagi przewinienia dziecka lub podopiecznego;

• Umiarkowanie użytych środków, które nie mogą w żadnym wypadku zagrażać fizycznemu lub psychicznemu rozwojowi, ani też wyrządzać szkód fizycznych lub duchowych osobie karconej.

Nadużycie prawa karcenia powoduje odpowiedzialność karną za przestępstwo znęcania się nad osobą zależną.

Ryzyko sportowe

Liczne są wypadki w sporcie, w których zarówno uczestnicy zawodów sportowych, jak i widzowie doznają obrażeń, a nawet ponoszą śmierć. Wypadki sportowe wiążą się z odpowiedzialnością ich uczestników oraz organizatorów zawodów.

Przyjmuje się, że ryzyko sportowe stwarza pozakodeksowy kontratyp, jeżeli spełniono określone warunki. Należą do nich:

• Dopuszczalność (legalność) danej dyscypliny sportu, którą regulują przepisy tzw. prawa sportowego;

• Zgodność zawodów (ćwiczeń, treningów) z regułami ostrożności określonymi przez te przepisy;

• Działanie uczestników w celu sportowym;

• Dobrowolny udział uczestników.

Zgoda pokrzywdzonego

Zgoda pokrzywdzonego (dysponenta dobrem) jest elementem niektórych kontratypów (zabieg leczniczy, aborcja, udział w eksperymencie), a także może być rozpatrywana jako odrębny kontratyp uchylający bezprawność czynu. Zależy to jednak od charakteru dobra, na którego naruszenie pokrzywdzony wyraża zgodę. Istnieją bowiem dobra, którymi jednostka może swobodnie dysponować oraz dobra, które podlegają ochronie prawa karnego bez względu na wolę pokrzywdzonego. Do tych drugich należą w szczególności: życie i zdrowie w zakresie ochrony przed ciężkimi uszkodzeniami. Dlatego też zabójstwo na żądanie i pod wpływem współczucia jest karalne, aczkolwiek w sposób złagodzony.

Zgoda pokrzywdzonego, aby była skuteczna, musi odpowiadać pewnym warunkom. Osobą, która jest uprawniona do wyrażania zgody, może być zasadniczo osoba pełnoletnia (z wyjątkami odnośnie dysponowania mieniem, przewidzianymi w k.c.) oraz poczytalna. Zgoda obejmować powinna określone dobra, a wyrażona musi być dobrowolnie. Wobec braku ustawowych ograniczeń forma zgody jest dowolna. Skuteczność zgody należy również od czasu jej wyrażenia. Zgoda musi nastąpić przed lub w chwili czynu (ex ante). Wyrażona ex post nie powoduje wyłączenia bezprawności. Poza tymi warunkami istnieje warunek leżący po stronie sprawcy - musi on mieć świadomość tego, że działa z wyrażoną lub dorozumianą zgodą pokrzywdzonego.

• Okoliczności uchylające winę:

Błąd w prawie karnym

Błąd może polegać na urojeniu sobie istnienia okoliczności czy cech pewnego stanu rzeczy, które nie występują w obiektywnej rzeczywistości, albo na nieświadomości istniejących okoliczności lub cech. Błąd wynika zawsze z nieadekwatności rozpoznania zjawisk otaczającej człowieka rzeczywistości, co powoduje, że podejmowane przez niego procesy decyzyjne są wadliwe. Z punktu widzenia konsekwencji prawno - karnych istotne są te wypadki błędu, które dotykają okoliczności, od których zależy odpowiedzialność karna, a więc znamion czynu zabronionego i jego bezprawności.

Błąd co do okoliczności należącej do znamion czynu zabronionego (error facti) - błąd co do faktu, powoduje, iż sprawcy nie można przypisać przestępstwa umyślnego objętego tymi znamionami. Błąd ten wyłącza zawsze winę umyślną - brak zamiaru realizacji tych znamion lub znamienia. Analizując daną sytuację należy wszakże postawić pytanie o genezę błędu a także o to, czy sprawca przestrzegał wymaganych w danej sytuacji reguł ostrożności, czyli jednym słowem, czy błąd był zawiniony, czy też nie. Jeżeli uznamy, że błąd sprawcy był zawiniony, gdyż był wynikiem lekkomyślności lub niedbalstwa, to w grę wchodzi kwestia odpowiedzialności za przestępstwo nieumyślne.

Od błędu co do znamion czynu zabronionego należy odróżnić błędne przekonanie sprawcy, iż działa w warunkach okoliczności uchylającej bezprawność (kontratypu) lub winę - nieświadomość bezprawności czynu. Ustawa przyjmuje, że jeżeli błąd sprawcy jest usprawiedliwiony, to jego odpowiedzialność jest uchylona, natomiast gdy błąd ten nie jest usprawiedliwiony (wynika z lekkomyślności czy niedbalstwa), można jedynie zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Inaczej dotychczas przedstawiała się jednakże kwestia wykładni błędu co do kontratypu. W tej kwestii ukształtowały się w doktrynie trzy stanowiska:

1. Błąd co do kontratypu jest odmianą błędu co do prawa w zakresie bezprawności;

2. Błąd sprawcy dotyczy istnienia bezprawnego zamachu, a więc okoliczności faktycznej, która w rzeczywistości nie ma miejsca - przeświadczenie o odpieraniu bezprawnego zamachu;

3. Błąd może wynikać jedynie z błędnego przekonania o przysługującym w danej sytuacji prawie - sprawca nie myli się co do okoliczności przedsiębranego czynu, lecz jedynie co do jego oceny prawnej.

Na ogół świadomość społeczna co do tego, jakie czyny są zabronione przez prawo karne, jest powszechna (zabójstwo), są jednak takie czyny, których bezprawność karna nie jest tak oczywista albo budzić może istotne wątpliwości. Do takich przypadków ma zastosowanie regulacja art. 30 k.k., zgodnie z którą usprawiedliwiona nieświadomość bezprawności czynu uchyla winę, natomiast gdy błąd nie jest usprawiedliwiony, można zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.

Niepoczytalność i poczytalność ograniczona

Artykuł 31 § 1 k.k. stanowi, że: Nie popełnia przestępstwa, kto z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swym postępowaniem”. Taki stan sprawcy w języku prawniczym nosi nazwę niepoczytalności. Niepoczytalność jest okolicznością wyłączającą winę, a jej ustalenie oparte musi być każdorazowo na opiniach biegłych psychiatrów.

Przyczyną niepoczytalności może być upośledzenie umysłowe, choroba psychiczna lub inne zakłócenie czynności psychicznych, skutki zaś tego stanu dotykają bądź sfery intelektu (brak elementu świadomości), bądź sfery woli (niemożność pokierowania swym postępowaniem), albo obu tych sfer łącznie, jak to się dzieje najczęściej. Podkreślić należy, że wyłączenie winy i odpowiedzialności wchodzi w grę tylko wtedy, gdy sprawca był niepoczytalny w czasie popełnienia czynu zabronionego.

Upośledzenie umysłowe ma różne stopnie (lekkie, umiarkowane, ciężkie i głębokie) i nie wszystkie z nich są podstawą do uznania niepoczytalności sprawcy. Najszerszą grupę przyczyn powodujących wyłączenie poczytalności sprawcy stanowią jednak choroby psychiczne. Rozróżnia się tutaj choroby o podkładzie organicznym (różne przypadki otępienia) oraz choroby o podkładzie nieorganicznym (psychozy czynnościowe). Jest to zasadnicza grupa chorób psychicznych, a zaliczyć do nich można: schizofrenię (rozpad osobowości w różnych jej postaciach), parafrenię, paranoję (obłęd) oraz cyklofrenię (psychoza maniakalno - depresyjna). Jeżeli chodzi o inne zakłócenia czynności psychicznych, to pojęciem tym obejmuje się wypadki, które nie mogą być zakwalifikowane do grup poprzednich, ale powodują chociażby przejściowo, stan niepoczytalności. Zalicza się do nich np. afekt patologiczny, zaburzenia na tle zatruć, odurzenie narkotykiem, stany pośpiączkowe, hipnotyczne, zapalenie opon mózgowych itd.

Niepoczytalny sprawca czynu zabronionego w zasadzie nie ponosi odpowiedzialności karnej, ale można wobec niego zastosować środki zabezpieczające (np. umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym), jeżeli jego pozostawienie na wolności grozi poważnym niebezpieczeństwem dla porządku prawnego.

Pomiędzy pełną poczytalnością a niepoczytalnością występują stany pośrednie, w których poczytalność nie jest wyłączona, lecz ograniczona. Podkreślić wyraźnie należy, że ograniczenie poczytalności nie uchyla winy, a jedynie ją umniejsza.. Ma jednak ono wpływ na karalność w sensie możliwości nadzwyczajnego złagodzenia kary, jeżeli występuje w stopniu znacznym. Inne, łagodniejsze wypadki rozpatrywane są w ramach sędziowskiego wymiaru kary.

Poważnym problemem w prawie karnym jest problem odpowiedzialności karnej osób odurzonych alkoholem lub innym środkiem odurzającym (narkotycznym, psychotropowym) w czasie popełnienia czynu zabronionego. Upojenie alkoholowe albo odurzenie, zwłaszcza zaś wykazujące wysoki stopień intensywności, powoduje znaczne zakłócenie czynności psychicznych, które może wyłączyć lub istotnie ograniczyć zarówno możność rozpoznawania znaczenia czynu, jak i kierowania swym postępowaniem, a więc oznaczać stany niepoczytalności i poczytalności ograniczonej. Z drugiej jednak strony, uwzględniając funkcję ochronną prawa karnego, nie sposób uznawać takich sprawców za nieodpowiedzialnych lub też nadzwyczajnie łagodzić ich odpowiedzialność. Dlatego też art. 31 § 3 k.k. stanowi, iż przepisów § 1 i 2 nie stosuje się, gdy sprawca wprawił się w stan odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał lub mógł przewidzieć. Stąd odpowiedzialność karna odurzonego sprawcy za popełniony czyn zabroniony uzależniona została od zawinienia przezeń swego odurzenia, wyłączającego lub ograniczającego poczytalność. Praktyka poszła przy tym w kierunku linii domniemania powinności takiego przewidywania (z wyjątkiem upojenia lub odurzenia przemocą, podstępem, itp.)

