FINANSE PUBLICZNE

Finanse publiczne:

1. N. Gail - koncentrują się na gospodarce pieniężnej państwa i innych jednostek publicznych zaspokajających potrzeby kolektywne

2. T. Dębowska-Romanowska - są zjawiskiem ekonomicznym związanym z mechanizmem podziału dochodu narodowego, gromadzeniem środków i dokonywaniem wydatków przez podmioty publiczne

3. Gaudamet - stanowią gałąź prawa publicznego, której przedmiotem jest badanie norm dotyczących publicznych zasobów pieniężnych oraz operacji tymi zasobami; finanse publiczne badają także w jakiej mierze zasoby te pozwalają państwu na prowadzenie jego polityki

4. Ruśkowski - publiczne zasoby pieniężne, operacje tymi zasobami i normy prawne i regulujące

5. Owsiak - nauka o finansach publicznych powinna zajmować się:

1. określeniem zakresu zapotrzebowania władz publicznych na środki finansowe

2. badaniem sposobów zaspokajania popytu władz publicznych na środki finansowe

3. określeniem skutków kształtowania popytu przez środki publiczne i ich wpływu na przebieg procesów społeczno - gospodarczych

4. określeniem udziału środków publicznych w finansowaniu poszczególnych dziedzin z punktu widzenia długookresowego społeczno - gospodarczego rozwoju kraju

5. badaniem efektywności planowania i wydatkowania środków publicznych pod kątem założonych celów

6. tworzeniem naukowych podstaw decentralizacji środków publicznych

Finanse publiczne

gromadzenie środków finansowych

(w oparciu o regulacje prawne)

podział środków finansowych

(w oparciu o regulacje prawne)

wydatkowanie środków finansowych

(w oparciu o regulacje prawne)

Funkcje finansów publicznych:

1. Alokacyjna funkcja finansów publicznych polega na:

1. Rozdziale czynników produkcji między różne cele

2. Regulacji alokacji czynników w takich przypadkach, w których zawodzą mechanizmy rynkowe

• pojawienie się monopolu organizacji przemysłowych, które utrudniają lub uniemożliwiają swobodny dostęp do rynku innym podmiotom

• koncentracja czynników w branżach, które wykazują spadek kosztów, co prowadzi do monopolu naturalnego

• pojawienie się czynników zewnętrznych, których w gospodarce rynkowej nie można odjąć od kosztów jej funkcjonowania

• różnice ryzyka prywatnego i publicznego, zwłaszcza między opcją socjalną a rynkową stopą oprocentowania

3. Rozdział zasobów, który umożliwiłby podniesienie poziomu ogólnego dobrobytu:

• transfer środków sektora prywatnego na rzecz państwa w postaci podatków

2. Dystrybucyjna funkcja finansów publicznych polega na:

1. Podziale dochodów z pominięciem produkcji i konsumpcji

2. Uzupełnieniu dochodów warstw uboższych do poziomu zabezpieczenia minimum egzystencji

3. Podziale majątku - formy minimalnego i realnego obciążenia majątku

4. Stymulowaniu obowiązkowych i dobrowolnych oszczędności

3. Stabilizacyjna funkcja finansów publicznych polega na:

1. Pełnym wykorzystaniu czynnika produkcji

2. Ograniczeniu bezrobocia i inflacji

3. Regulowaniu wzrostu gospodarczego

ad 1)

I II

III

rPKB - realne PKB

AS - zagregowana (łączna) podaż - dla wszystkich gałęzi produkcji

AD - zagregowany (łączny) popyt - na całym rynku

I pomoc państwa powoduje wzrost gospodarczy (r₁ r₂), bardzo duże niewykorzystanie czynnika produkcji

II pewne niewykorzystanie czynnika produkcji, występuje bezrobocie

III pełne wykorzystanie czynnika produkcji, państwo nie powinno ingerować w gospodarkę

Wpływ państwa na gospodarkę:

• podatki

• transfery

• wydatki rządowe

ad 2)

bezrobocie - ilość osób znajdujących się w zasobach siły roboczej, ale będąca bez pracy

naturalna stopa bezrobocia - ludzie, którzy szukają lepszej pracy

Państwo powinno:

1. zidentyfikować rodzaj bezrobocia na konkretnym terenie

ad 3)

trend - wygładzona ścieżka wzrostu gospodarczego

Zadaniem państwa jest zmniejszenie amplitudy między dnem cyklu a boomem

Problemy wynikające z pełnionych funkcji przez państwo to m.in.:

