HISTORIA UNII EUROPEJSKIEJ

Unia Europejska stanowi ukoronowanie półwiecza procesów integracyjnych w Europie. Traktat z Maastricht zawarty 7 lutego 1992 r., który powołał ją do życia, nie pozbawił osobowości prawnej istniejących uprzednio trzech Wspólnot Europejskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali - EWWiS i Europejskiej Wspólnoty Atomowej - EURATOM, ani też nie wyposażył Unii Europejskiej w podmiotowość prawną. Tak więc Unia Europejska nie jest formalnie podmiotem na arenie międzynarodowej, a wszelkie umowy z krajami trzecimi są nadal zawierane przez Wspólnoty, w ramach ich kompetencji, lub przez państwa członkowskie Wspólnot Europejskich. Unia Europejska nie ma też własnych, odrębnych organów, korzysta zaś dla realizacji swych zadań z organów Wspólnot Europejskich. Taki jest stan formalno-prawny, praktycznie natomiast - w języku potocznym i w literaturze - Unia Europejska jest często utożsamiana ze Wspólnotami Europejskimi.

Powojenne początki

Historia integracji Europy w okresie po II wojnie światowej liczy sobie już ponad pięćdziesiąt lat. U jej podłoża legły przede wszystkim względy polityczne: rezygnacja ze stosowania przemocy w stosunkach międzynarodowych i potrzeba współdziałania państw przy odbudowie Europy ze zniszczeń wojennych. Pomysł stworzenia "Stanów Zjednoczonych Europy" padł po raz pierwszy z ust Winstona Churchila, ówczesnego premiera Wielkiej Brytanii, w słynnym przemówieniu wygłoszonym przez niego w Zurychu we wrześniu 1946 r. Nieomal równolegle, zaczęły się pojawiać również inne koncepcje zacieśniania współpracy pomiędzy europejskimi państwami. Były one z dużym zaangażowaniem i przekonaniem lansowane przez grono wybitnych polityków, których zwykło się obecnie nazywać "Ojcami Europy". Zalicza się do nich m.in.: Kanrada Adenauera z Niemiec, Leona Bluma, Roberta Schumana i Jean Monneta z Francji, Paula Henri'ego Spaaka z Belgii i Alcide de Gasperi'ego z Włoch.

Na zwołanym z inicjatywy europejskich polityków, intelektualistów oraz licznych stowarzyszeń narodowych i ponadnarodowych Kongresie Europejskim w Hadze, w maju 1948 r., przyjęto Deklarację Polityczną wzywającą do zjednoczenia państw europejskich. W październiku 1948 r. powstała w Brukseli organizacja pod nazwą Ruch Europejski (European Movement), której celem było propagowanie idei integracji Europy. Data 5 maja 1949 r. zapisała się w historii powstaniem Rady Europy (Council of Europe), pierwszej europejskiej, międzyrządowej organizacji współpracy, której państwami założycielskimi były Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Wielka Brytania, Włochy i kraje skandynawskie. Celem Rady Europy stało się umacnianie i rozwój demokracji, ochrona praw człowieka, sprawiedliwe rozwiązywanie problemów społecznych i popieranie europejskiej tożsamości kulturowej. Polska została przyjęta do Rady Europy 26 listopada 1991 r., a organizacja ta liczy obecnie 41 członków.

W warunkach potęgującej się tzw. zimnej wojny na przełomie lat 40-tych i 50-tych, a także w obliczu zróżnicowanych interesów państw Europy Zachodniej, Rada Europy okazała się organizacją niewystarczającą dla urzeczywistnienia idei integracji europejskiej. Pojawiły się wówczas propozycje zacieśnienia współpracy, przede wszystkim gospodarczej, wraz z realizacją których można byłoby łatwiej podjąć współpracę polityczną. Twórcom tych koncepcji chodziło głównie o to, aby związać kraje zachodnioeuropejskie, w tym Niemcy i Francję, pod względem ekonomicznym, co stałoby się gwarancją trwałego pokoju w Europie. W ramach tego nurtu myślenia, 9 maja 1950 r. Robert Schuman, ówczesny francuski minister spraw zagranicznych przedstawił swój plan (nazwany później Planem Schumana) utworzenia wspólnoty węgla i stali. Propozycja ta została przyjęta: 18 kwietnia 1951 r. sześć państw (Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy i Włochy) podpisało w Paryżu traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali - EWWiS (European Coal and Steel Community - ESCC). Na mocy tej umowy, zwanej Traktatem Paryskim, sektory węglowy i stalowy krajów członkowskich zostały poddane wspólnej, międzynarodowej kontroli; powołano też do życia ponadpaństwowe organy EWWiS: Wysoką Władzę, Radę Ministrów, Zgromadzenie Parlamentarne, Trybunał Sprawiedliwości oraz Radę Ekonomiczno-Społeczną. Przewodnictwo nad Wysoką Władzą powierzono Jean'owi Monnetowi, francuskiemu komisarzowi ds. planowania. Traktat o EWWiS stał się fundamentem dalszej integracji europejskiej.

Następnych kilka lat przyniosło próby rozszerzenia współpracy na sferę polityczną i militarną. W 1952 r. podpisano w Paryżu traktat o ustanowieniu Europejskiej Wspólnoty Obronnej, ale nie wszedł on ostatecznie w życie, z uwagi na zgłaszane przez poszczególne państwa obawy przed ograniczeniem ich suwerenności. Dwa lata później, 23 października 1954 r., z inicjatywy Anthony'ego Edena, ministra spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, podpisano traktat powołujący do życia Unię Zachodnioeuropejską - UZE (Western European Union - WEU) - organizację o charakterze międzyrządowym, zajmującą się problematyką militarną. Traktat ten wszedł w życie w maju 1955 r., przy czym UZE nie została powiązana w żadnym sensie z istniejącą EWWiS, ani też z później utworzoną Europejską Wspólnotą Gospodarczą.

Traktaty Rzymskie

Następny etap europejskiej integracji został zapoczątkowany konferencją "na szczycie" w Mesynie w czerwcu 1955 r. Powołano na niej specjalny komitet międzyrządowy pod przewodnictwem Paula Henri'ego Spaaka, belgijskiego ministra spraw zagranicznych, w celu przygotowania propozycji rozszerzenia zakresu integracji. Raport tego komitetu, znany pod nazwą Raportu Spaaka, stał się podstawą kilkunastomiesięcznych negocjacji, które zaowocowały podpisaniem 25 marca 1957 r. dwóch Traktatów Rzymskich. Jeden z nich ustanowił Europejską Wspólnotę Gospodarczą - EWG (European Economic Community - EEC), przemianowaną na mocy Traktatu z Maastricht z 1992 r. na Wspólnotę Europejską - WE (European Community - EC), a drugi powołał do życia Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (European Atomic Energy Community - EURATOM). Sygnatariuszami obu traktatów było sześć państw założycielskich EWWiS. EWG miała w założeniu doprowadzić do powstania unii celnej, a następnie wspólnego rynku towarów, usług, siły roboczej i kapitału, natomiast Europejska Wspólnota Energii Atomowej miała zapewnić wspólną kontrolę nad przemysłem nuklearnym w Europie, pod kątem wykorzystania go wyłącznie do celów pokojowych. Oba Traktaty weszły w życie 1 stycznia 1958 r. W ten sposób doszło do powstania istniejących obok siebie trzech Wspólnot Europejskich, o tym samym składzie członkowskim. Wszystkie trzy Wspólnoty mają osobowość prawną i są podmiotami prawa międzynarodowego. W odróżnieniu od ustalonego w traktacie założycielskim 50-letniego okresu istnienia EWWiS, czas funkcjonowania Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej nie został w Traktatach Rzymskich określony.

Równolegle do Traktatów Rzymskich podpisano konwencję o wspólnych instytucjach, która miała na celu doprowadzenie do stworzenia jednolitych organów dla wszystkich Wspólnot Europejskich. Udało się to od razu zrobić tylko w przypadku Europejskiego Zgromadzenia Parlamentarnego i Trybunału Sprawiedliwości, które stały się instytucjami wspólnymi dla tych trzech organizacji. Dopiero na mocy Traktatu o fuzji z 8 kwietnia 1965 r. zakończono proces łączenia wspólnotowych organów. Zdecydowano, że Rada Ministrów będzie służyć wszystkim trzem organizacjom, podobnie jak Komisja Wspólnot Europejskich. Zmieniono nazwę Europejskiego Zgromadzenia Parlamentarnego na Parlament Europejski oraz utworzono Komitet Stałych Przedstawicieli Rządowych (Committee of Permanent Representatives - COREPER). Traktat ten zaczął obowiązywać od 1 lipca 1967 r.

Etapy rozszerzania WE

Możliwość rozszerzenia Wspólnot Europejskich jest przewidziana w powołujących je do życia traktatach. W praktyce, proces przyjmowania nowych członków był zwykle dość trudny i wymagał czasu.

Wielka Brytania podejmowała dwukrotnie nieudane próby przystąpienia do Wspólnot Europejskich - w 1961 r. i 1967 r. Ostatecznie uzyskała ona akces dopiero z początkiem 1973 r., razem z Danią i Irlandią, na mocy podpisanych układów przystąpieniowych z 22 stycznia 1972 r. Było to tzw. pierwsze rozszerzenie Wspólnot Europejskich. Norwegia, która również wynegocjowała taki układ, nie weszła do Wspólnot Europejskich z powodu negatywnego wyniku krajowego referendum.

Jako kolejne europejskie państwo, o akces do WE zaczęła w 1975 r. ubiegać się Grecja. Stosowny traktat podpisano 28 maja 1979 r., a wszedł on w życie 1 stycznia 1981 r. Następnymi kandydatami do członkostwa były Hiszpania i Portugalia: Traktaty o przystąpieniu zawarto z nimi 12 czerwca 1985 r., a nabrały one mocy obowiązującej 1 stycznia 1986 r. Ostatnia runda rozszerzenia Wspólnot Europejskich (lub Unii Europejskiej - zgodnie z terminologią obowiązującego już wówczas Traktatu z Maastricht) objęła Austrię, Finlandię i Szwecję. Stosowne traktaty zostały podpisane 1 lutego 1994 r., a weszły w życie 1 stycznia 1995 r. Norwegia, negocjująca członkostwo razem z trzema wspomnianymi krajami, po raz drugi w historii zrezygnowała z przystąpienia do UE na skutek wyniku referendum.

W rezultacie stopniowego rozszerzania listy członków, zainteresowanie Wspólnot Europejskich zwróciło się znacznie bardziej niż pierwotnie w stronę południa, a następnie - północy europejskiego kontynentu. W miarę jednolita struktura Wspólnot, składających się początkowo z krajów rozwiniętych, uległa zróżnicowaniu wraz z przystąpieniem znacznie uboższych państw południowych i Irlandii. Skłoniło to z czasem Wspólnoty do przyjęcia polityki mającej na celu wspieranie rozwoju uboższych regionów i krajów, w oparciu o zasadę solidarności.

Jednolity Akt Europejski

W pierwszej połowie lat 70-tych proces integracji europejskiej postępował jeszcze w miarę pomyślnie. W kwietniu 1972 r. stworzono tzw. węża walutowego, który miał zapobiec nadmiernym wahaniom kursów walut państw członkowskich, a w 1973 r. powstał Europejski Fundusz Współpracy Walutowej. Pięć lat później, od marca 1978 r., współpraca walutowa państw WE zaczęła przebiegać w ramach nowo utworzonego Europejskiego Systemu Walutowego - EWS (European Monetary System - EMS). W 1975 r. powołano do życia nową instytucję WE - Trybunał Obrachunkowy, którego głównym zadaniem stała się kontrola budżetu Wspólnot.

Zła koniunktura gospodarcza w drugiej połowie lat 70-tych wywarła jednak niekorzystny wpływ na proces europejskiej integracji. Zaostrzyły się ujawnione w łonie Wspólnot Europejskich trudności strukturalne. Doszło do poważnych kłopotów budżetowych, kryzysu Wspólnej Polityki Rolnej, uwidoczniła się niedoskonałość wspólnych instytucji. Interesy narodowe zaczęły dochodzić coraz bardziej do głosu, a Wspólny Rynek, nie funkcjonował w sposób należyty. Te trudności usiłowano rozwiązać we wczesnych latach 80-tych. Na szczycie w Fontainebleau, w czerwcu 1984 r., udało się zlikwidować impas w sprawach związanych z rolnictwem i budżetem, a także powołano dwa komitety: do spraw zmian instytucjonalnych (zwany Komitetem Dooge'a) i ds. narodów Europy (Komitet Adonnino). Komitety te opracowały odnośne raporty: pierwszy postulował szybkie stworzenie w pełni zintegrowanego rynku wewnętrznego, a drugi - doprowadzenie do powstania "Europy Obywateli".

Na spotkaniu Rady Europejskiej w Mediolanie, w czerwcu 1985 r., Komisja Europejska przedstawiła Białą Księgę w sprawie rynku wewnętrznego. Oba raporty opracowane za zamówienie szczytu w Fontainebleau oraz wspomniana Biała Księga stały się podstawą dalszych dyskusji w Luksemburgu, w grudniu 1985 r. W wyniku dokonanych uzgodnień podpisano 17 lutego 1986 r. w Luksemburgu i 28 lutego 1986 r. w Hadze Jednolity Akt Europejski - JAE (Single European Act), modyfikujący Traktaty Rzymskie. Dokument ten znany jest przede wszystkim dzięki programowi dojścia przed 1993 r. do w pełni jednolitego, wolnego od wszelkich barier rynku wewnętrznego. Jednolity Akt Europejski wprowadził zarazem istotne zmiany instytucjonalno-prawne. Stworzył on m.in. podstawę prawną dla funkcjonowania Rady Europejskiej i Europejskiej Współpracy Politycznej oraz zwiększył uprawnienia Parlamentu Europejskiego. Ponadto, JAE włączył do Traktatu o EWG współpracę m.in. w dziedzinie polityki społecznej, ochrony środowiska i badań naukowych.

Wraz z procesem dochodzenia do rynku wewnętrznego, uwidoczniała się coraz bardziej potrzeba ustanowienia unii gospodarczej i wprowadzenia wspólnego pieniądza, warunkującego właściwe funkcjonowanie tego rynku. W styczniu 1988 r. francuski premier Balladur przedstawił propozycję stworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, a w lutym tego samego roku Hans Dietrich Genscher, minister spraw zagranicznych Niemiec, wystąpił z koncepcją utworzenia europejskiego obszaru walutowego i Europejskiego Banku Centralnego. Podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Hanowerze w czerwcu 1988 r. powołano specjalny komitet, pod przewodnictwem Jacquesa Delors'a, ówczesnego przewodniczącego Komisji Wspólnot Europejskich, do zbadania tych projektów i przedstawienia odpowiednich wniosków. Raport Komisji (znany później jako Raport Delors'a) został przyjęty na szczycie w Madrycie w czerwcu 1989 r. Zawierał on rekomendację trzystopniowego wprowadzenia Unii Gospodarczej i Walutowej. Pierwszy etap rozpoczął się, zgodnie z propozycją zawartą w raporcie, 1 lipca 1990 r.

Równolegle, we Wspólnotach Europejskich toczyła się dyskusja na temat stworzenia unii politycznej. Uwidoczniły się tu kontrowersje co do ewentualnych, ponadpaństwowych kompetencji przyszłej unii. Tym niemniej, na szczycie w Strasburgu w grudniu 1989 r. przyjęto jako cel strategiczny utworzenie Unii Europejskiej. Postulowana w Raporcie Delors'a konferencja międzyrządowa w sprawie Unii Gospodarczej i Walutowej rozpoczęła się 14 i 15 grudnia 1990 r. w Rzymie. Negocjacje na ten temat, a także w kwestii możliwego zbliżenia się do unii politycznej, trwały ponad dwa lata i zakończyły się podpisaniem 7 lutego 1992 r. w Maastricht Traktatu o Unii Europejskiej.

Na mocy traktatu, Unia Europejska jest zbudowana na trzech tzw. filarach:

- Pierwszy z nich, uważany za wspólnotowy, bazujący na zmodyfikowanym Traktacie o EWG (nazywanym obecnie Traktatem o WE), objął m.in. gospodarkę, handel, politykę społeczną, ochronę środowiska, kulturę, itd. W ramach I filaru wprowadzono też instytucję "obywatelstwa europejskiego". Nazwa "Europejska Wspólnota Gospodarcza" została w Traktacie zmieniona na "Wspólnota Europejska". Powołano ciało doradcze - Komitet Regionów, stworzono podstawy prawne do utworzenia Europejskiego Instytutu Monetarnego, a także instytucji ogólnoeuropejskiego rzecznika praw obywatelskich. Przewidziano trzy etapy dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej - UGiW (Economic and Moneraty Union - EMU), a w Protokóle do Traktatu z Maastricht zapisano tzw. kryteria konwergencji, spełnienie których miało warunkować przejście poszczególnych krajów do trzeciego, najwyższego etapu EMU.

- Drugim filarem Unii Europejskiej jest Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa. (Traktat z Maastricht przewidział m.in. połączenie w przyszłości struktur Unii Zachodnioeuropejskiej i Unii Europejskiej).

- Trzecim filarem UE jest współpraca w sferze wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. Filar drugi i trzeci należą do dziedziny współpracy międzyrządowej, a podejmowane decyzje muszą zapadać na zasadzie jednomyślności.

Traktat Amsterdamski

Wraz z rozpadem systemu komunistycznego, zmianami systemowymi w krajach Europy Środkowej i Wschodniej oraz aspiracjami tych państw do integracji z Europą Zachodnią, Unia Europejska stanęła wobec perspektywy rozszerzenia na Wschód. Taka możliwość została po raz pierwszy oficjalnie potwierdzona podczas szczytu UE w Kopenhadze (), w czerwcu 1993 r., a w grudniu 1994 r., w Essen, Rada Europejska przyjęła odnośną strategię. W Kopenhadze, za jeden z warunków rozszerzenia Unii Europejskiej uznano sprawne funkcjonowanie Unii, pomimo ewentualnego, znacznego zwiększenia liczby jej członków.

Już w Traktacie z Maastricht, w Artykule N, przewidziano zwołanie Konferencji Międzyrządowej, celem dokonania przeglądu zapisów m.in. o procedurze współdecydowania Rady i Parlamentu Europejskiego, Wspólnej Polityce Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz hierarchii aktów prawnych. Postanowiono więc przeprowadzić adaptację i konsolidację obowiązujących traktatów, dokonując równocześnie pewnych zmian instytucjonalnych, niezbędnych z punktu widzenia stworzenia warunków dla rozszerzenia Unii Europejskiej na Wschód. Przygotowania do konferencji międzyrządowej prowadzone były w ramach tzw. Grupy Refleksyjnej pod przewodnictwem Carlosa Westendorpa, hiszpańskiego sekretarza stanu ds. integracji europejskiej. Sporządzony przez tę grupę raport stał się przedmiotem obrad szczytu UE w Madrycie w grudniu 1995 r., podczas którego postanowiono zwołać konferencję międzyrządową (rozpoczęła się ona w Turynie 29 marca 1996 r.) Podjęto zarazem decyzję o ograniczeniu zakresu tematycznego tej konferencji do problematyki zbliżenia Unii Europejskiej do jej obywateli, usprawnienia systemu instytucjonalnego UE w kontekście przyszłego rozszerzenia, a także przyznania Unii zwiększonego mandatu w dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. W rezultacie prac tej konferencji, parafowano podczas spotkania Rady Europejskiej 17 czerwca 1997 r. w Amsterdamie nowy traktat, nazwany później Traktatem Amsterdamskim. Został on formalnie podpisany 2 października 1997 r.

Traktat Amsterdamski mówi o fundamentalnych prawach obywateli, stopniowym ustanawianiu strefy wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, zawiera dyspozycje dotyczące współpracy policyjnej i sądowej w sprawach karnych, wprowadza nowe zapisy na temat zatrudnienia, polityki socjalnej, ochrony środowiska naturalnego, zdrowia i konsumentów, podejmuje problematykę obywatelstwa europejskiego, podkreśla wagę stosowania zasady subsydiarności i proporcjonalności, zawiera postanowienia wzmacniające II filar UE oraz wprowadza dość ograniczone zmiany jeśli chodzi o instytucje Unii Europejskiej i obowiązujący proces decyzyjny. Zupełnie nowym zapisem Traktatu Amsterdamskiego jest postanowienie przewidujące możliwość skorzystania w pewnych sytuacjach z formuły "ściślejszej współpracy" przez pragnące tego kraje, dla realizacji wspólnych celów.

Traktat Amsterdamski wszedł w życie 1 maja 1999 r. W wykonaniu jednego z jego postanowień w sferze Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, na szczycie Unii Europejskiej w Kolonii, 3-4 czerwca 1999 r., uzgodniono kandydata, który sprawuje przewidzianą w Traktacie funkcję Wysokiego Przedstawiciela do spraw WPZB, w randze Sekretarza Generalnego Rady. Jest nim były sekretarz generalny NATO, Javier Solana, który objął nowe stanowisko po zakończeniu swej misji w NATO, z początkiem 2000

Rozszerzenie UE na Wschód

Wśród krajów Unii Europejskiej panuje dość powszechna zgoda, że Traktat Amsterdamski nie dokonał niezbędnych zmian instytucjonalnych UE, pod kątem przyszłego rozszerzenia Unii na Wschód. W związku z tym, na szczycie w Kolonii w czerwcu 1999 r. uzgodniono zwołanie w 2000 r. kolejnej Konferencji Międzyrządowej

w tej sprawie. Otwarcie konferencji nastąpiło podczas spotkania Rady ds. Ogólnych 14 lutego 2000 r., w Brukseli.

Tymczasem, w końcu marca 1998 r., proces rozszerzania Unii Europejskiej rozpoczął się formalnie z udziałem wszystkich dziesięciu krajów kandydujących z tego regionu ( Bułgaria, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia i Węgry). Jednocześnie podjęto negocjacje akcesyjne z Cyprem.

Do pierwszej fali negocjujących krajów zaliczono, zgodnie z rekomendacją Komisji Europejskiej, Czechy, Estonię, Polskę, Słowenię i Węgry oraz Cypr. Negocjacje z tymi krajami rozpoczęły się 31 marca 1998 roku.

Komisja Europejska, przygotowując ramy finansowe dla działalności Wspólnot Europejskich w latach 2000-2006, przyjęła założenie, że rozszerzenie UE o gotowe do tego kraje Europy środkowej i Wschodniej mogłoby nastąpić już z początkiem 2002 r. i zarezerwowała w unijnym budżecie stosowne środki. Propozycje Komisji sformułowane w dokumencie "Agenda 2000", dotyczące spraw budżetowych, a zarazem reformy polityki strukturalnej i modyfikacji Wspólnej Polityki Rolnej, zostały - po wprowadzeniu pewnych zmian - zaakceptowane na szczycie w Berlinie 24-25 marca 1999 r. W lipcu 1999 roku Komisja Europejska zdecydowała o rozdziale nowych funduszy przedakcesyjnych, które mają pomóc państwom starającym się o członkostwo w Unii Europejskiej przystosować ich gospodarkę do wymogów unijnych.

Na szczycie Unii Europejskiej w Helsinkach, w dniach 10-11 grudnia 1999 r., oficjalnie zaproszono do negocjacji kandydatów tzw. drugiej fali: Bułgarię, Litwę, Łotwę, Rumunię, Słowację oraz Maltę, znosząc zarazem podział kandydatów na grupy. Negocjacje z tymi kandydatami rozpoczęły się 15 lutego 2000 r. Turcja uzyskała w Helsinkach status kraju kandydującego do członkostwa w Unii Europejskiej.

Traktat Nicejski

Celem zainaugurowanej 14 lutego 2000 r. Konferencji Międzyrządowej było uzgodnienie niezbędnych - z punktu widzenia przyszłego rozszerzenia UE - reform instytucjonalnych, które nie zostały rozstrzygnięte w Amsterdamie w 1997 r. Za trzy najważniejsze tego rodzaju kwestie uznano: podział głosów w Radzie UE i system podejmowania decyzji kwalifikowaną większością głosów, skład Komisji Europejskiej (liczba komisarzy) oraz zakres decyzji podejmowanych kwalifikowaną większością głosów. Te trzy zagadnienia, stanowiące tzw. "pozostałości z Amsterdamu", wypełniły zasadniczo agendę Konferencji, którą rozszerzono ponadto o problematykę tzw. ściślejszej współpracy.

Konferencję Międzyrządową zakończono uzgodnieniem nowego Traktatu podczas spotkania Rady Europejskiej w Nicei, w nocy z 10 na 11 grudnia 2000 r. Ustalenia Traktatu Nicejskiego zostały oficjalnie uznane za wystarczające do przystąpienia do rozszerzenia Unii. Traktat Nicejski, po ostatecznym zredagowaniu, zostanie podpisany przez państwa członkowskie, a następnie będzie poddany procedurze ratyfikacyjnej, zarówno w parlamentach narodowych, jak i w Parlamencie Europejskim. Zakłada się, że procedura ta powinna dobiec końca najpóźniej w grudniu 2002 r., tak aby z początkiem 2003 r. Unia Europejska uzyskała stan gotowości do przyszłego rozszerzenia.

W deklaracji zamieszczonej w aneksie do Traktatu Nicejskiego przewidziano dalszą debatę na temat przyszłości Unii Europejskiej. Ma ona m.in. dotyczyć następujących kwestii: jak ustalić i monitorować bardziej szczegółowy podział kompetencji pomiędzy Unią Europejską i państwami członkowskimi, odzwierciedlający zasadę subsydiarności; status Karty Praw Podstawowych UE przyjętej na szczycie w Nicei; uproszczenie Traktatów w celu uzyskania ich większej czytelności i przejrzystości; oraz rola narodowych Parlamentów w przyszłej konstrukcji europejskiej. Nowa konferencja przedstawicieli rządów państw członkowskich, która zajmie się tymi zagadnieniami, zostanie zwołana w 2004 r. Konferencja ta w żadnej mierze nie powinna stanąć na przeszkodzie procesowi poszerzania Unii Europejskiej. Kraje kandydujące, które do tego czasu zakończą negocjacje, zostaną zaproszone do uczestnictwa w konferencji, a kraje prowadzące nadal negocjacje uzyskają status obserwatorów.

UKŁAD INSTYTUCJONALNY

Układ instytucjonalny Wspólnot Europejskich wywodzi się z sytemu demokratycznego przyjętego przez ich państwa członkowskie. Jednostkowe rozwiązania i kompetencje poszczególnych organów są wprawdzie w skali wspólnotowej inne niż w skali narodowej, ale zachowano podstawową dla systemu demokratycznego zasadę rozdzielenia władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.

Statutowe instytucje Wspólnot Europejskich, w tym instytucje główne: Rada UE, Komisja Europejska, Trybunał Sprawiedliwości i Trybunał Obrachunkowy oraz instytucje pomocnicze: Komitet Ekonomiczno-Społeczny i Komitet Regionów, zostały utworzone na podstawie odpowiednich zapisów traktatowych. Najwyższa natomiast instytucja, jaką jest Rada Europejska, powstała w sposób samoistny, bez stosownych zapisów umownych, i dopiero Jednolity Akt Europejski z 1986 r. stworzył podstawę prawną dla jej funkcjonowania, nie czyniąc z niej jednak organu Wspólnot Europejskich, ani też nie definiując jednoznacznie jej zadań. Wiodąca rola Rady Europejskiej została przypieczętowana przez Traktat z Maastricht z 1992 r.

Unia Europejska, powołana na mocy Traktatu z Maastricht, nie dysponuje własnymi instytucjami, opiera się natomiast w swej działalności na wspomnianych wyżej instytucjach Wspólnot Europejskich.