Działanie w warunkach rozkazu

Obowiązek wykonania rozkazu wiąże się z panującą w wojsku zasadą dyscypliny i podporządkowania. Polskie ustawodawstwo przyjęło wszakże dominującą współcześnie zasadę umiarkowanego posłuszeństwa, którego granicę wyznacza świadomość przestępczości rozkazu. Podwładny odpowiada zatem tylko wtedy, gdy uświadamiał sobie, iż w wykonywaniu rozkazu popełni przestępstwo i chce tego lub z taką możliwością się godzi (zamiar ewentualny). Natomiast ten, kto rozkaz wydał, ponosi odpowiedzialność za jego skutki jako sprawca wydający polecenie popełnienia czynu zabronionego osobie od siebie uzależnionej.

Prawo karne przewiduje także wypadki, gdy sprawca przestępstwa nie podlega karze. Noszą one nazwę okoliczności uchylających karalność. W wypadku okoliczności uchylających karalność sprawca popełnia przestępstwo, jednakże z mocy prawa nie jest dopuszczalne wymierzenie mu kary lub jej wykonanie. Do okoliczności tych zalicza się: immunitety materialne, przedawnienie karalności, śmierć sprawcy, ustawowe klauzule niekaralności oraz abolicję.

Immunitety materialne

Immunitety oznaczają bądź bezwarunkowe uchylenie karalności, bądź uzależnienie możliwości pociągnięcia sprawcy przestępstwa do odpowiedzialności karnej od zgody odpowiedniego organu. W pierwszym wypadku mówimy o immunitetach materialnych, w drugim zaś o immunitetach formalnych (in. procesowych).

Przedawnienie karalności

Przedawnienie jest tradycyjną instytucją prawa karnego, polegającą na uchyleniu karalności czynów przestępnych po upływie określonego w ustawie czasu od ich popełnienia. Uchylenie karalności ma charakter bezwzględny i następuje z mocy prawa.

Zgodnie z regulacją art. 101 § 1 k.k. przedawnienie karalności zbrodni zabójstwa następuje po upływie 30 lat od jej popełnienia, a gdy czyn stanowił inną zbrodnię - okres przedawnienia wynosi 20 lat. W odniesieniu do występków przewidziano dziesięcioletni okres przedawnienia karalności czynów zagrożonych karą pozbawienia wolności przekraczającą 3 lata, a pięcioletni okres, gdy zagrożenie taką karą jest niższe. Jeżeli chodzi o występki zagrożone karą ograniczenia wolności lub grzywną, przedawnienie następuje po upływie 3 lat od popełnienia czynu. Szczególny jest termin przedawnienia przestępstw prywatno-skargowych, który wynosi jeden rok od czasu, gdy pokrzywdzony dowiedział się o osobie sprawcy, natomiast ogólny okres przedawnienia tych przestępstw określa się na trzy lata.

Nie podlegają przedawnieniu zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości. Zasadą nieprzedawniania karalności objęto także umyślne przestępstwa: zabójstwa, ciężkiego uszkodzenia ciała, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub pozbawienia wolności połączonego ze szczególnym udręczeniem, popełnione przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem obowiązków służbowych.

Terminy przedawnienia karalności ulegają przedłużeniu o 5 lat, jeżeli w okresie przedawnienia wszczęto postępowanie karne przeciwko osobie. Po upływie tego przedłużonego okresu następuje przedawnienie karalności i obowiązek umorzenia postępowania.

Nadzwyczajne złagodzenie i darowanie kary

1. pojęcie i przesłanki nadzwyczajnego złagodzenia

nadzwyczajne złagodzenie kary polega na wymierzeniu kary łagodniejszej niż przewidziana w sankcji za dane przestępstwo. Może ono polegać na orzeczeniu kary niższej od przewidzianej w sankcji w ramach danego rodzaju kary, kary łagodniejszej rodzajowo albo - na orzeczeniu jedynie środka karnego.

Nadzwyczajne złagodzenie kary przewidzianej za zbrodnię polega na obniżeniu jej minimum do 1/3 dolnej granicy zagrożenia. W wypadku występków zagrożonych karą pozbawienia wolności o dolnej granicy nie niższej od roku, nadzwyczajne złagodzenie polega na orzeczeniu kary grzywny, ograniczeniu wolności lub pozbawieniu wolności. Jeżeli występek zagrożony jest karą o dolnej granicy niższej od roku, sąd może orzec jedynie grzywnę lub ograniczenie wolności.

Przesłanki nadzwyczajnego złagodzenia kary:

• Przewidziane przez przepis ustawy;

• Dotyczące osoby sprawcy, jego postawy lub szczególnej sytuacji.

2. odstąpienie od ukarania i klauzula niekaralności

odstąpienie od wymierzenia kary, zwane sędziowskim darowaniem kary, polega na rezygnacji z wymierzenia kary i poprzestaniu na orzeczeniu środka karnego albo na odstąpieniu od jakiegokolwiek środka karnego. Odstąpienie od wymierzenia kary nie oznacza braku odpowiedzialności karnej, ponieważ stosuje się ją wobec sprawcy uznanego winnym popełnienia przestępstwa (w wyroku skazującym). Przesłanką odstąpienia od wymierzenia kary jest zasadniczo przewidzenie takiej możliwości przez przepis ustawy, co najczęściej występuje w alternatywie z możliwością nadzwyczajnego złagodzenia kary. Nowy kodeks karny wprowadził nieznany poprzednio przepis przewidujący obligatoryjne odstąpienie od wymierzenia kary, jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej było wynikiem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionymi okolicznościami. Kodeks ten przewiduje także obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary wobec uczestnika zorganizowanej przestępczości, który ujawnił organowi ścigania współuczestników oraz istotne okoliczności przestępstwa, a ponadto możliwość odstąpienia wobec takiego sprawcy od wymierzenia kary, jeżeli jego rola była podrzędna, a przekazane informacje przyczyniły się do zapobieżenia popełnieniu innego przestępstwa.

W art. 59 k.k. przewidziano generalną klauzulę pozwalającą na odstąpienie od wymierzenia kary i poprzestanie jedynie na orzeczeniu środka karnego za przestępstwo zagrożone karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, jeżeli społeczna szkodliwość czynu nie jest znaczna, a orzeczony środek karny spełni cele kary.

Abolicja

Abolicja polega na zakazie wszczęcia postępowania karnego lub nakazie jego umorzenia wskutek uchylenia karalności pewnych czynów. Z reguły norma abolicyjna zawarta jest w ustawie amnestyjnej i oznacza przeszkodę w orzekaniu kary.

FORMY POPEŁNIENIA PRZESTĘPSTWA

Popełnienie przestępstwa nastąpić może nie tylko w najprostszej formie pojedynczego sprawstwa wykonawczego - gdy jedna osoba swym zachowaniem realizuje wszystkie znamiona jakiegoś typu przestępstwa określonego w przepisach części szczególnej prawa karnego - sprawca bowiem może podejmować szereg czynności przygotowawczych, jego działanie może okazać się nieskuteczne i zakończyć się na usiłowaniu, wreszcie w grę może wchodzić współsprawstwo, podżeganie i pomocnictwo do przestępstwa, a także kierowanie popełnieniem czynu przez inną osobę lub osoby. Różnorodne formy realizacji lub udziału w przestępstwie k.k. obejmuje ogólną nazwą: Formy popełniania przestępstwa (rozdział II). Składają się na nie zarówno stadia realizacji przestępstwa (formy stadialne), jak i formy współdziałania osób w przestępstwie (formy zjawiskowe).

Formy stadialne

1. Przygotowanie: a) w formie rzeczowej; b) w formie porozumienia;

2. Usiłowanie;

3. Dokonanie.

Ad. 1

Według definicji ustawowej „przygotowanie zachodzi wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności „mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio do jego dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania”.

Przygotowanie jest działaniem celowym, które ma stworzyć warunki do podjęcia działań prowadzących bezpośrednio do dokonania zamierzonego przestępstwa. Jest więc to stadium bardziej odległe od usiłowania, które jedynie pośrednio prowadzi do dokonania.

Przygotowanie wystąpić może w formie rzeczowej lub porozumienia. Przygotowanie w formie rzeczowej polega na:

• Nabyciu lub przysposobieniu środków do popełnienia przestępstwa, przez co należy rozumieć wejście w posiadanie takich środków (narzędzi) albo uzdatnienie do tego celu posiadanych przedmiotów;

• Zbieraniu informacji (tzw. wywiad przestępczy);

• Sporządzeniu planu działania.

Wejście w posiadanie środków do popełnienia przestępstwa może nastąpić w dowolnej formie (zarówno legalnego kupna, jak i kradzieży), ich przysposobienie natomiast to zmiany lub przeróbki uzdatniające te środki jako narzędzia przestępstwa. Przez zbieranie informacji i sporządzanie planu działania należy rozumieć podejmowanie określonych czynności „zewnętrznych”, a więc postrzegalnych dla osób trzecich. W grę mogą wchodzić także inne czynności, z tym, że muszą być istotnie podobne do ww., a nie jakiekolwiek czynności przydatne do popełnienia przestępstwa.

Przygotowanie w formie porozumienia (in. w formie personalnej) polega na wejściu w porozumienie z inną osobą lub osobami, którego celem jest wspólne popełnienie przestępstwa. Należy przez to rozumieć wspólne podjęcie decyzji i omówienie podziału ról, a nie jedynie ogólne uzgodnienie zamiaru popełnienia w przyszłości bliżej nieokreślonego przestępstwa.