1. Dokonywanie przez państwo i władze samorządowe alokacji zasobów w celu tworzenia dóbr publicznych i dóbr społecznych ogranicza swobodę dysponowania dochodami przez osoby prywatne; innymi słowy, o przeznaczeniu części dochodów osiągniętych przez obywateli decydują władze publiczne, zmuszając obywateli do konsumpcji części produktu krajowego

2. Preferencje reprezentowane już nawet nie przez poszczególne osoby, lecz przez grupy społeczne (wiekowe, zawodowe, terytorialne, itp.) mogą zdecydowanie różnić się od preferencji reprezentowanych przez władze publiczne

Przedmiotem zainteresowania teorii wyboru publicznego jest:

• demokratyczny system podejmowania decyzji w kwestiach publicznych

• funkcjonowanie mechanizmów politycznych

• zachowanie się pojedynczego obywatela, grup społecznych

• ich rola w podejmowaniu decyzji publicznych

Teoria wyboru publicznego musi uwzględniać warunki ustrojowe oraz czynniki polityczne, a w szczególności chodzi o takie czynniki jak:

• system władz publicznych (państwowych, samorządowych)

• kompetencje poszczególnych organów władz publicznych w kwestiach finansowych, a zwłaszcza budżetowych

• ordynacja wyborcza

• system partii politycznych i organizacji społecznych, zawodowych, itp.; niektóre z tych kwestii ze względu na ich rangę są rozpatrywane w ustawie zasadniczej (konstytucji)

Demokratyczny system podejmowania decyzji.

Podstawowe zasady wyborów:

• każdy wyborca ma jednakową szansę wpływania na przedmiot wyboru

• przedmiot wyboru musi być konkretny

• wybór dotyczy dwu wykluczających się możliwości (albo - albo)

Jeżeli zgodziliśmy się na to, że obiektywnie istnieją takie kategorie jak:

• racjonalność zbiorowa

• preferencje ogólnospołeczne

• interes społeczny, itp.

to pozostaje uzyskanie odpowiedzi na następujące pytania:

• kto określa kryteria racjonalności zbiorowej?

• kto ustala preferencje dla zbiorowości lokalnej czy społeczeństwa?

• kto reprezentuje interes społeczeństwa

Istnieją dwie zasadnicze różnice między funkcjonowaniem mechanizmu rynkowego a funkcjonowaniem mechanizmu politycznego, jako dwóch sposobów alokacji dóbr odpowiednio - prywatnych i publicznych.

1. Mechanizm rynkowy funkcjonuje w oparciu o bardziej zindywidualizowane, konkretne i mierzalne cele, podczas gdy mechanizm polityczny nie zapewnie obiektywizacji celów publicznych i społecznych.

2. Mechanizm rynkowy funkcjonuje tym lepiej dla konsumenta i społeczeństwa, im większa jest konkurencja; tymczasem w przypadku mechanizmu politycznego nadmierna konkurencja, tzn. nadmierna ilość partii politycznych biorących udział w wyborach, może doprowadzić do tak dużej polaryzacji sił politycznych we władzach przedstawicielskich, że nie będą one w stanie podejmować decyzji w sprawach publicznych.

Przymus demokratyczny osiąga się przez respektowanie wyników głosowania. Wyniki te mogą być obliczane według następujących zasad:

1. jednomyślność głosujących (sprawdza się tylko w małych grupach)

2. większość kwalifikowana (w przypadku bardzo istotnych kwestii, np. uchwalenie konstytucji albo zmiany w niej; wymagane 2/3 głosów)

3. większość zwykła (50% + 1 głosów; w przypadku ustaw zwykłych)

4. głosowanie według punktów (rankingi) - np. w spółkach akcyjnych każdy ma tyle głosów ile ma akcji

Paradoks wyborczy polega na tym, że zachowanie wyborcy wtedy, gdy występuje on w grupie jest inne niż wtedy, gdy dokonuje indywidualnego wyboru. Rzecz nie polega na tym, że decyzja wyborcy może być przegłosowana, lecz także na tym, że wyniki ogólne głosowania mogą wypaczać rzeczywiste preferencje wyborców.

BUDŻET PAŃSTWA

Budżet można określić jako: zestawienie dochodów i wydatków państwa w pewnym okresie, jako najważniejszy plan finansowy państwa, wymaga autoryzacji politycznej przez parlament i ciała przedstawicielskie samorządu terytorialnego. Podstawą tworzenia budżetu jest ustawa przyjmowana przez parlament, który upoważnił rząd do realizacji określonych w ustawie dochodów i wydatków.

