1. PSYCHOLOGIA ROZWOJOWA- PRZEDMIOT I ZADANIA
Psychologia rozwojowa zajmuje się badaniami i analizowaniem zmian jakie zachodzą w człowieku w całym okresie jego życia. Zmiany te dotyczą jego funkcjonowania w różnych obszarach, zachowania w różnych sytuacjach, sposobu spostrzegania i oceniania otaczającego go świata, samemu siebie, zmian w relacjach z innymi ludźmi, także zmian jego sprawności fizycznej i powierzchowności. Zmiany mają charakter stały, stopniowy, jednokierunkowy, względnie nieodwracalny, zmierzają w kierunku większej złożoności i integracji wewnętrznej. Zmiany te wg. Helen Bee są uniwersalne, wspólne dla grupy i indywidualne.
- Uniwersalne: zmiany te warunkowane są procesem biologicznego dojrzewania organizmu z jednej strony i uniwersalnymi doświadczeniami społecznymi z drugiej. Wszystkie zmiany, jakim podlega nasze ciało zależą od zegara biologicznego. Zewnętrzne, środowiskowe wpływy mogą działanie tego zegara przyspieszać bądź opóźniać. Z drugiej strony ludzie podlegają również wpływom zegara społecznego, co oznacza, że zależnie od wieku kierowane są ku nim ściśle określone i podobne oczekiwania ze strony otoczenia społecznego. Podsumowując: zmianom związanym z biologicznymi przemianami organizmu towarzyszą określone oczekiwania społeczne. Oczekiwania te mogą stymulować zmiany, jakim podlega organizm, a jednocześnie je w procesie realizacji różnorodnych zadań podejmowanych na rzecz społeczności, w jakiej jednostka żyje.
- Wspólne dla grupy: zmiany wspólne dotyczą jednostek należących do tej samej grupy pokoleniowej. Każde pokolenie (kohorta) żyje w tej samej kulturze środowiska społecznego. Każda kultura, grupa społeczna, także każda rodzina czy grupa rówieśnicza tworzy własne standardy określające sposób zachowania swych
Członków zależnie od wieku, płci, zajmowanej pozycji. Zatem oczekiwania społeczne kierowane ku różnym grupom dzieci, młodzieży czy osób dorosłych będą odmienne w zależności od tego, jakiej dotyczą rodziny, społeczności, regionu, narodu, państwa, ale także w zależności od czasu historycznego i ważnych wydarzeń społecznych.
- Indywidualne: zmiany te są wywołane czynnikami unikatowymi, oddziaływującymi tylko na daną jednostkę. Przykładem mogą być sytuacje traumatyczne, przypadkowe, nagłe zdarzenia, niepunktualność zegara biologicznego czy społecznego.
Zmiany te zachodzą w następujących obszarach: zmiany w zachowaniu, zmiany struktur poznawczych, emocjonalnych, motywacyjnych, zmiany w rozwoju tożsamości, a także zmiany w relacji jednostka i jej otoczenie społeczne.
Zadania psychologii rozwojowej:
- opis procesów rozwojowych
- wyjaśnienie uwarunkowań rozwoju, czyli przyczyn i źródeł zmian
- optymalizacja rozwoju (cel, przewidywanie, kontrolowanie)
Pytania, jakie stawia psychologia rozwojowa, geneza i uwarunkowania zmian rozwoju w czasie:
- pytanie o przedmiot zmiany, opis obszarów zmian, wyjaśnienia w teoriach rozwoju
- przebieg zmiany rozwojowej- relacje, uwarunkowania między obszarem zmian
- czynniki uruchamiające i podtrzymujące lub blokujące zmiany o charakterze rozwoju
albo II wersja:
- pytanie o przedmiot i obszar rozwoju (co się rozwija?)
- pytanie o cel i sens rozwoju (ku czemu się rozwija?)
- pytanie o mechanizm rozwoju (jak się rozwija?)
- pytanie o czynniki rozwoju (dlaczego się rozwija?)