Podkreślenia wymaga, że przygotowanie w obu jego formach jest działaniem celowym, zatem nie jest możliwe w formie zaniechania, ani też nie wystarczają zwykłe formy umyślności (zamiar bezpośredni lub ewentualny).

Przygotowanie - jako stadium bardziej odległe od dokonania przestępstwa niż usiłowanie - karalne jest tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Decyzja o karalności przygotowania wiąże się ze szczególną wagą dóbr chronionych przez prawo, a także charakterem przestępstwa, do którego realizacji niezbędne są określone czynności przygotowawcze w formie rzeczowej czy też w porozumieniu z innymi osobami. Nie decyduje tu więc sama waga chronionego dobra, nie jest bowiem karalne przygotowanie do zbrodni zabójstwa, gdyż zabójstwa przeważnie dokonywane są bez czynności przygotowawczych stwarzających zagrożenie (narzędzia zabójstwa to częstokroć przedmioty codziennego użytku).

Prawo przewiduje ponadto klauzulę niekaralności w wypadku odstąpienia od przygotowania - nie podlega karze za przygotowanie, kto dobrowolnie od niego odstąpił. Ustawa wymaga tu jednak zniszczenia przygotowanych środków lub zapobieżenia ich wykorzystaniu w przyszłości, a w wypadku przygotowania polegającego na wejściu w porozumienie, także podjęcia „istotnych starań” w celu zapobieżenia popełnieniu przestępstwa przez innych uczestników porozumienia.

Ad. 2

Usiłowanie jest podstawową formą stadialną. Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim zachowaniem się zmierza bezpośrednio do jego dokonania, które jednak nie następuje.

Zamiar popełnienia przestępstwa to zarówno zamiar bezpośredni, jak i ewentualny. Drugi element ustawowej definicji usiłowania - zachowanie się sprawcy - jest określeniem ogólnym, które oznacza dopuszczalność usiłowania nie tylko w formie działania, lecz także zaniechania. Trzeci element w definicji usiłowania stanowi bezpośredniość zmierzania sprawcy do dokonania przestępstwa. Przyjęta w naszym prawie koncepcja „bezpośredniości” oznacza w istocie rozszerzenie pola usiłowania na czyny, które wprawdzie nie są jeszcze początkiem dokonania, ale do tego dokonania bezpośrednio prowadzą. Bezpośredniość należy oceniać według kryteriów przedmiotowo - podmiotowych, tj. nie tylko według wyobrażenia sprawcy, lecz przede wszystkim według kryteriów obiektywnych. Wymaga to skrupulatnej analizy okoliczności w celu ustalenia, czy istotne zachowanie sprawcy stanowiło już akcję prowadzącą bezpośrednio do realizacji skutku, co jako usiłowanie jest z reguły karalne, czy też jeszcze etap wcześniejszy - przygotowania do takiej akcji, które karalne jest wyjątkowo. Tak czy owak bezpośredniość należy zawsze oceniać w relacji do konkretnego typu czynu zabronionego.

Brak dokonania, jako element definicji usiłowania oznacza, że sprawca nie zrealizował wszystkich znamion przestępstwa, a w szczególności nie osiągnął zamierzonego skutku. W związku z tym mówić można o usiłowaniu chybionym (np. strzelił do ofiary lecz chybił) oraz o usiłowaniu zatamowanym, gdy w realizacji skutku przeszkodziły sprawcy osoby trzecie (np. został obezwładniony w momencie w trakcie włamywania się do obiektu).

Z kolei usiłowanie ukończone występuje, gdy sprawca wykonał wszystkie czynności mające doprowadzić do zamierzonego celu, lecz skutku nie osiągnął (np. strzelił do ofiary, lecz chybił); usiłowanie nieukończone - gdy zdołał zrealizować jedynie część działań zmierzających bezpośrednio do dokonania (np. wyciągnął broń w celu oddania strzału, lecz przed uczynieniem tego został obezwładniony).

Na tle różnic między zamierzonym a spowodowanym skutkiem powstają często złożone problemy objęte nazwą usiłowania kwalifikowanego. W wypadku, gdy sprawca zamierzonego skutku nie osiągnął, lecz spowodował inny skutek, z którym co najmniej się godził, jego czyn podlega kumulatywnej kwalifikacji prawnej związanej ze zbiegiem przepisów.

Od usiłowania, które zamierzonego przez sprawcę skutku nie osiągnęło, aczkolwiek mogło go spowodować, należy odróżnić tzw. usiłowanie nieudolne - występuje ono, gdy dokonanie przestępstwa jest od początku niemożliwe, o czym wszakże sprawca nie wie, a brak jest przedmiotu nadającego się do dokonania na nim przestępstwa lub sprawca używa środka niezdatnego do wywołania zamierzonego skutku. Karalność takiego usiłowania wynika z ujemnej oceny zamiaru sprawcy, a także z faktu, że zachowanie jego jest sprzeczne z prawem, choć nie może spowodować zamierzonego skutku.

Prawo przewiduje uchylenie karalności w wypadku odstąpienia od usiłowania i skutecznego czynnego żalu.

Formy zjawiskowe

Formy zjawiskowe to:

1. Pomocnictwo;

2. Podżeganie;

3. Sprawstwo: a) wykonawcze, b) kierownicze, c) przez polecenie;

4. Współsprawstwo.

Ad. 1

Pomocnictwo polega na ułatwieniu innej osobie dokonania czynu zabronionego. Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swym zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając środków (narzędzi), środka przewozu, udzielając rady lub informacji. Pomocnictwa dopuścić się można zarówno w formie działania, jak i zaniechania, przy czym pomocnictwa przez zaniechanie dopuszcza się jedynie ten, kto miał szczególny prawny obowiązek niedopuszczenia do czynu zabronionego.

Jako forma zjawiskowa przestępstwa pomocnictwo może wystąpić jedynie przed lub w czasie dokonania czynu zabronionego przez sprawcę wykonawczego. Pomoc udzielona po dokonaniu przestępstwa stanowi delikt poplecznictwa, tj. pomocy w uniknięciu przez sprawcę odpowiedzialności przez jego ukrywanie, zacieranie śladów przestępstwa itp. Czynności, a nawet odbywania za skazanego kary.

Ad. 2

Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego. Nakłanianie wystąpić może w dowolnej formie( np. polecenie, prośby, obietnicy korzyści), przy czym istotne jest jedynie to, aby zmierzało do wywołania w osobie nakłanianej zamiaru popełnienia czynu zabronionego. Podżegać można jedynie w zamiarze bezpośrednim - nie wystarczy tu zamiar ewentualny. Ponadto nie jest możliwe nakłanianie w formie zaniechania, lecz tylko działania.

Odpowiedzialność karna za podżeganie i pomocnictwo jest niezależna od odpowiedzialności sprawcy wykonawczego i następuje w graniach zagrożenia przewidzianego za sprawstwo. Uwzględniając jednak fakt, że rola pomocnika jest z reguły mniejsza, gdyż polega ona jedynie na ułatwieniu popełnienia przestępstwa, ustawa przewiduje możliwość orzeczenia wobec pomocnika kary z zastosowaniem nadzwyczajnego złagodzenia. Jeżeli podżeganie lub pomocnictwo było bezskuteczne, gdyż osoba nakłaniana do popełnienia przestępstwa lub której udzielono do tego pomocy nawet nie podjęła usiłowania jego dokonania, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary wobec podżegacza lub pomocnika, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Nie podlega natomiast karze podżegacz lub pomocnik, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu zabronionego, a w wypadku bezskuteczności starań o zapobieżenie czynowi zabronionemu - sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Złagodzenia nie stosuje się jednakże wobec „fałszywego podżegacza” zwanego prowokatorem, który inną osobę nakłania do popełnienia czynu zabronionego tylko w tym celu, aby następnie skierować przeciwko niej postępowanie karne. Taki prowokator odpowiada „jak za podżeganie”, bez możliwości stosowania złagodzeń odpowiedzialności.

Ad. 3

Według art. 18 § 1 k.k.: odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam lub wspólnie i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie czynu zabronionego. Na tle tej regulacji można wyróżnić następujące formy sprawstwa:

1. Sprawstwo indywidualne wykonawcze, zwane także jednosprawstwem;

2. Sprawstwo kierownicze;

3. Sprawstwo przez polecenie wydane osobie uzależnionej;

4. *Oraz spotykana w literaturze dodatkowa kategoria: współsprawstwo.

Sprawstwem indywidualnym wykonawczym jest zrealizowanie znamion czynu zabronionego przez pojedynczego sprawcę. Sprawcą kierowniczym jest natomiast osoba kierująca realizacją czynu zabronionego przez inną osobę lub osoby, tzn. ten kto ma możliwość faktycznego panowania nad przebiegiem bezprawnej akcji. Sprawstwo przez polecenie, dodane dopiero kodeksem z 97 roku, uwzględnia rolę szefa grupy przestępczej, który wykorzystując uzależnienie od siebie innych osób wydaje im wiążące polecenia, nie „fatygując się” kierowaniem wykonania poleconego czynu.

Ad. 4* (d)

Współsprawstwo polega na współdziałaniu dwóch lub więcej osób na podstawie porozumienia, którego treścią jest wspólne popełnienie czynu zabronionego. Porozumienie musi nastąpić przed lub w trakcie realizacji czynu zabronionego; jego forma jest dowolna, może ono być wyraźne lub dorozumiane. Istotne jest tylko to, aby miała miejsce akceptacja wspólnego popełnienia przestępstwa i związany z tym podział ról.

Ponieważ współsprawstwo polega na wspólnym popełnieniu czynu zabronionego, poszczególni współsprawcy ponoszą odpowiedzialność za całość uzgodnionej akcji przestępnej, a nie tylko za te części, które własnym działaniem zrealizowali. Klamrą spinającą odpowiedzialność współsprawców jest uzgodnione wspólne przestępstwo, toteż współsprawcy nie ponoszą odpowiedzialności za eksces jednego z uczestników (np. gdy uzgodniono wspólne popełnienie kradzieży z włamaniem, a jeden ze współsprawców dopuścił się rozboju).