W ramach przygotowań do rozszerzenia Unii Europejskiej na Wschód istniała potrzeba przeprowadzenia reformy wspólnotowych instytucji, tak aby nawet przy znacznie powiększonym składzie członkowskim Unii mogły one efektywnie funkcjonować. Zmiany instytucjonalne w wyniku Traktatu Amsterdamskiego z 1997 r. (który wszedł w życie 1 maja 1999 r.), okazały się w tym kontekście niewystarczające. W związku z tym, podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Kolonii w czerwcu 1999 r. uzgodniono zwołanie w 2000 r. Konferencji Międzyrządowej w tej sprawie. Konferencja rozpoczęła się 14 lutego 2000 r. w Brukseli, podczas posiedzenia Rady ds. Ogólnych, a jej agenda objęła trzy podstawowe kwestie (tzw. pozostałości po szczycie UE w Amsterdamie): 1/zakres decyzji podejmowanych jednomyślnie, większością kwalifikowaną i zwykłą większością głosów; 2/system "ważenia" głosów w Radzie Unii Europejskiej; 3/skład Komisji Europejskiej; a ponadto - problematykę tzw. wzmocnionej współpracy. Konferencja zakończyła się podjęciem stosownych decyzji i uzgodnieniem tekstu nowego traktatu w trakcie szczytu UE w Nicei, w nocy z 10 na 11 grudnia 2000 r.

Rada Europejska

U podstaw stworzenia Rady Europejskiej (European Council) legły odbywające się od początku lat 60-tych konferencje szefów rządów i państw członkowskich WE. Podczas jednego z takich "szczytów", 9-10 grudnia 1974 r. w Paryżu, ówczesny prezydent Francji Valery Giscard d'Estaing zaproponował regularną organizację tego rodzaju spotkań. Propozycja została przyjęta, a dzień 10 grudnia 1974 r. jest uważany za datę narodzin Rady Europejskiej. Od 1986 r. regularne spotkania Rady Europejskiej odbywają się dwa razy w roku, pod koniec każdego półrocza. Ponadto Rada Europejska jest przeważnie zwoływana dodatkowo, na jedno lub dwa posiedzenia w ciągu roku, w celu rozpatrzenia konkretnych, ważnych kwestii i podjęcia stosownych decyzji. Spotkania Rady Europejskiej są organizowane przez kraj sprawujący Prezydencję w Unii Europejskiej, którego szef państwa lub rządu przewodniczy Radzie. Jest on odpowiedzialny za stworzenie dokumentu końcowego, zawierającego najważniejsze zapisy z posiedzenia Rady (Wnioski Prezydencji). Dokument ten jest następnie przedstawiany do wiadomości Parlamentowi Europejskiemu. Dotychczas spotkania Rady Europejskiej odbywały się w miastach zaproponowanych przez Prezydencję UE, na terenie kraju Prezydencji. W aneksie do Traktatu Nicejskiego, uzgodnionego w grudniu 2000 r. w Nicei przez Konferencję Międzyrządową w sprawie reform instytucjonalnych, znajduje się natomiast deklaracja stanowiąca, iż począwszy od 2002 r. połowa dorocznych spotkań Rady Europejskiej (a co najmniej jedno w ciągu roku) będzie organizowana w Brukseli; kiedy zaś skład Unii zwiększy się do osiemnastu członków, wszystkie spotkania Rady Europejskiej mają odbywać się w Brukseli.

Zadania Rady Europejskiej zostały w sposób lapidarny określone w Artykule D Traktatu z Maastricht stwierdzającym, że "Rada Europejska nadaje Unii impulsy niezbędne do jej rozwoju i określa ogólne wytyczne jej polityki". Potwierdzono tym samym wiodącą rolę Rady Europejskiej w zapewnianiu postępów integracji europejskiej. Statutowe organy Wspólnot Europejskich mają w stosunku do Rady Europejskiej charakter wykonawczy. Tematyka obrad Rady Europejskiej nie jest ograniczona żadnymi zapisami. Decyzje są przez Radę Europejską podejmowane nie w drodze głosowania, ale na zasadzie kompromisu i konsensusu.

Rada Unii Europejskiej

Rada Unii Europejskiej (Council of the European Union), nazywana dawniej Radą Wspólnot Europejskich, lub Radą, jest głównym organem decyzyjnym Wspólnot Europejskich. Ma ona charakter organu międzyrządowego, którego zadaniem jest realizacja wynikających z traktatów celów Wspólnot, a zarazem reprezentowanie i ochrona interesów państw członkowskich.

W skład Rady UE wchodzą przedstawiciele państw członkowskich (po jednym z każdego) na szczeblu ministerialnym. Rada UE może się zbierać w różnym składzie. Jej skład podstawowy to ministrowie spraw zagranicznych, którzy tworzą Radę ds. Ogólnych, będącą koordynatorem pracy pozostałych Rad. W zależności od omawianych spraw, Rada UE obraduje m.in. w składzie ministrów ds. gospodarki i finansów (tzw. ECOFIN), ministrów odpowiedzialnych za funkcjonowanie jednolitego rynku, ministrów rolnictwa, przemysłu, transportu, ochrony środowiska, rybołówstwa, łączności, energii, ochrony konsumentów, pracy i spraw socjalnych, badań naukowych, edukacji, kultury, zdrowia, turystyki, spraw wewnętrznych i sprawiedliwości. Poszczególne Rady spotykają się zgodnie z harmonogramem ustalonym przez Prezydencję Unii Europejskiej. Siedzibą Rady UE jest Bruksela, gdzie odbywają się spotkania (z wyjątkiem kwietnia, czerwca i października, kiedy Rada obraduje w Luksemburgu).

Decyzje Rady UE zapadają - w zależności od ich przedmiotu - w trzech trybach: jednomyślnie, większością kwalifikowaną, lub zwykłą większością głosów państw członkowskich. Zasadnicza większość postanowień jest podejmowana w trybie głosowania kwalifikowanego. Przyjęty system "ważenia" głosów poszczególnych państw ma - w założeniu - zapewnić równowagę między dużymi i małymi państwami członkowskimi, poprzez uwzględnienie ich potencjału ekonomicznego i liczby ludności. Ogólna liczba 87 głosów jest obecnie podzielona między poszczególne kraje w sposób następujący: Francja, Niemcy, Wielka Brytania, Włochy - po 10, Hiszpania - 8 (tyle mniej więcej głosów przypadałoby obecnie Polsce), Belgia, Grecja, Holandia, Portugalia - po 5, Austria i Szwecja - po 4, Dania, Finlandia, Irlandia, po 3, Luksemburg - 2 głosy. Jeśli głosowanie odbywa się na wniosek Komisji, dla jego przyjęcia wymagane są co najmniej 62 głosy opowiadające się za wnioskiem, a w innych przypadkach - co najmniej 62 głosów oddanych przez co najmniej 10 państw. Mniejszość blokująca wniosek wynosi obecnie 26 głosów.

Uzgodniony w Nicei w grudniu 2000 r. nowy Traktat wprowadza nowy podział głosów w Radzie UE, przydzielając zarazem odpowiednią liczbę głosów dwunastu przyszłym nowym członkom - krajom negocjującym obecnie warunki przystąpienia do UE. Ogólna liczba głosów w przyszłej Radzie UE została ustalona na 345, w tym cztery największe państwa - Niemcy, Wielka Brytania, Francja i Włochy - dysponować będą 29 głosami każde, Hiszpania - 27, Holandia - 13, Grecja, Belgia i Portugalia - po 12, Szwecja i Austria - po 10, Dania, Finlandia i Irlandia - po 7 oraz Luksemburg - 4 głosami. Analogicznie, dla nowych członków zarezerwowano: w przypadku Polski - 27 głosów, Rumunii - 14, Czech i Węgier - po 12, Bułgarii - 10, Słowacji i Litwy - po 7, Łotwy, Słowenii, Estonii i Cypru - po 4 oraz Malty - 3 głosy. Dla podjęcia decyzji kwalifikowaną większością potrzeba będzie co najmniej 258 głosów oddanych przez większość państw (jeśli głosowanie będzie się odbywać na wniosek Komisji Europejskiej) lub dwie trzecie państw (w innych przypadkach). Ponadto postanowiono, że za decyzją podejmowaną kwalifikowaną większością muszą głosować państwa, których ludność odpowiada co najmniej 62 proc. całkowitej ludności UE.

Głosowanie jednomyślne nadal obowiązuje w sprawach najważniejszych dla Unii Europejskiej i państw członkowskich: m.in. w kwestii rozszerzenia Unii i przyjęcia do niej nowych państw, zmiany treści traktatów lub wprowadzenia w życie nowej wspólnej polityki. Głosowanie zwykłą większością głosów, kiedy to każde państwo członkowskie dysponuje jednym głosem, obowiązuje natomiast w sprawach o mniejszym znaczeniu, np. proceduralnych.

Organem pomocniczym w stosunku do Rady UE jest Komitet Stałych Przedstawicieli (Committee of the Permanent Representatives - COREPER), składający się z ambasadorów państw członkowskich, akredytowanych przy Wspólnotach. COREPER przygotowuje sesje Rady UE i wykonuje zlecone mu przez Radę zadania.

Komisja Europejska

Komisja Europejska (European Commission) jest głównym organem wykonawczym Wspólnot Europejskich, ale jej kompetencje i powierzone jej traktatami zadania wykraczają poza funkcje czysto wykonawcze. Komisja jest organem kolegialnym, ponadnarodowym. Jej członkowie nie reprezentują interesów poszczególnych państw, z których pochodzą. Odwrotnie, wymagana jest od nich troska i dbałość przede wszystkim o interes wspólny Unii Europejskiej.

Uprawnienia i obowiązki Komisji Europejskiej wynikają z Artykułu 155 Traktatu o WE. Zgodnie z zapisem tego artykułu Komisja ma wyłączne prawo inicjatywy legislacyjnej, ma również prawo wydawania aktów prawnych, będących przepisami wykonawczymi do rozporządzeń Rady UE, lub też działając w granicach własnych kompetencji, a także sprawuje nadzór nad wykonywaniem postanowień traktatów i decyzji pojętych przez organy Wspólnot (tzw. funkcja strażnika traktatów). Komisja Europejska zarządza na co dzień Wspólnotami Europejskimi i administruje środkami finansowymi przeznaczonymi na realizację wspólnych przedsięwzięć, w tym przede wszystkim pięcioma głównymi funduszami wspólnotowymi: Europejskim Funduszem Socjalnym, Europejskim Funduszem Rozwoju, Europejskim Funduszem Orientacji i Gwarancji Rolnej, Europejskim Funduszem Rozwoju Regionalnego i Europejskim Funduszem Spójności.

Komisja Europejska podejmuje decyzje na zasadzie zwykłej większości głosów jej członków - zwanych komisarzami, przy zachowaniu kworum 11 komisarzy obecnych podczas głosowania. Składa się ona obecnie z dwudziestu osób: z dużych państw członkowskich (Francji, Hiszpanii, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch) pochodzi po dwóch, a z pozostałych - po jednym komisarzu. Przewodniczący Komisji Europejskiej musi zostać wybrany, na zasadzie konsensusu, przez państwa członkowskie UE. Przewodniczącym Komisji jest od września 1999 r. Włoch - Romano Prodi. Kandydaci na komisarzy, po wcześniejszych konsultacjach między rządami, są proponowani przez poszczególne państwa członkowskie. Od czasu Traktatu Amsterdamskiego (wszedł w życie 1 maja 1999 r.) dużą rolę do odegrania jeśli chodzi o skład Komisji i podział obowiązków pomiędzy komisarzy ma również nominowany wcześniej jej przewodniczący. Ostatnie słowo należy jednak do Parlamentu Europejskiego, który - również na mocy Traktatu Amsterdamskiego - wyraża zgodę na nominację przewodniczącego Komisji (poprzednio miał tylko prawo opiniowania kandydatury, ale ta opinia nie była wiążąca) i proponowany skład Komisji. Kadencja Komisji Europejskiej trwa pięć lat.

Kwestia składu Komisji Europejskiej była jednym z głównych punktów obrad Konferencji Międzyrządowej w sprawie reformy instytucjonalnej UE, która zakończyła się w nocy z 10 na 11 grudnia 2000 r. uzgodnieniem Traktatu Nicejskiego. W myśl postanowień tego Traktatu, począwszy od 1 stycznia 2005 r. każde państwo członkowskie UE będzie desygnować do Komisji jednego swego obywatela. Tak będzie do czasu, kiedy do UE przestąpi 11 nowych państw. Po przystąpieniu do UE kolejnego, dwudziestego siódmego państwa, Rada UE, działając jednomyślnie, ograniczy liczbę komisarzy do mniejszej niż liczba państw członkowskich, wprowadzając zarazem w Komisji system rotacyjny, oparty na zasadzie równości państw członkowskich.

W Nicei uzgodniono również, iż przewodniczący Komisji Europejskiej będzie w przyszłości wybierany w drodze głosowania większościowego w Radzie UE (a nie na drodze nieformalnych konsultacji i ustaleń szefów państw i rządów). Będzie on dysponował większą niż obecnie swobodą przy rozdziale tek pomiędzy komisarzy - członków Komisji, a także będzie miał prawo odwoływania komisarzy.

Siedzibą Komisji Europejskiej jest Bruksela. Za organizację pracy całej Komisji odpowiada jej Sekretariat Generalny. Każdy komisarz nadzoruje natomiast pracę jednej lub kilku Dyrekcji Generalnych. Poszczególne Dyrekcje Generalne zajmują się konkretnymi dziedzinami: stosunkami zewnętrznymi, rozszerzeniem UE, gospodarką i finansami, handlem, przedsiębiorstwami, społeczeństwem informacyjnym, konkurencją, rynkiem wewnętrznym, rolnictwem, rybołówstwem, transportem, energią, cłami i podatkami, zatrudnieniem i sprawami społecznymi, ochroną środowiska, zdrowiem i ochroną konsumentów, badaniami naukowymi, edukacją i kulturą, budżetem, kontrolą finansową, polityką regionalną, polityką na rzecz rozwoju i pomocą humanitarną, sprawiedliwością i sprawami wewnętrznymi itd.

Parlament Europejski

Obecny Parlament Europejski (European Parliament) wywodzi się ze Zgromadzenia Parlamentarnego Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Po utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej, na mocy układu w sprawie fuzji instytucji Wspólnot Europejskich, powstało Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne, którego nazwę zmieniono w 1962 r. na Parlament Europejski. Do 1979 r. deputowani do Parlamentu Europejskiego byli delegowani przez parlamenty narodowe państw członkowskich, według ustalonego klucza, natomiast począwszy od 1979 r. są oni wybierani w wyborach powszechnych i bezpośrednich, przeprowadzanych we wszystkich państwach członkowskich w tym samym, lub zbliżonym terminie. Ostanie wybory do Parlamentu Europejskiego odbyły się w dniach 10-13 czerwca 1999 r. Kadencja Parlamentu trwa pięć lat.

W Parlamencie Europejskim zasiada obecnie 626 deputowanych. Liczba miejsc w Parlamencie przypadająca na poszczególne kraje członkowskie zależy m.in. od liczebności ich społeczeństw; i tak z Austrii pochodzi 20 posłów, Belgii - 25, Danii i Finlandii - po 16, Francji - 87, Grecji - 25, Hiszpanii - 64, Holandii - 31, Irlandii - 15, Luksemburga - 6, Portugalii - 25, Niemiec - 99, Szwecji - 21, Wielkiej Brytanii i Włoch - po 87. Na mocy Traktatu Amsterdamskiego, liczba posłów do Parlamentu Europejskiego, po rozszerzeniu Unii Europejskiej, miała nie przekroczyć 700. Jednak Traktat Nicejski, uzgodniony podczas "szczytu" UE w Nicei w grudniu 2000 r., zmienił ten zapis i ustalił przyszłą liczbę miejsc w Parlamencie na 732. Najwięcej posłów - 99 - będą miały Niemcy; Wielka Brytania, Francja i Włochy po 72, Hiszpania - 50, Holandia - 25, Belgia, Grecja i Portugalia - po 22, Szwecja - 18, Austria - 17, Dania i Finlandia - po 13, Irlandia - 12 oraz Luksemburg - 6. Przyszłym krajom członkowskim przyznano następującą liczbę miejsc w Parlamencie: Polsce - 50, Rumunii - 33, Czechom i Węgrom - po 20, Bułgarii - 17, Słowacji - 13, Litwie - 12, Łotwie - 8, Słowenii - 7, Estonii i Cyprowi - po 6 oraz Malcie - 5.

Z biegiem czasu, zakres uprawnień Parlamentu Europejskiego był wyraźnie zwiększany, co jest uważane za dowód demokratyzacji procesów integracyjnych w Europie. Obecne kompetencje Parlamentu można podzielić na trzy grupy:

uprawnienia w procesie legislacyjnym,

uprawnienia budżetowe,

uprawnienia kontrolne.

Parlament Europejski nie ma prawa do inicjatywy legislacyjnej, natomiast współpracuje z Radą UE i Komisją Europejską przy ustanawianiu wspólnotowego prawa, w ramach procedury współdecydowania (której zakres został znacznie rozszerzony przez Traktat Amsterdamski), procedury konsultacji oraz opiniowania.

Uprawnienia budżetowe Parlamentu Europejskiego polegają przede wszystkim na akceptowaniu ostatecznego projektu budżetu; prawie do ustalania tzw. wydatków nieobligatoryjnych (nie wynikających ze zobowiązań traktatowych UE) oraz udzielaniu Komisji Europejskiej absolutorium z wykonania budżetu.

Z kolei ogólne uprawnienia kontrolne Parlamentu odnoszą się do całości pracy Komisji Europejskiej, która ma obowiązek zdawać Parlamentowi doroczny raport z działalności Wspólnot. Parlamentowi przysługuje prawo wystąpienia z wnioskiem o wotum nieufności wobec Komisji Europejskiej, a przyjęcie takiego wniosku większością dwóch trzecich oddanych głosów, nakłada na Komisję obowiązek podania się kolegialnie do dymisji.

Siedzibą Parlamentu Europejskiego jest Strasburg, chociaż niektóre jego sesje odbywają się również w Brukseli, a Sekretariat Parlamentu mieści się w Luksemburgu. Sesje plenarne Parlamentu organizowane są raz na miesiąc (z wyjątkiem sierpnia) i trwają zazwyczaj tydzień. Posłowie do PE są zorganizowani nie w grupy narodowościowe, ale - zgodnie ze swymi orientacjami politycznymi - w grupy (frakcje) polityczne. Podczas trwającej kadencji wyłoniono osiem takich frakcji. Bieżąca praca posłów toczy się w ramach siedemnastu komitetów (komisji) przedmiotowych. Działalnością Parlamentu Europejskiego kieruje Prezydium składające się z wybieranego przez posłów na okres dwóch i pół lat przewodniczącego i 14 wiceprzewodniczących. Przewodniczącą PE jest obecnie Francuzka - Nicole Fontaine. Decyzje Parlamentu zapadają na zasadzie absolutnej większości oddanych głosów, o ile nie zostało to inaczej przewidziane w traktacie.

Trybunał Sprawiedliwości

Trybunał Sprawiedliwości (Court of Justice) został utworzony w 1952 r. na mocy Traktatu Paryskiego, jako organ Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Później, od 1957 r., zaczął funkcjonować jako instytucja trzech Wspólnot Europejskich. Jego kompetencje określone są w traktatach założycielskich WE, a polegają zasadniczo na kontroli stosowania prawa wspólnotowego, interpretowaniu prawa wspólnotowego i wpływie na rozwój unijnej legislacji.

Od 1995 r. Trybunał Sprawiedliwości składa się z piętnastu sędziów i ośmiu adwokatów generalnych. Traktat Nicejski uzgodniony w grudniu 2000 r. ustala zaś, że Trybunał Sprawiedliwości będzie się składał z grona sędziów, z których każdy będzie pochodził z innego państwa członkowskiego, oraz ośmiu wspomagających ich adwokatów generalnych. Sędziowie i adwokaci generalni są wybierani na mocy uzgodnień pomiędzy rządami państw członkowskich, a ich kadencja trwa sześć lat. Sędziowie, spośród własnego grona, sami wybierają na okres trzech lat przewodniczącego Trybunału. Trybunał orzeka zwykle w rozpatrywanych przez siebie sprawach w składzie trzech lub pięciu sędziów (zawsze musi być liczba nieparzysta), zwykłą większością głosów. Adwokaci generalni odgrywają wobec sędziów rolę wspomagającą. Cieszą się oni tym samym statusem co sędziowie. Trybunał Sprawiedliwości ma swoją siedzibę w Luksemburgu.

W celu zmniejszenia liczby spraw wpływających do Trybunału Sprawiedliwości i umożliwienia mu bardziej efektywnego funkcjonowania, na mocy Jednolitego Aktu Europejskiego z 1987 r. powołano Sąd Pierwszej Instancji przy Trybunale Sprawiedliwości, który rozstrzyga kwestie o mniejszym znaczeniu dla funkcjonowania Wspólnot Europejskich: spory osób fizycznych i prawnych z instytucjami WE, Wspólnot z pracownikami oraz przedsiębiorstw z Komisją Europejską. Sąd Pierwszej Instancji zaczął funkcjonować w drugiej połowie 1989 r. Składa się on, podobnie jak Trybunał Sprawiedliwości, z 15 sędziów powoływanych przez rządy państw członkowskich na okres sześciu lat. Według Traktatu Nicejskiego, w skład Sądu Pierwszej Instancji będzie wchodził co najmniej jeden sędzia z każdego państwa członkowskiego, a łączna liczba sędziów będzie określona w Statucie Trybunału Sprawiedliwości. Apelacje wobec orzeczeń Sądu Pierwszej Instancji można wnosić do Trybunału Sprawiedliwości, natomiast orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości są ostateczne.

Trybunał Obrachunkowy

Kolejnym, głównym organem statutowym Wspólnot Europejskich jest Trybunał Obrachunkowy (Court of Auditors), powołany w 1975 r. Rozpoczął on swoją działalność w Luksemburgu w październiku 1977 r. Powierzono mu zadanie pełnienia kontroli finansowej we Wspólnotach: badanie zgodności z prawem i prawidłowości wszystkich wydatków i dochodów oraz ocenę racjonalności i prawidłowości zarządzania finansami. Traktat z Maastricht z 1992 r. wzmocnił znacznie pozycję Trybunału Obrachunkowego, nadając mu status głównego organu WE.

Trybunał Obrachunkowy, po zamknięciu roku budżetowego, sporządza sprawozdanie z wykonania budżetu, które staje się podstawą do uchwalenia przez Parlament Europejski absolutorium dla Komisji. Swe raporty i opinie Trybunał przyjmuje większością głosów. Składa się on zaś z piętnastu osób, mianowanych na sześć lat (cztery osoby na trzy lata) przez Radę UE, w drodze jednomyślnego głosowania, po zasięgnięciu opinii Parlamentu Europejskiego. Członkowie Trybunału wybierają ze swego grona Przewodniczącego, na okres trzech lat.

Według Traktatu Nicejskiego, w przyszłości każde państwo członkowskie będzie desygnować do Trybunału Obrachunkowego po jednym swoim obywatelu, a zatwierdzanie zgłoszonych kandydatur przez Radę UE będzie się odbywać na drodze głosowania większościowego, po konsultacjach z Parlamentem Europejskim.

Komitet Ekonomiczno-Społeczny

Historia Komitetu Ekonomiczno-Społecznego (Economic and Social Committee) sięga 1958 r., kiedy to został on utworzony, na mocy Traktatów Rzymskich, jako wspólna instytucja EWG i EURATOMU. Jest to organ doradczy, zadaniem którego jest wyrażanie opinii na temat polityki gospodarczej i społecznej w ramach Wspólnot Europejskich oraz w sprawach mogących nieść z sobą reperkusje dla sytuacji ekonomicznej i społecznej we Wspólnotach. Członkami Komitetu są osobistości ze świata gospodarczego, związkowego, przedstawiciele konsumentów, reprezentanci różnych zawodów i grup społecznych, których opinie mogą pomóc pozostałym organom WE w należytym wywiązywaniu się ze swych obowiązków.

Komitet składa się z 222 członków pochodzących z poszczególnych krajów UE, w tym z Niemiec, Francji, Włoch i Wielkiej Brytanii - po 24 osoby, Hiszpanii - 21, Austrii, Belgii, Grecji, Holandii, Portugalii i Szwecji - po 12, Danii, Finlandii i Irlandii - po 9 oraz z Luksemburga 6 osób. Członków Komitetu nominuje jednomyślnie Rada UE, na podstawie wniosków przedstawionych przez poszczególne rządy państw członkowskich, na których musi się znaleźć dwukrotnie więcej nazwisk niż liczba miejsc przypadających w Komitecie danemu krajowi. Mandat członkowski Komitetu trwa cztery lata. Według uzgodnionego w grudniu 2000 r. Traktatu Nicejskiego, skład Komitetu Ekonomiczno-Społecznego nie przekroczy w przyszłości pułapu 350 osób. Krajom negocjującym obecnie warunki akcesji do UE przyznano następującą liczbę miejsc w Komitecie: Polsce - 21, Rumunii - 15, Czechom, Węgrom i Bułgarii - po 12, Słowacji i Litwie - po 9, Łotwie, Słowenii i Estonii - po 7, Cyprowi - 6 oraz Malcie - 5. Nominacja proponowanych przez państwa członkowskie kandydatów na członków Komitetu będzie się odbywać w przyszłości na podstawie decyzji Rady UE podejmowanej kwalifikowaną większością głosów.

Komitet Ekonomiczno-Społeczny dzieli się na trzy podstawowe grupy reprezentujące interesy pracodawców, pracobiorców i inne środowiska gospodarczo-społeczne (w tym konsumentów). Ponadto, w ramach Komitetu funkcjonują też grupy branżowe: ekonomiczna, finansowa i walutowa; stosunków zagranicznych; spraw socjalnych, kultury i edukacji; ochrony środowiska; zdrowia i konsumentów; rolnictwa i rybołówstwa; rozwoju regionalnego i planowania przestrzennego; przemysłu, handlu, rzemiosła i usług; transportu, energii i badań jądrowych.Komitet Ekonomiczno-Społeczny przygotowuje i udostępnia pozostałym organom WE opinie na temat określonych kwestii o wymiarze ekonomicznym i społecznym. Opinie te mogą być sporządzane na wniosek innych organów UE (często są one bezwzględnie wymagane traktatowo), lub też z własnej inicjatywy Komitetu. Nie są one formalnie wiążące ani dla Komisji Europejskiej, ani dla Rady UE, chociaż są zwykle brane pod uwagę przy podejmowaniu stosownych decyzji przez te organy. Opinie są przyjmowane na zgromadzeniu plenarnym Komitetu zwykłą większością głosów. Siedzibą Komitetu Ekonomiczno-Społecznego jest Bruksela.

Komitet Regionów

Komitet Regionów (Committee of the Regions) jest jedną z najmłodszych instytucji Unii Europejskiej. Został on utworzony na mocy Traktatu z Maastricht z 1992 r., a rozpoczął działalność w marcu 1994 r. Powołanie Komitetu Regionów miało na celu włączenie regionów i społeczności lokalnych w proces integracji europejskiej. Komitet Regionów, podobnie do Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, jest instytucją doradczą, a jednocześnie pełni funkcję przedstawicielską wobec reprezentowanych przez siebie instytucji i organizacji. Jego liczebność i skład (w podziale na państwa członkowskie) jest taki sam, jak w przypadku Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Członkowie Komitetu (i ich zastępcy) są mianowani jednomyślnie przez Radę UE, na podstawie wniosków składanych przez poszczególne państwa członkowskie. Wybierają oni spośród siebie, na dwa lata, przewodniczącego oraz prezydium.

Traktat Nicejski zawiera w stosunku do Komitetu Regionów postanowienia analogiczne jak do Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Ustalono górny limit liczby jego członków na 350 osób oraz zarezerwowano miejsca w Komitecie dla przedstawicieli pochodzących z nowych państw członkowskich według takiego samego klucza, jak w przypadku Komitetu Ekonomiczno-Społecznego. Rada UE będzie w przyszłości zatwierdzać listę członków Komitetu i ich zastępców, sporządzoną na podstawie propozycji państw członkowskich, kwalifikowaną większością głosów.