Psychologia rozwojowa jest to nauka teoretyczna, ogólna, gromadzi wiedzę dla stosowanych nauk, np. psychologia wychowania. Jest ważna dla pedagogiki (wskazuje dobór środków, pobudzanie rozwoju). Aspekty rozwoju to:
- filogeneza (rozwój gatunkowy)
- ontogeneza (rozwój osobniczy)
- antropogeneza (rozwój Homo Sapiens).
Należy pamiętać, że psychologii wieku dziecięcego nie utożsamiamy z psychologią rozwoju.
2. CZYNNIKI I MECHANIZMY ROZWOJU
Czynniki rozwoju człowieka- pozostają we wzajemnej relacji i są ściśle nierozerwalne:
- biologiczne: genetyczne cechy osobowości, np. temperament, inteligencja, czynniki teratogenne, urazy mechaniczne, zatrucia
- determinanty społeczne: teorie systemowe, np. rola rodziny z problemem alkoholowym w rozwoju dziecka, oddziaływania kulturowe- wychowywanie w rodzinach z bogatą tradycją
- podmiot (jego aktywność): świadome kierowanie własnym rozwojem, własna aktywność, spontaniczna aktywność, wewnętrznie aktywowana aktywność, działalność
- środowisko: środowisko fizyczne (materialne), społeczne, obcowanie z ludźmi i z przedmiotami, organizacja przestrzenna i czasowa środowiska, stymulacja zewnętrzna, zewnętrzne wpływy niezmienione, wychowanie w danym środowisku
- wczesne doświadczenia, rola przywiązania- mechanizm impriting
- wychowanie: wpływy intencjonalne, socjalizacja, kształcenie, nauczanie, modelowanie, ćwiczenie, instruowanie
Mechanizmy rozwoju w świetle koncepcji psychologicznych człowieka:
- prawa rozwoju
- pojęcie dojrzewania i uczenia się (gromadzenie doświadczenia)
- okresy krytyczne i sensytywne w rozwoju
- teoria uczenia społecznego: obserwacja, mechanizm naśladownictwa
- behawioryzm- asocjacja rozwoju
- psychoanaliza- popędy, instynkty, wczesne dojrzewanie
- humanistyczna- potrzeby wrodzone, mechanizmy biologiczne
- Piaget, teoria poznawcza- uwewnętrznienie, zinterioryzowanie
- socjobiologia- impriting- musi być biologiczna gotowość i model do nauki, wzorzec, który musi wystąpić
- prawa wykryte nad warunkowaniem- wygasanie, generalizacja
- wygasanie doświadczeń- warunkowanie klasyczne, instrumentalne, naśladownictwo, impriting, interioryzacja
Uwarunkowania bio- psycho społeczne rozwoju:
Mechanizm, za pomocą, którego czynniki genetyczne wpływają na kształtowanie się cech osobowości jest złożony. Prawdopodobnie wiele genów determinuje cechy osobowości, które kształtują się pod wpływem środowiska.
Czynniki rozwoju w różnych koncepcjach psychologicznych człowieka:
- koncepcje natywistyczne
- koncepcje empiryczne
- koncepcje konwergencji
- współczesne koncepcje rozwoju
Warunkowanie klasyczne- polega na skojarzeniu nowego bodźca z bodźcem bezwarunkowym tak, że jednostka na oba reaguje w ten sam sposób. Pełni funkcje kształtowania zachowania. Poprzez wk uczymy się przewidywać pojawienie się pewnych wydarzeń.
Warunkowanie instrumentalne- polega na wyzwalaniu jakiegoś zachowania następnie je wzmacniając. Odbywa się w oparciu o konsekwencje i działanie metodą prób i błędów. W zależności od tego czy wzmocnienie będzie pozytywne czy negatywne reakcja będzie powtarzana lub wystąpi tendencja do zaniechania reakcji. Poprzez wi uczymy się nowego zachowania.