ZBIEG PRZESTĘPSTW I ZBIEG PRZEPISÓW USTAWY

Zbieg przestępstw:

Prawna jedność czynów

Wielość czynów nie zawsze oznacza wielość przestępstwa. Występują bowiem sytuacje, gdy między poszczególnymi czynami tego samego sprawcy zachodzi tak ścisły związek, iż możemy je potraktować jako jedno przestępstwo. Sytuacje te obejmujemy pojęciem prawnej jedności przestępstw (in. pozorny zbieg przestępstw). Pojęcie to ma zastosowanie do wypadków, w których na podstawie wyraźnego przepisu lub reguł wykładni prawa wielość czynów uważa się za jedno przestępstwo. Prawna jedność przestępstwa obejmuje:

1. Przestępstwa o wieloczynowo określonych znamionach;

2. Przestępstwa złożone;

3. Konstrukcję przestępstwa ciągłego;

4. Współukarane czyny uprzednie i następcze.

Ad. 1

Szereg typów przestępstwa charakteryzuje wieloczynowe (częstotliwe) określenie znamion. Wówczas wielokrotność czynu (jego odmian) nie powoduje wielości przestępstw, lecz stanowi jedno przestępstwo. Wchodzą tutaj w grę przykładowo: przestępstwo „znęcania się” nad członkiem rodziny lub osobą zależną. Cechą tej konstrukcji jest, że przestępstwo charakteryzuje pewna liczba (sekwencja) powiązanych ze sobą czynów, aczkolwiek pojedyncze zachowanie o dużym nasileniu też może wypełnić istotę przestępstwa.

Ad. 2

Przestępstwo złożone polega na tym, iż określający je zespół znamion składa się z dwóch lub więcej czynów, które wypełniają znamiona innych przestępstw, ale w tym połączeniu tworzą całość „wyższego rzędu”, jeden typ przestępstwa. Tak np. kradzież rozbójnicza składa się zaboru rzeczy, a następnie użycia przemocy lub groźby w celu utrzymania się w jej posiadaniu.

Ad. 3

Z punktu widzenia praktyki bardzo ważne znaczenie ma konstrukcja przestępstwa ciągłego. Najogólniej mówiąc chodzi tu o sytuację, gdy ten sam sprawca dokonuje powtarzających się zamachów na to samo dobro, które z uwagi na więź między poszczególnymi zamachami rozpatruje się jako jedno przestępstwo.

Kodeks karny z 1969 r. przestępstwa ciągłego nie definiował, niemniej przewidywał konsekwencje prawne ustalenia, że sprawca dopuścił się takiego przestępstwa, w postaci nadzwyczajnego obostrzenia kary (o połowę w stosunku do górnej granicy sankcji). Ostatecznie w doktrynie i orzecznictwie przyjęto następujące przesłanki przestępstwa ciągłego:

1. Tożsamość dobra prawnego, w które godzi sprawca;

2. Jednorodność sposobu atakowania dobra (np. kolejne akty kradzieży dobra, a nie kradzieże i paserstwo);

3. Krótkie odstępy czasu i więź sytuacyjna między poszczególnymi zamachami;

4. Zamiar obejmujący z góry realizację przestępstwa „na raty” albo „odnawiający się” zamiar wynikający z gotowości do wykorzystania tej samej powtarzającej się sposobności;

5. Tożsamość osoby pokrzywdzonej, jeżeli przedmiotem zamachów jest dobro ściśle osobiste.

Wychodząc z założenia, że przedstawiona konstrukcja przestępstwa ciągłego wywołuje różnice zdań w doktrynie i trudności w orzecznictwie, twórcy nowego kodeksu karnego postanowili ją rozbić na dwie instytucje: przestępstwa ciągłego i tzw. ciągu przestępstw.

Przestępstwo ciągłe zachodzi, gdy sprawca realizując ten sam zamiar podejmuje dwa lub więcej „zachowań” zmierzających do jego wykonania. Są to więc przypadki traktowane dotąd jako odmiana przestępstwa ciągłego popełnionego „na raty”, które mogą też objąć dotychczasową konstrukcję współukaranych czynów uprzednich.

Jako ciąg przestępstw nowy kodeks karny traktuje natomiast popełnienie w krótkich odstępach czasu i w podobny sposób dwóch lub więcej przestępstw, zanim zapadł chociażby nieprawomocny wyrok co do któregokolwiek z nich, przy czym każde z tych przestępstw jest realizacją nowego zamiaru, a ponadto wszystkie z nich muszą podlegać kwalifikacji z tego samego przepisu.

Ad. 4

W zakres prawnej jedności czynów wchodzą również współukarane czyny uprzednie i następcze. Chodzi tutaj o czyny poprzedzające dokonanie przestępstwa lub następujące po nim, które nie podlegają odrębnemu ukaraniu, gdyż uważa się, że przy całościowej ocenie przestępstwa zostaje „wliczone” ich ukaranie. Jeżeli chodzi o współukarane czyny następcze, to dotyczą one postępowania z przedmiotami pochodzącymi z przestępstwa albo zachowań wiążących się sytuacyjnie z dokonanym przestępstwem. Zachowanie uważa się za współukarane, jeżeli z przestępstwem głównym łączy je więź czasowa i sytuacyjna. Rozerwanie tej więzi powoduje, iż zostaną one osądzone jako odrębne przestępstwa.

Realny zbieg przestępstw i kara łączna

Jeżeli ten sam sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, w grę wchodzi rozpoznanie sprawy w warunkach realnego zbiegu przestępstw lub recydywy.

Rzeczywisty (realny) zbieg przestępstw polega na rozpoznaniu dwóch lub więcej przestępstw w jednym postępowaniu karnym. Warunkiem przyjęcia realnego zbiegu jest, aby sprawca za żadne z tych przestępstw nie był dotychczas osądzony, chociażby nieprawomocnym wyrokiem. Realny zbieg przestępstw może być jednorodzajowy, gdy w jednym postępowaniu podlegają osądzeniu dotąd nie ukarane czyny tego samego rodzaju, albo wielorodzajowy - gdy są to przestępstwa różnorodzajowe. W sytuacji realnego zbiegu przestępstw sąd wymierza najpierw kary za poszczególne przestępstwa, a następnie orzeka karę łączną. Przy określaniu kary łącznej możliwe są różne systemy:

• System kumulacji - sumowanie kar wymierzonych (USA);

• System absorbcji - polega na pochłanianiu innych kar przez karę najsurowszą (wadliwy);

• Systemy modyfikowane - bądź przez redukcję kary skumulowanej, bądź przez zaostrzenie (asperację) najsurowszej z wymierzonych kar (system przyjęty w Polsce).

Inaczej jest w wypadku recydywy*, która zachodzi, gdy ten sam sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, z tym, że kolejne przestępstwo (czy przestępstwa) zostają popełnione po skazaniu sprawcy lub odbyciu kary za poprzednie. Oznacza to, że skazanie przerywa realny zbieg przestępstw. Nie wchodzi wówczas w grę kwestia orzekania kary łącznej, lecz skazanie sprawcy w warunkach recydywy.

* Recydywa -

ponowne lub wielokrotne popełnianie przestępstw przez tego samego sprawcę. Rozróżnia się pojęcie recydywy w znaczeniu: kryminologicznym, jako występujące w społeczeństwie zjawisko przestępczości powrotnej; jurydycznym (in. prawnym), jako tę część zjawiska recydywy, która odpowiada ujętym w ustawie kryteriom; penitencjarnym, jako recydywę dotyczącą ponownego skazania na karę pozbawienia wolności. Ustawa rozróżnia także recydywę ogólną i szczególną (specjalną) - tu: podstawową i wielokrotną, przy czym recydywa szczególna polega na powrocie do określonej kategorii przestępstw w ciągu pięciu lat od odbycia kary.

Od ww. instytucji należy odróżnić wydanie wyroku łącznego. Ma to bowiem miejsce w sytuacji, gdy w odrębnych postępowaniach sprawca został prawomocnie skazany za różne przestępstwa. Wówczas sąd, który wydał ostatni wyrok skazujący, orzeka o połączeniu kar wymierzonych w poprzednich wyrokach, wydając jeden wyrok łączny.

Zbieg przepisów ustawy:

Zbieg pozorny

Zbieg przepisów ustawy polega na tym, że jeden czyn wyczerpuje znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach ustawy. Powstaje wówczas problem, który z tych przepisów (jeden czy wszystkie) ma zastosowanie do kwalifikacji prawnej czynu. Podobnie, jak przy zbiegu przestępstw, odróżniamy tutaj zbieg rzeczywisty i zbieg pozorny (pomijalny), tyle, że dotyczy on kwalifikacji prawnej jednego czynu przestępnego.

Przez zbieg pozorny (pomijalny) rozumiemy sytuację, gdy jeden czy wyczerpuje wprawdzie znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach, ale przepisy te pozostają wobec siebie w stosunku nadrzędności, podrzędności lub „zawierania się”, toteż faktu zbiegu przepisów nie uwzględnia się w kwalifikacji prawnej na podstawie reguł wyłączania wielości ocen. Tak więc występującą wielość przepisów sprowadzamy w drodze redukcji do jednego przepisu. Jako reguły wyłączania wielości ocen przyjmuje się w doktrynie i orzecznictwie zasady specjalności, pochłaniania i subsydiarności.

Zasada specjalności wyraża się w regule, iż przepis szczególny wypiera zastosowanie przepisu ogólnego - lex specilis derogat legi generali. Stosunek specjalności najczęściej dotyczy relacji typu kwalifikowanego (uprzywilejowanego) do typu podstawowego.