Budżet:

1. jedyna ustawa cykliczna

2. skupia największą ilość środków finansowych

3. wpływa na procesy gospodarcze i społeczne w kraju

4. jeżeli budżet nie zostanie uchwalony to istnieje możliwość rozwiązania parlamentu

I budżet - 1688r. Anglia (stwierdzono potrzebę periodycznego uzyskiwania zgody parlamentu na pobór podatków i dokonywanie wydatków publicznych)

1768r. - Polska („Tabelle intrat i ekspensy ordynaryjnej i ekstraordynaryjnej”)

Cechy budżetu:

1. przemieszczanie zasobów publicznych w ramach gospodarki budżetowej jest zdominowane przez interwencjonizm państwowy (to państwo ustala jaki kierunek nada finansom publicznym, co będzie realizowane - jakie zadania i cele)

2. państwo dysponuje aparatem przymusu dla zabezpieczenia sobie dochodów poprzez pobrania daniowe w tym poprzez pobrania podatkowe

3. państwo nie podlega przymusowi w zakresie wydatków, co oznacza, że nikomu w państwie nie przysługuje droga egzekucji przeciw państwu (państwo nie ma przymusu wydatków, ale samo nakłada na siebie obowiązki, np. zapisując w konstytucji, że oświata jest bezpłatna musi finansować ją z budżetu państwa)

4. budżet charakteryzuje się jego wielkością zasobów, jest ona nieporównywalna do budżetów jakimi dysponują firmy czy osoby prywatne

gospodarka budżetowa - działalność państwa jako podmiotu władzy obejmująca wszystkie czynności związane z gromadzeniem i wydatkowaniem środków budżetowych, a w szczególności:

1. planowaniem budżetowym

2. gromadzeniem dochodów budżetowych

3. dokonywaniem wydatków budżetowych

4. kontrolowaniem wydatków budżetowych

Funkcje budżetu państwa dzielimy na dwie podstawowe grupy:

I funkcje ekonomiczne

II funkcje polityczne - relacja między władzą ustawodawczą a wykonawczą

Do funkcji ekonomicznych należy zaliczyć:

1. redystrybucyjną

2. fiskalną

3. stabilizacyjną

4. alokacyjną

5. bodźcową - stymulacja pozytywna i negatywna

Do funkcji politycznych należy zaliczyć:

1. demokratyczną - polega na zainteresowaniu i wpływie społeczeństwa na opracowanie i wykonanie budżetu

2. ustrojową - określa z reguły w ustawie zasadniczej zakres władzy ustawodawczej i wykonawczej w sprawach budżetowych

3. prawną

Do funkcji ekonomiczno - politycznych należy zaliczyć:

1. kontrolno - koordynacyjną - budżet państwa jest narzędziem kontroli i koordynacji w zakresie objętym dochodami i wydatkami sektora publicznego

2. kredytową - określa zdolność kredytową państwa

3. planowanie - warunek istnienia budżetu; budżet to plan

4. administracyjną - zmiana zakresu działań organów państwowych, związana z tym redukcja sił pracujących przez przegrupowanie i reorganizację urzędów, przez zmianę zasad ich postępowania

Zasady budżetowe:

1. zupełności - wymaga ujęcia wszystkich dochodów i wydatków

2. realności - postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków

3. jedności - głosi, że wszystkie dochody i wydatki powinny być objęte jednym planem

• formalna - osiągana dzięki budowie zbiorczego budżetu państwa obejmującego budżet władz centralnych i budżet władz samorządowych

• materialna - oznacza, że dochody tworzące fundusz budżetowy mają przeznaczenie ogólne

specjalizacji - ma charakter złożony

1. dochody i wydatki powinny być obejmowane nie w samych ogólnych, lecz z dokładnym określeniem źródeł dochodów oraz przeznaczenia wydatków

2. środki budżetowe powinny być wydawane tylko do wysokości ustalonej w budżecie

3. środki budżetowe powinny być wydatkowane w określonym czasie

operatywności - budżet wymaga opracowania w układzie podmiotowym

przejrzystości

jawności

gospodarności

W sytuacji kiedy nie jest możliwe rozpoczęcie nowego roku budżetowego z nowym, uchwalonym budżetem, istnieją następujące możliwości:

1. prowizorium budżetowe - skrócona ustawa budżetowa zawierająca dochody i wydatki państwa najczęściej na I kwartał roku budżetowego; ustawa ta uchwalana jest przez Parlament, a co za tym idzie - Parlament ma wpływ na realizację polityki społeczno - gospodarczej państwa

2. prorogacja budżetu - przedłużenie ważności budżetu ubiegłorocznego; Parlament nie ma wpływu na politykę społeczno - gospodarczą państwa; w Polsce raczej nie stosowane

3. dokonywanie wydatków w oparciu o projekt ustawy budżetowej - sytuacja taka ma miejsce kiedy Parlament stanowi zaplecze polityczne rządu w zdecydowanej większości i ma pewność, że projekt budżetu zostanie uchwalony ewentualnie tylko z niewielkimi poprawkami

4. dokonywane wydatki są z upoważnienia rządu - nie ma projektu ani ustawy, czyli nie ma podstaw by wykonywać wydatki; jest to jednak możliwe jedynie z upoważnienia rządu po to, by instytucje mogły funkcjonować, np. szpitale

Gospodarka budżetowa dzieli się na dwie zasadnicze części:

1. gospodarkę budżetową brutto - gospodarka budżetowa objęta całkowitym planem budżetowym zgodnie z klasyczną zasadą zupełności

System powiązania brutto oznacza, że pełna kwota przychodów i wydatków danego podmiotu objęta jest budżetem. Wydatki podmiotu są limitowane i zatwierdzane przez jednostkę nadrzędną, są niezależne od uzyskiwanych przychodów. Świadczone usługi mają charakter nieodpłatny, a ewentualne przychody są wprowadzane do budżetu,

Taki system powiązań brutto mają jednostki budżetowe - cały ich budżet jest włączony do budżetu jednostki prowadzącej, np. budżet szkoły, bo wszystkie jego dochody i wydatki zawierają się w budżecie gminy.

2. gospodarkę budżetową netto - gospodarka budżetowa nie objęta w pełnych sumach dochodów i wydatków planem budżetowym

System powiązań netto oznacza, że podmiot pokrywa swoje wydatki z osiągniętych przychodów. Różnica między przychodami a wydatkami jest odprowadzana do budżetu jednostki prowadzącej. W przypadku deficytu podmiot może otrzymać dotację celową. Podmiot rozlicza się z budżetu wynikowo, na koniec każdego okresu rozliczeniowego.

W ramach systemu powiązań netto funkcjonują zakłady budżetowe, np. przedszkole (co najmniej 50% wydatków musi pokryć z własnych przychodów; jeśli brakuje im pieniędzy gmina dofinansowuje dotacją celową; jeśli jednak przychody przewyższą wydatki, czyli powstanie nadwyżka, to muszą zapłacić ją do budżetu gminy).

Dochody publiczne (to, co należy się państwu):

1. daniny publiczne

• podatki

• cła

• akcyza

dochody publiczne z majątku i praw majątkowych

• dywidendy

• sprzedaż majątku państwa

• wysokość stawek czynszowych

• dochody z publicznej działalności zarobkowej

3. pozostałe dochody

• opłaty - będące podatkami, cenami, opłaty administracyjne

• składki na ubezpieczenia społeczne

Wpływy budżetowe (to, co państwo może dostać):

• dochody z emisji pieniądza

• pożyczki publiczne

• kredyty bankowe

Klasyfikacja dochodów budżetowych:

1. kryterium ekonomiczne - oznacza podział według źródeł i charakteru ich pochodzenia

I a) pierwotne

b) wtórne

II a) rzeczywiste

b) rozliczeniowe

2. kryterium prawne

I a) bezzwrotne - pożyczki, opłaty, cła, składki, kary, dary

b) zwrotne - pożyczki i lokaty

II a) odpłatne (otrzymuje się coś w zamian) - pożyczki, opłaty, lokaty

b) nieodpłatne (nie otrzymuje się nic w zamian) - podatki, cła, składki, kary, dary

III a) przymusowe (państwo może stosować aparat przymusu) - podatki, opłaty, cła., składki, kary

b) dobrowolne - pożyczki, lokaty, dary

IV a) zasadnicze (zasadniczy wpływ do budżetu) - podatki, opłaty, cła, składki

b) uboczne - kary, dary, lokaty, pożyczki

3. kryterium organizacyjne

I a) państwowe

b) samorządowe

II a) zwyczajne (stałe i pewne)

b) nadzwyczajne (dochody jednorazowe, niespodziewane)

Wydatki publiczne to wydatkowanie środków pieniężnych przez państwo i inne związki publiczno-prawne dla zaspokojenia lub inaczej dla realizacji funkcji/zadań państwowych i innych związków publicznych. Najpoważniejszą częścią wydatków publicznych są wydatki budżetowe.