Komitet Regionów musi być na mocy traktatów konsultowany przez inne organy WE w pewnych dziedzinach, jak np. w sprawach związanych z funkcjonowaniem funduszy regionalnych i Funduszu Spójności oraz w odniesieniu do działań w zakresie edukacji, kultury, ochrony zdrowia i budowy sieci transeuropejskich. Komitet może też przygotowywać i przedstawiać z własnej inicjatywy opinie na różne tematy. W ramach Komitetu pracuje osiem stałych komisji i cztery podkomisje. Komitet Regionów korzysta - ze względów oszczędnościowych - ze struktury administracyjnej Komitetu Ekonomiczno-Społecznego.

JAK FUNKCJONUJE UNIA EUROPEJSKA

Unię Europejską tworzy obecnie piętnaście państw, które zachowują swoją suwerenność i są pełnoprawnymi podmiotami prawa międzynarodowego. Państwa te, decydując się na członkostwo we Wspólnotach Europejskich, dobrowolnie przekazały część swoich kompetencji ponadnarodowym organom wspólnotowym.

Funkcjonowanie i rozwój Wspólnot Europejskich wymaga - w celu zrealizowania postawionych przed nimi zadań - podejmowania różnego rodzaju i różnej wagi decyzji oraz odpowiednio skutecznego wdrażania tych decyzji. Instytucją wykonawczą jest Komisja Europejska i na niej spoczywa obowiązek wdrażania postanowień podjętych przez inne, upoważnione do tego organy. Natomiast sam mechanizm podejmowania decyzji we Wspólnotach jest skomplikowany, bywa wieloetapowy i wielopłaszczyznowy. Proces uzgadniania decyzji przebiega zarówno na szczeblu wspólnotowym, jak i w poszczególnych państwach członkowskich.

Inicjatywa legislacyjna

Komisja Europejska na mocy traktatowej ma wyłączność wszelkiej inicjatywy legislacyjnej w dziedzinach objętych Traktatem o Wspólnocie Europejskiej. Nie posiada ona natomiast takiego "monopolu" w kwestiach mieszczących się w II filarze Unii Europejskiej, czyli w ramach Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, ani też w III filarze - współpracy w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, choć Traktat o UE z Maastricht nie wyłączył tych dziedzin z uprawnień inicjatywnych Komisji.

Komisja Europejska opracowuje stosowne propozycje aktów prawnych (rozporządzeń, dyrektyw, decyzji, zaleceń i opinii) i przedkłada je Radzie UE.

W trakcie przygotowywania tych propozycji Komisja ma obowiązek sprawdzenia, czy są one zbieżne z interesem Wspólnot; musi przeprowadzić odpowiednie konsultacje (których minimalny zakres jest określony zapisami traktatowymi) oraz zbadać celowość proponowanej legislacji z punktu widzenia zasady subsydiarności (pomocniczości). Ustalając ostateczną wersję proponowanego aktu prawnego Komisja działa kolegialnie, podejmując decyzję zwykłą większością głosów.

Przedłożona przez Komisję Radzie UE propozycja legislacji może być przez Radę UE zmieniona tylko w trakcie głosowania jednomyślnego (z niewielkim wyjątkami). W innym przypadku propozycja powinna zostać przez Radę przyjęta lub odrzucona. Rada UE może przekazać Komisji Europejskiej swe uprawnienia do wydawania aktów wykonawczych do przyjętych aktów prawnych, co ułatwia i przyspiesza proces legislacyjny.

Organ decyzyjny - Rada Unii Europejskiej

Podstawowe decyzje o skutkach zasadniczych dla kształtu i rozwoju Wspólnot Europejskich zapadają na zasadzie konsensusu na forum Rady Europejskiej (zgromadzenia szefów państw i rządów), która zbiera się na swych regularnych sesjach raz na pół roku, a poza tym na jednym lub dwóch dodatkowych spotkaniach w ciągu roku. Rada Europejska wytycza tylko podstawowy kurs na przyszłość, natomiast szczegółowe decyzje gwarantujące realizację postanowień szczytu muszą zostać podjęte na szczeblu Rady UE, która jest głównym organem decyzyjnym w Unii Europejskiej. W skład Rady UE wchodzą przedstawiciele (po jednym) każdego państwa członkowskiego, na szczeblu ministerialnym.

Zanim propozycja Komisji Europejskiej trafi do Rady UE jest ona zwykle uprzednio dyskutowana na forum Komitetu Stałych Przedstawicieli (COREPER), który tworzą ambasadorowie państw członkowskich akredytowani przy UE. Ambasadorowie bardzo często przeprowadzają stosowne konsultacje ze swoim rządem i w ten właśnie sposób poszczególne państwa członkowskie uczestniczą w procedurze uzgodnieniowej. Wiele prostych spraw jest natomiast rozstrzyganych na poziomie COREPER-u, a przyjęte uzgodnienia zostają już tylko formalnie potwierdzone na forum Rady UE.

Decyzje Rady UE zapadają, w zależności od wagi sprawy, przy zastosowaniu jednej z trzech procedur głosowania: na zasadzie zwykłej większości głosów, większości kwalifikowanej bądź jednomyślnie.

Zasada zwykłej większości głosów jest stosowana w przypadkach, co do których zapisy traktatowe nie stanowią inaczej. Są to przeważnie sprawy o charakterze proceduralnym, lub niewielkiej wadze. Każde głosujące państwo dysponuje w ramach tej procedury jednym głosem.

Zasada kwalifikowanej większości głosów obowiązuje - na mocy Jednolitego Aktu Europejskiego - w prawie wszystkich sprawach wiążących się rynkiem wewnętrznym. Traktat o UE z Maastricht rozciągnął zasadę głosowania kwalifikowanego m.in. na uchwalanie przepisów w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, swobodę przepływu siły roboczej oraz zawieranie niektórych umów z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi.

Traktat Amsterdamski z 1997 r. znacznie rozszerzył zakres przedmiotowy decyzji podejmowanych kwalifikowaną większością głosów na takie m.in. sytuacje, jak zawieszenie danego państwa członkowskiego w prawach członka w przypadku stwierdzenia trwałego i poważnego łamania przez nie fundamentalnych praw człowieka, decyzje wykonawcze wobec decyzji ramowych w ramach II i III filaru UE oraz decyzje o przyjęciu wspólnych akcji lub wspólnych stanowisk, w wykonaniu zatwierdzonych wcześniej przez Radę Europejską wspólnych strategii, ujednolicanie przepisów prawnych i administracyjnych w zakresie osiedlania się obcokrajowców, przyjmowanie i realizację ramowych programów badań naukowych i rozwoju technologicznego, kwestie ochrony zdrowia i interesów konsumentów (w tym przyjmowanie wspólnych norm weterynaryjnych i fitosanitarnych) i in.

Traktat Nicejski, uzgodniony na "szczycie" UE w Nicei w grudniu 2000 r., idzie jeszcze dalej w kierunku rozszerzenia zakresu decyzji podejmowanych kwalifikowaną większością głosów. Z wymogu jednomyślności zrezygnowano m.in. w odniesieniu do nominacji na wyższe unijne stanowiska (w tym przewodniczącego Komisji Europejskiej oraz sekretarza generalnego Rady UE - Wysokiego Przedstawiciela ds. Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa oraz jego zastępcy), a także w przypadku decyzji odnoszących się do międzynarodowego handlu usługami (z pewnymi wyjątkami). Od 1 maja 2004 r. zasada głosowania większościowego zacznie obowiązywać w odniesieniu do niektórych decyzji z zakresu polityki wizowej i azylowej, a od 1 stycznia 2007 r. - w kwestiach związanych z funduszami strukturalnymi i Funduszem Spójności.

Przy głosowaniu kwalifikowaną większością, waga głosów zależy przede wszystkim od liczebności społeczeństwa danego kraju członkowskiego. Ogólna liczba głosów będąca w dyspozycji Rady UE wynosi obecnie 87 i jest podzielona w sposób następujący: Francja, Niemcy, Wielka Brytania i Włochy - po 10 głosów, Hiszpania - 8, Belgia, Grecja, Holandia i Portugalia - po 5, Austria i Szwecja - po 4, Dania, Finlandia i Irlandia - po 3 oraz Luksemburg - 2 głosy. Jeśli głosowanie się odbywa na wniosek Komisji, dla jego przyjęcia wymagane są co najmniej 62 głosy opowiadające się za wnioskiem, a w innych przypadkach - co najmniej 62 głosów oddanych przez co najmniej 10 państw.

Kwestia "ważenia" głosów w Radzie UE była jednym z głównych punktów agendy toczącej się od 14 lutego 2000 r. konferencji międzyrządowej, mającej na celu uzgodnienie zmian o charakterze instytucjonalnym, uznanych za najważniejsze w kontekście zamierzonego rozszerzenia Unii Europejskiej na Wschód. Konferencja ta zakończyła się uzgodnieniem wspomnianego wyżej Traktatu Nicejskiego w nocy z 10 na 11 grudnia 2000 r. Traktat rozstrzyga o nowym podziale głosów w Radzie UE pomiędzy obecnymi państwami członkowskimi, a także rezerwuje stosowną liczbę głosów dla każdego spośród prowadzących negocjacje akcesyjne dwunastu państw kandydujących. Największą (i równą - po 29) liczbą głosów dysponować będą w przyszłości cztery największe państwa członkowskie: Niemcy, Wielka Brytania, Francja i Włochy.

Hiszpania otrzyma 27 głosów, Holandia 13, Grecja, Belgia i Portugalia - po 12, Szwecja i Austria - po 10, Dania, Finlandia oraz Irlandia - po 7, a najmniejszy Luksemburg - 4 głosy. Spośród nowych, przyszłych członków największa liczba głosów przypadnie Polsce - 27, a następnie Rumunii - 14, Czechom i Węgrom - po 12, Bułgarii - 10, Słowacji i Litwie - po 7, Łotwie, Słowenii, Estonii i Cyprowi - po 4 oraz Malcie - 3 głosy. W głosowaniach, które będą się odbywać przed poszerzeniem UE, na wniosek Komisji Europejskiej, dla podjęcia decyzji kwalifikowaną większością wymagane będzie 170 głosów "za" (na łączną liczbę 237 głosów), oddanych przez co najmniej połowę członków, w innych przypadkach 170 głosów "za", oddanych przez co najmniej dwie trzecie członków. Po rozszerzeniu UE o wszystkich dwunastu prowadzących obecnie negocjacje akcesyjne kandydatów, łączna liczba głosów w Radzie UE wzrośnie do 345, a dla podjęcia decyzji kwalifikowaną większością głosów potrzeba będzie co najmniej 258 głosów "za" oddanych przez większość państw (jeśli głosowanie się odbywa na wniosek Komisji) lub dwie trzecie państw (w innych przypadkach). Dodatkowo, ustalono 62-proc. próg ludnościowy, który oznacza, że za decyzją podejmowaną kwalifikowaną większością głosów powinny się opowiedzieć państwa reprezentujące co najmniej 62 proc. potencjału ludnościowego całej Unii.

Zasada jednomyślności przy podejmowaniu decyzji przez Radę UE jest stosowana, jeśli rozstrzygane są sprawy o znaczeniu podstawowym. Należą do nich np. kwestie związane z zawieraniem umów o stowarzyszeniu, czy też traktatów akcesyjnych. Zakres stosowania zasady jednomyślności jest - wraz z postępem europejskiej integracji - stopniowo ograniczany.

Uprawnienia Parlamentu Europejskiego w procesie decyzyjnym

Uprawnienia Parlamentu Europejskiego w procesie decyzyjnym mogą mieć charakter opiniodawczy, współdecydujący i akceptujący.

Pierwsza procedura, w ramach której Parlament Europejski wyraża wyłącznie swoją opinię wobec projektów legislacyjnych przesyłanych do niego przez Komisję Europejską, była we Wspólnotach Europejskich tradycyjnie najczęściej stosowana. Odnosi się ona obecnie m.in. do kwestii obywatelstwa UE, prawa osiedlania się, harmonizacji podatków pośrednich, spójności gospodarczej i społecznej, Wspólnej Polityki Rolnej i in.

Procedura współdecydowania została wprowadzona na mocy Traktatu z Maastricht i miała na celu demokratyzację procesu legislacyjnego we Wspólnotach. Określa ona podział ról w tym procesie pomiędzy Radą UE a Parlamentem, dając Parlamentowi prawo odrzucenia przedstawionej przez Komisję propozycji legislacyjnej. Parlament musi zaś w pierwszym etapie tej procedury działać absolutną większością głosów, a w drugim - kwalifikowaną większością głosów.

Traktat Amsterdamski rozszerzył zakres procedury współdecydowania m.in. na sprawy w dziedzinie wspomagania zatrudnienia, niektóre aspekty ochrony zdrowia, polityki socjalnej i transportowej, walkę z oszustwami finansowymi, współpracę służb celnych, statystykę, kwestię ochrony danych osobowych, sieci transeuropejskie, programy w dziedzinie badań naukowych i rozwoju technologii oraz inne.

Rola akceptująca Parlamentu Europejskiego wobec propozycji zgłaszanych przez Komisję Europejską, a następnie przyjętych przez Radę UE, uwidacznia się wyraźnie podczas przyjmowania budżetu UE. Parlament ma prawo do częściowej zmiany budżetu (w ramach tzw. wydatków nieobligatoryjnych, nie wynikających z zobowiązań traktatowych) lub do jego całkowitego odrzucenia (kwalifikowaną większością dwóch trzecich głosów).

Ponadto, Parlament Europejski, na mocy Traktatu Amsterdamskiego, zatwierdza skład Komisji Europejskiej oraz wyraża zgodę na nominację przewodniczącego Komisji Europejskiej, którego kandydatura została wcześniej uzgodniona przez państwa członkowskie (poprzednio Parlament miał wyłącznie prawo opiniowania tej kandydatury).

Funkcje doradcze w procesie podejmowania decyzji przypadają Komitetowi Ekonomiczno-Społecznemu (wspólnemu dla Wspólnoty Europejskiej i EURATOM-u), Komitetowi Regionów (powołanemu dla Wspólnoty Europejskiej przez Traktat o UE) oraz Komitetowi Konsultacyjnemu, istniejącemu w strukturze Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. W niektórych, istotnych z punktu widzenia rozwoju społeczno-gospodarczego sprawach, jak np. swobodny przepływ siły roboczej, prawo osiedlania się, komunikacja i transport, kształcenie ogólne i zawodowe, ochrona zdrowia, sieci transeuropejskie czy spójność gospodarcza i społeczna, Komisja Europejska i Rada UE mają obowiązek przeprowadzenia konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym. W przypadku Komitetu Regionów obowiązek taki występuje m.in. w odniesieniu do legislacji związanej z kształceniem ogólnym i zawodowym, kulturą, ochroną zdrowia, transportem, sieciami transeuropejskimi oraz spójnością gospodarczą i społeczną.

Rola Trybunału Sprawiedliwości

Porządek prawny Unii Europejskiej jest stale wzbogacany o orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości, dokonującego interpretacji prawa wspólnotowego. Trybunał Sprawiedliwości jest instancją ostateczną. Rozstrzyga on m.in. spory pomiędzy państwami na tle wykładni prawa traktatowego. Również Komisja Europejska może wystąpić do Trybunału z powództwem przeciw danemu państwu członkowskiemu, nie wywiązującemu się z przyjętych w traktatach zobowiązań.

Orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości przeciwko któremuś państwu członkowskiemu ma charakter deklaratywny, stwierdzający stan prawny. Trybunał nie może natomiast w sposób bezpośredni nakazać danemu państwu usunięcia rozbieżności prawnych lub też uchylić niezgodny - jego zdaniem - przepis prawny istniejący w danym państwie. Jeśli państwo nie stosuje się do orzeczenia Trybunału, Komisja Europejska jest upoważniona do wyrażenia swej opinii na ten temat, a następnie - do ponownego wniesienia sprawy do Trybunału Sprawiedliwości, przedkładając równocześnie Trybunałowi propozycję nałożenia na dane państwo określonej kary pieniężnej.Trybunał Sprawiedliwości kontroluje też legalność aktów prawnych wydawanych przez upoważnione instytucje UE, pociągających za sobą skutki prawne dla stron trzecich.

RYNEK WEWNĘTRZNY UNII EUROPEJSKIEJ

Rynek wewnętrzny (Internal Market), będący jednocześnie jednolitym rynkiem (Single Market) jest zdefiniowany w Art. 7a Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (według jednolitego tekstu z 1992 r.) jako obszar bez granic wewnętrznych, na którym zostaje zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału.

Rynek ten stanowi rdzeń pierwszego filaru Unii Europejskiej, obejmującego problematykę ekonomiczną i społeczną. Integracja europejska, która ewoluowała od wspólnego rynku i unii celnej (utworzonych na mocy Traktatu Rzymskiego z 1957 r. powołującego EWG), do rynku wewnętrznego (w wyniku Jednolitego Aktu Europejskiego z 1986 r.), została z biegiem czasu wzbogacona o Unię Gospodarczą i Walutową, a w jej ramach o wspólny pieniądz - euro (w rezultacie Traktatu z Maastricht z 1992 r.). Istnienie wspólnego pieniądza powinno zapewnić jeszcze lepsze funkcjonowanie rynku wewnętrznego w ramach strefy euro.

Rynek wewnętrzny Unii Europejskiej nie jest oczywiście zamierzeniem samym w sobie. Jego istotą jest osiąganie wielorakich celów służących społeczności europejskiej: zrównoważonego i trwałego rozwoju, uwzględniającego potrzeby środowiska naturalnego; wysokiego poziomu zatrudnienia oraz godziwej ochrony socjalnej; lepszych standardów życia i jego jakości oraz spójności gospodarczej i społecznej. Odpowiednio funkcjonujący rynek wewnętrzny bez granic ma wpływać na poprawę wyników gospodarczych państw członkowskich dzięki oddziaływaniu na rzecz lepszej alokacji czynników produkcji, umożliwieniu zwiększenia skali produkcji i osiągnięciu płynących z tego korzyści, zapewnieniu swobody konkurencji i stwarzaniu zachęt do inwestowania. Konsumenci dokonujący zakupów na rynku wewnętrznym są lepiej poinformowani oraz lepiej chronieni przed ewentualnymi niebezpieczeństwami wynikającymi z zakupu danego towaru czy usługi. System kontroli przestrzegania istniejących przepisów, został pomyślany tak, aby mógł skutecznie działać wewnątrz jednolitego rynku, a nie w momencie przekraczania granic narodowych przez towar.

U podstaw Jednolitego Aktu Europejskiego z 1986 r. legła Biała Księga Komisji Wspólnot Europejskich w sprawie utworzenia jednolitego rynku wewnętrznego z czerwca 1985 r. Nakreśliła ona strategię dojścia do tego rynku przed końcem 1992 r., poprzez przyjęcie 282 aktów prawnych. Jej generalnym założeniem był odwrót od "instytucjonalnej", szczegółowej harmonizacji prawa. Harmonizacja prawa w ramach jednolitego rynku miała być przede wszystkim "funkcjonalna", odwołując się do zasady "wzajemnego uznania". Tam, gdzie nie można było skorzystać z zasady wzajemnego uznania, zastosowano tzw. Nowe Podejście do Technicznej Harmonizacji i Normalizacji. Zgodnie z nim, Rada UE określa w formie dyrektyw tylko podstawowe, ogólnie sformułowane wymogi bezpieczeństwa i zdrowia, ochrony środowiska i konsumentów, natomiast szczegóły techniczne są zawarte w Normach Europejskich.

Rynek wewnętrzny Unii Europejskiej uzyskał, dzięki Jednolitemu Aktowi Europejskiemu, wymiar wspólnotowy, który został jeszcze bardziej wzmocniony w wyniku Traktatu z Maastricht z 1992 r. i Traktatu Amsterdamskiego z 1997 r. Zasadnicza większość decyzji podejmowanych przez Radę UE, dotyczących problematyki rynku wewnętrznego, zapada kwalifikowaną większością głosów. Odstępstwa od tej zasady dotyczą przede wszystkim polityki podatkowej, przepływu osób oraz interesów i praw pracowników.

Idea jednolitego rynku, bez wewnętrznych granic państwowych, opiera się na wysokim poziomie wzajemnego zaufania oraz na równoważności systemów regulacyjnych. Każde znaczące niepowodzenie w stosowaniu wspólnych zasad w jakiejkolwiek części jednolitego rynku stwarza zagrożenie dla reszty systemu i podważa jego integralność. Dlatego Komisja Europejska ma obowiązek bacznego czuwania nad przestrzeganiem reguł przez wszystkich uczestników rynku i została wyposażona w instrumenty kontrolno-represyjne wobec rządów państw członkowskich nie wykazujących odpowiedniego stopnia zdyscyplinowania. Ostateczną instancją w tym względzie jest Europejski Trybunał Sprawiedliwości

Zasady

Traktat o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (według tekstu z 1992 r.) określił podstawowe reguły gwarantujące osiągnięcie celów przyświecających stworzeniu rynku wewnętrznego. Wynikają one m.in. z następujących zapisów Traktatu:

- Art. 6 zabrania dyskryminacji ze względów narodowościowych, zarówno pomiędzy państwami członkowskimi, jak i ich obywatelami;

- Art. 8a zapewnia prawo obywateli do swobodnego poruszania się i osiedlania na całym terytorium Unii;

- Art. 9-12 zawierają postanowienie o zniesieniu ceł oraz podatków mających równoważny do ceł skutek dla wymiany pomiędzy państwami członkowskimi;

- Art. 30-36 zakazują stosowania restrykcji ilościowych i środków mających równoważny do nich skutek dla wzajemnego handlu towarami oraz określają warunki dla wyjątków;

- Art. 37 zabrania jakichkolwiek form dyskryminacji ze strony monopoli państwowych;

- Art. 48-51 ustanawiają zasady, które zapewniają swobodny przepływ pracowników; Art. 52-57 zapewniają osobom swobodę przenoszenia się i podejmowania działalności gospodarczej na własny rachunek, a Art. 58 gwarantuje to przedsiębiorcom;

- Art. 59-66 zapewniają swobodę świadczenia usług;

- Art. 73 b znosi restrykcje i zapewnia swobodę przepływu kapitału;

- Art. 85-86 zabraniają przedsiębiorstwom zachowań sprzecznych ze swobodą konkurencji;

- Art. 90 zapewnia, iż reguły konkurencji stosuje się w równej mierze do przedsiębiorstw publicznych jak i przedsiębiorstw, którym udzielono szczególnych lub wyłącznych uprawnień;

- Art. 92 precyzuje warunki udzielania przez państwo pomocy swoim przedsiębiorstwom, mając na względzie ochronę integralności jednolitego rynku;

- Art. 95 nakłada na państwa członkowskie obowiązek nie stosowania dyskryminacji w sprawach fiskalnych.

Swobodny przepływ towarów

Pierwszą z tzw. czterech wolności stanowiących podstawę rynku wewnętrznego UE jest swobodny przepływ towarów. Na rynku nie ma granic, a więc i barier celnych. Wszystkie towary podlegają tym samym normom i wymogom certyfikacyjnym i powinny być obłożone takimi samymi podatkami. Osiągnięcie tak daleko posuniętej liberalizacji obrotów towarami pomiędzy państwami członkowskimi wymagało zniesienia wszelkich barier taryfowych oraz pozataryfowych - np. fiskalnych, jakościowych czy ilościowych. Zasada swobodnego przepływu towarów dotyczy zarówno wyrobów przemysłowych, jak i produktów rolnych oraz spożywczych. Państwa członkowskie mają co prawda możliwość wprowadzenia ograniczeń importowych, eksportowych lub w tranzycie jeśli wymagają tego względy moralności publicznej, porządku i bezpieczeństwa publicznego, ochrony zdrowia i życia ludzi, ochrony zwierząt i roślin, ochrony narodowych dóbr kultury oraz ochrony własności przemysłowej lub handlowej, jednak takie kroki nie mogą służyć jakiejkolwiek dyskryminacji ani spełniać roli ukrytych restrykcji w handlu wzajemnym.

Usługami są wszelkie świadczenia wykonywane najczęściej odpłatnie, zwłaszcza świadczenia realizowane w ramach prowadzonej działalności handlowej, przemysłowej, rzemieślniczej oraz wolnych zawodów (np. lekarza czy prawnika). Zasada swobodnego przepływu usług oznacza więc - z jednej strony - prawo do zakupywania usług zagranicznych, świadczonych przez podmioty z krajów partnerskich, zarówno na terytorium własnego kraju jaki i kraju siedziby usługodawcy, a - z drugiej strony - prawo do sprzedaży takich usług, w tym podejmowania i wykonywania pracy na własny rachunek, zakładania i prowadzenia przedsiębiorstw, spółek, agencji oraz filii.

Liberalizacja handlu usługami w ramach Wspólnot Europejskich napotykała na liczne bariery związane ze specyfiką działalności usługowej, odmiennością stosowanej przez poszczególne państwa legislacji i daleko posuniętą szczegółowością narodowych regulacji (przede wszystkim w dziedzinie usług finansowych, ubezpieczeniowych i transportowych). Niektóre gałęzie usług, w tym telekomunikacja, energetyka i transport lotniczy, były w krajach członkowskich tradycyjnie zdominowane przez narodowe monopole. W tej sytuacji, prawie połowa z 282 przewidzianych w Białej Księdze Komisji Europejskiej działań dostosowawczych w sferze rynku wewnętrznego odnosiła się do usług. Tym niemniej, szczegółowa harmonizacja przepisów państw członkowskich w tej dziedzinie okazała się niemożliwa i trzeba było się ograniczyć do minimalnej harmonizacji na szczeblu Wspólnoty, przy równoczesnym przyjęciu zasady wzajemnego uznawania przepisów stosowanych w poszczególnych państwach.

Swoboda przepływu osób

Prawo obywateli Unii Europejskiej do swobodnego przemieszczania się - to prawo do pracy, życia, osiedlania się i korzystania ze zdobyczy socjalnych w jakimkolwiek miejscu na terenie UE, bez względu na przynależność państwową.

Początkowo prawo zamieszkania w dowolnym państwie członkowskim dotyczyło w zasadzie tylko osób aktywnych ekonomicznie (pracowników najemnych, osób zakładających przedsiębiorstwo, usługodawców) i ich rodzin, a następnie zostało rozciągnięte na studentów, emerytów oraz pozostałych obywateli państw członkowskich, jeśli posiadają oni wystarczające środki na utrzymanie i są ubezpieczeni.

Unijna legislacja w tej dziedzinie rynku wewnętrznego ma na celu m.in. zapewnienie harmonijnego rozwoju rynku pracy i dostępu do niego wszystkim zainteresowanym (bez względu na przynależność państwową), stworzenie warunków do wzajemnego uznawania dyplomów oraz zagwarantowanie przemieszczającym się osobom wszelkich praw socjalnych, również w dziedzinie edukacji i ochrony zdrowia.

Swoboda przepływu kapitału

Zasada swobodnego przepływu kapitału odnosi się do samodzielnych transakcji finansowych, nie związanych z przepływem towarów, usług czy osób. Stanowi ona zarazem niezbędny warunek korzystania z pozostałych swobód, np. prowadzenia działalności gospodarczej na terenie innego państwa członkowskiego.

W praktyce, liberalizacja przepływów kapitałowych wewnątrz WE przebiegała z dużymi oporami. Odnośne regulacje są bowiem ważnym instrumentem polityki utrzymywania równowagi bilansu płatniczego i mogą zadecydować o stanie całej gospodarki. Dopiero w 1988 r. ówczesna Rada Ministrów podjęła decyzję o całkowitej liberalizacji sektora finansowego do 1 stycznia 1990 r., a stosowna dyrektywa zniosła ograniczenia w transferze kapitału pomiędzy osobami zamieszkałymi w różnych państwach członkowskich. Na mocy Traktatu z Maastricht, w ramach uzgodnionego pierwszego etapu dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej, zakazano - począwszy od 1 stycznia 1994 r. - wszelkich ograniczeń w przepływie kapitału między państwami członkowskimi UE. Wprowadzona swoboda przepływu kapitału powinna z biegiem czasu doprowadzić do ukształtowania się wspólnego rynku usług finansowych i papierów wartościowych. Obywatele UE uzyskali prawo nieskrępowanego wyboru miejsca zakładania swych rachunków bankowych i utrzymywania lokat oraz dokonywania operacji bankowych we wszystkich krajach członkowskich. Wraz z dochodzeniem do pełnej Unii Gospodarczej i Walutowej przez państwa strefy euro, termin "swoboda przepływu kapitału" straci - w kontekście relacji wewnętrznych między tymi państwami - rację bytu.