Zasada pochłaniania ma zastosowanie, gdy przepisy pozostają wobec siebie w takim stosunku, że jeden z nich zawiera w sobie treści objęte znamionami drugiego przepisu, pochłania więc ten przepis - lex consumens derogat legi consumptae. Powstaje wszakże pytanie, jak daleko może sięgać zasada konsumpcji, w szczególności czy może pochłaniać odpowiedzialność za poważne skutki. W tej kwestii sformułowano w doktrynie dwa stanowiska: 1. Warunkiem zastosowania zasady konsumpcji jest, aby stopień społecznej szkodliwości czynu objętego przepisem pochłoniętym był znacznie niższy niż czynu ocenianego przez pryzmat przepisu pochłaniającego; 2. Przepis zawierający łagodniejszą sankcję nie może pochłaniać przepisu surowszego.

Zasada subsydiarności wyraża się w regule, iż przepis zasadniczy (pierwotny) wyłącza zastosowanie przepisu pomocniczego - lex primaria derogat legi subsidiare.

Zbieg rzeczywisty

Rzeczywisty zbieg przepisów (niepomijalny; właściwy) występuje wówczas, gdy jeden czyn wypełnia znamiona określone w dwóch lub więcej przepisach ustawy karnej, a nie zachodzi zjawisko wypierania lub pochłaniania jednego przepisu przez drugi. Jest to sytuacja, gdy przepisy pozostają wobec siebie w stosunku krzyżowania się, a nie podrzędności, nadrzędności lub „zawierania się”.

Istnieją różne sposoby rozwiązywania realnego zbiegu przepisów. Jednym z nich jest stosowanie tzw. kumulatywnej kwalifikacji prawnej, tj. skazanie sprawcy za jedno przestępstwo na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów; drugim jest skazanie sprawcy na podstawie przepisu najsurowszego (tzw. zbieg eliminacyjny), wreszcie trzecim - przyjęcie idealnego zbiegu przestępstw. Według tej ostatniej koncepcji sprawca jednym czynem popełnia tyle przestępstw, ilu znamiona ustawowe czynem tym wyczerpał - prawo wykroczeń i prawo karne skarbowe.

KARY, ŚRODKI KARNE I ZABEZPIECZAJĄCE

Zagadnienia wstępne

Pojęcie kary kryminalnej i jej funkcje

Kara za przestępstwo, zwana karą kryminalną jest przewidzianą przez prawo karne reakcją na czyn przestępny, wyrażającą dezaprobatę czynu i jego sprawcy. Wymierzanie kar za przestępstwa stanowi realizację wymiaru sprawiedliwości, który Konstytucja powierza sądom, wyposażając je w przymiot niezawisłości w zakresie orzekania. Należy zauważyć, że kary orzekane za wykroczenia nie mają charakteru kar kryminalnych, nie wiąże się bowiem z nimi potępienia, jakie wynika ze skazania za przestępstwo, a ponadto ukaranie za wykroczenie nie jest przesłanką do uznania recydywy w prawie karnym. Pomimo to należy uznać, że odpowiedzialność za wykroczenie jest rodzajem odpowiedzialności karnej, gdyż polega ona na orzekaniu o winie i karze w trybie wzorowanym na procedurze karnej.

Wymierzanie przez sądy kar kryminalnych miarkowane jest przede wszystkim stopniem winy sprawcy przestępstwa i społecznej szkodliwości popełnionego przez niego czynu (funkcja sprawiedliwościowa), aczkolwiek kara spełniać ma także inne funkcje, zwłaszcza w zakresie prewencji indywidualnej i ogólnej. Kara kryminalna oparta jest na odpowiedzialności osobistej sprawcy przestępstwa, dlatego też odbywanie kary za skazanego jest przestępstwem jako forma poplecznictwa.

Funkcje kary są realizowane przez:

• Zabronienie czynów społecznie szkodliwych pod groźbą kary (ustawowy wymiar kary);

• Orzekanie kar przez sądy wobec sprawców takich czynów (sądowy wymiar kary);

• Wykonanie orzeczonych kar.

System kar i środków karnych

Współczesne prawo karne charakteryzuje się zróżnicowaniem środków reakcji na przestępstwo. Oprócz podstawowych środków jakimi są kary kryminalne, prawo karne przewiduje środki polegające na poddaniu sprawcy przestępstwa próbie - środki probacyjne, a także tzw. środki karne, polegające najczęściej na przepadku przedmiotów i pozbawieniu korzyści z przestępstwa, pozbawieniu sprawcy niektórych praw.

Tradycyjny charakter w prawie karnym ma podział kar na zasadnicze i dodatkowe - kodeksy z lat 1932 i 1969, zniesiony kodeksem karnym z roku 1997, by w jego miejsce powołać podział na kary i środki karne.

W ujęciu art. 32 k.k. katalog kar jest następujący:

1. Grzywna;

2. Ograniczenie wolności;

3. Pozbawienie wolności;

4. 25 lat pozbawienia wolności;

5. dożywotnie pozbawienie wolności.

Katalog ten jest ułożony według stopnia dolegliwości - od kary najłagodniejszej do najsurowszej. W katalogu tym brak jest kary śmierci.

Katalog środków karnych zawiera art. 39 k.k. Katalog ten obejmuje:

1. Pozbawienie praw publicznych;

2. Zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej;

3. Zakaz prowadzenia pojazdów;

4. Przepadek przedmiotów;

5. Obowiązek naprawienia szkody;

6. Nawiązkę;

7. Świadczenie pieniężne;

8. Podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Oprócz wymienionych środków karnych kodeks karny przewiduje też tzw. środki probacyjne, polegające na poddaniu sprawcy przestępstwa próbie. Należą do nich:

1. warunkowe umorzenie postępowania,

2. warunkowe zawieszenie wykonania kary,

3. warunkowe przedterminowe zwolnienie.

Środki karne stosowane są jako modyfikacja lub uzupełnienie kary, bądź zamiast kary, co następuje wówczas, gdy stopień winy sprawcy i szkodliwości jego czynu nie wymaga orzeczenia kary.

Kary

1. Grzywna

Nowy kodeks karny radykalnie zmienił dotychczasowy charakter kary grzywny. W miejsce tradycyjnego systemu kwotowego wprowadzono system taksy dziennej. System ten polega na orzekaniu grzywny w dwóch etapach. W pierwszym orzeka się liczbę stawek dziennych według ciężaru przestępstwa, tj. społecznej szkodliwości czynu i winy sprawcy. W drugim etapie ustala się wysokość jednej stawki dziennej stosownie do indywidualnych możliwości uiszczenia grzywny przez skazanego. Dolna granica stawek dla tej kary wynosi 10, górna zaś 360, przy czym przepis szczególny może w konkretnym przypadku oznaczyć górną granicę niższą lub wyższą od wskazanej. W razie nadzwyczajnego zaostrzenia kary grzywny oraz orzekania kary łącznej za zbiegające się przestępstwa, wymiar kary grzywny nie może przekroczyć 540 stawek dziennych. Wysokość stawki dziennej nie może być niższa niż

10 PLN ani też przekraczać 2000 PLN. Nowy k.k. ustanawia zakaz orzekania grzywny niecelowej - tj. nie egzekwowanej, nie ściągalnej. W odróżnieniu od poprzedniej regulacji kodeksowej, nowy kodeks nie przewiduje obligatoryjnej grzywny obok kary pozbawienia wolności. Fakultatywnie można ją orzec, jeżeli sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej dla siebie lub innych bądź gdy korzyść taka zostanie przez nich osiągnięta.

2. Kara ograniczenia wolności

Wprowadzenie do nowego kodeksu karnego kary ograniczenia wolności wiąże się z przeświadczeniem o konieczności utrzymania kary pośredniej między pozbawieniem wolności a grzywną, najczęściej w postaci użytecznej pracy na rzecz społeczności. W ujęciu nowego k.k. kara ograniczenia wolności wymierzana jest od miesiąca do 12 miesięcy. Polegać ona może na nieodpłatnej, kontrolowanej pracy wskazanej przez sąd na rzecz gminy, placówki służby zdrowia, zakładu opieki społecznej lub na rzecz organizacji niosącej pomoc charytatywną - w wymiarze od 20 do 40 godzin miesięcznie. Ponadto w stosunku do osoby zatrudnionej można orzec potrącenia od 10 do 25 % wynagrodzenia na rzecz Skarbu Państwa lub na cel społeczny wskazany przez sąd. W czasie odbywania kary skazany nie może zmieniać miejsca stałego pobytu bez zgody sądu i ma obowiązek udzielenia wyjaśnień co do przebiegu wykonywania kary. W celu zwiększenia zarówno wychowawczego oddziaływania, jak i kontroli nad skazanymi, przewidziano możliwość dozoru kuratorskiego i nakładania na skazanych obowiązków probacyjnych w postaci:

• Przeproszenia pokrzywdzonego;

• Wykonywania obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby;

• Wykonywania pracy zarobkowej lub nauki;

• Powstrzymywania się od naużywania alkoholu lub innych środków odurzających;

• Poddania się leczeniu odwykowemu lub rehabilitacyjnemu w warunkach ambulatoryjnych;

• Powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach;

• Naprawienia w całości lub w części wyrządzonej szkody.

Skazanego, który odbył połowę kary ograniczenia wolności, sumiennie wykonywał nałożony obowiązek pracy, przestrzegał porządku prawnego i wykonywał pozostałe nałożone obowiązki, sąd może zwolnić z reszty kary, uznając ją za odbytą.