Funkcje wydatków publicznych:

• alokacyjna

• stabilizacyjna

• redystrybucyjna

Klasyfikacja wydatków publicznych

Wydatki publiczne mogą być systematyzowane według różnego rodzaju kryteriów od najbardziej ogólnych np. z jakiego funduszu składającego się na finanse publiczne są dokonywane wydatki:

• wydatki budżetu państwa

• wydatki budżetów samorządowych

• wydatki funduszy zabezpieczenia społecznego

• wydatki funduszy parabudżetowych

• wydatki przedsiębiorstw publicznych

Najczęściej stosowanym kryterium jest podział wydatków budżetowych według związku określonego rodzaju wydatków z określoną fazą podziału dochodu narodowego:

• wydatki rzeczywiste (nazywane także ostateczne, definitywne, finalne)

mogą być klasyfikowane według kryterium rodzajowego:

- wydatki osobowe

- wydatki rzeczowe

- wydatki na zakup obiektów majątku ruchomego i nieruchomego

- wydatki na inwestycje budowlane

• wydatki redystrybucyjne (mające najczęściej charakter transferu)

Podział wydatków budżetowych w przekroju podmiotowym pozwala na wyodrębnienie wydatków według podmiotów odpowiedzialnych za ich dokonywanie

Podział wydatków budżetowych w przekroju przedmiotowym pozwala na wyodrębnienie wydatków według ich przeznaczenia wypływającego z funkcji lub zadań państwa i innych związków publiczno-prawnych

Racjonalizacja wydatków publicznych na dwóch poziomach:

1. makroekonomicznym

2. mikroekonomicznym

Racjonalizacja poziomu i struktury wydatków publicznych w różnych płaszczyznach: przekroju funkcji państwa, działów gospodarki narodowej, rodzaju funduszy alokacyjnych, szczebla rozdysponowywania itd.

W racjonalizacji makroekonomicznej ważne jest nie tylko ile środków publicznych jest wydatkowanych i na co, istotne jest także jak środki te są wydatkowane (budżet czy fundusze celowe). Struktura wydatkowania środków według szczebla władz publicznych (władze lokalne - lepsze rozpoznanie potrzeb, pośrednie, centralne - większe środki).

Płaszczyzna mikroekonomiczna dotyczy podmiotów, które bezpośrednio wykorzystują środki publiczne, a więc jednostki budżetowe, zakłady budżetowe i jednostki pomocnicze.

Efektywność wydatków publicznych - bardzo trudno zweryfikować (zmierzyć) efektywność poniesionych nakładów (kosztów). Problem ten dotyczy wydatków na obronę narodową, działalność dyplomatyczną państwa, działalność administracyjną, ochronę zdrowia czy edukację. Trudno skwantyfikować związek między nakładami na profilaktykę a stan zdrowia społeczeństwa, itp.

Oszczędności wydatków publicznych:

• wymiar uniwersalny - obejmuje wszystkie podmioty gospodarujące pieniądzem - czyli maksymalizujące efekty (korzyści) przy danych nakładach (kosztów)

• wymiar specyficzny dla wydatkowania publicznego - powstrzymywanie się od wydatków na cele oraz zadania gospodarczo i społecznie uzasadnione, na które w danej chwili władz publicznych nie stać

Metody racjonalizacji wydatków:

1. planowanie, programowanie, budżetowanie - opracowanie zintegrowanego i kompleksowego systemu planowania oraz podejmowania decyzji

2. analiza korzyści i kosztów - stanowi próbę zastosowania zasad rachunkowości ekonomicznej inwestycji prywatnych w odniesieniu do publicznych działalności finansowych; analiza stosowana wobec działalności publicznych w zakresie rozszerzonym - oprócz elementów ekonomicznych (korzyści, kosztów, zysków i strat) dodaje się też socjalne komponenty

3. budżetowanie na podstawie zerowej - ideą jest to, że zadania kontynuowane lub planowane do rozpoczęcia są planowane od początku

4. metoda zachodzącego słońca - nie jest to metoda planowania budżetowego, ale wzmocnienie ciał ustawodawczych; ma oceniać czy akty ustawodawcze, które wprowadził Parlament są racjonalne (bada się efektywność i celowość)

9

---