EMU i EURO

Utworzenie Unii Gospodarczej i Walutowej (Economic and Monetary Union - EMU) oraz przyjęcie wspólnego pieniądza - euro - ukoronowało przebieg dotychczasowych procesów integracyjnych w Europie. Budowa EMU ma się zakończyć 1 stycznia 2002 r., kiedy euro stanie się jedyną walutą obowiązującą na terenie strefy euro, obejmującej dwanaście państw: Austrię, Belgię, Finlandię, Francję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię, Włochy i od 1 stycznia 2001 r. Grecję. W strefie euro żyje dziś ponad 300 mln ludzi, którzy wytwarzają ponad 18 proc. światowego produktu i generują 20 proc. światowego eksportu.

Unię Gospodarczą i Walutową uważa się za czynnik, który przesądzi o właściwym funkcjonowaniu jednolitego rynku europejskiego . Istnienie wspólnego pieniądza wyeliminuje wpływ kursów wymiany walut krajowych na rozwój handlu i przepływy kapitału. Rynek stanie się bardziej przejrzysty, a ceny łatwiej porównywalne, co powinno korzystnie oddziaływać na alokację czynników produkcji. Wymagana w EMU dbałość Europejskiego Banku Centralnego o stabilność cen powinna umożliwić, na dłuższą metę, utrzymywanie niskiego oprocentowania. W ostatecznym wyniku, oczekuje się korzystnego wpływu EMU na tempo rozwoju gospodarczego krajów członkowskich, wzrost poziomu dobrobytu społeczeństw i wzrost zatrudnienia.

Bezpośredni, korzystny efekt EMU powinien się uwidocznić w postaci eliminacji kosztów wymiany pieniądza wewnątrz strefy euro. Dotyczy to zarówno kosztów ponoszonych przez zagranicznych podróżnych, jak i przy transakcjach eksportowo-importowych w odniesieniu do towarów i usług. Koszty te są oceniane na 0,3-0,4 proc. produktu krajowego Unii Europejskiej, tj. 20-25 mld euro.

Unia Europejska należy do światowych potęg handlowych, toteż jej wspólna waluta - euro - powinna z biegiem czasu stać się jedną z głównych walut transakcyjnych i rezerwowych na świecie. Ułatwi to firmom europejskim działanie w ramach gospodarki globalnej. Europa, wyposażona we wspólny, doceniany na świecie pieniądz, będzie mogła efektywnie współdziałać na rzecz stabilności międzynarodowego systemu finansowego. Rezygnując ze swojego pieniądza i narodowej polityki monetarnej, państwa członkowskie EMU zyskują wspólną, wzmocnioną suwerenność walutową.

Droga do EMU

Plan stworzenia unii walutowej dyskutowany był w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej począwszy od wczesnych lat 60-tych, jednak jego realizacja trwała ponad trzydzieści lat.

Od Traktatu Rzymskiego do raportu Wernera

W Traktacie Rzymskim, powołującym do życia EWG, nie przewidziano utworzenia unii walutowej. Artykuły 105-109 Traktatu dotyczyły wyłącznie ogólnych zagadnień współpracy walutowej. Na mocy Traktatu powołano Komitet Walutowy (Monetary Committee) - ciało doradcze Rady Ministrów i ówczesnej Komisji Wspólnot Europejskich.

Kraje członkowskie EWG należały wówczas, obok innych krajów, w tym Stanów Zjednoczonych i Japonii, do systemu finansowego z Bretton Woods, a ich waluty miały stałe kursy wobec dolara amerykańskiego, wymienialnego na złoto. Narastające z biegiem czasu zjawiska kryzysowe w międzynarodowym systemie walutowym wydobyły na światło dzienne potrzebę podjęcia wewnętrznej współpracy walutowej. Na szczycie EWG w Hadze w grudniu 1969 r. uzgodniono utworzenie w przyszłości Unii Gospodarczej i Walutowej oraz powołano komitet pod przewodnictwem Pierre'a Wernera (ówczesnego premiera Luksemburga), celem stworzenia planu dojścia do EMU w okresie do 1980 r.

Grupa Wernera przedstawiła swój raport w październiku 1970 r., proponując dojście do EMU w ciągu 10 lat, w trzech etapach. Ostatecznym celem miało być osiągnięcie pełnej swobody wymiany walut, swobody przepływu kapitału oraz zablokowanie relacji wymiennych walut państw członkowskich lub nawet zastąpienie tych walut wspólnym pieniądzem. W raporcie przewidziano powołanie wspólnej instytucji finansowej, początkowo o charakterze konsultacyjnym, która z czasem miała się ewentualnie przekształcić we wspólny bank centralny.

Od raportu Wernera do Europejskiego Systemu Walutowego

Państwa członkowskie EWG zgodziły się zasadniczo w marcu 1971 r. na trzyfazowe dojście do EMU, ale nie uzgodniły wielu potrzebnych do realizacji tego programu szczegółów. Plany legły w gruzach wraz z upłynnieniem dolara w sierpniu 1971 r., w warunkach braku stabilności na międzynarodowych rynkach finansowych. W marcu 1972 r. "Szóstka" spróbowała znaleźć rozwiązanie tworząc tzw. "wąż w tunelu" ("wąż" był mechanizmem utrzymywania pod kontrolą wahań kursów walut państw członkowskich EWG w określonych ramach - "tunelu" - wobec dolara).

Nowa propozycja utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej została złożona w 1977 r. przez Roya Jenkinsa, ówczesnego przewodniczącego Komisji Wspólnot Europejskich. Posłużyła ona do opracowania przez Francję i Niemcy zmodyfikowanego, ograniczonego planu współpracy walutowej, który został przedstawiony na spotkaniu Rady Europejskiej w kwietniu 1978 r. i uzyskał jej akceptację. Plan zaowocował utworzeniem 13 marca 1979 r. Europejskiego Systemu Walutowego (European Monetary System - EMS). Podstawowymi trzema elementami składowymi EMS były: europejska jednostka walutowa (European Currency Unit - ECU), mechanizm kursowy (Exchange Rate Mechanism - ERM) oraz system wzajemnych kredytów między bankami centralnymi. W ramach nowego "węża" zaprzestano ustalania kursów wobec dolara, powiązano natomiast kursy walut państw członkowskich pomiędzy sobą i z ECU. Ustalono dość wąski przedział wahań kursowych w granicach +/-2,25% od kursu centralnego, tylko dla niektórych walut zezwolono na przedział +/-6%. Z biegiem czasu, w wężu znalazły się wszystkie waluty państw członkowskich EWG (z wyjątkiem greckiej drachmy), ale jesienią 1992 r. - w warunkach zamieszania na rynkach finansowych - z systemu wycofano brytyjskiego funta i włoskiego lira. Rok później, znacznie poszerzono pasmo wahań kursowych do +/-15%. W celu obrony własnej waluty przed zmianą kursu przekraczającą dozwolony przedział, państwa członkowskie były zobowiązane do interwencji na rynku, a przypadku wystąpienia poważnych trudności finansowych - mogły ubiegać się o pomoc kredytową z Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej.

Utworzona w ramach Europejskiego Systemu Walutowego europejska jednostka walutowa ECU była sztuczną walutą, spełniającą w stopniu ograniczonym funkcje pieniądza na międzynarodowym rynku towarowym i finansowym. W zamyśle, miała ona stanowić łącznik pomiędzy Europejskim Systemem Walutowym a przyszłą Unią Gospodarczą Walutową, z prawdziwym, wspólnym pieniądzem.

Od Europejskiego Systemu Walutowego do Traktatu z Maastricht

Europejski System Walutowy spełnił dość dobrze swoją rolę, a stopień fluktuacji kursów walut państw członkowskich EWG wyraźnie się w latach 80-tych zmniejszył. Tym niemniej, postępy w budowie jednolitego rynku, a także względy polityczne i dążenie do zacieśnienia integracji skłoniły państwa członkowskie do dalszych kroków w kierunku dojścia do EMU. W czerwcu 1988 r. na spotkaniu Rady Europejskiej w Hanowerze postanowiono powołać Komitet ds. Badań nad Unią Gospodarcza i Walutową, pod kierownictwem Jacquesa Delorsa, ówczesnego przewodniczącego Komisji. Komitet przedstawił w kwietniu 1989 r. raport określający cele przyszłej unii walutowej, za które uznał m.in. pełną liberalizację przepływów kapitału, pełną integrację rynków finansowych, całkowitą i nieodwracalną wymienialność walut, nieodwołalne związanie ze sobą kursów walut, a następnie - możliwe zastąpienie narodowych walut wspólnym pieniądzem. Komitet Delorsa zaproponował osiągnięcie pełnej Unii Gospodarczej i Walutowej w trzech etapach, poprzez stopniowe zacieśnianie koordynacji polityki gospodarczej i walutowej, aż do powołania niezależnego Europejskiego Banku Centralnego (European Central Bank) i stworzenia wspólnej waluty. Podkreślono również w raporcie potrzebę zdyscyplinowania polityki fiskalnej państw, które wejdą w skład EMU.

W oparciu o raport Komisji Delorsa, Rada Europejska na swym posiedzeniu w Madrycie w czerwcu 1989 r. postanowiła rozpocząć realizację pierwszego etapu EMU od lipca 1990 r., wraz z wprowadzeniem pełnej liberalizacji przepływów kapitału między ośmioma państwami członkowskimi EWG (pozostałe cztery państwa miały zliberalizować swe rynki kapitałowe w ciągu kilku lat). Rada Europejska podjęła też decyzję zwołania w grudniu 1990 r. konferencji międzyrządowej w celu przygotowania zmian traktatowych, niezbędnych do zakończenia budowy EMU. Stosowny Traktat o UE z Maastricht został podpisany 7 lutego 1992 r. i wszedł w życie 1 listopada 1993 r. Na jego mocy wprowadzono do Traktatu Rzymskiego o EWG poprawki i uzupełnienia dotyczące budowy Unii Gospodarczej i Walutowej.

Trzy etapy

Pierwszy etap realizacji EMU trwał od lipca 1990 r. do końca 1993 r. W tym czasie kraje Wspólnot Europejskich miały zapewnić pełną swobodę przepływu kapitału, poprawić funkcjonowanie Europejskiego Systemu Walutowego i zacieśnić współpracę pomiędzy bankami centralnymi.

W drugim etapie, zaplanowanym od początku 1994 r. do końca 1996 r., lub najpóźniej - do końca 1998 r., postanowiono utworzyć we Frankfurcie nad Menem Europejski Instytut Walutowy (European Monetary Institute), będący zalążkiem przyszłego Europejskiego Banku Centralnego. Głównym zadaniem Instytutu była poprawa koordynacji polityki pieniężnej krajów członkowskich. Do końca tego etapu banki centralne krajów członkowskich miały uzyskać pełną niezależność od rządów. Kontynuowano koordynację narodowych polityk gospodarczych i walutowych, a także proces dochodzenia do zbieżności podstawowych wskaźników gospodarczych. Na podstawie kilku takich wskaźników ujętych w Protokóle do Traktatu z Maastricht, znanych jako kryteria zbieżności (konwergencji), miała nastąpić kwalifikacja krajów członkowskich UE do uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej.

W Protokóle do Traktatu z Maastricht ustalono pięć takich kryteriów, warunkujących uczestnictwo w trzeciej fazie EMU:

1. Kryterium stabilności cen: średnia stopa inflacji w roku poprzedzającym ocenę gotowości do EMU nie może przekraczać średniego wskaźnika inflacji odnotowanego w tym samym czasie w trzech krajach o najniższej dynamice cen; więcej niż o 1,5 pkt. proc.;

2. Kryterium deficytu budżetowego: udział deficytu sektora rządowego w produkcie krajowym brutto (PKB) mierzonym w cenach rynkowych, w roku poprzedzającym ocenę gotowości do EMU, nie powinien przekraczać 3 proc.

3. Kryterium długu publicznego: udział zadłużenia publicznego w PKB w roku poprzedzającym ocenę nie powinien przekraczać 60 proc.;

4. Kryterium stóp procentowych: średnia nominalna, długookresowa stopa procentowa w roku poprzedzającym ocenę nie powinna być wyższa o więcej niż 2 pkt. proc. od średniej stopy procentowej w trzech krajach o najniższym poziomie inflacji;

5. Kryterium udziału w mechanizmie kursowym Europejskiego Systemu Walutowego: kraj aspirujący do przystąpienia do trzeciej fazy EMU powinien być przynajmniej przez dwa lata poprzedzające badanie członkiem Europejskiego Systemu Walutowego i respektować normalny przedział wahań kursów walut przewidziany w ramach mechanizmu kursowego.

Na szczycie UE w Madrycie w grudniu 1995 r. wyrażono wolę przejścia do trzeciego etapu EMU począwszy od 1 stycznia 1999 r. Ustalono też nazwę przyszłej wspólnej waluty - euro. Postanowiono, że banknoty będą miały nominały 5, 10, 20, 50, 100, 200 i 500 euro. Będzie też osiem monet, o wartości począwszy od 2 do 1/100 euro (później nadano jej nazwę centa).

W grudniu 1996 r. w Dublinie, Rada Europejska przyjęła Pakt na rzecz Stabilności i Rozwoju, będący swoistym kodeksem postępowania w zakresie spełniania budżetowego kryterium zbieżności. Pakt ten ma zapewnić dyscyplinę fiskalną i stabilność cen na terenie Unii Gospodarczej i Walutowej.

Kwalifikacja krajów do udziału w EMU została zaplanowana na wczesną wiosnę 1998 r. Komisja Europejska zarekomendowała w marcu tego roku 11 krajów, które spełniły kryteria konwergencji: Austrię, Belgię, Finlandię, Francję, Hiszpanię, Holandię, Irlandię, Luksemburg, Niemcy, Portugalię i Włochy. Z własnej woli poza strefą euro pozostały i dalej pozostają Dania, Szwecja i Wielka Brytania, a Grecji nie udało się spełnić wymaganych kryteriów.

Parlament Europejski przyjął propozycję Komisji Europejskiej 30 kwietnia 1998 r., a szefowie państw i rządów potwierdzili listę państw przechodzących 1 stycznia 1999 r. do trzeciego etapu EMU podczas specjalnego spotkania na szczycie Rady ds. Gospodarki i Finansów (ECOFIN) w Brukseli, 1-3 maja. Do końca 1998 r. przyjęto całość potrzebnej w tym kontekście legislacji. W lipcu 1998 r. nastąpiła formalna inauguracja działalności Europejskiego Banku Centralnego, którego prezesem został Wim Duisenberg.

Trzeci etap EMU rozpoczął się, zgodnie z planem, 1 stycznia 1999 r. i ma trwać do 31 grudnia 2001 r. Z początkiem 1999 r. została wprowadzona wspólna waluta - euro, a przestała istnieć ECU, która została zastąpiona przez euro w stosunku 1:1. Nastąpiło nieodwołalne usztywnienie kursów centralnych walut wobec euro, a w konsekwencji także i wobec siebie. Euro jest samodzielną i pełnoprawną jednostką pieniężną i jest stosowane w rozliczeniach bezgotówkowych, natomiast banknoty i monety narodowe zachowują ważność do momentu wprowadzenia euro do powszechnego obiegu, co ma nastąpić w okresie od 1 stycznia do 30 czerwca 2002 r. Po tej dacie banknoty i monety euro uzyskają status jedynego prawnego środka płatniczego wewnątrz strefy euro.

W trakcie trzeciego etapu EMU wszystkie ceny na terenie strefy euro powinny być podawane podwójnie - w walucie narodowej i w euro, co ułatwi przyzwyczajenie się do nowej waluty. Banki mogą oferować swoje usługi zarówno w walutach narodowych, jak i w euro. Przedsiębiorstwa obowiązuje zasada ciągłości umów, bez względu na sposób ustalenia ceny. Będą one mogły prowadzić rachunkowość podwójnie, w walucie narodowej i w euro, ale z dniem 1 stycznia 2002 r. muszą przejść na nowy system.

Na skutek przystąpienia Grecji do strefy euro, z dniem 1 stycznia 2001 r. liczba krajów zakwalifikowanych do trzeciego etapu EMU, wzrosła do dwunastu. Na wniosek Komisji Europejskiej z 3 maja 2000 r., odpowiednia decyzja w tej sprawie zapadła na forum Rady ECOFIN, zebranej w nadzwyczajnym składzie szefów państw i rządów 19 czerwca 2000 r. w Santa Maria da Fiera (Portugalia).

Polska a EMU

Uczestnictwo w Unii Gospodarczej i Walutowej nie jest warunkiem przystąpienia do Unii Europejskiej, jednak w perspektywie kilkuletniej - po spełnieniu wymaganych kryteriów i udziale w Europejskim Systemie Walutowym II - Polska będzie mogła wejść w skład strefy euro. Polscy obywatele będą wówczas otrzymywać swe dochody w euro i dokonywać wydatków, zarówno na terenie Polski, jak i w pozostałych krajach EMU, również w euro, bez ponoszenia kosztów wymiany, a polscy producenci, eksporterzy i importerzy przestaną być narażeni na ryzyko kursowe.

SUBSYDIARNOŚĆ

Subsydiarność jest jedną z podstawowych zasad ustrojowych Unii Europejskiej. W uproszczeniu zasada ta oznacza, że na szczeblu wspólnotowym powinny być podejmowane tylko te działania, które zapewniają większą skuteczność i efektywność, niż w przypadku, gdyby prowadzenie stosownych akcji pozostawić w wyłącznej kompetencji rządów poszczególnych państw członkowskich. Tak więc, subsydiarność - w kontekście Unii Europejskiej - odnosi się z jednej strony do podziału zadań między organami Wspólnot Europejskich a administracjami rządowymi (również władzami regionalnymi lub lokalnymi), a z drugiej - dotyczy zakresu prawodawstwa wspólnotowego, zarówno w aspekcie tematyki, jak i charakteru regulacji.

Należy dodać, że subsydiarność jest zarazem bardzo ważną cechą ustrojową demokratycznych państw, które tworzą Unię Europejską. W kontekście narodowym oznacza ona, że wszelkie decyzje powinny zapadać na szczeblu możliwie najbliższym obywatelom, a więc raczej w gminach, regionach itp. niż w centrum administracyjno-rządowym.

Idea subsydiarności sięga swymi korzeniami czasów starożytnych. Wywodzi się ona z filozofii polityki i przewija się przez cały nurt europejskiej myśli politycznej. Obecna też jest w nauce Kościoła. Termin "subsydiarność" wywodzi się z łacińskiego słowa subsydium, oznaczającego pomoc, wsparcie, siły rezerwowe. Sam ten termin sugeruje więc, że władza powinna mieć znaczenie pomocnicze, wspierające w stosunku do działań jednostek, które ją ustanowiły. Koncepcja subsydiarności - w odniesieniu do państwa - zakłada wobec tego istnienie społeczeństwa obywatelskiego, zaangażowanego w rozwiązywanie swoich problemów. Przenosząc to rozumowanie na szczebel wspólnotowy dochodzimy do wniosku, że Unia Europejska jest powołana do spełniania celów, z którymi wchodzące w jej skład państwa nie poradziłyby sobie równie dobrze w pojedynkę, lub w gronie kilku państw. W ten oto sposób zasada subsydiarności legitymizuje sens istnienia Unii Europejskiej, a zarazem podkreśla jej demokratyczny charakter.

Umocowanie traktatowe

Od początku swego istnienia, Wspólnoty Europejskie uwzględniały zasadę subsydiarności, chociaż nie znajdowała ona przez dłuższy czas odzwierciedlenia w zapisach traktatowych.

Zasada subsydiarności została wprowadzona do uregulowań ustawowych Wspólnot Europejskich dopiero przez Traktat z Maastricht (http://www.europa.eu.int/abc/obj/treaties/en/entoc01.htm)

z 7 lutego 1992 r. Fakt ten był interpretowany jako wyraz kompromisu pomiędzy tzw. eurosceptykami, którzy nie chcieliby dopuścić do dalszego rozwoju uprawnień na szczeblu wspólnotowym i opowiadają się za integracją na zasadzie w miarę luźnej współpracy państw członkowskich, a tzw. euroentuzjastami - widzącymi przyszłość europejskiej integracji w stworzeniu Europy federalnej.

Artykuł 3b Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (według tekstu ustalonego w Maastricht) odnosi się do zasady subsydiarności w sposób następujący: "Wspólnota działa w ramach uprawnień przyznanych jej niniejszym Traktatem i celów w nim wyznaczonych. W zakresie, który nie podlega jej wyłącznej kompetencji, Wspólnota podejmuje działania, zgodnie z zasadą subsydiarności, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych działań nie mogą być zrealizowane w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, natomiast z uwagi na skalę lub skutki proponowanych działań, mogą one zostać lepiej zrealizowane przez Wspólnotę. Żadne działanie Wspólnoty nie wykroczy poza to, co jest konieczne do osiągnięcia celów określonych w niniejszym Traktacie".

Odniesienia do zasady subsydiarności są też obecne w Preambule Traktatu o Unii Europejskiej: "Sygnatariusze....gotowi kontynuować proces tworzenia coraz ściślejszego związku pomiędzy narodami Europy, w którym decyzje podejmowane są na szczeblu jak najbliższym obywatelowi, zgodnie z zasadą subsydiarności... postanowili ustanowić Unię Europejską". Z kolei zgodnie z Artykułem A, "..Niniejszy Traktat stanowi nowy etap w procesie tworzenia coraz ściślejszego związku pomiędzy narodami Europy, w którym decyzje są podejmowane na szczeblu jak najbliższym obywatelowi...", a Artykuł B stanowi, iż "...Cele Unii będą osiągane w oparciu o niniejszy Traktat, zgodnie z przewidzianymi w nim warunkami i harmonogramem, poszanowaniem zasady subsydiarności określonej w artykule 3b Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską..." .

Zasięg działania Artykułu 3b Traktatu o WE (a więc zasady subsydiarności) jest ograniczony - jak wynika z treści tego artykułu - do dziedzin, w których Wspólnota nie ma wyłącznych kompetencji. Takie wyłączne kompetencje posiada zaś Wspólnota w prawie wszystkich kwestiach dotyczących rynku wewnętrznego, w tym: polityce handlowej (http://europa.eu.int/comm/trade/index_en.htm), eliminacji przeszkód w funkcjonowaniu podstawowych wolności (swobody przepływu towarów (http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/goods/index.htm),

usług (http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/services/services/), pracowników (http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/people/index.htm)

i kapitału (http://europa.eu.int/comm/internal_market/en/finances/index.htm), organizacji rynków rolnych (http://europa.eu.int/comm/dg06/markets/index_en.htm), reguł konkurencji (http://europa.eu.int/pol/comp/index_en.htm), ochronie zasobów rybnych, a także odnośnie podstawowych elementów polityki transportowej (http://europa.eu.int/pol/trans/index_en.htm).

Poza dziedzinami, w których Wspólnota cieszy się wyłącznymi kompetencjami, pierwszeństwo kompetencyjne należy do państw członkowskich. Zgodnie z cytowanym powyżej Art. 3b Traktatu o WE, proponowane działania są podejmowane przez Wspólnotę tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim nie mogą być skutecznie zrealizowane przez państwa członkowskie. Ocena możliwej skuteczności działań podejmowanych w pojedynkę oraz wspólnie należy zasadniczo do Komisji Europejskiej (http://europa.eu.int/comm/index_en.htm), która ma wyłączność inicjatywy legislacyjnej we Wspólnotach Europejskich.

Ogólne Stanowisko Rady Europejskiej z Edynburga

W niecały rok po zawarciu Traktatu z Maastricht, Rada Europejska zgromadzona w Edynburgu w grudniu 1992 r. przyjęła Ogólne Stanowisko w sprawie realizacji zasady subsydiarności i zastosowania Artykułu 3b Traktatu o WE. Dokument ten zawiera dość szczegółową interpretację wspomnianego Artykułu oraz wytyczne w kwestii badania zgodności propozycji działań Wspólnoty z postanowieniami tego Artykułu. Podejmuje próbę sprecyzowania wynikających z zasady subsydiarności obowiązków poszczególnych instytucji WE. Rada Europejska przedstawiła również propozycje zmodyfikowania niektórych istniejących przepisów oraz wprowadzenia nowych. Zaproponowano zarazem zawarcie międzyinstytucjonalnego porozumienia na temat współpracy w przestrzeganiu zasady subsydiarności między Parlamentem Europejskim, Radą UE i Komisją Europejską.

Rada Europejska zapowiada podejmowanie przez Komisję szerszych konsultacji poprzedzających złożenie każdej propozycji legislacyjnej, w tym konsultacji z państwami członkowskimi. Komisja Europejska, zgodnie z przyjętą procedurą, została zobowiązana do uzasadniania zgodności jej inicjatyw legislacyjnych z zasadą subsydiarności, a w przypadkach, kiedy zostanie to uznane za konieczne - powinna dołączyć do swych propozycji memorandum wyjaśniające. Ponadto, Komisja Europejska została zobowiązana do przedkładania Radzie Europejskiej i Parlamentowi Europejskiemu, za pośrednictwem Rady ds. Ogólnych, corocznych raportów na temat przestrzegania w Unii Europejskiej zasady subsydiarności.

Rada Europejska stwierdziła w swym Ogólnym Stanowisku, że zasada subsydiarności nie odnosi się do uprawnień przyznanych Wspólnocie Europejskiej na mocy Traktatu o WE, nie może też podważać prymatu prawa wspólnotowego nad narodowym.

Państwa członkowskie Unii Europejskiej uznały na szczycie w Edynburgu subsydiarność za koncepcję dynamiczną. Pozwala to na rozszerzenie zakresu działań Wspólnoty w przypadkach, kiedy okoliczności tego wymagają, i odwrotnie - na ich ograniczenie lub przerwanie, kiedy nie znajdują dłużej uzasadnienia.

Protokół - załącznik do Traktatu Amsterdamskiego

Kwestia subsydiarności stała się przedmiotem dość intensywnej dyskusji na forum konferencji międzyrządowej, która doprowadziła do zawarcia w 1997 r. (uzgodnienie tekstu - 17 czerwca, podpisanie - 2 października) Traktatu Amsterdamskiego. Osiągnięty konsensus znalazł odzwierciedlenie w "Protokole w przedmiocie stosowania zasad subsydiarności i proporcjonalności" dołączonym do tego Traktatu.

W Protokole znajdujemy wiele zapisów mających swe źródło we Wspólnym Stanowisku Rady Europejskiej z Edynburga. Podkreślono w nim, że stosowanie zasady subsydiarności nie może naruszać integralności prawa wspólnotowego, równowagi instytucjonalnej oraz relacji między prawem wspólnotowym a prawem narodowym państw członkowskich. Uznano, że podejmowanie wspólnych działań jest umotywowane w następujących przypadkach:

kiedy dane zagadnienie ma aspekt ponadnarodowy i nie może być rozwiązane w sposób skuteczny przez jedno lub kilka państw członkowskich,

kiedy działanie na szczeblu narodowym lub brak działania na szczeblu Wspólnoty stanowi naruszenie zobowiązań traktatowych,

kiedy działania prowadzone na poziomie Wspólnoty są korzystniejsze z uwagi na ich rozmiar i efekty.

Protokół sprecyzował obowiązki Komisji Europejskiej w odniesieniu do przestrzegania zasady subsydiarności.

Uwzględniona w tytule Protokołu zasada proporcjonalności oznacza, że formy działania Wspólnoty powinny być jak najprostsze. Akty mają być wydawane jedynie w niezbędnym zakresie, dyrektywy powinny być preferowaną formą legislacji w stosunku do rozporządzeń, a dyrektywy ramowe - stosowane możliwie zawsze wtedy, jeśli nie są konieczne uregulowania poprzez dyrektywy szczegółowe. Dyrektywy, zobowiązując państwa członkowskie do realizacji przyjętego wspólnie celu, pozostawiają im swobodę w zakresie wyboru form i metod.