3. Kara pozbawienia wolności

Poczynając od k.k. z 1969 r. prawo polskie przewiduje jednolitą karę pozbawienia wolności, przy czym zróżnicowanie jej treści następuje w toku wykonania i regulowane jest przez k.k.w. oraz regulamin wykonania kary pozbawienia wolności. W katalogu kar (art. 32) pozbawienie wolności wymienione jest na końcu, po karach grzywny i ograniczenia wolności, co „ma wskazywać sędziemu ustawowe priorytety w wyborze rodzaju kary”. Nowa kodyfikacja traktuje zatem pozbawienie wolności jako środek ostateczny, przy czym, gdy chodzi o zbrodnie i ciężkie występki - kara pozbawienia wolności pozostaje nadal podstawowym i niezbędnym środkiem reakcji prawnokarnej. W porównaniu z k.k. z 69 roku, gdzie minimalny wymiar kary pozbawienia wolności wynosił 3 miesiące, nowy k.k. obniżył minimalny wymiar tej kary do 1 miesiąca.

Resocjalizacyjno-zapobiegawczy cel wykonania kary pozbawienia wolności wyraźnie akcentuje art. 67 § 1 k.k.w. Środkami prowadzącymi do realizacji tego celu ma być oddziaływanie na skazanych przez pracę, kształcenie, zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe, stosowanie w razie potrzeby środków terapeutycznych i podtrzymywanie kontaktów skazanych z rodziną i światem zewnętrznym. Kładąc akcent na indywidualizację oddziaływania na skazanych, kodeks karny wykonawczy przewiduje zróżnicowanie zakładów karnych oraz systemów oddziaływania penitencjarnego. Istnieją zatem cztery następujące rodzaje zakładów karnych:

• Zakłady karne dla młodocianych;

• Zakłady karne dla odbywających karę po raz pierwszy;

• Zakłady karne dla recydywistów penitencjarnych;

• Zakłady karne dla odbywających karę aresztu wojskowego.

Zakłady te mogą być organizowane jako typu zamkniętego, półotwartego i otwartego, różniąc się stopniem zabezpieczenia i izolacji skazanych oraz wynikającymi z tego ich obowiązkami i uprawnieniami. Wykonanie kary odbywa się w jednym z trzech systemów:

• Programowego oddziaływania;

• Terapeutycznym;

• Zwykłym.

Oprócz terminowej kary pozbawienia wolności w wymiarze od 1 miesiąca do 15 lat k.k. przewiduje karę 25 lat pozbawienia wolności. Nadto, w związku z rezygnacją z kary śmierci, przewidziana jest kara dożywotniego pozbawienia wolności. Nie jest to jednak bezwzględnie dożywotnia izolacja, albowiem w szczególnych przypadkach możliwe jest warunkowe zwolnienie skazanego, jednak dopiero po odbyciu 25 lat pozbawienia wolności. Karą dożywotniego pozbawienia wolności, zawsze w alternatywie z karą 25 lat oraz do 15 lat pozbawienia wolności, zagrożone są najcięższe zbrodnie.

4. Kary zastępcze

Istnieją sytuacje, gdy kary pierwotnie orzeczone z przyczyn obiektywnych nie mogą być wykonane albo skazany uchyla się od orzeczonej kary. W takich wypadkach prawo przewiduje możliwość orzekania kary zastępczej. W razie wykonania orzeczonej pierwotnie kary nie wykonuje się kary zastępczej, natomiast w wypadku częściowego wykonania orzeczonej kary, kara zastępcza ulega odpowiedniemu zmniejszeniu. Oznacza to, że kara zastępcza ma przede wszystkim charakter środka przymuszenia sprawcy do wykonania obowiązku wynikającego z orzeczonej kary podstawowej.

Kodeks karny wykonawczy przewiduje kary zastępcze zamiast kar ograniczenia wolności i grzywny. Jeżeli skazany uchyla się od odbywania orzeczonej kary ograniczenia wolności, sąd zmienia ją na zastępczą karę grzywny, przyjmując jeden dzień kary ograniczenia wolności za równoważny jednej stawce dziennej grzywny, której wysokość określa sąd. W wyjątkowych wypadkach, jeżeli orzeczenie zastępczej kary grzywny byłoby niecelowe z uwagi na brak możliwości uiszczenia lub ściągnięcia w drodze egzekucji, sąd orzeka zastępczą karę pozbawienia wolności przyjmując, że jeden dzień pozbawienia wolności jest równoważny dwóm dniom ograniczenia wolności.

Zastępczą karą za grzywnę jest pozbawienie wolności, które w nowym prawie traktowane jest jako ostateczność. Kodeks karny wykonawczy przewiduje możliwość zmiany nieściągalnej grzywny na społecznie użyteczną pracę, rozkładanie grzywny na raty, wreszcie całkowite lub częściowe umorzenie grzywny, jeżeli skazany z przyczyn od siebie niezależnych nie może jej uiścić. Dopiero w sytuacji, gdy skazany nie wyraża zgody na zastępcze wykonanie grzywny lub mimo wyrażenia zgody uchyla się od wykonania społecznie użytecznej pracy, orzeka się zastępczą karę pozbawienia wolności, przyjmując, iż dwie stawki dzienne grzywny są równorzędne jednemu dniowi pozbawienia wolności oraz dwóm dniom kary ograniczenia wolności.

Środki karne

1. Pozbawienie praw publicznych

Pozbawienie praw publicznych jest najsurowszym środkiem karnym o charakterze wybitnie represyjnym; polega na pozbawieniu lub uszczupleniu określonych praw politycznych i obywatelskich. Zgodnie z art. 40 k.k. pozbawienie praw publicznych obejmuje utratę:

• Czynnego i biernego prawa wyborczego do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego lub zawodowego;

• Prawa do udziału w wymiarze sprawiedliwości;

• Prawa do pełnienia funkcji w organach państwowych i samorządu terytorialnego;

• Odznaczeń, orderów i tytułów honorowych oraz zdolność do ich uzyskiwania w okresie trwania kary.

W stosunku do żołnierzy pozbawienie praw publicznych powoduje ponadto degradację.

Pozbawienie praw publicznych obejmuje zarówno utratę posiadanych praw, jak i niemożność ich nabycia w okresie trwania kary. Według nowego k.k. orzekanie o pozbawieniu praw publicznych pozostawione zostało ocenie sądu (fakultatywnie) i może nastąpić w razie skazania na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat, za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie (art. 40 § 2).

2. Zakaz zajmowania stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej

Środek ten ma szeroki zakres. Jest to jednocześnie środek dolegliwy, który godzi w prestiż społeczny i zawodowy oraz pozbawić może uprawnień zawodowych lub innych na długi okres czasu (do 10 lat).

Podstawą orzeczenia tego środka karnego może być:

• Nadużycie stanowiska lub uprawnień zawodowych do popełnienia przestępstwa;

• Okazanie, że dalsze sprawowanie funkcji, wykonywanie zawodu lub prowadzenie określonej działalności gospodarczej zagraża istotnym dobrom chronionym prawem.

3. Zakaz prowadzenia pojazdów

Zakaz prowadzenia pojazdów obejmuje swym zasięgiem pojazdy poruszające się w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, albo w jednej określonej sferze ruchu. Mogą to być pojazdy mechaniczne jak też niemachaniczne.

Podstawą orzekania zakazu prowadzenia pojazdów jest skazanie za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji lądowej, wodnej lub powietrznej, tj. spowodowanie katastrofy lub bezpośredniego niebezpieczeństwa katastrofy w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym albo spowodowanie wypadku w jednej z wymienionych sfer ruchu.

Zgodnie z brzmieniem art. 47 § 1 k.k. omawiany środek można orzec wobec osoby uczestniczącej w ruchu, w razie skazania jej za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, jeżeli „z okoliczności przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża bezpieczeństwu w komunikacji.” Orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych jest obligatoryjne, jeżeli sprawca jednego z wymienionych przestępstw był w czasie jego popełnienia nietrzeźwy, pod wpływem środka odurzającego albo zbiegł z miejsca zdarzenia. Zakaz prowadzenia pojazdów orzeka się na okres od roku do 10 lat, a biegnie on od zatrzymania lub wykonania zarządzenia o zwrocie dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdów. Orzeczony zakaz można skrócić po upływie połowy okresu, na który go orzeczono, nie mniej jednak niż roku, jeżeli skazany przestrzegał w tym czasie porządku prawnego; możliwość ta jest jednak wyłączona w sytuacji obligatoryjnego orzeczenia zakazu.

Zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych przewiduje także kodeks wykroczeń. Orzeka się go za wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu w ruchu polegające na:

• Spowodowaniu zagrożenia przez niezachowanie należytej ostrożności;

• Prowadzeniu pojazdu po użyciu alkoholu lub innego podobnie działającego środka;

• Niestosowaniu się do sygnałów kontroli ruchu drogowego w celu uniknięcia kontroli;

• Nieudzieleniu przez uczestnika wypadku pomocy innej ofierze wypadku.

Wymiar kary zakazu prowadzenia pojazdów za wykroczenia wynosi od 6 miesięcy aż do

3 lat, z tym że orzeczenie zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych na okres powyżej roku należy do wyłącznej kompetencji sądu.

4. Przepadek przedmiotów i pozbawienie korzyści

Środek karny w postaci przepadku przedmiotów obejmuje trzy grupy przedmiotów:

• Narzędzie lub inne przedmioty, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa - przesłanką orzeczenia przepadku narzędzi jest przestępstwo umyślne;

• Przedmioty pochodzące z przestępstwa - pochodzenie bezpośrednie,
  ew. równowartość tych przedmiotów;

• Przedmioty, których wytwarzanie, obrót lub przewóz jest zabroniony przez prawo.

Przewidziany natomiast w art. 45 k.k. przepadek korzyści majątkowych obejmuje korzyści pochodzące zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio z przestępczości zawodowej lub zorganizowanej. Przesłanką orzeczenia tego środka jest skazanie sprawcy za przestępstwo popełnione w warunkach określonych w art. 65 - chodzi o sprawcę, który z popełniania przestępstw uczynił sobie stałe źródło dochodu albo popełnił przestępstwo działając w zorganizowanej grupie lub w związku mającym za cel popełnianie przestępstw. Nie jest wszakże przesłanką orzeczenia przepadku korzyści sam udział w związku lub w zorganizowanej grupie przestępczej , lecz skazanie za konkretne przestępstwo popełnione w ramach działalności takiego związku lub zorganizowanej grupy.