Wygasanie- występuje, gdy po reakcji przestanie pojawiać się wzmocnienie, wtedy następuje stopniowy zanik wyuczonej reakcji. To proces hamowania, który powoduje, że reakcja warunkowa na bodziec warunkowy zmniejsza się, pojawia się coraz rzadziej, aż w końcu zanika. Reakcja nie zanika całkowicie, zjawisko samoistnego odnawiania się odruchu
Generalizacja- zjawisko uogólnienia reakcji na bodźce niewystępujące podczas pierwotnej sytuacji uczenia się, lecz podobne do bodźców pierwotnych. Tendencja do reagowania na bodziec, który jest podobny do zastosowanego w warunkowaniu pierwotnym. Rozszerzenie uczenia się na wszystko, co jest podobne
Naśladownictwo- sposób uczenia się zachowań przez obserwowanie zachowań innych ludzi. Efekty tego uczenia się stanowią wewnętrzny potencjał jednostki, która jest zdolna do myślenia i autorefleksji, który może być wykorzystany w przyszłości
Impriting- utrwalenie się w świadomości ludzi i zwierząt specyficznych bodźców we wczesnym etapie ich rozwoju osobniczego, które następnie wywołuje w nich instynktowne reakcje
Interioryzacja- uwewnętrznienie czynności
3. POJĘCIE PRZYWIĄZANIA- 4 WZORY PRZYWIĄZANIA
Twórcą teorii przywiązania jest John Bowlby, który twierdził, że przywiązanie to silna biologiczna potrzeba, taka sama jak głód czy pragnienie. Ok. 8-9 miesiąca pojawia się lęk przed nieznanym. Pierwsze wzory przywiązania są matrycą, wzorem dla przyszłych przywiązań. Oddalenie od matki powoduje lęk separacyjny, kontakt z matką zmniejsza niepokój przez obcymi
Teoria ta dotyczy negatywnego wpływu, jaki wywiera na rozwój małego dziecka utrata obiektów znaczących (ojca, matki bądź innego opiekuna) w wyniku nie poświęcania dziecku takiego czasu i uwagi, jakiego ono potrzebuje podczas swojego rozwoju emocjonalnego, co może ujawniać się w późniejszym okresie życia. W teorii przywiązania ważną rolę przypisuje się zjawisku impritingu, czyli wdrukowania w świadomość człowieka lub innego stworzenia obiektu znaczącego.
4 etapy rozwoju przywiązania w pierwszych latach życia:
- dziecko nie odróżnia opiekuna od osoby dorosłej (1 m życia)
- dziecko wyodrębnia opiekuna i do niego kieruje sygnały i swoją aktywność (od 5 m intensywnie)
- więź ta stabilizuje się, na tym etapie tworzą się wzorce przywiązania, będące podstawą wchodzenia w związki z poza kręgu rodzinnego (6- 9 m)
- dziecko jest już zdolne do separacji od rodzica, umiejętność modyfikowania przywiązania poprzez uwzględnienie oczekiwań opiekunów, powstrzymywanie się od zachowań wyrażających pragnienie bliskości, uwzględnianie celów własnych i opiekunów (ok. 4 rż)
W sytuacjach trudnych obecność opiekunów redukuje lęk.
Mary Ainsworth wyodrębniła 4 wzory przywiązania (zachowanie dzieci, gdy matka wychodzi):
- bezpieczne, ufne przywiązanie (55% dzieci)- smutne, gdy matka wychodzi, cieszą się, gdy wraca. Jest to styl rodziny adaptacyjny, opiekun reaguje na potrzeby dziecka. Dziecko rozwija wewnętrzny model opiekuna jako bezpiecznej bazy, z której może badać świat. Dziecko posiada swobodę eksploatacji, ma dobry kontakt z otoczenie, swobodne zwracanie się do opiekuna po wsparcie, rozwija się poczucie bezpieczeństwa. Dziecko przekonanie buduje o swojej wartości w zakresie emocji- zdolność do regulacji emocji z opiekunem i do rozróżniania stanów emocjonalnych.
Wzorzec w dorosłym życiu to bezpieczny wzorzec przywiązania, w przedszkolu kocha swoją nauczycielkę
- lękowo- ambiwalentne (20% dzieci)- nie ujawniają silnych emocji podczas wyjścia i gdy matka wraca. Jest to bezpieczny wzorzec przywiązania. Brak czasu rodzica, dorosły opiekun jest zajęty, nie zaspokaja potrzeb dziecka. Rodziny chaotyczne z rozmytymi granicami. Dziecko lękowo przywiązane szuka kontaktu, lecz obecność rodzica nie uspokaja: płacze, trzyma się kurczowo. Brak skutecznej eksploatacji, silny lęk przed separacją, zmienność nastrojów. Niepewność, co do własnej wartości. Brak odpowiedzialności za swoje stany emocjonalne. Dziecko manipuluje, udaje. Przyjmuje postawy lizusa, super gwiazdy.