Subsydiarność w praktyce

Traktatowe przyjęcie zasady subsydiarności i możliwie ścisłe jej sprecyzowanie w późniejszych dokumentach doprowadziło do dość istotnych zmian w sposobie pracy Komisji Europejskiej i funkcjonowania Wspólnot Europejskich. W 1992 r., jeszcze przed wejściem w życie Traktatu z Maastricht, wprowadzona została w ramach Komisji Europejskiej obowiązkowa procedura analizowania każdego projektu pod kątem subsydiarności, przed jego przedłożeniem Radzie i Parlamentowi. Komisja kieruje się obecnie większą selektywnością, prowadzącą do ograniczenia liczby i zakresu swoich inicjatyw. W każdej sytuacji, jeśli jest to możliwe, stara się znaleźć rozwiązania alternatywne wobec regulacji lub działań wspólnotowych.

Przed złożeniem propozycji legislacyjnych Komisja Europejska przeprowadza konsultacje z zainteresowanymi środowiskami. Przygotowuje potem dokumenty (tzw. Biała księga, Zielona księga), które porządkują wiedzę na dany temat i ułatwiają dyskusję.

Komisja przygotowała też i wprowadziła w życie obszerny program działań mających na celu weryfikację i uproszczenie przepisów prawnych.

Także w Traktacie Amsterdamskim (wszedł w życie 4 maja 1999 r.) zasada subsydiarności została doprecyzowana. Z pewnością jest to spójne z tendencją do regionalizacji Europy (procesem rozszerzania samodzielności i samorządności regionów, a także lokalnych jednostek terytorialnych) oraz z umacnianiem się społeczeństwa obywatelskiego.

WSPÓLNA POLITYKA WSPÓLNOTY EUROPEJSKIEJ

W Traktacie Rzymskim z 25 marca 1957 r., który powołał do życia Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), przewidziano prowadzenie wspólnej polityki mającej na celu wspieranie harmonijnego rozwoju wszystkich dziedzin gospodarki, trwałego i zrównoważonego wzrostu gospodarczego, szybkiego wzrostu stopy życiowej i zacieśnianie związków pomiędzy państwami członkowskimi. Pierwszym etapem realizacji tych założeń było stworzenie wspólnego rynku i stopniowe zbliżanie polityki gospodarczej krajów członkowskich. Środkiem budowy wspólnego rynku stała się polityka handlowa, polityka konkurencji, Wspólna Polityka Rolna oraz - w ograniczonym stopniu - polityka transportowa i społeczna.

Wraz z rozwojem Wspólnot Europejskich wspólną polityką objęto dziedziny uznane za istotne dla prawidłowego funkcjonowania rynku wewnętrznego, mające zarazem szerszy wymiar społeczny (polityka regionalna i strukturalna, polityka walutowa, ochrona środowiska, polityka w sferze badań naukowych i rozwoju, polityka w dziedzinie turystyki, polityka przemysłowa itd). Wspólne działania podjęto także w ramach polityki edukacyjnej i kulturalnej, w dziedzinie ochrony zdrowia oraz polityki konsumenckiej. Stopniowe próby zacieśniania współpracy w sferze politycznej zaowocowały stworzeniem, na mocy ustaleń Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht z 7 lutego 1992 r., tzw. drugiego filaru Unii Europejskiej, który obejmuje Wspólną Politykę Zagraniczną i Bezpieczeństwa. W Traktacie z Maastricht, realizując postulat przybliżenia Unii Europejskiej do obywateli, ustanowiono obywatelstwo Unii Europejskiej (jako uzupełniające wobec obywatelstwa narodowego); stworzony też został tzw. trzeci filar Unii Europejskiej, obejmujący współpracę w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych. W Traktacie Amsterdamskim zwrócono natomiast szczególną uwagę na wzmocnienie wspólnej polityki w sferze spraw socjalnych, a przede wszystkim zadecydowano o podjęciu wspólnych działań na rzecz zwiększania zatrudnienia i walki z bezrobociem.

Problematyka trzeciego filaru stała się przedmiotem specjalnego szczytu UE w Tampere, w październiku 1999 roku, na którym wyznaczono kierunki działań w celu stworzenia w ramach Unii Europejskiej obszaru wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Z kolei na posiedzeniu Rady Europejskiej w Helsinkach, w grudniu 1999 roku, podjęto ważne ustalenia dotyczące zarządzania sytuacjami kryzysowymi w Europie, w ramach wzmocnionej wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony.

Wspólna polityka WE jest stale rozwijana i obejmuje coraz to nowe dziedziny, w których państwa członkowskie chcą współpracować dla wspólnego dobra. Jest przy tym przestrzegana zasada subsydiarności, tzn. na szczeblu wspólnotowym są podejmowane sprawy, które można i należy rozwiązywać wspólnie, natomiast inne kwestie, które mogą być efektywniej rozstrzygane przez państwo członkowskie, pozostawia się w kompetencji władz narodowych, regionalnych lub lokalnych.

Podstawowe wspólne polityki WE to:

- polityka handlowa;

- polityka konkurencji;

- Wspólna Polityka Rolna;

- polityka walutowa;

- polityka regionalna (i strukturalna);

- polityka społeczna i wspomagania zatrudnienia;

- polityka transportowa;

- polityka ochrony środowiska;

- polityka ochrony konsumentów i zdrowia publicznego;

- polityka w dziedzinie badań i rozwoju;

- polityka przemysłowa.

Unia celna obok zniesienia ceł w obrocie wewnętrznym zakłada również prowadzenie wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich. Proces dochodzenia do unii celnej miał trwać, na mocy Traktatu Rzymskiego o EWG, dwanaście lat (1958-1969). Na półtora roku przed upływem tego terminu, 1 lipca 1968 r., zniesiono cła w obrocie między państwami członkowskimi oraz wprowadzono wspólną taryfę celną w stosunku do państw trzecich. Inne narzędzia polityki handlowej (środki polityki eksportowej, ochrona przed dumpingiem oraz nadmiernym subsydiowaniem itd.) ujednolicono, zgodnie z wstępnymi założeniami, 1 stycznia 1970 r. W tym samym momencie Wspólnota przejęła od państw członkowskich uprawnienia w dziedzinie zawierania umów handlowych i współpracy gospodarczej z państwami trzecimi, a stosowne kompetencje zostały przeniesione z rządów krajowych na Komisję Europejską. To ona reprezentuje obecnie państwa członkowskie Wspólnot Europejskich w negocjacjach handlowych z krajami trzecimi i w ramach organizacji międzynarodowych (np. WTO, UNCTAD, OECD).

Wspólnoty Europejskie zawierają z krajami trzecimi zasadniczo trzy rodzaje umów: gospodarczo-handlowe (zwane czasem umowami o partnerstwie i współpracy), umowy o stowarzyszeniu oraz umowy sektorowe (odnoszące się do poszczególnych dziedzin). Umowy te są negocjowane i zawierane przez Wspólnoty Europejskie, funkcjonujące jako samodzielne podmioty prawa, lub w imieniu Wspólnot Europejskich i ich państw członkowskich.

Z trzema krajami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) - Islandią, Liechtensteinem i Norwegią - łączy Wspólnoty Europejskie Układ o Stworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) z 1992 r. (Szwajcaria podpisała Układ, ale ostatecznie do niego nie przystąpiła, na skutek negatywnego wyniku referendum). Funkcjonowanie EOG opiera się na zasadzie tzw. czterech wolności - swobodzie przepływu towarów,

usług, kapitału i osób. Następnym rodzajem umów są umowy o stowarzyszeniu, zawarte przez WE i ich państwa członkowskie z dziesięcioma krajami Europy Środkowej i Wschodniej (w tym w 1991 r. z Polską) oraz Cyprem i Maltą. Wspomniane umowy powinny w ostatecznym wyniku doprowadzić do uzyskania przez te kraje członkostwa w Unii Europejskiej. Z Turcją mają WE zawarte porozumienie o unii celnej, z krajami Afryki, Karaibów i Pacyfiku - łączy je Umowa o Partnerstwie (zastąpiła Konwencję z Lome), z krajami basenu Morza Śródziemnego - zbiór umów, które mają doprowadzić do powstania Partnerstwa Euro-Śródziemnomorskiego w okresie do 2010 r. Rozbudowana sieć umów łączy też Wspólnoty (i ich państwa członkowskie) ze Stanami Zjednoczonymi i Kanadą, Japonią, z krajami ASEAN-u, MERCOSUR-em oraz krajami byłego Związku Radzieckiego.

POLITYKA WALUTOWA

W Traktacie Rzymskim o EWG nie przewidziano wspólnej polityki walutowej, a jego zapisy w tym zakresie odnosiły się tylko do ogólnych zagadnień współpracy walutowej. Z czasem jednak okazało się, że dla stabilizacji europejskich gospodarek i uczynienia ich odpornymi na wpływy zewnętrzne, bliskie współdziałanie w sferze walutowej jest niezbędne. W 1972 r. państwa członkowskie ówczesnej EWG utworzyły tzw. "węża walutowego" (), który miał zapobiec nadmiernym wahaniom ich pieniądza wobec dolara; w kwietniu 1973 r. powołano Europejski Fundusz Współpracy Walutowej, a w 1979 r. - Europejski System Walutowy (ESW) (z europejską jednostką walutową - ECU, mechanizmem kursowym i systemem wzajemnych kredytów między bankami centralnymi).

W czerwcu 1989 r. w Madrycie, Rada Europejska określiła zasady i warunki przejścia do Unii Gospodarczej i Walutowej (Economic and Monetary Union - EMU). 7 lutego 1992 r. podpisano Traktat z Maastricht, zawierający ustalenia dotyczące budowy Unii Gospodarczej i Walutowej. W pierwszym etapie EMU (1990 - 1993 r.) przewidziano: liberalizację przepływu kapitału, umocnienie koordynacji w sferze polityki walutowej, przystąpienie wszystkich państw członkowskich do ESW, realizację rynku wewnętrznego. Najważniejszym elementem drugiego etapu EMU (początek w 1994 r.) było utworzenie Europejskiego Systemu Banków Centralnych. Trzecia faza przewidywała przejście do stałych kursów wymiany wobec jednolitej waluty. Do trzeciego etapu zakwalifikowało się w maju 1998 r., po spełnieniu ustalonych kryteriów konwergencji, jedenaście państw - Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia i Włochy, a w czerwcu 2000 r. - Grecja. Z własnej woli poza strefą euro pozostaje Dania, Szwecja i Wielka Brytania.

Trzeci etap EMU został pomyślany jako czas dochodzenia do pełnej Unii Gospodarczej i Walutowej. Rozpoczął się on 1 stycznia 1999 r. i ma trwać do końca 2001 r. Z początkiem trzeciego etapu została wprowadzona wspólna waluta - euro oraz nastąpiło nieodwołalne usztywnienie centralnych kursów walut jedenastu zakwalifikowanych państw wobec euro, a w konsekwencji także wobec siebie. Grecja zostanie włączona do strefy euro 1 stycznia 2001 r. Euro wyprze w sposób ostateczny waluty narodowe z początkiem 2002 r., z tym, że banknoty narodowe będą dopuszczone jeszcze do obiegu, równolegle z euro, do końca czerwca 2002 r. Utworzono Europejski Bank Centralny (który zastąpił Europejski Instytut Walutowy). Bank ten jest od 1 stycznia 1999 r. odpowiedzialny za politykę pieniężną i walutową we Wspólnocie Europejskiej. Wprowadzenie EMU ma przyczynić się do lepszego funkcjonowania rynku wewnętrznego UE oraz podnieść konkurencyjność Unii w skali globalnej.

POLITYKA REGIONALNA I FUNDUSZE STRUKTURALNE UNII EUROPEJSKIEJ

Potrzeba prowadzenia wewnątrz Unii Europejskiej polityki regionalnej jest konsekwencją dużego zróżnicowania stopnia rozwoju społecznego i gospodarczego poszczególnych krajów członkowskich Unii oraz istnienia jeszcze większych dysproporcji rozwojowych pomiędzy ich regionami. Dysproporcje te mają często charakter strukturalny, wynikający z peryferyjnego położenia regionu, trudnych warunków klimatycznych i geograficznych, niedostatecznie rozwiniętej infrastruktury, niekorzystnej struktury gospodarki (z dominacją rolnictwa), niskiego poziomu kwalifikacji zawodowych ludności itp.

Grono tego typu, potrzebujących pomocy obszarów powiększyło się z biegiem czasu o dotychczas zamożne regiony przemysłowe, w których dominuje tzw. przemysł schyłkowy (górnictwo węgla, hutnictwo stali, przemysł tekstylny i stoczniowy). Przezwyciężenie zacofania strukturalnego jest rzeczą trudną, kosztowną i wymagającą zwykle długiego czasu, zaś chronienie regionów przed konsekwencjami upadku tradycyjnych gałęzi przemysłu wiąże się z dużymi nakładami inwestycyjnymi i potrzebą przekwalifikowania siły roboczej. Zdarza się, że poszczególnych państw członkowskich Unii Europejskiej (szczególnie tych biedniejszych) nie stać jest na konsekwentne i skuteczne realizowanie takich zadań, toteż - mimo że polityka regionalna pozostaje zasadniczo w gestii indywidualnych rządów - istnieje potrzeba wspólnego działania na szczeblu wspólnotowym.

Polityka regionalna i strukturalna Unii Europejskiej jest wyrazem solidarności bogatszych krajów członkowskich (i ich regionów) z krajami (regionami) względnie uboższymi. Wraz z rozszerzaniem się Unii Europejskiej o państwa będące na niższym poziomie rozwoju gospodarczego niż założycielska "Szóstka", takie jak Irlandia, Grecja, Hiszpania i Portugalia, ta solidarność nabierała coraz większego znaczenia. Potrzeba rozwinięcia polityki regionalnej była też konsekwencją utworzenia jednolitego rynku europejskiego, w ramach którego regiony strukturalnie słabsze lub o podupadającym przemyśle znalazły się w punkcie wyjściowym, w sytuacji niekorzystnej i mogłyby nie sprostać w pełni swobodnej konkurencji ze strony regionów bogatszych.

Ewolucja polityki regionalnej

W Traktacie Rzymskim z 1957 r. powołującym EWG, polityka regionalna została potraktowana dość ogólnikowo W preambule państwa członkowskie dały co prawda wyraz swym dążeniom, "aby zjednoczyć gospodarkę narodową i wspierać jej harmonijny rozwój, zmniejszając różnice pomiędzy poszczególnymi obszarami", jednak w praktyce polityka regionalna Wspólnoty koncentrowała się na koordynowaniu polityki regionalnej państw członkowskich, mając na względzie ochronę przed ewentualnymi wypaczeniami swobody konkurencji. Na mocy Traktatu o EWG utworzono 1 stycznia 1958 r. Europejski Bank Inwestycyjny, którego statutowym celem jest wspomaganie harmonijnego rozwoju Wspólnoty.

Do pierwszego przełomu w rozwijaniu polityki regionalnej doszło w 1968 r., kiedy to przy okazji fuzji organów wykonawczych Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali, Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Euroatomu utworzono w ramach Komisji Europejskiej Dyrekcję Generalną ds. Polityki Regionalnej (DG XVI). Cztery lata później, na konferencji w Paryżu postanowiono zapewnić dla celów polityki regionalnej odpowiednie środki finansowe. Nadano wówczas wymiar regionalny dwóm funduszom budżetowym - Europejskiemu Funduszowi Społecznemu (European Social Fund - EFS) i Europejskiemu Funduszowi Orientacji i Gwarancji Rolnej ( European Agriculture Guidance and Guarantee Fund - EAGGF) oraz ustalono zasady utworzenia specjalnego funduszu regionalnego. Powstał on ostatecznie - jako Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (European Regional Develpment Fund - ERDF) w 1975 r. Wszystkie środki Funduszu były rozdzielane pomiędzy państwa członkowskie według systemu kwotowego.

Dopiero od 1980 r. zarezerwowano 5 proc. całości środków na finansowanie przez Komisję tzw. działań specyficznych, o charakterze rzeczywiście wspólnotowym.

Do poważniejszej zmiany zasad funkcjonowania ERDF doszło w 1985 r. Obowiązujące kwoty krajowe w Funduszu zastąpiono wówczas tzw. widełkami interwencji, które gwarantowały poszczególnym państwom w skali trzech lat jedynie dolną granicę udziału. Wprowadzono zarazem zasadę programowania rozwoju regionalnego, oznaczającą odstąpienie od finansowania pojedynczych projektów na rzecz programów inicjowanych przez Wspólnotę lub programów krajowych, mających znaczenie dla Wspólnoty jako całości.

Wraz z podpisaniem Jednolitego Aktu Europejskiego w 1986 r. stworzono podstawy dla nowej polityki strukturalnej Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, a przede wszystkim jej polityki regionalnej. Na podstawie tego porozumienia, wprowadzono do Traktatu o WE Tytuł V "Spójność ekonomiczna i socjalna", w którym mówi się o konieczności zlikwidowania dysproporcji i zacofania w rozwoju niektórych regionów Wspólnoty (Art. 130a Traktatu o WE). W dalszej konsekwencji - przeprowadzono w 1988 r. reformę trzech Funduszy Strukturalnych (ERDF, ESF i EAGGF), które od tego czasu miały funkcjonować w sposób skoordynowany. Zmianom tym towarzyszyła decyzja o zwiększeniu łącznego budżetu funduszy z 7,2 mld ECU w 1987 r. do 14,5 mld ECU w 1993 r. Za podstawowe zasady polityki strukturalnej (w tym regionalnej) Wspólnoty uznano:

koncentrację środków pod względem geograficznym i funkcjonalnym (pięć podstawowych celów);

przyznanie priorytetu programom wieloletnim i działaniom strukturalnym;

oparcie selekcji regionów, którym przysługuje pomoc, na kryteriach wspólnotowych (selekcji dokonuje się w przekroju trzech poziomów terytorialnego podziału krajów, określonych symbolem NUTS);

ostateczne odstąpienie od systemu kwotowego na rzecz zasady współfinansowania (środki wspólnotowe mogą uzupełniać - a nie zastępować środki krajowe, udział środków wspólnotowych w całkowitych kosztach danego projektu może wynosić, w zależności od celu, od 25 do 75 proc., a w przypadku regionów w tzw. krajach kohezyjnych - nawet 80-85 proc.);

partnerstwo: ścisła współpraca między Komisją a odpowiednimi władzami na szczeblu krajowym, regionalnym lub lokalnym w przygotowaniu i realizacji programów.

Ponadto, Komisja Europejska została upoważniona do występowania, w ramach określonego budżetu, z tzw. Inicjatywami Wspólnotowymi. Na tej podstawie, w latach 1989-1993 zrealizowano 15 programów, a podobną ich liczbę, zaprojektowano na okres 1994-1999.

Obowiązujące zasady polityki regionalnej zostały dodatkowo ugruntowane i rozbudowane w 1993 r, wraz z podpisaniem Traktatu o Unii Europejskiej z Maastricht. Dążenie do zapewnienia zrównoważonego postępu ekonomicznego i socjalnego uznano za jedno z głównych zadań Unii. Na mocy Traktatu utworzono Fundusz Spójności (Cohesion Fund), o zakresie działania nie regionalnym, jak w przypadku istniejących Funduszy Strukturalnych, ale krajowym. Pomoc z Funduszu Spójności jest przeznaczona na finansowanie projektów w dziedzinie ochrony środowiska i inwestycje w infrastrukturę transportową państw, w których poziom PKB na jednego mieszkańca jest niższy niż 90 proc. średniej dla całej UE. Kryteria spełniły wówczas cztery państwa członkowskie: Grecja, Portugalia, Irlandia i Hiszpania.

Na mocy Traktatu z Maastricht powołano, w uznaniu znaczenia polityki regionalnej, nowy organ UE - Komitet Regionów (Committee of the Regions) Komitet jest instytucją doradczą dla Rady UE i Komisji Europejskiej, a jednocześnie pełni funkcję przedstawicielską wobec różnych instytucji, które reprezentuje. Składa się on z 222 przedstawicieli regionalnych i lokalnych osób prawnych.

Na szczycie Unii Europejskiej w Berlinie, jaki odbył się 24 i 25 marca 1999 r., w ramach dyskusji nad opracowaną przez Komisję Europejską "Agendą 2000" postanowiono utrzymać na lata 2000-2006 generalne zasady polityki strukturalnej, dążąc przy tym do poprawy efektywności wykorzystania Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności. W tym celu nastąpiła koncentracja pomocy na rzecz obszarów o największych potrzebach. Unia dąży też do poprawy zarządzania funduszami strukturalnymi oraz uproszczenia ich działania i metod zarządzania. Postanowiono, że łączna wysokość środków otrzymywanych w skali roku przez poszczególne państwa członkowskie z Funduszy Strukturalnych (łącznie z Funduszem Spójności) nie może przekraczać 4 proc. krajowego PKB.

Cele polityki strukturalnej

Przyjęcie zasady koncentracji środków w ramach reformy Funduszy Strukturalnych z 1988 r. doprowadziło do ograniczenia pomocy strukturalnej i regionalnej do sześciu celów:

Cel 1: wspieranie rozwoju i dostosowań strukturalnych regionów opóźnionych w rozwoju (czyli takich, gdzie PKB na jednego mieszkańca kształtuje się poniżej 75 proc. dla całej Unii);

Cel 2: restrukturyzacja regionów, w których występuje przemysł schyłkowy (tam, gdzie stopa bezrobocia i stopa zatrudnienia w przemyśle są wyższe od przeciętnej dla Unii i gdzie zatrudnienie w przemyśle wykazuje równocześnie tendencję spadkową);

Cel 3: zwalczanie długotrwałego bezrobocia oraz umożliwianie ludziom młodym i osobom zagrożonym bezrobociem aktywnego życia zawodowego;

Cel 4: ułatwienie adaptacji pracowników do przeobrażeń zachodzących w przemyśle i do zmian w systemie produkcji;

Cel 5a: adaptacja struktury produkcji, przetwórstwa i zbytu w sektorze rolnym;

Cel 5b: pomoc w rozwoju i zmianach strukturalnych obszarów wiejskich ( tzw. "wrażliwe" obszary wiejskie charakteryzuje niski wskaźnik PKB na jednego mieszkańca oraz dwa z poniższych wskaźników: wysoki udział zatrudnionych w rolnictwie, niskie dochody rolne, słaba gęstość zaludnienia i (lub) silna tendencja do odpływu ludności);

Cel 6: rozwój słabo zaludnionych regionów północnych w krajach skandynawskich, posiadających szczególnie trudne warunki klimatyczne (wskaźnik zaludnienia wynosi poniżej 8 osób na km2).

W wyniku decyzji szczytu Unii Europejskiej w Berlinie, liczbę tych celów zmniejszono na lata 2000-2006 do trzech:

Cel 1: wspomaganie rozwoju i dostosowania strukturalnego regionów opóźnionych w rozwoju (o PKB na jednego mieszkańca poniżej 75 proc. średniej dla całej Unii) oraz obszarów objętych w latach 1995-1999 Celem 6;

Cel 2: wspieranie ekonomicznej i społecznej konwersji regionów przeżywających trudności strukturalne (połączenie dotychczasowych Celów 2 i 5b. Nowy Cel 2 obejmie maksymalnie 18 proc. populacji UE;

Cel 3: pomoc na rzecz adaptacji i modernizacji polityki oraz systemów oświaty, kształcenia zawodowego oraz zatrudnienia. Podział środków będzie następował na podstawie udziału poszczególnych państw w populacji UE.

Działania strukturalne w sektorze rybołówstwa w regionach nie objętych Celem 1 są finansowane ze specjalnego Instrumentu Finansowego Orientacji Rybołówstwa (Financial Instrument for Fisheries Guidance - FIFG)

Ograniczono równocześnie do trzech liczbę programów realizowanych w ramach Inicjatyw Wspólnotowych. Są to: INTERREG (współpraca przygraniczna, międzynarodowa i międzyregionalna), EQUAL (międzynarodowa współpraca w dziedzinie przeciwdziałania wszelkim formom dyskryminacji na rynku pracy) oraz LEADER (rozwój obszarów wiejskich). Na wspólnotowe inicjatywy przeznacza się 5 proc. środków będących w dyspozycji Funduszy Strukturalnych. Ponadto, 1 proc. środków jest wykorzystywany na działania innowacyjne i pomoc techniczną.

Rozdział środków z funduszy strukturalnych wśród państw członkowskich w ramach Celu 1 i 2 opiera się na następujących obiektywnych kryteriach: procent ludności spełniający określone wymogi, dobrobyt regionu, dobrobyt całego kraju, ostrość problemów strukturalnych, a w szczególności poziom bezrobocia.

W przypadku Celu 3, wśród kryteriów, wymienionych powyżej, uwzględnia się również ostrość problemów społecznych (np. marginalizacji społecznej), poziom oświaty i kształcenia zawodowego oraz udział kobiet w rynku pracy.

Środki finansowe

Środki przeznaczane przez EWG, a później UE na politykę regionalną, a także strukturalną od 1988 r. zaczęły się szybko powiększać. W lutym tegoż roku Rada Europejska uchwaliła realne podwojenie wydatków strukturalnych Wspólnoty w okresie 1988-1993 z 7 mld ECU do 14 mld ECU w skali roku. Łączny budżet na te sześć lat wyniósł 67 mld ECU.

Odpowiednie decyzje finansowe na lata 1994-1999 podjęto w grudniu 1992 r. na szczycie UE w Edynburgu. Postanowiono prawie podwoić dostępne środki, do ok. 141,47 mld ECU (na cały ten okres), licząc w cenach stałych, w tym, na Inicjatywy Wspólnotowe zarezerwowano 12,7 mld ECU. Ponadto, do dyspozycji utworzonego na mocy Traktatu z Maastricht Funduszu Spójności, skierowano 15,5 mld ECU. Dodatkowo, Europejski Bank Inwestycyjny przeznaczył w tym czasie na pożyczki w ramach działań strukturalnych ponad 90 mld ECU.

Decyzje podjęte przez Radę Europejską w Berlinie w marcu 1999 r. nakreśliły ramy finansowe polityki strukturalnej UE na lata 2000-2006. Łączna wartość tych środków została określona na 195 mld euro, w cenach z 1999 r., w następującym rozbiciu na poszczególne lata (w mln euro):

Postanowiono ponadto, że 69,7 proc. środków zostanie przeznaczonych na Cel 1 (łącznie 135,9 mld euro), 11,5 proc. na Cel 2 (22,5 mld euro) i 12,3 proc. na Cel 3 (24,05 mld euro).

Począwszy od 2002 r. zarezerwowano też dodatkową pulę środków w kwocie 39,48 mld euro na działania strukturalne w nowo-przyjętych krajach członkowskich, w następującym rozbiciu (w mln euro):

Środki te nie mogą zostać wykorzystane na pomoc przedakcesyjną, ani też na potrzeby obecnych państw członkowskich UE.

WSPÓLNA POLITYKA ROLNA UNII EUROPEJSKIEJ

Podstawowe zasady Wspólnej Polityki Rolnej realizowanej przez państwa członkowskie Unii Europejskiej zostały ustanowione w Traktacie o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej z dnia 25 marca 1957 roku, czyli w Traktacie Rzymskim. Państwa założycielskie w chwili tworzenia EWG dążyły do zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego obywatelom Wspólnoty oraz zwiększenia dochodów rolniczych.

Z uwagi na specyfikę produkcji rolnej, rolnictwo uznano za szczególną dziedzinę gospodarki. Regulacje dotyczące rynku rolnego wydzielono ze wspólnego rynku innych towarów i usług zapewniając mu system ochrony oparty na działaniach interwencyjnych i protekcjonistycznych.

Cele i zasady Wspólnej Polityki Rolnej

Europejska Wspólnota Gospodarcza została zobowiązana do prowadzenia Wspólnej Polityki Rolnej poprzez realizację wytyczonych w niej podstawowych celów.