5. Obowiązek naprawienia szkody i nawiązka

Nowy kodeks karny rozszerza znacznie obowiązek naprawienia szkody, w porównaniu z kodeksem z 69 roku, nadaje mu bowiem cechy samodzielnego środka karnego. Zgodnie z art. 46 § 1 „w razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji lub przestępstwo środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu, sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej orzeka obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody w całości albo w części; przepisów prawa cywilnego o przedawnieniu roszczenia oraz możliwość zasądzenia renty nie stosuje się”. Orzeczenie o naprawieniu szkody powinno odpowiadać zasadom prawa cywilnego. Stąd też orzeczenie o częściowym naprawieniu szkody nie zamyka drogi procesu cywilnego, ułatwia natomiast na tej drodze uzyskanie pełnej rekompensaty.

Zamiast obowiązku naprawienia szkody, orzec można na rzecz pokrzywdzonego nawiązkę w celu zadość uczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia, a także doznaną krzywdę. Wysokość nawiązki została określona - nie może ona przekraczać dziesięciokrotności najniższego miesięcznego wynagrodzenia. Jedynie w razie skazania za przestępstwo przeciwko środowisku nawiązka może być orzeczona w wyższym wymiarze - do dwudziestokrotności tego wynagrodzenia. Kodeks karny przewiduje również orzekanie świadczenia pieniężnego (na określony cel społeczny), które jednak nie ma związku z naprawieniem szkody wyrządzonej pokrzywdzonemu, lecz pełni funkcję związaną z potrzebą kształtowania świadomości prawnej - np. w przypadku, gdy sąd odstępuje od wymierzenia kary lub umarza warunkowo postępowanie.

6. Podanie wyroku do publicznej wiadomości

Środek karny w postaci podania wyroku do publicznej wiadomości może mieć na celu bądź zwiększenie społecznego oddziaływania orzeczonej kary (prewencja ogólna), bądź interes pokrzywdzonego. K.k. stanowi, że środek w postaci publikacji wyroku orzec można jedynie w wypadkach przewidzianych w ustawie.

Środki probacyjne

Probacja polega na zawieszeniu orzeczenia lub wykonania kary, nałożeniu na sprawcę określonych obowiązków próby i poddaniu go dozorowi kuratora, który nadzoruje wykonanie nałożonych obowiązków i przestrzeganie prawa przez skazanego. Probacyjne środki karne to: warunkowe umorzenie postępowania; warunkowe zawieszenie wykonania kary; warunkowe przedterminowe zwolnienie.

1. Warunkowe umorzenie postępowania

Warunkowe umorzenie postępowania polega na rezygnacji ze skazania i kary wobec sprawcy uznanego winnym przestępstwa. Nie jest to jednak uwolnienie od odpowiedzialności, lecz swoisty środek karny. Przesłanki stosowania tej instytucji określa art. 66 k.k. Wiążą się one z popełnionym czynem i osobą sprawcy, a także jego stosunkiem do pokrzywdzonego. Przesłanki te stanowią:

1. Zagrożenie czynu karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności;

2. Wina sprawcy i stopień społecznej szkodliwości popełnionego czynu nie są znaczne;

3. Brak jest wątpliwości co do popełnienia przestępstwa i jego okoliczności;

4. Sprawca nie był dotąd karany za przestępstwo umyślne;

5. Występuje pozytywna prognoza, wyrażająca się w przekonaniu, że pomimo warunkowego umorzenia postępowania sprawca nie popełni ponownie przestępstwa i będzie przestrzegał porządku prawnego.

Jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę albo zawarto ugodę obejmującą swą treścią naprawienie wyrządzonej szkody, warunkowe umorzenie dopuszczalne jest w szerszym zakresie, a mianowicie w sprawach zagrożonych karą nie przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.

Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 2 lat i biegnie od uprawomocnienia się orzeczenia. Jednocześnie na sprawcę zostają nałożone obowiązki:

Obligatoryjnie obowiązek naprawienia wyrządzonej szkody, w całości lub w części, oraz fakultatywnie:

• Obowiązek informowania sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby;

• Przeproszenie pokrzywdzonego;

• Wykonywanie ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby;

• Świadczenie pieniężne;

• Zakaz prowadzenia pojazdów na okres od roku do 2 lat.

Należy dodać, że trzy pierwsze obowiązki fakultatywne nakłada się po wysłuchaniu oskarżonego.

Skutki prawne warunkowego umorzenia postępowania uzależnione są od przebiegu okresu próby, a w szczególności od tego, czy sprawca w tym czasie przestrzegał porządku prawnego i wykonywał nałożone obowiązki, orzeczony środek karny, jak również polecenia kuratora lub instytucji albo organizacji sprawującej dozór. Sąd podejmuje postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które został prawomocnie skazany, natomiast może podjąć postępowanie karne, gdy sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne - niż ww. - przestępstwo albo uchyla się od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonego środka karnego. Warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć, gdy upłynął okres próby i dodatkowe 6 miesięcy (są one niezbędne do kontroli końcowego okresu próby). W takim przypadku umorzenie postępowania jest definitywne z mocy prawa - sprawca uchodzi za nie karanego.

2. Warunkowe zawieszenie wykonania kary

Podstawową przesłanką warunkowego zawieszenia wykonania kary jest pozytywna prognoza, która wyraża się w przekonaniu sądu, że pomimo niewykonania orzeczonej kary sprawca będzie przestrzegał porządku prawnego, a w szczególności nie popełni ponownie przestępstwa. Prognoza ta opierać ma się na ocenie właściwości i warunków osobistych sprawcy, dotychczasowego jego sposobu życia oraz zachowania się po popełnieniu przestępstwa.

Nowy kodeks znacznie rozszerza, w porównaniu z kodeksem poprzednim, zakres stosowania tej instytucji, przewidując warunkowe zawieszenie kary pozbawienia wolności nie przekraczającej 2 lat, kary ograniczenia wolności oraz grzywny samoistnej.

Kodeks karny z 69 roku do czasu jego nowelizacji wyłączał spod warunkowego zawieszenia wykonania kary sprawców, którzy popełnili przestępstwo w warunkach recydywy szczególnej. Nowelizacja z 95 roku dopuściła jednakże możliwość stosowania instytucji warunkowego skazania wobec recydywistów w typie podstawowym bez szczególnych ograniczeń, w wypadku zaś recydywy wielokrotnej - „gdy zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami. Takie też rozwiązanie zawiera w tej kwestii nowy kodeks karny.

Warunkowe zawieszenie wykonania kary następuje na okres próbny, który biegnie od uprawomocnienia się wyroku. W wypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary pozbawienia wolności okres ten wynosi od 2 do 5 lat, w stosunku do młodocianych i recydywistów wielokrotnych - od 3 do 5 lat. W wypadku warunkowego zawieszenia wykonania kary ograniczenia wolności oraz grzywny okres próbny jest krótszy i wynosi od roku do 3 lat.

Zawieszając wykonanie kary pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności można orzec grzywnę, która stanowić ma instrument zwiększenia dolegliwości środka karnego, jakim jest warunkowe skazanie. Wymiar grzywny w wypadku warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności pozbawienia wolności wynosi do 180 stawek dziennych, natomiast przy zawieszeniu wykonania kary ograniczenia wolności - do 90 stawek. Należy jednak zaznaczyć, że grzywna ta nie podlega wykonaniu, jeżeli nastąpiło zarządzenie wykonania zawieszonej kary; w razie wcześniejszego uiszczenia grzywny podlegająca wykonaniu kara pozbawienia lub ograniczenia wolności ulega skróceniu na okres odpowiadający liczbie uiszczonych stawek dziennych z zaokrągleniem do pełnego dnia.

W ramach warunkowego zawieszenia można na sprawcę nałożyć obowiązki próby, których katalog obejmuje:

• Informowanie sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby;

• Przeproszenie pokrzywdzonego;

• Wykonywanie ciążącego na sprawcy obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby;

• Wykonywanie pracy zarobkowej, podjęcie nauki albo przygotowania się do zawodu;

• Powstrzymanie się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających;

• Poddanie się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu;

• Powstrzymanie się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach;

• Inne stosowne postępowanie w okresie próby, jeżeli może to zapobiec popełnieniu ponownie przestępstwa.

Sąd może również zobowiązać skazanego do naprawienia w całości lub w części wyrządzonej szkody albo do uiszczenia świadczenia pieniężnego, chyba że środek taki został orzeczony na podstawie odrębnych przepisów. Sąd może nadto zmieniać, rozszerzać albo też zwolnić sprawcę od wykonania nałożonych obowiązków próby, jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze. Czas i sposób wykonania nałożonych obowiązków próby sąd określa po wysłuchaniu skazanego, co jest dopuszczalne zarówno przy wydaniu wyroku, jak i w postępowaniu wykonawczym. Natomiast nałożenie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu lub rehabilitacyjnemu nie może nastąpić bez zgody skazanego.

Zawieszając karę pozbawienia wolności, sąd może oddać skazanego pod dozór (najczęściej za pośrednictwem kuratora), przy czym w wypadku młodocianego i sprawcy skazanego w warunkach recydywy zastosowanie dozoru jest obowiązkowe.

Istotą warunkowego skazania jest uzależnienie skutków prawnych od przebiegu okresu próby i jej wyników. Pozytywny wynik próby powoduje zatarcie skazania z mocy prawa. Przyjmuje się, że próba jest udana, jeżeli w ciągu 6 miesięcy od jej upływu nie nastąpiło zarządzenie sądu o wykonaniu zawieszonej kary. Negatywny wynik próby oznacza naruszenie jej warunków lub dopuszczenie się nowego przestępstwa. Jeżeli sprawca w okresie próby popełni podobne do poprzedniego przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności, następuje obligatoryjne zarządzenie wykonania zawieszonej kary. Natomiast fakultatywne, zależne od oceny sądu, zarządzenie wykonania orzeczonej kary może nastąpić, gdy sprawca w okresie próby, albo nawet po uprawomocnieniu się wyroku, rażąco naruszył porządek prawny albo popełnił inne przestępstwo niż określone poprzednio.