Wzorzec w dorosłym życiu- osoba stale boi się, że będzie sama, patologiczna miłość, nadmierna autonomia w celu uwagi zazdrośnicy. Dziecko natrętne, płaczliwe, wymagające.
- unikające (25% dzieci)- negatywne emocje, najsilniejsze, gdy matka wychodzi, a gdy wraca denerwuje się na nią. Dorosły opiekun jest na dystans, odrzuca styl mający sztywne granice, nie jest zaangażowany, oschłe relacje do dziecka. Dziecko także dąsa się, unika, stroni od nich, przeżywa negatywny stres, brak współczucia. Przekonanie o niskiej własnej wartości, trudności w rozpoznawaniu własnych emocji, brak emocji.
Wzorzec w dorosłym życiu- przyjmuje rolę buntownika, potrzebuje uwagi, miłości, brak empatii, lęk, że związek się np. rozpadnie, izoluje się, wzorzec unikania. Matki tych dzieci nie respektują autonomii dziecka.
- zdezorientowane- brak spójnego wzorca przywiązania, dziecko kurczowo trzyma się lub unika, rodzicielstwo jest krzywdzące lub nieobecne, zaniedbywanie dziecka, utrata rodzica. Dzieci natrętne, wymagające, lękowe.
Jaki wzorzec wystąpi u dziecka zależy od wrażliwości matki na dziecko oraz temperamentu dziecka. Wzory te mogą być negatywne dla całego rozwoju.
Determinanty przywiązania:
- wrażliwość matki na dziecko
- okazywanie czułości i ciepła
Eksperyment Harlowa- atrapa matki drucianej dostarczającej pokarm i atrapa matki wykonanej z materiału i ich relacje z dzieckiem.
Malutkie małpy oddzielono od matek zaraz po urodzeniu i umieszczono w laboratorium wraz z atrapami matek.
Połowie małpek pokarm dostarczano w butelce, którą trzymała matka z tkaniną, a drugą połowę karmiła matka druciana. Wyniki eksperymentu były czytelne i zaskakujące. Niezależnie od tego, która matka dostarczała pożywienia małpki spędzały nawet 13 h na dobę na matkach materiałowych i mniej niż 1 h na drucianych. Gdy odczuwały lęk zawsze biegły do matki materiałowej i jeżeli dostępna była jedynie matka druciana to wydawały się być niepocieszone.
Badania Harlowa wykazały, że nie samo karmienie, ale możliwość przytulenia się do matki odgrywała kluczową rolę w rozwoju przywiązania.
Wynika, że możliwość przytulania się noworodka do matki jest ważnym elementem budowania przywiązania opartego na ufności i poczuciu bezpieczeństwa.
4. UWARUNKOWANIA I PÓŹNE SKUTKI STYLÓW PRZYWIĄZANIA
Styl przywiązania się oparty na poczuciu bezpieczeństwa (2/3 dzieci):
- dziecko ufa matce, czuje się przy niej bezpieczne
- wierzy, że matka dostępna, wrażliwa, gotowa do ofiarowania wsparcia, opieki
- dziecko buduje przekonanie o własnej wartości, zasługiwaniu na miłość
- z dużym poczuciem pewności eksploruje otoczenie, ciekawe nowych zjawisk
- angażuje się w relacje społeczne
- uczy się wielu prospołecznych zachowań
- posiada odwagę do podejmowania ryzyka
Jako osoby dorosłe: największa zdolność tworzenia trwałych związków, dających satysfakcje relacji interpersonalnych. Potrafią szczerze zwierzać się w bliskich relacjach. W stresie zwracają się do partnera o pomoc. Cechuje ich ufność w stosunku do ludzi. Swoich rodziców opisują jako troskliwych, uczuciowych, sprawiedliwych i szczęśliwych w małżeństwie. Bez problemu tolerują bycie zależnych od innych jak i uzależnienie od siebie. Nie martwią się tym, że zostaną opuszczeni albo, że ktoś zbyt blisko się do nich zbliży. Styl ten występuje u osób, którym poświęcono wiele uwagi i czasu.