Do celów Wspólnej Polityki Rolnej zgodnie z art. 33 Traktatu Amsterdamskiego (dawniej: art. 39 Traktatu Rzymskiego) należy:

-podniesienie wydajności produkcji rolnej i jej racjonalny rozwój poprzez promocję postępu technicznego oraz pełne wykorzystanie środków produkcji i siły roboczej

-zapewnienie odpowiednich dochodów i poziomu życia społeczności wiejskiej

-zagwarantowanie bezpieczeństwa dostaw żywności oraz ustalenie umiarkowanych cen

-stabilizacja rynku produktów rolnych.

Wspólny rynek rolny w ramach Unii Europejskiej obejmuje rolnictwo oraz handel produktami rolnymi, za które uznano: płody rolne i produkty wstępnie przetworzone (tzw. pierwszego przetworzenia) oraz niektóre produkty przekraczające stopień pierwszego przetworzenia np. mąkę ziemniaczaną.

Wykaz produktów rolnych, które korzystają ze szczególnej ochrony w ramach Wspólnej Polityki Rolnej jest sporządzony w formie Aneksu I do Traktatu Rzymskiego. W odniesieniu do towarów nie znajdujących się w tym wykazie stosowane są postanowienia ogólne Traktatu.

Wspólny europejski rynek rolny funkcjonuje w oparciu o następujące zasady:

1. Zasadę jedności rynku wewnętrznego w powiązaniu ze swobodnym obrotem towarowym i kapitałowym w ramach Wspólnoty, przy zniesieniu ceł wewnętrznych (od 1 VIII 1968) oraz innych barier handlowych np. kontyngentów towarowych. Rynek ten funkcjonuje więc na zasadzie równego traktowania towarów pochodzących z państw członkowskich Unii Europejskiej.

2. Zasadę wspólnej polityki zagranicznej w handlu produktami rolnymi przy jednoczesnym preferowaniu produktów własnych. Tym samym produktom rolnym pochodzącym ze Wspólnoty przyznano pierwszeństwo nad produktami importowanymi z krajów trzecich.

3. Zasadę stosowania jednolitych mechanizmów interwencji rolnej w odniesieniu do płodów i produktów rolnych, poprzez niwelowanie różnic w poziomie cen krajowych do poziomu dochodów rolniczych oraz ścisłej kontroli importu towarów spoza Wspólnoty. W rezultacie, organy Wspólnoty otrzymały kompetencje do podejmowania decyzji w zakresie ustalania cen rolnych i stosowania innych instrumentów interwencji.

4. Solidarny współudział wszystkich państw członkowskich w finansowaniu Wspólnej Polityki Rolnej.

Podczas Konferencji Rolnej EWG w 1958 roku w Stresa uznano, że rozwój produkcji rolnej w ramach Wspólnoty z uwagi na jej wysokie koszty powoduje konieczność utrzymania wyższych cen skupu na te produkty od cen światowych, przy jednoczesnym powstrzymaniu napływu tańszych produktów z zewnątrz. W rezultacie wpłynęło to na politykę rynkowo-cenową poprzez liczne, jednolite regulacje rynku produktów rolnych i wspólne regulacje obrotu handlowego z krajami trzecimi. Realizacja Wspólnej Polityki Rolnej w pierwszym jej dziesięcioleciu doprowadziła do zapewnienia Wspólnocie samowystarczalności żywnościowej. Próbę przemian strukturalnych przedstawiono w memorandum Komisji EWG z 18 grudnia 1968 r. w sprawie reformy rolnictwa, znanym powszechnie pod nazwą Planu Mansholta. Celem planu była reorientacja struktury agrarnej Wspólnoty poprzez m.in. powiększenie wielkości gospodarstw rolnych oraz przeciwdziałanie nadmiernej podaży produktów rolnych. Plan Mansholta nie został jednak w pełni zrealizowany z uwagi na słabe poparcie polityczne. Prowadzenie Wspólnej Polityki Rolnej poprzez intensyfikację produkcji w oparciu o istniejący system interwencji na rynku rolnym Wspólnoty doprowadziło do wystąpienia nadwyżek produkcji. Dlatego też rozpoczęto proces modyfikacji polityki rolnej Wspólnot.

Jednolity Akt Europejski, podpisany w lutym 1985 roku, oraz kolejne dokumenty Komisji WE zaakceptowane na szczycie w Brukseli w 1988 roku miały na celu podtrzymanie produkcji rolnej przez interwencję państwa. Służyć temu miało określenie górnej granicy wydatków na wspólną organizację rynków rolnych, wprowadzenie zasady automatycznego obniżania cen w momencie przekroczenia określonego pułapu produkcji oraz realizację programów wyłączania gruntów rolnych z produkcji i zmiany ich przeznaczenia np. na cele leśne.

Kolejny projekt reformy Wspólnej Polityki Rolnej przedstawiony został przez Komisarza ds. Rolnictwa Ray'a MacSharry'ego w styczniu 1991roku, a następnie zatwierdzony przez Komisję. Reforma ta miała na celu zmianę orientacji polityki rolnej powodującej zwiększanie nadwyżek produkcyjnych, stagnację dochodów gospodarstw rolnych pomimo zwiększających się nakładów oraz zmniejszanie liczby zatrudnionych w rolnictwie, a także wzrost kosztów budżetowych przeznaczonych na rolnictwo. Zmodyfikowane założenia, zasady i cele oparte na planie MacSharr'yego zawarto w Reflection Paper.

Podstawowymi zasadami Wspólnej Polityki Rolnej przedstawionymi w Reflection Paper są: jedność rynku, preferencje Wspólnoty (interwencja i protekcjonizm), finansowa solidarność. Oznacza to prowadzenie polityki pomocy finansowej z uwzględnieniem potrzeb i problemów indywidualnych i regionalnych. Podstawowym celem programu MacSharry'ego jest: przeorientowanie Wspólnej Polityki Rolnej z uwzględnieniem aspektów społecznych i gospodarczych tak, aby umożliwić stały rozwój obszarów wiejskich oraz ochronę środowiska naturalnego. Wsparcie Wspólnoty skierowano na rozwój agroturystyki oraz tworzenie nowych, innych miejsc pracy na obszarach wiejskich. W zakresie polityki strukturalnej przewidziano obowiązkowe ograniczenie powierzchni upraw, a w odniesieniu do polityki rynkowej, obniżanie cen gwarantowanych dla zwiększenia konkurencyjności produktów wspólnotowych na rynkach światowych przy jednoczesnym zapewnieniu premii bezpośrednich, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarstw znajdujących się na obszarach o trudnych warunkach naturalnych. Proces ewolucji Wspólnej Polityki Rolnej wykazuje, że kolejne próby jej zreformowania miały wpływać na poprawę kontroli produkcji rolnej i wydatków budżetowych na jej realizację, która pochłania rocznie, średnio około 40% budżetu Unii Europejskiej. Na szczycie Unii Europejskiej w Berlinie w marcu 1999 roku, w ramach dyskusji nad opracowanym przez Komisję Europejską dokumentem Agenda 2000, postanowiono utrzymać na lata 2000-2006 generalne zasady Wspólnej Polityki Rolnej, uznając jednak potrzebę kontynuacji reform. Zmiany powinny zmierzać w kierunku zapewnienia rolnictwu jego wielofunkcyjnego charakteru, rozwoju uwzględniającego ochronę środowiska naturalnego, zwiększenia konkurencyjności, udziału mieszkańców terenów wiejskich w rozwiązywaniu ich specyficznych problemów, przy jednoczesnym respektowaniu oczekiwań konsumentów w zakresie bezpieczeństwa i jakości żywności oraz warunków hodowli i uboju zwierząt. W celu stabilizacji wydatków na rolnictwo Rada Europejska podjęła decyzję o zastosowaniu konkretnych instrumentów ograniczających koszty interwencji rolnej na rynku mleka w proszku, zbóż, wołowiny i roślin oleistych. W celu przeciwdziałania spadkowi dochodów rolniczych z tytułu niższych cen i niższego poziomu produkcji przewidziano zwiększenie lub wprowadzenie nowych płatności kompensacyjnych bezpośrednio wypłacanych rolnikowi. W ramach wspólnej polityki rozwoju obszarów wiejskich przewidziano zintegrowane działania promujące rozwój i dostosowanie strukturalne regionów słabiej rozwiniętych oraz wspieranie ekonomiczno - społecznej restrukturyzacji obszarów dotkniętych szczególnie trudnymi problemami. Wsparcie Wspólnoty skierowane jest na poprawę struktury gospodarstw rolnych, przetwórstwa i sprzedaży produktów rolnych, wprowadzenie nowych technologii i poprawę jakości produktów, zmianę charakteru produkcji, wprowadzenie uzupełniających bądź alternatywnych form działalności oraz na równomierny rozwój terenów leśnych i rolnictwa przy zwróceniu szczególnej uwagi na uwarunkowania i wymagania związane z ochroną środowiska naturalnego, respektującego wymagania środowiska.

W Agendzie 2000 zapewniono finansową pomoc w zakresie:

- inwestycji w gospodarstwach rolnych, spełniających ściśle określone prawem warunki, w wysokości do 40% ich wartości lub 50% na obszarach położonych na terenach o trudnych warunkach naturalnych

- umożliwienia startu młodym rolnikom (poniżej 40 roku życia), posiadających odpowiednią wiedzę i umiejętności zawodowe, w postaci jednorazowej premii, dopłaty do spłaty odsetek kredytu

- szkoleń zawodowych rolników i osób zaangażowanych w gospodarkę rolną lub leśną,

- systemu wcześniejszego przechodzenia na emeryturę rolników i robotników rolnych,

- wprowadzenia metod produkcji rolniczej mających na celu ochronę środowiska, utrzymanie terenów wiejskich (tzw. agro-środowisko), poprawy jakości krajobrazu, zasobów naturalnych, gleby i różnorodności genetycznej,

- reorientacji produkcji zgodnie z trendami rynkowymi, rozwoju nowych rynków zbytu na produkty rolne, poprawy i monitorowania jakości produktów i ich walorów zdrowotnych.

Wsparcie dla powyższych działań ma służyć wzrostowi dochodów z rolnictwa, poprawie warunków życia, pracy i produkcji z jednoczesnym prowadzeniem gospodarki rolnej w sposób przyjazny dla środowiska naturalnego. Rada Europejska i Komisja zostały zobowiązane do prowadzenia Wspólnej Polityki Rolnej w latach 2000-2006 w taki sposób, aby całkowite koszty jej realizacji, z wyłączeniem rozwoju struktur agrarnych i weterynarii nie przekroczyły 40,5 mln euro rocznie.

W związku z procesem rozszerzenia Unii, w Agendzie 2000 przewidziano zwiększenie pomocy finansowej w dla krajów ubiegających się o członkostwo. W latach 2000 - 2006 w ramach programu SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and Rural Development) Komisja Europejska przekaże 10 krajom Europy Środkowej i Wschodniej pomoc w wysokości 520 mln euro rocznie, z czego Polsce przypadnie ponad 168 mln. euro rocznie. Z funduszy tych będą wspomagane działania mające na celu zmianę struktury agrarnej, usprawnienie obrotu towarami rolnymi oraz kontrolę jakości żywności.

Polityka rynkowo-cenowa i polityka strukturalna Unii Europejskiej Organy Unii Europejskiej podejmują decyzje regulujące działanie wspólnego rynku rolnego oraz zajmują się realizacją polityki rynkowej. Wykonanie zadań polityki strukturalnej pozostaje w gestii państw członkowskich, podczas gdy organy Wspólnoty wypracowują koncepcję, cele i metody działania.

W ramach polityki rynkowej wyodrębniono grupy rynków towarowych o charakterze branżowym, które w sposób zróżnicowany poddano działaniom interwencji rolnej.

Do grup wyodrębnionych branż towarowych należą rynki: wołowiny i cielęciny, wieprzowiny, baraniny i mięsa koziego, jaj i mięsa drobiowego, mleka i przetworów mlecznych, zbóż i przetworów zbożowych, suchych pasz, ryżu, lnu i konopi, olejów i tłuszczów, cukru, warzyw i owoców, produktów warzywno owocowych, chmielu, nasion, żywych roślin, cebulek, korzeni, ciętych kwiatów i ozdobnego listowia, tytoniu, innych produktów rolnych nie poddanych ścisłej regulacji rynkowej. Prawne instrumenty w zakresie realizacji polityki rynkowej można podzielić na trzy grupy:

1. Zmierzające do wspomagania polityki cenowej i w niektórych wypadkach do ograniczenia produkcji określonych płodów rolnych na terenie Unii. Instrumenty te to m.in.: ceny minimalne, ceny interwencyjne, skup interwencyjny, kontyngenty, płatności kompensacyjne w przypadkach, gdy wsparcie cenowe zostało zredukowane.

2. Mające na celu zwiększenie opłacalności eksportu towarów z Unii. Z uwagi na możliwość występowania wyższych cen na rynku wewnętrznym niż na rynkach światowych, konieczne jest stosowanie refundacji eksportowych.

3. Dążące do ograniczenia napływu konkurencyjnych towarów spoza krajów członkowskich. Są to: cła i kontyngenty importowe.

Prawne instrumenty interwencji rolnej prowadzone przez Unię Europejską w ramach polityki strukturalnej to:

- wyłączanie gruntów rolnych z produkcji (np. odłogowanie, zalesienie),

- ekstensyfikacja i konwersja produkcji (tj. stosowanie metod ekstensywnych w produkcji rolniczej ó np. poprzez ograniczanie zastosowania nawozów sztucznych),

- system premii przy przeznaczeniu produkcji rolnej na cele niespożywcze, - system pomocy finansowej dla inwestycji mających na celu zmianę charakteru produkcji (np. przetwórstwo, agroturystyka).

Wprowadzenie przez rolnika powyższych instrumentów, zgodnie ze szczegółowymi regulacjami UE, uprawnia go do otrzymania odpowiedniej pomocy finansowej.

Działania prowadzone przez Unię Europejską w ramach Wspólnej Polityki Rolnej zarówno w jej aspekcie rynkowym jak i strukturalnym zmierzają do rozwoju wsi nie tylko jako środowiska produkcji rolnej, ale również do poprawy warunków życia i pracy jej mieszkańców, jakości produktów rolnych, zapewnienia ochrony środowiska naturalnego i zachowania równowagi krajobrazowej.

POLITYKA KONKURENCJI UNII EUROPEJSKIEJ

Polityka konkurencji należy do głównych i najwcześniej uzgodnionych polityk wspólnotowych. Zasadność i konieczność jej prowadzenia wiąże się bezpośrednio z jednym z głównych celów Wspólnot Europejskich, jakim było stworzenie wspólnego rynku państw członkowskich. Polityka konkurencji ma dać gwarancje, że bariery zniesione w handlu wewnętrznym, w ramach wspólnego rynku, nie zostaną zastąpione innymi działaniami ze strony przedsiębiorstw lub rządów, prowadzącymi do zniekształcenia konkurencji. Polityka konkurencji ma na uwadze przede wszystkim interes konsumentów i stara się o zapewnienie im łatwego dostępu do dóbr i usług oferowanych na jednolitym rynku po maksymalnie zbliżonych cenach. Równocześnie poprzez stworzenie warunków do skutecznego funkcjonowania wolnej konkurencji, wpływa ona korzystnie na konkurencyjność unijnych przedsiębiorstw na rynku światowym.

Prawo konkurencji WE ma pierwszeństwo w stosunku do prawa narodowego, ale w praktyce system wspólnotowy i rozwiązania narodowe funkcjonują obok siebie. Zasady wspólnotowe mają na względzie zapewnienie swobodnej konkurencji na rynku wewnętrznym, w handlu pomiędzy państwami członkowskimi; nie dotyczą natomiast poszczególnych rynków narodowych.

We wdrażaniu i egzekwowaniu wspólnotowych przepisów w dziedzinie konkurencji szczególna rola przypada Komisji Europejskiej. W niektórych przypadkach Komisja dzieli się swymi uprawnieniami z władzami i sądami państw członkowskich, w innych (takich jak np. kontrola fuzji przedsiębiorstw, monitorowanie pomocy państwa) działa sama. Komisja ma prawo nakładać na firmy nie przestrzegające wspólnotowych reguł konkurencji grzywny, których wysokość zależy od wagi stwierdzonego naruszenia prawa i czasu trwania takiego procederu. W odniesieniu do pomocy państwa, Komisja ma prawo nakazać przedsiębiorstwu zwrot bezprawnie uzyskanej pomocy instytucjom narodowym, które tej pomocy udzieliły. Od decyzji Komisji przysługuje odwołanie do Sądu Pierwszej Instancji lub do Trybunału Sprawiedliwości.

Podstawowe przepisy regulujące politykę konkurencji wywodzą się jeszcze z Traktatu Rzymskiego. W Traktacie o WE (w wersji skonsolidowanej) reguły konkurencji są zebrane w specjalnym rozdziale Tytułu VI, art. 81-89. W tworzenie prawa wtórnego, wywodzącego się z prawa pierwotnego, zaangażowane są Rada (działająca kwalifikowaną większością głosów) i Trybunał Sprawiedliwości (poprzez swe orzecznictwo).

Wspólnotowe reguły konkurencji odnoszą się do wszelkiego rodzaju przedsiębiorstw zarówno prywatnych, jak i publicznych, działających na jednolitym rynku, w tym również do firm mających swą siedzibę poza terytorium WE, jeśli ich praktyki oddziałują niekorzystnie na handel między państwami członkowskimi. Prawo konkurencji obejmuje zasadniczo wszystkie dziedziny gospodarki. Jego zastosowanie zostało traktatowo ograniczone tylko w przypadku rolnictwa (gdzie polityka konkurencji jest podporządkowana celom Wspólnej Polityki Rolnej). Odrębne zasady konkurencji obowiązują też w sektorze węgla i stali, na podstawie Traktatu o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali.

Polityka konkurencji WE koncentruje się na pięciu głównych kierunkach, do których zalicza się:

- wyeliminowanie porozumień ograniczających konkurencję,

- niedopuszczenie do wykorzystywania przez przedsiębiorstwa pozycji dominującej,

- kontrola fuzji przedsiębiorstw,

- liberalizacja zmonopolizowanych sektorów gospodarki,

- monitorowanie pomocy państwa.

Artykuł 81 Traktatu o WE wprowadza zakaz porozumień ograniczających konkurencję (nazywany często zakazem karteli). Zakaz ten ma charakter ogólny, odnosi się zarówno do porozumień horyzontalnych (między przedsiębiorstwami działającymi na tym samym szczeblu produkcji, przetwarzania czy dystrybucji), jak i wertykalnych (między przedsiębiorstwami funkcjonującymi na różnych szczeblach i nie konkurującymi bezpośrednio z sobą). Jak zostało uszczegółowione w traktacie, zakaz odnosi się do porozumień między przedsiębiorstwami, decyzji związków przedsiębiorstw oraz uzgodnionych praktyk między przedsiębiorstwami, jeśli służą one: zapobieganiu konkurencji (tj. całkowitemu jej wyeliminowaniu), ograniczeniu konkurencji oraz zniekształcaniu konkurencji, a ich efekty są na rynku odczuwalne. W szczególności zakazane są porozumienia cenowe (w odniesieniu do ceny zakupu lub zbytu) oraz ustalające inne warunki handlowe, porozumienia kontyngentowe (ograniczające lub wprowadzające kontrolę nad wielkością produkcji, zbytu, inwestycji oraz postępem technicznym), porozumienia o podziale rynku lub źródeł zaopatrzenia, porozumienia dyskryminacyjne (w sprawie nierównego traktowania partnerów handlowych przy równorzędnych umowach, prowadzącego do szkód konkurencyjnych) oraz porozumienia wiązane (tzn. wymuszanie na partnerach dodatkowych zobowiązań, nie mających bezpośredniego związku z głównym przedmiotem umowy).

Naruszenie zakazu zawierania porozumień ograniczających konkurencję między przedsiębiorstwami rodzi różnorodne skutki prawne. Po pierwsze, porozumienia te są z mocy prawa nieważne. Po drugie, Komisja Europejska, stwierdziwszy istnienie takiego porozumienia, może nakazać jego natychmiastowe zaniechanie, może też nałożyć na przedsiębiorstwa grzywnę pieniężną. I po trzecie, naruszenie zakazu upoważnia do występowania z roszczeniami odszkodowawczymi.

Jako przykłady działań podjętych przez Komisję Europejską można wymienić wydany w 1998 r. zakaz porozumienia kartelowego o zasiegu wspólnotowym między producentami rur służących do przepływu gorącej wody, czy też zakaz porozumienia cenowego między dwoma producentami i dwoma dystrybutorami cukru w Wielkiej Brytanii.

W prawie wspólnotowym przewidziano możliwość wyłączenia spod zakazu zawierania takich porozumień. Zakaz może nie być stosowany w przypadku, gdy porozumienie służy wzrostowi efektywności gospodarowania, postępowi technologicznemu i przyniesie bezpośrednie korzyści konsumentom (np. w postaci obniżki cen), a zarazem nie będzie ograniczać konkurencji ponad miarę. Wyłączenie może mieć charakter indywidualny lub grupowy. Komisja Europejska może zgodzić się na wyłączenie indywidualne na wniosek stron porozumienia, które muszą uprzednio zawiadomić Komisję o porozumieniu. Natomiast wyłączenia grupowe są dokonywane w drodze rozporządzeń Rady oraz rozporządzeń wykonawczych Komisji i nie wymagają notyfikacji. Wyłączenia grupowe mają dość szeroki zakres i dotyczą zwłaszcza porozumień w dziedzinie licencji patentowych, badań i rozwoju oraz know-how, porozumień franchisingowych, niektórych porozumień dystrybucyjnych i specjalizacyjnych, pewnych kategorii porozumień w dziedzinie transportu lotniczego itd. Wśród ważniejszych wyłączeń indywidualnych, dokonanych przez Komisję, można wymienić wydaną w 1996 r. zgodę na kompleksową umowę o współpracy w sektorze bankowym, na okres 10 lat, pomiędzy Banque Nationale de Paris S.A. a Dresdner Bank AG, a także zgodę w 1998 r. na umowę powołującą joint venture w dziedzinie telewizji cyfrowej między czterema brytyjskimi przedsiębiorstwami, w tym BSkyB i British Telecom.

Zakaz nadużywania pozycji dominującej

Konkurencja na rynku może zostać ograniczona nie tylko poprzez porozumienia przedsiębiorstw, ale również na skutek działań indywidualnych przedsiębiorstw, mających duży udział w rynku. Prawo wspólnotowe w sposób kategoryczny przeciwstawia się takim próbom monopolizacji rynku wewnętrznego. Artykuł 82 Traktatu o WE zawiera bezwarunkowy zakaz wszelkiego nadużywania przez jeden podmiot gospodarczy lub grupę podmiotów pozycji dominującej na rynku, jeśli takie działanie może negatywnie wpływać na handel pomiędzy państwami członkowskimi.

Pozycja dominująca nie została w prawie wspólnotowym jednoznacznie określona: generalnie uważa się, że dotyczy ona sytuacji, kiedy udział jednej firmy NA rynku jest bardzo wysoki (np. powyżej 65 proc.), a aktualni lub potencjalni rywale tej firmy nie mają realnej możliwości podważenia jej pozycji. Nadużywanie pozycji dominującej może polegać na: narzucaniu w sposób bezpośredni lub pośredni uciążliwych cen i dyskryminacyjnych warunków transakcji, ograniczaniu produkcji, zbytu lub postępu technicznego, niekorzystnego dla konsumentów, stosowaniu zróżnicowanych warunków przy analogicznych transakcjach z różnymi partnerami oraz uwarunkowaniu kontraktów od dodatkowych zobowiązań, nie związanych z przedmiotem transakcji.

Komisja Europejska ma za zadanie czuwać, aby rynek wewnętrzny był chroniony przed nadużywaniem pozycji dominującej. Podejmuje ona badania z własnej inicjatywy lub rozpoznaje kierowane do niej oskarżenia (przeważnie przez konkurentów).

Kilka przypadków nadużywania pozycji dominującej, stwierdzonych w ostatnich latach przez Komisję, to: nakładanie przez Alpha Flight Services/Aeroport de Paris zróżnicowanych, dyskryminujących opłat handlowych na linie lotnicze korzystające z własnych usług naziemnych; domaganie się przez firmę Unilever wyłączności od irlandzkich dystrybutorów lodów zaopatrywanych w ich sklepowe zamrażarki; czy też wprowadzenie systemu brand loyality (pierwszeństwo w obsłudze pasażerów) przez British Airways w stosunkach z biurami podróży.

Przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji

Chociaż w nowoczesnej gospodarce proces łączenia się przedsiębiorstw jest rzeczą do pewnego stopnia naturalną, jednak prawo wspólnotowe zakazuje nadmiernej koncentracji, nieuzasadnionej względami ekonomicznymi, która grozi zniekształceniem swobody konkurencji na jednolitym rynku lub jego części. Z połączeniem się przedsiębiorstw lub "koncentracją" - w rozumieniu prawa wspólnotowego - mamy zaś do czynienia w przypadku, kiedy jedna firma przejmuje całkowitą kontrolę nad drugą firmą, gdy firma jest kontrolowana wspólnie z drugą firmą, lub też w przypadku, kiedy kilka firm łączy się, przejmuje wspólnie kontrolę nad daną firmą lub tworzy nową. Przedmiotem przejęcia może być całość lub część przedsiębiorstwa (przedsiębiorstw), a przejęcie kontroli może nastąpić przez: nabycie akcji, nabycie majątku, zawarcie stosownej umowy lub w inny sposób.

System monitorowania procesów koncentracji we Wspólnocie został stworzony na mocy Rozporządzenia Rady WE nr 4064/89 (EWG). Wyposażyło ono Komisję w prawo badania planowanych fuzji przed ich dokonaniem, w celu rozstrzygnięcia, czy nie zagrażają one właściwemu funkcjonowaniu jednolitego rynku. Kontrola połączeń dotyczy wyłącznie wymiaru wspólnotowego, a wymiar ten zależy od całkowitej wartości obrotu światowego wszystkich przedsiębiorstw uczestniczących w fuzji (co najmniej 5 mld euro), całkowitego obrotu na jednolitym rynku (minimum 250 mln euro) przynajmniej dwóch przedsiębiorstw uczestniczących w połączeniu, a także od udziału obrotu każdego z tych przedsiębiorstw na rynku krajowym.

Kontrola połączeń sprawowana przez Komisję ma charakter dwustopniowy: składa się z badania wstępnego (ewaluacji zgłoszeń) oraz badania zasadniczego (ewaluacji fuzji). Zgłoszenie fuzji powinno być dokonane w ciągu tygodnia od podjęcia odpowiednich czynności prawnych prowadzących do połączenia, a Komisja ma miesiąc na badania wstępne. W wyniku takiego badania Komisja może zaniechać dalszego postępowania, uznając niestosowalność prawa wspólnotowego, stwierdzić zgodność fuzji z prawem wspólnotowym, przekazać sprawę do organów krajowych, lub rozpocząć postępowanie zasadnicze. W tym ostatnim przypadku Komisja musi wydać w ciągu czterech miesięcy decyzję administracyjną o zgodności (lub niezgodności) notyfikowanego połączenia z prawem WE. Procedura kończy się bezwarunkową zgodą Komisji na notyfikowaną fuzję (taka decyzja zapada już na etapie badania wstępnego w ok. 90 proc. przypadków), zgodą warunkową (częstą na etapie badania zasadniczego), albo - w rzadkich przypadkach - odmową.

Dynamika zgłoszeń notyfikacyjnych o planowanych połączeniach firm jest w Unii Europejskiej bardzo wysoka. Obecnie Komisja otrzymuje ok. 300 zgłoszeń rocznie. Jako przykład sprawy zakończonej odmową Komisji można podać planowaną fuzję sieci dystrybucyjnej dwóch francuskich wytwórców produktów naftowych: TotalFina i Elf Aquitaine.

Liberalizacja zmonopolizowanych sektorów

W wielu państwach członkowskich WE istniały do niedawna lub nadal istnieją przedsiębiorstwa publiczne (lub też prywatne) posiadające faktyczny monopol działania w niektórych dziedzinach. Dotyczy to zwłaszcza usług o charakterze powszechnym, takich jak usługi pocztowe, transport kolejowy, wytwarzanie i przesyłanie energii elektrycznej, wodociągi, telekomunikacja itp. Samo istnienie monopolu, jeśli nie jest usprawiedliwione ekonomicznie, prowadzi w większości przypadków do wysokich cen, niskiej jakości usług oraz zapóźnienia technologicznego.