3. Warunkowe przedterminowe zwolnienie

Przesłanką merytoryczną warunkowego przedterminowego zwolnienia jest pozytywna prognoza, oparta na ocenie właściwości i warunków osobistych skazanego, jego sposobu życia przed i po popełnieniu przestępstwa, a przede wszystkim zachowania się w toku odbywania kary, która uzasadnia przypuszczenie, że mimo wcześniejszego zwolnienia nie powróci on na drogę przestępstwa.

O warunkowym przedterminowym zwolnieniu orzeka sąd penitencjarny na wniosek skazanego lub jego obrońcy, dyrektora zakładu karnego lub sądowego kuratora zawodowego. W razie odmowy udzielenia warunkowego zwolnienia, podmiotowi, który składał wniosek, przysługuje zażalenie.

Przesłanką formalną warunkowego zwolnienia jest odbycie przez skazanego określonej w ustawie części kary - połowy kary (2/3 recydywa specjalna podstawowa oraz ¾ recydywa wielokrotna), nie mniej jednak niż 6 miesięcy. Oznacza to, że krótkie kary pozbawienia wolności w ogóle nie podlegają działaniu tej instytucji.

Warunkowe zwolnienie również następuje na okres próby. W zasadzie stanowi go czas pozostały do odbycia kary, przy czym nie może on być krótszy niż 2 lata (dla recydywisty wielokrotnego - 3 lata) ani dłuższy niż lat 5. Dłuższy, 10 - cio letni okres próby przewidziany jest dla skazanych na karę dożywotniego pozbawienia wolności, którzy mogą wyjątkowo być zwolnieni po 25 latach.

Kodeks karny wykonawczy przewiduje, że odwołanie warunkowego zwolnienia jest obligatoryjne, jeżeli zwolniony w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Fakultatywnie natomiast odwołanie warunkowego zwolnienia może nastąpić, jeżeli w okresie próby zwolniony rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności popełnił przestępstwo nie będące podstawą obligatoryjną, uchyla się od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub od orzeczonych środków karnych. W razie odwołania warunkowego zwolnienia okresu spędzonego na wolności nie zalicza się na poczet kary.

Środki zabezpieczające

Środki zabezpieczające stosowane są wobec szczególnie niebezpiecznych przestępców i polegają bądź to na przedsiębraniu środków o charakterze leczniczo - izolacyjnym i rehabilitacyjnym, bądź to o charakterze nieleczniczym, polegające na pozbawieniu praw jak też przepadku przedmiotów.

1. Środki o charakterze leczniczo - izolacyjnym i rehabilitacyjnym

Kodeks karny przewiduje umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym sprawcy czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości, który z powodu niepoczytalności w czasie popełniania tego czynu nie podlega odpowiedzialności karnej. Wprawdzie niepoczytalnemu nie można przypisać przestępstwa i wymierzyć kary, jednakże w sytuacji, gdy zagraża on niebezpieczeństwem dla porządku prawnego, konieczna może być jego izolacja w zakładzie psychiatrycznym. Czas pobytu w zakładzie nie jest określony z góry i decyzję w tym zakresie wydaje sąd na podstawie opinii biegłych lekarzy psychiatrów, przy czym nie rzadziej niż co 6 miesięcy odbywa się kontrola sądowa konieczności pobytu w zakładzie psychiatrycznym.

W wypadku ograniczonej poczytalności sprawcy czynu zabronionego, kodeks karny przewiduje, iż skazując takiego sprawcę na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania, można orzec umieszczenie go w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne. Jeżeli warunki leczenia lub rehabilitacji za tym przemawiają, sąd może wymienionego sprawcę skazanego na karę nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności warunkowo zwolnić. Stosowanie dozoru kuratorskiego jest w tym wypadku obowiązkowe.

Sąd może orzec tytułem środka zabezpieczającego o umieszczeniu w zakładzie leczenia odwykowego sprawcy skazanego na karę nie przekraczającą 2 lat pozbawienia wolności za przestępstwo, które pozostaje w związku z nałogowym używaniem alkoholu lub innych środków odurzających. Ustawa wymaga, aby zachodziło prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przestępstwa związanego z uzależnieniem. Okres pobytu w zakładzie leczenia odwykowego wynosi minimum 3 miesiące (nie więcej jednak niż 2 lata). O zwolnieniu z zakładu rozstrzyga sąd na podstawie wyników leczenia, zaliczając czas pobytu w takim zakładzie na poczet orzeczonej kary. W miarę postępów leczenia stacjonarnego sąd może zmienić je na ambulatoryjne lub rehabilitacyjne w placówce leczniczo - rehabilitacyjnej, na okres próby od 6 miesięcy do 2 lat. Stosuje wówczas dozór kuratora, osoby godnej zaufania lub odpowiedniej instytucji albo organizacji. Pozytywny wynik próby powoduje uznanie kary za odbytą w upływem jej okresu, natomiast wynik negatywny uzasadnia ponowne umieszczenie skazanego w zakładzie karnym lub leczenia odwykowego.

2. Środki zabezpieczające o charakterze nieleczniczym

Środki o charakterze nieleczniczym (zwane także administracyjnymi) polegają na orzeczeniu pozbawienia praw lub przepadku przedmiotów.

Wobec sprawcy, który dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności, można orzec zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej, a także zakaz prowadzenia pojazdów i przepadek rzeczy. Pozbawienie praw lub zakazy orzeka się bezterminowo, jednakże sąd orzeka o przywróceniu tych praw lub uchyleniu zakazu, jeżeli ustaną przyczyny, dla których je zastosowano.

Przepadek przedmiotów tytułem środka zabezpieczającego może również być orzeczony w razie umorzenia z powodu znikomej społecznej szkodliwości czynu, warunkowego umorzenia postępowania, a także gdy zachodzi okoliczność wyłączająca karalność sprawcy. Przepadek ten obejmuje narzędzia, za pomocą których popełniono czyn zabroniony, przedmioty pochodzące z takiego czynu, jak również przedmioty, których wytwarzanie, posiadanie lub obrót nimi są zabronione przez prawo.

ZASADY SĄDOWEGO WYMIARU KARY I ŚRODKÓW KARNYCH

Przez sądowy wymiar kary rozumiemy określenie rodzaju i wielkości kary lub środka karnego za przestępstwo przypisane indywidualnemu sprawcy. Sądowy wymiar kary stanowi zatem konkretyzację kary (środka karnego) przewidzianej w ustawie za określony typ przestępstwa, przy uwzględnieniu zawartych w ustawie zasad i dyrektyw, które wskazują cele, jaki tak określona kara powinna spełniać. Sądowy wymiar kary następuje w granicach ustawowego wymiaru kary, przez który rozumie się sankcję karną przewidzianą w ustawie za przypisany typ przestępstwa, przy uwzględnieniu instytucji modyfikujących tę sankcję (np. nadzwyczajne złagodzenie kary).

Zasady

Sądowym wymiarem kary rządzą pewne zasady:

1. Zasada swobody sądu w granicach ustawy - polega na niezawisłości sędziów; jej podstawą jest zawarta w art. 53 § 1 k.k. wytyczna, iż „sąd wymierza karę według swego uznania”, przy czym swoboda sądu nie oznacza dowolności, działanie sądu podlega bowiem w sensie merytorycznym ustawie karnej, która wyznacza kierunek wymiaru kary oraz innych środków karnych.

2. Zasada humanitaryzmu - nakazuje kierowanie się godnością człowieka, a w szczególności dążeniem do minimalizowania dolegliwości wynikających z kar, środków karnych i zabezpieczających, w granicach określonych celami tych kar i środków.

3. Zasada indywidualizacji - polega na dostosowaniu kar i środków karnych do właściwości i warunków osobistych każdego skazanego oraz możliwości i perspektyw zapobiegawczego i wychowawczego oddziaływania na niego.

4. Zasada zaliczania faktycznego pozbawienia wolności na poczet kary - ma na celu, aby dolegliwość związana z tymczasowym aresztowaniem lub inną formą pozbawienia wolności została wyrównana.

5. Zasada preferencji kar nieizolacyjnych - znajduje wyraz zarówno w kolejności wymienienia kar w systemie kar, jak też w normie zawartej w art. 58 § 1, który stanowi, że jeżeli ustawa przewiduje możliwość wyboru kary, sąd orzeka karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania tylko wtedy, gdy inna kara lub środek karny nie może spełnić celów kary. Zasadę tę wyraża również przewidziana w art. 58 § 3-4 możliwość orzeczenia zamiast pozbawienia wolności kary ograniczenia wolności lub grzywny za przestępstwo zagrożone wyłącznie karą pozbawienia wolności nie wyższą niż lat 5.

Dyrektywy

Przez dyrektywy wymiaru kary (środków karnych) rozumiemy zawarte w ustawie wskazania, którymi sąd ma obowiązek kierować się przy wymiarze kary. Należy odróżnić dyrektywy ogólne, które kształtują wymiar kary wobec ogółu sprawców przestępstw, oraz dyrektywy szczególne, dotyczące jedynie określonych kategorii sprawców lub poszczególnych kar i środków karnych.

Dyrektywy ogólne:

1. dyrektywa współmierności do winy i szkodliwości czynu

2. dyrektywa prewencji indywidualnej i ogólnej - działanie na sprawcę i społeczne oddziaływanie kary.

Dyrektywy szczególne:

Np. szczególna dyrektywa wobec nieletnich i młodocianych - prymat wychowawczego oddziaływania kary.

1

40

---