Styl przywiązania lękowo- ambiwalentny (1/5 dzieci):
- dziecko nie jest pewne tego czy matka pospieszy z pomocą i pocieszeniem
- stale upewnia się o jej obecności, odczuwa silny lęk przed rozstaniem, gwałtownie protestuje na samą możliwość rozstania, sprzeciwia się próbom uspokojenia przez osoby trzecie
- po powrocie matki okazuje gniew i opór wobec niej, równocześnie sygnalizując potrzebę kontaktu
- takie dzieci dużo płaczą i stosunkowo mało interesują się otoczeniem
- natrętne, ujawniające się przez emocje i zachowanie
Jako osoby dorosłe: przekonane, że inni z oporami zbliżają się do nich. Często martwią się o to czy są kochani naprawdę i czy ich związek jest trwały. Mają skłonność do krańcowej namiętności, która nosi cechy obsesji, miłości od pierwszego wejrzenia i huśtawki emocjonalnej. Są zazdrosne i przekonane, że partner ich nie docenia, a także, że są niedoceniane przez inne ważne osoby. Mają skłonność do opisywania swoich rodziców jako inwazyjnych. Styl ten występuje w osób, którym w dzieciństwie rodzice lub inne obiekty znaczące nie poświęcały wystarczająco dużo czasu.
Unikający styl przywiązania (1/5 dzieci):
- dziecko ma poczucie odrzucenia przez matkę
- jest karane za próby nawiązania z nią bliskiego kontaktu fizycznego
- unika matki i ignoruje ją (uczy się tego)
- dochodzi do zaprzeczenia potrzebie więzi z nią i nieufności w stosunku do matki
- towarzyszą temu takie zaburzenia jak: zaburzenia łaknienia, wycofanie z kontaktów społecznych, choroba sieroca
- dziecko chodzi swoimi drogami
Jako osoby dorosłe: czują się skrępowane bliskością innych osób, stają się wtedy nerwowe. W dorosłych związkach mają skłonność do unikania intymności, poczucia frustracji, nudy. Nie ufają partnerowi. Zaprzeczają potrzebie więzi, mają silną skłonność do przelotnych związków seksualnych i nadmiernego koncentrowania się np. na pracy zawodowej. Swoich rodziców wspominają jako wymagających, krytycznych, pozbawionych troskliwości.
Styl lękowo- zdezorganizowany:
- dzieci wydają się być oszołomione, zmieszane, zawstydzone, gdy matka się pojawia np. gdy bierze je na ręce to patrzą w drugą stronę.
W większości przypadków styl nawiązywania relacji z matką we wczesnym dzieciństwie (12 m) jest taki sam jak styl nawiązywania relacji z dorosłym partnerem (badania wykazały, że 70%)
5. POTRZEBA KONTAKTU EMOCJONALNEGO, A CHOROBA SIEROCA
Aby człowiek prawidłowo się rozwijał musi zostać nawiązana więź emocjonalna. Gdy to się nie stanie dziecko nie rozwija się emocjonalnie, matka poprzez karmienie (pierwsze 4 m) nawiązuje kontakt emocjonalny z dzieckiem. Jest to czynnik sprzyjający. Ok. 5 m występują tendencje przywiązaniowe u dziecka, ok. 6- 7 pojawia się lęk przed obcymi jako objaw przywiązania i protest przeciwko rozstania z opiekunem.