Dążąc do przynajmniej częściowej demonopolizacji rynku w tych szczególnych dziedzinach, Komisja rozwinęła koncepcję oddzielenia infrastruktury od działalności komercyjnej. Infrastruktura, z uwagi na ogromne koszty, może nadal pozostawać we władaniu jednego przedsiębiorstwa, które ma jednak obowiązek zapewnić do niej dostęp, po komercyjnych cenach, innym operatorom. Zliberalizowano w ten sposób m.in. rynek usług telekomunikacyjnych, zarówno w telefonii stacjonarnej, jak i komórkowej, rynek gazu, elektryczności i in. Trwa proces liberalizacji rynku usług pocztowych. Otwieranie tego rodzaju sektorów na konkurencję ma pozytywne skutki dla bezpośrednich użytkowników, a także przyczynia się do zwiększenia efektywności całej gospodarki.

Monitorowanie pomocy państwa

Zgodnie z prawem wspólnotowym (art. 87 Traktatu o WE) wszelka pomoc państwa lub pochodząca ze źródeł państwowych jest niedopuszczalna, jeśli prowadzi do wypaczenia lub naruszenia konkurencji w handlu między krajami członkowskimi, w wyniku uprzywilejowania niektórych przedsiębiorstw lub wybranych dziedzin produkcji. Przewidziano jednak pewne automatyczne wyłączenia spod tego ogólnego zakazu: dotyczy to sytuacji, kiedy pomoc ma charakter socjalny i jest przyznawana indywidualnym konsumentom lub ma na celu naprawienie szkód spowodowanych klęskami żywiołowymi. Istnieje też możliwość wyłączeń fakultatywnych (za zgodą Komisji Europejskiej), w odniesieniu do pomocy mającej na celu: wsparcie rozwoju ekonomicznego terenów, gdzie standard życia jest szczególnie niski lub występuje poważne bezrobocie; promowanie realizacji projektów ważnych dla wspólnego interesu europejskiego; ułatwianie rozwoju pewnych rodzajów działalności gospodarczej lub pewnych obszarów, jeśli nie wpływa to negatywnie na warunki handlu między krajami członkowskimi; promowanie kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego, a także w przypadku innych rodzajów pomocy - na mocy decyzji Rady podjętej na wniosek Komisji, kwalifikowaną większością głosów.

Ogólny zakaz pomocy dotyczy wszelkich jej rodzajów, a więc zarówno bezpośrednich subsydiów i dotacji, nabywania udziałów w spółkach, ulg podatkowych czy ulg w składkach na ubezpieczenie społeczne, udzielania gwarancji, dofinansowywania oprocentowania kredytów itd.

Pomoc państwa może mieć charakter sektorowy lub horyzontalny. Stosunek Wspólnoty do pomocy o charakterze sektorowym jest zasadniczo negatywny, tym niemniej istniały i wciąż istnieją możliwości udzielania takiej pomocy, na podstawie szczegółowych wytycznych Komisji Europejskiej, w sektorach odczuwających największe trudności strukturalne (m.in. w przemyśle odzieżowym, włókien syntetycznych, tekstylnym, motoryzacyjnym, stoczniowym, stalowym, górniczym). Na podstawie specjalnych kryteriów sektorowych jest też oceniania i kontrolowana pomoc państwa w dziedzinach objętych wspólną polityką, takich jak: rolnictwo, rybołówstwo i transport.

Pomoc o charakterze horyzontalnym ma charakter powszechny i jest adresowana do wszystkich przedsiębiorstw spełniających określone kryteria lub warunki. Popularne są np. we Wspólnocie różne programy pomocy dla małych i średnich przedsiębiorstw, dla firm podejmujących inwestycje mające na celu lepszą ochronę środowiska naturalnego, dla przedsiębiorstw inwestujących w badania i rozwój, na rzecz ułatwienia przekwalifikowania pracowników, a także w ramach pomocy regionalnej.

Szczegółowe kryteria dozwolonej pomocy państwa są określane przez Komisję, która następnie monitoruje ich przestrzeganie. Kraje członkowskie mają obowiązek powiadamiania Komisji o każdym zamierzonym nowym programie pomocy lub zmianie już istniejącego, z wyjątkiem pomocy na rzecz małych i średnich przedsiębiorstw, na szkolenie oraz pomocy o wartości nie przekraczającej pewnego, niewielkiego pułapu (tzw. zasada de minimis). Po otrzymaniu notyfikacji, Komisja wszczyna postępowanie na podstawie art. 88 Traktatu o WE, zamieszczając informację o zamierzonym systemie pomocy w Dzienniku Urzędowym WE. Umożliwia to zainteresowanym stronom przekazanie Komisji swych opinii. Jeśli Komisja uzna, że notyfikowana pomoc jest sprzeczna z prawem i że nie można jej potraktować jako wyjątek, nakazuje danemu państwu zmianę lub likwidację tej formy pomocy. W przypadku, gdy państwo członkowskie nie zastosuje się do decyzji Komisji, może ono zostać zaskarżone przez Komisję lub inne państwo członkowskie przed Trybunałem Sprawiedliwości. Decyzje Komisji mogą być też zaskarżane przed Trybunałem Sprawiedliwości przez zainteresowane państwa członkowskie, adresata pomocy lub przedsiębiorstwa z nim konkurujące.

Mimo obowiązującego ogólnego zakazu pomagania przedsiębiorstwom przez państwo, praktyka ta jest - m.in. na skutek istnienia wielu wyjątków od tej generalnej zasady - dość rozpowszechniona. W latach 1995-1997 na pomoc państwa w przemyśle, rolnictwie, rybołówstwie, górnictwie, transporcie i usługach finansowych przeznaczano w państwach członkowskich WE ponad 95 mld euro rocznie. Było to wprawdzie o 13 proc. mniej niż w okresie 1993-1995, jednak w przeliczeniu na jednego zatrudnionego pomoc ta miała wartość 1261 euro, a na jednego mieszkańca Wspólnoty - ok. 250 euro w skali rocznej.

W 1999 r., Komisja Europejska podjęła badania legalności pomocy państwa w 512 przypadkach (poza sektorami: rolnictwa, rybołówstwa, transportu i górnictwa węglowego), w tym w 97 nie notyfikowanych. W większości przypadków Komisja zatwierdziła notyfikowaną pomoc (np. pomoc restrukturyzacyjną dla dwóch przeżywających trudności banków: Crédit Foncier de France i Banco di Sicilia), w niektórych jednak - nie udzieliła swej autoryzacji (np. w odniesieniu do projektowanej przez rząd włoski pomocy dla firmy Fiat Mirafiori Meccanica). Komisja stwierdziła, iż w prawie 18 proc. nie notyfikowanych przypadków pomoc była zbyt wysoka. Państwa członkowskie, na mocy rozporządzenia Rady UE nr 99/659 z 22 marca 1999 r., mają obowiązek doprowadzić do natychmiastowego zwrotu bezprawnie otrzymanej pomocy przez krajowe przedsiębiorstwo. W egzekwowanie zwrotu takiej pomocy włącza się aktywnie Trybunał Sprawiedliwości, po wniesieniu stosownej sprawy przez Komisję (stało się tak np. w 1999 r. w sprawie przeciw Hiszpanii, która nie posłuchała się nakazu Komisji odzyskania pomocy udzielonej firmie Magefesa).

BUDŻET UE

I. UWAGI OGÓLNE

Pierwotnie trzy Wspólnoty miały odrębne budżety. EWWiS miała dwa budżety: administracyjny i operacyjny. Budżet administracyjny obejmował koszty funkcjonowania administracji EWWiS. Natomiast budżet operacyjny obejmował: koszty badań technicznych i ekonomicznych; koszty współudziału EWWiS w readaptacji pracowników przemysłu węglowego i stalowego pozostających bez pracy, koszty przenoszenia powyższych pracowników do innych regionów EWWiS, przyznawania zasiłków bezrobotnym pracownikom do chwili ich ponownego zatrudnienia; dofinansowywania przedsiębiorstw przemysłu węglowego i stalowego poprzez udzielanie im pożyczek.

EURATOM posiadał również dwa budżety: funkcjonowania oraz badań i inwestycji. Wydatki budżetu funkcjonowania obejmowały: koszty administracji oraz związane z kontrolą bezpieczeństwa i ochroną sanitarną; natomiast budżet badań i inwestycji - wydatki związane z wykonywaniem programu badań Wspólnoty, ewentualny udział w kapitale Agencji Zaopatrzenia i w jej wydatkach inwestycyjnych, wydatki na wyposażenie Wspólnego Ośrodka Badań Jądrowych oraz ewentualny udział we wspólnych przedsiębiorstwach i operacjach

II. BUDŻET UNII EUROPEJSKIEJ

Na podstawie umowy z 8 kwietnia 1965 r. w sprawie utworzenia wspólnych organów naczelnych i zarządzających Wspólnot Europejskich od 1 stycznia 1968 r. Wspólnoty te mają wspólny budżet, którego zakres i struktura ulegały pewnym modyfikacjom w trakcie ich funkcjonowania. Od 1978 r. problem ten reguluje prawo budżetowe Wspólnot z grudnia 1977 r., na podstawie którego w skład wspólnego budżetu Wspólnot, a następnie UE, określanego jako budżet ogólny, wchodzą: wydatki i dochody WE (z wyjątkiem wydatków i dochodów Europejskiego Banku Inwestycyjnego i Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (które mają własne budżety); wydatki administracyjne i odpowiadające im dochody EWWiS (nie wchodzi natomiast budżet operacyjny); wydatki z b. budżetu funkcjonowania oraz wydatki z b. budżetu i inwestycji (te ostatnie dopiero od 1978 r. znajdują się pod punktem "Badania i rozwój technologiczny") EURATOMu.

W wyniku modyfikacji Traktatu w sprawie WE przez Traktat z Maastricht wydatki administracyjne związane z funkcjonowaniem filaru drugiego i trzeciego są pokrywane również z budżetu ogólnego WE. W przypadku zaś wydatków operacyjnych, związanych z funkcjonowaniem tych filarów, również są one pokrywane z budżetu UE, chyba że Rada działając jednomyślnie - postanowi inaczej1.

Budżet UE składa się z 10 podstawowych działów: rolnictwo; operacje strukturalne (w tym fundusze strukturalne, Fundusz Spójności); młodzież, kultura, środki audiowizualne, informacja; energetyka, zabezpieczenia nuklearne Euratomu i ochrona środowiska; polityka wewnętrzna (rynek wewnętrzny, ochrona konsumenta, przemysł, sieć transeuropejska, wymiar sprawiedliwości, podstawowe wolności i bezpieczeństwo); badania i rozwój technologiczny; działalność zewnętrzna (przedakcesyjna strategia wobec krajów stowarzyszonych, w tym fundusze przedakcesyjne, pomoc żywnościowa i humanitarna, współpraca z krajami rozwijającymi się, współpraca z krajami Morza Śródziemnego); wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa; gwarancje i rezerwa walutowa; administracja.

Specyfiką budżetu UE jest to, że nie może on spełniać roli narzędzia polityki makroekonomicznej, tj. nie może wpływać na stabilizację gospodarki państw członkowskich. Dochody i wydatki w ramach tego budżetu muszą się bowiem w zasadzie równoważyć, a tym samym nie można wykorzystywać deficytu budżetowego do pobudzania popytu, inwestycji czy zmniejszania bezrobocia

III. ŹRÓDŁA FINANSOWANIA BUDŻETU UNII EUROPEJSKIEJ

1. Opłaty rolne i cła

Do tradycyjnych środków własnych Unii Europejskiej zaliczane są opłaty rolne i cła. Opłaty rolne wynikają z organizacji rynku rolnego Unii oraz realizacji Wspólnej Polityki Rolnej. W skład tych opłat wchodzą:

• opłaty rolne nakładane na importowane produkty rolne, objęte wspólnotową regulacją rynku, pochodzące z państw trzecich;

• opłaty cukrowe nakładane na spółki cukrowe i mające na celu rekompensatę unijnych działań regulujących rynek cukru oraz kosztów magazynowania;

• opłaty od produkcji izoglukozy, mające taki sam charakter i cel jak opłaty cukrowe. Kilkakrotnie próbowano kwestionować zasadność pobierania tych opłat, gdyż izoglukoza nie jest produktem rolnym, jednak orzeczenie ETS z 1982 jednoznacznie przesądziło legalność ich poboru.

2. Tradycyjne środki własne (TOR)

Kolejnym środkiem własnym Unii są cła pobierane przy imporcie towarów z państw trzecich. W ramach unii celnej stosowana jest Wspólna Taryfa Celna, która reguluje wysokość ceł na towary importowane do UE. Wysokość stawek celnych ustalana jest przez Unię Europejską, a nie indywidualnie przez poszczególne państwa członkowskie. Jednocześnie zostały zniesione cła w handlu pomiędzy państwami członkowskimi. W zamian za pobieranie ceł wspólnotowych każde państwo może zatrzymać 25% pobranych ceł, jako koszt utrzymania administracji celnej. Reszta kwoty musi być przekazana do budżetu Unii.

Udział TOR w finansowaniu budżetu Unii Europejskiej systematycznie spada, w 1988 wynosił on prawie 30%, a obecnie jest to już tylko ok. 16%.

3. Środki z podatku VAT

Kolejnym trzecim źródłem finansowania budżetu Unii są wpłaty z tytułu podatku VAT. Sposób wyliczania tych wpłat jest skomplikowany i wynika z zastosowania stawki jednolitej dla całej Unii Europejskiej do podstawy podatku VAT (VAT base) ustalanej w taki sam sposób dla wszystkich państw członkowskich. Wielkość jednolitej stawki jest ustalana poprzez odjęcie od stawki maksymalnej określonej w Decyzji Rady o środkach własnych Unii (obecnie 0,75%) zamrożonej stawki rabatu brytyjskiego. Zamrożoną stawkę rabatu brytyjskiego wylicza Komisja Europejska, przy uwzględnieniu, iż:

• Wielka Brytania nie uczestniczy w finansowaniu swojego rabatu,

• udział Austrii, Niemiec, Holandii i Szwecji w finansowaniu rabatu brytyjskiego jest zmniejszony do 1 swojej normalnej wartości (gdyż te państwa są i tak największymi płatnikami netto do budżetu UE),

• podstawa VAT konkretnego państwa członkowskiego jest ograniczona do 50% jego PNB.

Ustalenie VAT base jest również bardzo skomplikowane. Jest to dochód netto z tytułu podatku VAT, obliczany na podstawie art. 2 VI Dyrektywy VAT, dzielony przez średnią ważoną stawkę VAT stosowaną w danym roku podatkowym.Istotne jest to, że przy obliczaniu dochodów netto z podatku VAT nie jest brany pod uwagę faktyczny zakres stosowania stawek tego podatku w poszczególnych państwach, ale wylicza się, jaki dochód zostałby uzyskany, gdyby zastosowano zakres podatku VAT wynikający z VI Dyrektywy VAT. Oznacza to, że przy tych wyliczeniach ignorowane są wszelkie odstępstwa od ogólnych zasad podatku VAT w UE (nie uwzględnia się okresów przejściowych i derogacji na stosowanie niższych stawek VAT), co powoduje, że państwa członkowskie muszą wyrównać powstałe różnice z własnego budżetu.

Obecny poziom udziału wpłat z tytułu podatku VAT w ogólnej kwocie środków własnych UE wynosi ok. 35% i systematycznie spada, gdyż państwa członkowskie podjęły decyzję o obniżeniu udziału VAT w finansowaniu budżetu unijnego, ze względu na jego negatywny wpływ na konsumpcje.

4. Środki z tytułu Produktu Narodowego Brutto (PNB)

Środki z PNB są ostatnim, czwartym źródłem finansowania budżetu UE, wprowadzonym dopiero w 1988 roku, a zarazem najważniejszym źródłem finansowania działalności Unii. Środek ten jest bardzo prosty i polega na pobraniu jednakowego procentu (stawka jednolita) od PNB poszczególnych państw członkowskich. Stawka jednolita to wyrażony w procentach stosunek niepokrytych potrzeb budżetowych UE do sumy PNB wszystkich państw członkowskich. Stawka ta jest ustalana co roku przez Komisję Europejską. Źródło to uzupełnia brakujące dochody budżetowe, spowodowane niewystarczającymi wpływami z TOR i VAT, dlatego często określane jest źródłem dopełniającym (topping up).

Wprowadzenie tego źródła spowodowało przede wszystkim ustabilizowanie finansów UE oraz pozwoliło na stopniowy wzrost budżetu w średnim okresie przy zachowaniu limitu wydatków na określonym poziomie. Składka od PNB pozwala również na bardziej sprawiedliwe obciążenie państw członkowskich, proporcjonalnie do ich potencjału gospodarczego. Udział tego środka w finansowaniu budżetu UE wynosi obecnie ok. 50% i stale rośnie.

5. Rabat Brytyjski

Elementem systemu środków własnych, który w istotny sposób rzutuje na wielkość wpłat poszczególnych państw członkowskich oraz staje się coraz większym problemem w dalszej reformie tego systemu, jest mechanizm korekty składki Wielkiej Brytanii do budżetu Unii Europejskiej, powszechnie nazywany "rabatem brytyjskim". Praktycznie od początku swojego członkostwa Wielka Brytania miała bardzo duże ujemne saldo w relacji wielkości wpłat do uzyskiwanych pieniędzy z UE. Głównym powodem tej sytuacji był stosunkowo mały sektor rolny o bardzo nietypowej strukturze. W związku z tym Wielka Brytania w niewielkim stopniu korzystała ze wsparcia rolnictwa w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, głównego źródła pomocy UE dla państw członkowskich. Jednocześnie państwo to odprowadzało bardzo duże wpłaty do wspólnotowego budżetu od PNB i z tytułu podatku VAT. Z tego powodu w 1975 roku doszło nawet do referendum w sprawie wystąpienia Wielkiej Brytanii z EWG.

Po wielu latach dyskusji i przedstawieniu kilku pomysłów rozwiązania tego problemu, w 1984 roku podczas Rady Europejskiej w Fontainebleau podjęto decyzję, że Wielka Brytania będzie miała rabat we wpłatach do budżetu wspólnotowego. Sposób liczenia tego rabatu jest bardzo skomplikowany i dokonuje tego Komisja Europejska. Rabat ten polega na zwrocie Wielkiej Brytanii 66% różnicy pomiędzy procentowym udziałem tego kraju w płatnościach VAT a procentowym udziałem w wypłatach z budżetu UE, odniesionej do całości wypłat unijnych. Rabat jest udzielany poprzez obniżenie VAT base Wielkiej Brytanii.

Rabat brytyjski jest pokrywany przez pozostałe państwa członkowskie z tym, że na mocy decyzji z Berlina z 1999 roku Niemcy, Austria, Szwecja i Holandia wpłacają tylko 25% kwoty, która na nie przypada. Te cztery kraje same są dużymi płatnikami netto do budżetu UE. W praktyce oznacza to, że główny ciężar rabatu brytyjskiego ponoszą najbiedniejsze kraje Unii. Od wielu lat większość państw członkowskich wskazuje, że Wieka Brytania ma coraz mniejsze podstawy ekonomiczne do korzystania z redukcji swojej wpłaty dlatego, że wiele innych państw jest w podobnej sytuacji, a płaci pełne składki. Jednak Wielkiej Brytanii dotychczas udaje się skutecznie zablokować wszelkie próby ograniczenia jej rabatu.

IV. WYDATKI Z BUDŻETU UE

Bardzo często budżet UE określany jest mianem "budżetu wydatków", gdyż tylko poziom wydatków jest głównym elementem ustalanym przez państwa członkowskie. Budżet Unii musi być zbilansowany, więc wielkość wpłat z państw członkowskich zostaje dostosowana do aktualnych potrzeb, nie można jednak zaplanować większych wydatków niż przewidziane w Perspektywie Finansowej wielkości budżetu. W związku z tym debata dotyczy głównie uszczegółowienia wydatków na poszczególne polityki unijne. Jest wiele sposobów prezentowania unijnych wydatków, dzieląc je na obowiązkowe lub nieobowiązkowe lub na podstawie instytucji upoważnionych do ich wydatkowania, ale najpopularniejsze jest przedstawianie zgodnie z układem rozdziałów w budżecie. Środki przewidziane w budżecie muszą być wydane w ciągu roku.

1. Wydatki na rolnictwo

Wydatki na rolnictwo, zgodnie z ustaleniami "Agendy 2000" kształtują się na poziomie 40 - 42 mld euro rocznie, co stanowi ok. 45% wszystkich wydatków z budżetu UE. Zdecydowana większość pieniędzy, bo ok. 38 mld euro, wydawana jest na realizację Wspólnej Polityki Rolnej, reszta przeznaczona jest na finansowanie rozwoju obszarów wiejskich. W ramach WPR główne wydatki nastawione są na regulację rynku rolnego poprzez dopłaty bezpośrednie dla rolników, dopłaty do eksportu produktów rolnych do krajów trzecich, itp. Są to bezpośrednie wypłaty dla rolników związane z rodzajem ich działalności, oczywiście na podstawie udokumentowanej wielkości produkcji. Od 1988 roku w ramach tego rozdziału wspomagana finansowo jest również deprecjacja nowo tworzonych zapasów oraz połowa kosztów związanych z programem odłogowania ziemi rolnej. Z tego rozdziału finansowane są również wydatki na wsparcie rybołówstwa.

Należy jednak nadmienić, że na przestrzeni ostatnich lat Unia podjęła szereg działań mających na celu ograniczenie kosztów funkcjonowania WPR poprzez redukcję cen podstawowych produktów rolnych, zbliżając je do cen światowych oraz większe wspieranie działań mających na celu ograniczenie wielkości produkcji rolnej. Doprowadziło to do znacznego zmniejszenia udziału wydatków z tego rozdziału w stosunku do wielkości budżetu (z 60% w 1988 do ok. 45% w 2001).

2. Działania strukturalne

W tym rozdziale zagwarantowane są środki na finansowanie dwóch dużych funduszy unijnych: Funduszy Strukturalnych i Funduszu Spójności. Jest to drugi pod względem wielkości rozdział w budżecie Unii, a wysokość alokowanych tam środków wynosi ok. 30 mld euro rocznie, co stanowi ok. 30% wydatków Unii Europejskiej. W przeciwieństwie do wydatków na rolnictwo, aby móc skorzystać z tych środków państwa członkowskie muszą przedstawić właściwe programy ich wykorzystania oraz zapewnić odpowiedni poziom ich współfinansowania. Ponad 90% środków zaplanowanych w tym rozdziale przeznaczona jest na finansowanie Funduszy Strukturalnych, które obejmują trzy cele wsparcia:

Cel 1 - wspieranie rozwoju regionów słabiej rozwiniętych,

Cel 2 - wspieranie zmian społecznych i ekonomicznych w regionach dotkniętych strukturalnymi problemami gospodarczymi,

Cel 3 - wspieranie walki z bezrobociem.

Realizacja tych celów ma za zadanie wyrównanie poziomu rozwoju w całej Unii Europejskiej. Większość środków przeznaczonych na działanie Funduszy Strukturalnych (ok. 70%) alokowanych jest na realizację Celu 1.

Z Funduszu Spójności, który jest dużo mniejszy, finansowane są programy mające na celu poprawę infrastruktury w państwach członkowskich (np. budowa autostrad) oraz ochronę środowiska (np. budowa oczyszczalni ścieków). Z funduszu tego korzystają cztery państwa (Hiszpania, Portugalia, Grecja i Irlandia), których PNB per capita jest niższy niż 90% średniej państw Unii Europejskiej. Połowę z tych środków wykorzystuje Hiszpania, natomiast tylko ok. 10% przekazywana jest Irlandii.

Zarówno Fundusze Strukturalne, jak i Fundusz Spójności są programami wieloletnimi, a w każdym rocznym budżecie zaplanowane są środki na pokrycie kosztów ponoszonych przez państwa członkowskie, w ramach realizacji poszczególnych kontraktów. Jeżeli jednak środki nie zostaną zakontraktowane i wydatkowane w wyznaczonym czasie to przepadają i wracają do ogólnej puli niewykorzystanych środków budżetowych. Środki te są później zwracane państwom członkowskim w ramach rozliczania ich wpłat do budżetu UE.

3. Polityki wewnętrzne

Z tego rozdziału wypłacane są środki na realizację działań mających głównie na celu dokończenie budowy Jednolitego Rynku. Środki przewidziane w tym rozdziale stanowią ok. 7% budżetu (6 mld Euro). Główne działania finansowane z tego rozdziału to:

• programy kontroli produkcji niektórych produktów rolnych (np. wina, oliwek, jarzyn),

• tworzenie i rozwój wspólnej polityki transportowej,

• szkolenia i programy edukacyjne, kulturalne i informacyjne,

• polityka energetyczna, bezpieczeństwo nuklearne i problematyka środowiska naturalnego,

• powiększanie zakresu Jednolitego Rynku,

• poprawianie konkurencyjności przemysłu wspólnotowego poprzez wspieranie badań naukowych i rozwoju technologicznego,

Badania naukowe i rozwój technologiczny są dziedzinami szczególnie wspieranymi w Unii Europejskiej. W tym celu uruchomiono wiele programów finansowanych z budżetu UE, a wielkość przekazywanych środków waha się pomiędzy 1 a 2/3 wszystkich alokacji przewidzianych w tym rozdziale.

4. Działania zewnętrzne

Rozdział ten obejmuje wszystkie działania Unii Europejskiej na korzyść państw trzecich. Część z tych działań ukierunkowana jest geograficznie, a część ma charakter horyzontalny. W rozdziale tym alokowane jest około 5% środków budżetu UE. Przykładem działań horyzontalnych finansowanych przez UE są:

• pomoc humanitarna,

• inicjatywy na rzecz demokracji i praw człowieka,

• wspólna polityka zagraniczna i bezpieczeństwa,

• składki UE do organizacji międzynarodowych działających na rzecz krajów rozwijających się,

• opłaty za korzystanie z łowisk państw trzecich.

5. Wydatki administracyjne

Z tego rozdziału finansowane jest funkcjonowanie administracji Unii Europejskiej. W 2002 roku alokowano na ten cel ok. 4,7 mld euro. W rozdziale tym przewidziane są środki na pensje dla pracowników, emerytury, utrzymanie budynków, publikacje dzienników urzędowych i innych dokumentów oraz finansowanie przedstawicielstw dyplomatycznych Unii Europejskiej w państwach trzecich.

6. Rezerwy

7. Pomoc przedakcesyjna

Rozdział ten został utworzony w 2000 roku w celu finansowania rozbudowanej pomocy dla państw negocjujących z UE. Z tych środków finansowane są takie programy jak: PHARE, SAPARD i ISPA. Pieniądze nie wykorzystane przez państwa kandydackie wracają do państw członkowskich. Wielkość alokacji w tym rozdziale to 3 120 mln euro rocznie.

8. Rozszerzenie

Ten rozdział jeszcze nie został wprowadzony do budżetu UE, chociaż przewiduje go "Agenda 2000". Zostanie on uruchomiony dopiero w momencie przystąpienia nowych państw członkowskich ( w 2004 roku). Nie jest jeszcze ustalona ostateczna wielkość tego rozdziału, ale będzie to nie więcej niż kilkanaście procent całego budżetu UE. Z tego rozdziału będzie finansowane członkostwo nowych państw aż do końca obowiązywania obecnej Perspektywy Finansowej. Obejmuje on wydatki na wszystkie polityki wspólnotowe realizowane w ramach pierwszych trzech

piątego rozdziału budżetu dla obecnych państw członkowskich. Jednak nowe państwa w pierwszych latach swojego członkostwa nie będą mogły korzystać z pieniędzy z innych niż rozdział 8 części budżetu.

2. Reforma budżetu

Budżet Unii Europejskiej finansowany jest ze środków własnych tej organizacji, pobieranych i wpłacanych przez państwa członkowskie. Ich wielkość nie zależy od dobrowolnej decyzji poszczególnych państw, lecz wynika ze wspomnianej już wcześniej Decyzji Rady z dnia 29 września 2000 roku o systemie środków własnych Wspólnot Europejskich. Wszystkie państwa członkowskie są zobligowane do regularnego wpłacania swoich kontrybucji wyliczonych zgodnie z ww. decyzją. System środków własnych Unii nie jest rozwiązaniem idealnym i podlega ciągłym modyfikacjom. Jego głównym celem jest zapewnienie stabilnych i niezależnych źródeł finansowania Unii Europejskiej.

Początkowo, w okresie od 1958 roku do 1970, Wspólnoty były finansowane wyłącznie ze składek państw członkowskich. Podczas spotkania Rady Europejskiej w Luksemburgu w 1970 roku wprowadzono system środków własnych, które miały finansować budżet Wspólnot. System miał obowiązywać od 1971 roku. Jego głównym celem było uniezależnienie się Wspólnot od składek z państw członkowskich. Początkowo system środków własnych składał się z wpływów z ceł i opłat cukrowych, które nazwano tradycyjnymi środkami własnymi (TOR) oraz wpływów opartych na zharmonizowanej podstawie podatku VAT. W związku z problemami państw członkowskich z wprowadzeniem ujednoliconej podstawy podatku VAT, początkowo tylko TOR był głównym źródłem finansowania budżetu Wspólnot.

Bardzo szybko ujawniły się słabe punkty tego systemu. Zmniejszające się wpływy z TOR oraz mniejsze dochody podatkowe ze względu na słabe wyniki gospodarcze bardzo nadszarpnęły kasę wspólnotową. Jednocześnie pojawiały się coraz większe wydatki związane głównie z realizacją Wspólnej Polityki Rolnej i dwoma rozszerzeniami Wspólnot. Od początku lat osiemdziesiątych Wielka Brytania zaczęła zgłaszać swoje pretensje dotyczące zbyt wysokich wpłat tego kraju w porównaniu do uzyskiwanych korzyści. W związku z tym podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Fontainebleau w 1984 roku podjęto decyzję o podniesieniu maksymalnej stopy procentowej stosowanej do określania wysokości wpłat od podatku VAT do wysokości 1.4 % oraz o wprowadzeniu korekty wysokości wpłat Wielkiej Brytanii, tzw. rabatu brytyjskiego.Jednak te decyzje nie uzdrowiły wspólnotowych finansów. Dalszy spadek wpływów z TOR oraz wzrastające wydatki nadal pogarszały sytuację budżetu. Jednocześnie dalsze podnoszenie wpłat z tytułu podatku VAT okazało się niemożliwe, gdyż wysokie obciążenia zaczęły mieć negatywny wpływ na poziom konsumpcji.

W związku z tym podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Brukseli w 1988 roku postanowiono dokonać głębokiej reformy finansów wspólnotowych. Wprowadzono kolejne nowe źródło finansowania budżetu. Dotychczasowe środki z TOR i VAT miały być uzupełniane wpłatami opartymi na wielkości PNB państw członkowskich. Miało to na celu większe urealnienie ich możliwości płatniczych. Wprowadzono również maksymalny poziom wydatków wspólnot na poziomie 1.15 % PNB całej Wspólnoty. Jednocześnie Rada Europejska postanowiła zmniejszyć rolę wpłat z tytułu podatku VAT zamrażając jego podstawę na poziomie 55% PNB. W następnych latach dalej ograniczano rolę podatku VAT jako źródła finansowania budżetu UE oraz zwiększano stopniowo maksymalny poziom wydatków z budżetu, aż do obecnego 1,27% PNB. Reformy te zaczęły przynosić pożądane efekty i w latach dziewięćdziesiątych sytuacja budżetu UE została ustabilizowana, co pozwoliło na stopniowe ograniczanie wydatków.

Państwa członkowskie dokonują wpłat do budżetu Unii Europejskiej w miesięcznych ratach w swoich narodowych walutach.

Propozycje reformy środków własnych

Komisja Europejska cały czas poszukuje nowych, jeszcze bardziej sprawiedliwych dla państw członkowskich sposobów finansowania budżetu Unii Europejskiej. W tym celu w 1998 roku Komisja przygotowała raport dotyczący funkcjonowania systemu środków własnych Unii Europejskiej pt. "Financing the European Union" (Finansowanie Unii Europejskiej).

Raport ten zawiera kompleksową ocenę obecnego systemu środków własnych Unii Europejskiej, a w szczególności kwestii zwrotów dla Wielkiej Brytanii oraz bardzo dużych dysproporcji między wpłatami i wypłatami dla Niemiec, Holandii, Austrii i Szwecji, jak również poddaje pod dyskusję kilka nowych propozycji finansowania UE.

Komisja Europejska wskazuje dwa możliwe kierunki przyszłego rozwoju środków własnych UE. Jeden z nich to zwiększenie bazy podatkowej i stworzenie nowych źródeł finansowania UE. Drugi kierunek polega na uproszczeniu obecnego systemu finansowania poprzez zastąpienie obecnych trzech źródeł finansowania (cła, VAT-u i składki od PNB) jednym opartym na PNB.

Analiza obecnego systemu środków własnych Unii Europejskiej wykazuje na zmniejszający się udział procentowy tradycyjnych środków własnych (cła i opłaty rolne, tzw. TOR) oraz VAT-u i zwiększający się udział składki od PNB. Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat procentowy udział TOR zmalał z 29,1% w 1988r. do ok. 16,7% w 1998r., natomiast udział VAT-u w środkach własnych UE zmalał z 60,0% w 1988r. do ok. 39,7% w 1998r. Tendencje wzrastające wykazuje jedynie wielkość składek państw członkowskich od PNB - 10,9% w 1988r. do ok. 43,6% w 1998r. Pomimo procentowego spadku udziału tradycyjnych środków własnych utrzymują się one na stałym poziomie 12 - 14 mld euro. Ta sytuacja spowodowana jest systematycznym obniżaniem stawek celnych, wynikającym z porozumień w ramach WTO (World Trade Organization - Światowa Organizacja Handlu). Natomiast spadek udziału VAT wynika z podjętych decyzji politycznych o obniżaniu podstawy obliczania VAT z 55% do 50% PNB oraz stosowaniem mechanizmu zwrotów dla Wielkiej Brytanii.

WSPÓLNA POLITYKA HANDLOWA UE

Unia Celna obok zniesienia ceł w obrocie wewnętrznym zakłada również prowadzenie wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich. Proces dochodzenia do unii celnej miał trwać, na mocy Traktatu o EWG, dwanaście lat (1958-1969). Na półtora roku przed upływem tego terminu, 1 lipca 1968 r., zniesiono cła w obrocie między państwami członkowskimi oraz wprowadzono wspólną taryfę celną w stosunku do państw trzecich. Inne narzędzia polityki handlowej (środki polityki eksportowej, ochrona przed dumpingiem oraz nadmiernym subsydiowaniem itd.) ujednolicono, zgodnie z wstępnymi założeniami, 1 stycznia 1970 r. W tym samym momencie Wspólnota przejęła od państw członkowskich uprawnienia w dziedzinie zawierania umów handlowych i współpracy gospodarczej z państwami trzecimi, a stosowne kompetencje zostały przeniesione z rządów krajowych na Komisję Europejską (Komisja Europejska działa z upoważnienia Rady Europejskiej). To ona reprezentuje obecnie państwa członkowskie Wspólnoty Europejskiej w negocjacjach handlowych z krajami trzecimi i w ramach organizacji międzynarodowych (np. WTO, UNCTAD (Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju), OECD).

Wspólna polityka handlowa obejmuje zespół działań, których celem jest oddziaływanie na rozmiary, kierunki oraz strukturę obrotów handlowych Wspólnoty z zagranicą. Główne zasady wspólnej polityki handlowej, sprecyzowane w końcu lat 50. do dziś nie uległy zasadniczym zmianom. Podstawą traktatową wspólnej polityki handlowej jest art. 3, ust. 1 pkt b, art. 131 -134 oraz art. 300 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (wersja skonsolidowana po Traktacie Nicejskim).

Wspólna polityka handlowa opiera się na jednolitych zasadach, przede wszystkim w zakresie:

• zmian taryf celnych

• zawierania układów celnych i handlowych

• instrumentów liberalizacji

• polityki eksportowej

• środków ochronnych w handlu, podejmowanych w przypadku dumpingu i subsydiów

Prowadzenie polityki handlowej należy do wyłącznej kompetencji Wspólnoty. W Traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską podkreśla się podstawową rolę Komisji Europejskiej w dziedzinie tej polityki. Do Komisji należy przygotowanie propozycji wdrażających wspólną politykę handlową oraz negocjowanie porozumień z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi.

KLUCZOWE ZAGADNIENIA

Wspólna zewnętrzna taryfa celna

Wprowadzenie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej Wspólnot było pierwszym krokiem w kierunku prowadzenia wspólnej polityki handlowej. W Traktacie Rzymskim z 1957 roku ustalono, że podstawą Wspólnoty jest unia celna, która została ostatecznie utworzona 1 lipca 1968 roku.

W latach 1985-1992 podjęto działania mające na celu dostosowanie polityki handlowej do tworzonego jednolitego rynku. Wprowadzono wówczas zmiany w procedurach związanych z funkcjonowaniem unii celnej. Z dniem 1 stycznia 1993 r. kontrole celne na granicach między państwami członkowskimi zostały zniesione, a w ich miejsce wprowadzono uproszczone procedury statystyczne. Rok później wszedł w życie wspólnotowy Kodeks celny wraz z przepisami wykonawczymi, w których zebrano rozproszone dotychczas przepisy dotyczące systemu celnego, w szczególności odpraw na zewnętrznych granicach celnych UE.

Polityka handlowa Wspólnoty w stosunku do krajów trzecich odzwierciedla w dużej mierze tendencje zachodzące w polityce handlowej kształtowanej na forum wielostronnym pod auspicjami GATT.

Należy przy tym dodać, że nie jest to (i nie była) jednostronna zależność, lecz współzależność. Wspólnota bowiem nie tylko musiała się stosować do reguł GATT/WTO, ale też od początku działania wielostronnego systemu handlowego aktywnie współuczestniczyła w jego kształtowaniu. Oznaczało to m.in., że wyrażała zgodę na zmiany tych zasad i stopnia protekcji w handlu międzynarodowym w takim stopniu, w jakim było to zgodne z jej interesami. W efekcie zarówno cele, jak i zasady oraz instrumenty wspólnej polityki handlowej WE są w zasadzie odbiciem wielostronnego systemu handlowego GATT/WTO współtworzonego przez Wspólnotę Europejską.

Celem polityki handlowej Wspólnoty jest: „stopniowa eliminacja restrykcji w handlu międzynarodowym i obniżanie barier celnych” (art. 110 traktatu o WE), zaś celem WTO jest „istotna redukcja taryf celnych i innych barier handlowych oraz eliminacja dyskryminacyjnego traktowania w handlu międzynarodowym.

Ochrona rynku UE

Aby chronić własny rynek, Unia Europejska może stosować różne środki tzw. protekcji uwarunkowanej, czyli dopuszczalnej, gdy spełnione zostaną określonej przesłanki, np. wyrządzenie szkody krajowemu przemysłowi lub groźba jej wyrządzenia. Do środków takiej protekcji o charakterze defensywnym (Trade Defence Instruments) zaliczane są:

• postępowania antydumpingowe stosowane wówczas, gdy zagraniczny producent sprzedaje na obszarze UE towar poniżej porównywalnej ceny podobnego towaru na swoim rynku krajowym lub poniżej kosztów produkcji. Komisja wszczyna postępowanie antydumpingowe z własnej inicjatywy lub na wniosek przemysłu Wspólnoty (wszyscy producenci podobnego produktu reprezentujący co najmniej 25% całkowitej produkcji tego produktu; wniosek musi zyskać poparcie producentów reprezentujących co najmniej 50% produkcji). W pewnych przypadkach cło antydumpingowe może zostać zastąpione tzw. zobowiązaniem cenowym do przestrzegania przez eksportera minimalnego poziomu cen eksportowych. Złamanie zobowiązania powoduje natychmiastowe nałożenie cła antydumpingowego. Cła antydumpingowe i zobowiązania cenowe ustalane są na 5 lat i w wyniku postępowania weryfikacyjnego mogą być przedłużone o kolejne 5 lat. Od decyzji Komisji i Rady przysługują odwołania na drodze administracyjnej (Komisja) lub sądowej (Sąd Pierwszej Instancji i ETS).

• postępowania antysubwencyjne stosowane wówczas, gdy rząd lub instytucja publiczna kraju eksportera (kraju pochodzenia) bezpośrednio lub pośrednio udziela eksporterowi subsydiów do produkcji, eksportu lub przewozu. Do subsydiów zalicza się m.in.: dotacje, pożyczki na warunkach preferencyjnych, gwarancje kredytowe, zwolnienia z podatków. Środki odwetowe mogą być podejmowane tylko w stosunku do tzw. subsydiów specyficznych. Komisja wszczyna postępowanie na wniosek producentów W wyniku postępowania antysubwencyjnego Komisja lub Rada nakładają tzw. środki wyrównawcze (cła tymczasowe, zobowiązania cenowe, cła wyrównawcze).

• postępowania ochronne przed nadmiernym importem stosowane wówczas, gdy towar jest importowany na obszar UE w tak zwiększonych ilościach i/lub na takich warunkach, że może to wyrządzić poważną szkodę producentom Wspólnoty lub grozić jej wyrządzeniem. Do środków ochronnych zalicza się: ograniczenie okresu ważności dokumentów importowych, zmianę zasad importu kwestionowanego towaru, kontyngenty. Skargę przeciwko nadmiernemu importowi wnoszą państwa członkowskie. W krytycznych sytuacjach można również zastosować tymczasowy środek ochronny w postaci podwyższonego cła na maksimum 200 dni lub środek nadzoru nad importem. O stosowaniu środków ochronnych decyduje Komisja lub Rada na wniosek Komisji.

Instrumentem polityki handlowej Wspólnoty chroniącym rynek wewnętrzny jest też przeciwdziałanie barierom w handlu niezgodnym z porozumieniami międzynarodowymi, regulowane rozporządzeniem Rady nr 3286/94 (Trade Barriers Regulation). Umożliwia ono wsparcie przemysłu UE w wypadku stwierdzenia stosowania wobec producentów unijnych niezgodnych z porozumieniami międzynarodowymi barier w dostępie do rynków państw trzecich. Decyzję o zastosowaniu odpowiednich środków podejmuje Rada na wniosek Komisji.

Podsumowując należy podkreślić, że główne tendencje w polityce handlowej Wspólnoty od początku jej ustanowienia są następujące:

1. stopniowe obniżanie wspólnej taryfy celnej wynikające z kolejnych rund negocjacyjnych na forum GATT/WTO; obecnie większość stawek w UE na wyroby przemysłowe kształtuje się na poziomie 3-10%. Wysokość stawek wzrasta wraz ze stopniem przetworzenia produktu. Poziom ceł dla artykułów nierolnych wynosi średnio 3,9 %. Cła na artykuły rolne wynoszą średnio 17,3%.

2. stopniowe uściślanie procedur i zasad stosowania środków pozataryfowych (w tym antydumpingowych, antysubwencyjnych, nadzwyczajnych środków ochronnych itd.);

3. utrzymywanie specyficznych instrumentów (głównie importowych) w handlu z krajami o gospodarce nierynkowej;

4. wprowadzenie Systemu Powszechnych Preferencji Celnych (Generalized System of Preferences - GSP) dla krajów rozwijających się, a następnie dodatkowych preferencji celnych w imporcie z niektórych grup krajów rozwijających się;

5. stopniowe rozszerzanie zakresu wzajemnych preferencyjnych umów (typu strefy wolnego handlu i unie celne) w stosunkach z różnymi grupami krajów (EFTA, EOG, kraje stowarzyszone).

HISTORIA UE

19.09.1946

Winston Churchill zgłasza w Zurychu propozycję utworzenia Stanów Zjednoczonych Europy.

05.06.1947

Wprowadzenie planu Marshalla - amerykańskiego planu pomocy gospodarczej dla odbudowania Europy (z powodu odrzucenia Planu przez ZSRR i państwa Europy Środkowo-Wschodniej pomoc jest kierowana do krajów Europy Zachodniej).

16.04.1948

Podpisanie w Paryżu układu o utworzeniu Organizacji Europejskiej Współpracy Gospodarczej (w 1960 roku - zostaje przekształcona w OECD). W skład organizacji wchodzi 16 państw (Austria, Belgia, Dania, Holandia, Francja, Grecja, Irlandia, Islandia, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja, Turcja, Wielka Brytania, Włochy).

04.04.1949

Podpisanie w Waszyngtonie układu o utworzeniu Paktu Północnoatlantyckiego (NATO) . W skład NATO wchodzi 12 państw: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Portugalia, USA, Wielka Brytania, Włochy.

05.05.1949

Powstanie w Strasburgu Rady Europy . Jej celem ma być: "urzeczywistnienie jedności (...) w celu ochrony i wspierania ideałów i zasad, stanowiących wspólne dziedzictwo oraz sprzyjanie postępowi gospodarczemu i społecznemu". Członkami założycielami Rady Europy jest 10 państw (Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, W. Brytania i Włochy). W latach następnych przystąpiły również: Grecja, Turcja, Islandia, RFN, Austria, Cypr, Szwajcaria, Malta, Portugalia, Hiszpania, Lichtenstein, San Marino, Finlandia, Węgry, Polska, Bułgaria, Czechy, Słowacja, Litwa, Estonia, Rumunia i Słowenia, Andora, Albania, Łotwa, Macedonia, Mołdawia, Rosja, Ukraina i Chorwacja.

07.09.1949

Powstanie Republiki Federalnej Niemiec.

09.05.1950

Przedstawienie przez francuskiego ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana propozycji oddania pod wspólną kontrolę francuskiej i niemieckiej produkcji węgla i stali - surowców kluczowych dla powojennego przemysłu. Miało to - wedle Schumana przyczynić się do rozwoju gospodarczego państw zniszczonych w czasie II wojny światowej i uniemożliwić wykorzystanie przemysłu ciężkiego do wyścigu zbrojeń.

24.10.1950

Ogłoszenie przez premiera Francji Rene Plevena tzw. Planu Plevena - propozycji włączenia RFN do europejskich struktur obronnych. Plan ten stanowił podstawę Europejskiej Wspólnoty Obronnej, odrzuconej w cztery lata później przez francuskie Zgromadzenie Narodowe.

18.04.1951

Podpisanie w Paryżu traktatu o powołaniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali - oddania produkcji węgla i stali pod wspólną władzę. Wśród sygnatariuszy zawartego na 50 lat traktatu znalazły się Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy i Włochy.

23.10.1954

Utworzenie Unii Zachodnioeuropejskiej. Po niepowodzeniu idei Europejskiej Wspólnoty Obronnej, do istniejącej od 1948 roku Unii Zachodniej (Francja, Wielka Brytania, Belgia, Holandia i Luksemburg) włączono RFN i Włochy, tworząc UZE. W latach dziewięćdziesiątych do organizacji przystąpiły Hiszpania, Portugalia i Grecja. Celem UZE miała być współpraca rządów państw członkowskich w dziedzinie bezpieczeństwa. W pierwszych latach swego istnienia UZE odegrała istotną rolę w integracji RFN z NATO.

01-03.06.1955

Konferencja ministrów spraw zagranicznych państw EWWiS w Messynie; powołanie Komitetu ekspertów pod kierownictwem belgijskiego ministra spraw zagranicznych Paula-Henri Spaaka. Zadaniem komitetu jest opracowanie poszerzenia integracji gospodarczej państw EWWiS (dotyczącej rynku węgla i stali) o nowe płaszczyzny, w tym pokojowe wykorzystanie energii atomowej.

25.03.1957

Podpisanie Traktatów Rzymskich , ustanawiających EWG i Euratom. Celem EWG jest utworzenie wspólnego rynku europejskiego, a celem Euroatomu zapewnienie kontroli i współpracy w zakresie pokojowego wykorzystania energii atomowej. Pierwszym przewodniczącym Komisji EWG zostaje Walter Hallstein, a Euratomu - Louis Armand.

03.05.1960

Wejście w życie konwencji sztokholmskiej o utworzeniu Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu - EFTA . W skład EFTA wchodzą: Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Wielka Brytania.

14.01.1963

Sprzeciw de Gaulle'a wobec przystąpienia Wielkiej Brytanii do EWG "ze względu na różnice ekonomiczne i polityczne". Anglia postrzegana jest przez de Gaulle'a jako koń trojański Amerykanów.

22.01.1963

Podpisanie Układu Elizejskiego - układu o pojednaniu i współpracy między Francją a RFN

01.07.1967

Połączenie organów trzech wspólnot: EWG, Euratomu i EWWiS. Przewodniczącym Komisji zostaje Jean Rey.

01.07.1968

Powstanie unii celnej - zniesienie ceł wewnętrznych i ograniczeń ilościowych w handlu między poszczególnymi państwami Szóstki; wprowadzenie wspólnej taryfy zewnętrznej.

21.03.1972

Wprowadzenie "węża walutowego"; margines wzajemnych wahań kursów walut członków WE ustalono maksymalnie na +/- 2,5%.

22.07.1972

Podpisanie w Brukseli przez przedstawicieli EFTA i EWG porozumienia o utworzeniu do 1985 roku strefy wolnego handlu między państwami należącymi do obydwu organizacji.

01.01.1973

Poszerzenie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej o Danię, Irlandię i Wielką Brytanię

10-11.03.1975

Pierwsze spotkanie Rady Europejskiej - szefów państw i rządów EWG.

13.03.1979

Wprowadzenie Europejskiego Systemu Walutowego (z mocą wsteczną od 1 stycznia 1979 roku); wchodzą do niego waluty ośmiu państw EWG (poza Wielką Brytanią); powstaje Europejska Jednostka Walutowa (ECU).

07-10.06.1979

Pierwsze powszechne i bezpośrednie wybory do Parlamentu Europejskiego.

01.01.1981

Poszerzenie Wspólnot o Grecję.

01.02.1985

Jedyny przypadek opuszczenia organizacji - Grenlandia występuje z EWG.

01.01.1986

Poszerzenie Wspólnot o Hiszpanię i Portugalię

11-12.02.1988

Przyjęcie Raportu Delorsa - zapowiedź reformy Wspólnej Polityki Rolnej, funduszy strukturalnych EWG; plan trzyetapowego dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej.

03.10.1990

Zjednoczenie Niemiec.

16.12.1991

Podpisanie przez państwa byłego bloku wschodniego: Polskę, Czechosłowację i Węgry układów stowarzyszeniowych ze Wspólnotami Europejskimi.

07.02.1992

Podpisanie w Maastricht Traktatu o Unii Europejskiej . Traktat określił ramy i harmonogram dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej, rozszerzono zakres wspólnej polityki o edukację, ochronę zdrowia, kulturę, sieci transeuropejskie i ochronę konsumenta. Państwa członkowskie UE zobowiązały się do prowadzenia Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa. Wzmocniono prerogatywy Parlamentu Europejskiego poprzez wprowadzenie procedury współdecydowania. Wprowadzono obywatelstwo Unii.

01.01.1995

Poszerzenie Unii Europejskiej o kraje EFTA, nie będące dotychczas członkami Unii: o Austrię, Finlandię i Szwecję. W przeprowadzonym wcześniej referendum Norwegowie opowiedzieli się przeciw integracji.

12.06.1995

Podpisanie układów stowarzyszeniowych z państwami byłego ZSRR: Estonią, Łotwą i Litwą.

15-16.12.1995

Zastąpienie na szczycie w Madrycie dotychczasowej nazwy wspólnego pieniądza ECU - European Curency Unit (Europejska Jednostka Monetarna) nazwą euro.

16.07.1997

Ogłoszenie przez przewodniczącego Komisji Jacquesa Santera programu "Agenda 2000" - Unia silniejsza i rozszerzona". Agenda określa strategię umocnienia Unii Europejskiej, wzrostu konkurencyjności i zatrudnienia, reformy Wspólnej Polityki Rolnej, modernizacji kluczowych polityk sektorowych oraz rozszerzenia UE aż po granice z Ukrainą, Białorusią i Mołdawią.

02.10.1997

Podpisanie Traktatu Amsterdamskiego . Sposób głosowania w Radzie, liczbę komisarzy i parlamentarzystów uzależniono od poszerzenia Unii Europejskiej. Wzmocniono kontrolę polityczną Parlamentu Europejskiego nad Komisją. Wzrosła rola Trybunału Sprawiedliwości. W dziedzinie Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa wyposażono Unię w nowy instrument działania - wspólne strategie, określające cele w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa. Do traktatu włączono również przyjęty w Maastricht protokół socjalny.

31.03.1998

Rozpoczęcie negocjacji akcesyjnych z Grupą 5+1 (Polska, Czechy, Słowenia, Węgry, Estonia i Cypr).

01.01.1999

Wprowadzenie wspólnej waluty euro . Do trzeciego etapu Unii Gospodarczej i Walutowej przystępuje jedenaście spośród piętnastu państw Unii Europejskiej: Francja, Niemcy, Włochy, Belgia, Holandia, Luksemburg, Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Finlandia i Austria. Poza strefą euro znalazły się: Wielka Brytania, Szwecja, Dania i Grecja.

01.05.1999

Wejście w życie Traktatu Amsterdamskiego.

10-11.12.1999

Zebrani w Helsinkach szefowie państw i rządów zapowiadają podjęcie negocjacji akcesyjnych z Rumunią, Słowacją, Litwą, Łotwą, Bułgarią, Maltą i Turcją. Na szczycie obecna była również polska delegacja z premierem Jerzym Buzkiem i ministrem spraw zagranicznych Bronisławem Geremkiem.

14.02.2000

Otwarcie konferencji międzyrządowej, która miała uzgodnić kolejną reformę unijnych instytucji i mechanizmów decyzyjnych i zapisać je w postaci kolejnej nowelizacji traktatu na grudniowym szczycie w Nicei (Traktat Nicejski).

07.12.2000-11.12.2000

Obradujący w Nicei przez cztery dni szefowie państw Unii Europejskiej osiągnęli porozumienie w sprawie reformy instytucji UE. Przywódcy Piętnastki uznali, że "od daty wejścia w życie Traktatu z Nicei Unia będzie w stanie powitać nowe państwa, gdy tylko wykażą zdolność do sprostania obowiązkom, wynikającym z członkostwa". Zatwierdzono reformę Rady Ministrów (powiększonej w przyszłości o 12 panstw), Parlamentu Europejskiego i Komisji.
Proklamowana została Karta Praw Podstawowych - zbiór praw człowieka i swobód obywatelskich.

Rada Europejska (szefowie państw i rządów państw członkowskich UE) programują działalnoPć Unii, a zadaniem Komisji jest nadanie kształtu prawnego postanowieniom, które później przyjmuje Rada Unii Europejskiej. Parlament Europejski jedynie wspomaga proces decyzyjny w ramach następujących procedur: konsultacji, wyrażenia zgody, współpracy i współdecydowania.  Ciałem, które decyduje o polityce Unii, jest Rada, zwana także Radą Unii Europejskiej. Składa się ona z przedstawicieli państw członkowskich UE na szczeblach ministerialnych. Jej skład jest zmienny. Kiedy Rada rozpatruje sprawy finansowe, w obradach biorą udział ministrowie finansów lub gospodarki (Ecofin), kiedy na porządku dziennym są sprawy rolnicze - ministrowie rolnictwa itd. Niektóre sprawy rozstrzygane są kwalifikowaną większością głosów, zazwyczaj jednak zwykła większością. Jest to jedna ze zmian wprowadzonych przez Traktat z Maastricht.

15 lipca 1997 roku Komisja Europejska opublikowała ważny dokument zatytułowany "Agenda 2000", który przedstawia zadania związane z rozszerzeniem, z reformą polityki i z perspektywami finansowymi, otwierając w ten sposób drzwi do negocjacji,

---