Choroba sieroca- faza protestu, pozornej adaptacji, faza wyobcowania, jest to zespól wielu zaburzeń i zahamowań rozwoju psychosomatycznego dzieci. Przyczyną tego typu problemów jest długotrwały brak kontaktu z rodzicami (szczególnie matką). Są to dzieci, którym nie są dostarczane sygnały emocjonalne przywiązania ze stron np. takie jak rozmowa czy uśmiech
Charakterystyczne objawy choroby sierocej:
- apatia
- trudności w nawiązywaniu kontaktów
- zwolnione tempo rozwoju fizycznego i umysłowego
- obniżenie lub wzmożenie napięcia mięśniowego
- obniżona odporność na infekcje
- niechęć do jedzenia
- zaburzenia żołądkowo- jelitowe, wymioty
- płacz, krzyk, protesty, agresja
- zachowania stereotypowe: kiwanie, bujanie się, kręcenie głową, bezmyślne stukanie zabawkami, rzucanie przedmiotami
- „lepkość uczuciowa”
- przewlekłe stany apatyczno- depresyjne
Istnieją 3 konkretne fazy choroby sierocej:
- Faza protestu- dziecko protestuje przeciwko rozłączeniu z rodzicem, płacząc i krzycząc. Starsze dzieci reagują agresją fizyczną, słowną lub obiema naraz. Agresja taka może byś skierowana przeciwko sobie, przedmiotom lub innym osobom (bezsenność, brak apetytu)
- Faza rozpaczy- dziecko nadal czuje ból, zagrożenie, strach. Wie już, że protest nic nie da i nie może nic zrobić, więc zaczyna rozpaczać. Staje się apatyczne, wpada w depresje, chodzi często smutne i często płacze. Odmawia posiłków, aż w końcu staje się obojętne (adaptacyjnie obniżona odporność immunologiczna, bierność, apatia)
- Faza wyparcia- dziecko pozornie jest pogodzone z własnym losem i sprawia wrażenie, że dostosowało się do sytuacji. Są to jednak tylko pozory wynikające z alienacji i zobojętnienia. Jego aktywność życiowa, rozwój umysłowy i emocjonalny ulegają zahamowaniu. Pojawiają się pierwsze zachowania typowe dla alienacji (kiwanie się, bezmyślne stukanie przedmiotami, rytmiczne ruchy głową). Każde dziecko generuje inny indywidualny odruch
Badania Rene Spitz'a dotyczące choroby sierocej. Porównanie dzieci wychowujących się w żłobku przyklinicznym i żłobku przywięziennym:
- 1 miesiąc separacji- płacze, domaga się matki, szuka osoby zastępczej
- 2 miesiąc separacji- reakcje ucieczkowe, lęk przed ludźmi, krzyczy, gdy ktoś przychodzi, spadek wagi i ilorazu rozwojowego
- 3 miesiąc separacji- leży na brzuchu, unika kontaktu ze światem, bezsenność, płacz nieraz bardzo długi (3 h dziennie), infekcje, zaburzenia skórne, regres IQ 12,5
- 4 miesiąc separacji- apatia, regres o 14 IQ, zanik ekspresji mimicznej, mimika sztywna
- 5 miesiąc separacji- regres wyuczonych sprawności, IQ zmniejsza się o 25
6. ROZWÓJ MOWY- UWARUNKOWANIA
Język stymuluje myślenie i jest narzędziem mowy. Pojawienie się języka umożliwiło komunikacje w grupie, przekazywanie sobie wiedzy nawzajem. Jest tworem kulturowym i w procesie jego przyswajania zachodzą różne skomplikowane relacje między naturą biologiczną, a kulturową, czyli nabywaniem mowy w toku interakcji społecznych.
Język jest wytworem społecznym, narzędziem komunikacji społecznej, symboliczną reprezentacją świata zewnętrznego i wewnętrznego. Wszelkie doznania zmysłowe, intelektualne, artystyczne można nań przełożyć i dzielić stany mentalne z innymi.
Język łączy się z emocjami. Wpływa też na określone relacje. Nie chodzi o informacje, ale o emocje, z jakimi odbywa się przekazywanie treści. Człowiek wyposażony jest w neurony lustrzane, które umożliwiają „czytanie w myślach” innych i współodczuwanie emocji. Są dowodem na to, że człowiek dostosowany jest do życia w społeczeństwie.
a) Rozwój mowy w koncepcji behawioralnej- dylemat zmagania się badaczy wnika w stan emocjonalny człowieka posługującego się mową. Emocje zawarte w języku są nie tylko ważne dla komunikacji, ale i dla partycypacji w kulturze, która może realizować się poprzez sztukę czy literaturę.
Wittgenstein intuicyjnie nie szukał preidei dla nabycia pojęć o różnym stopniu złożoności, chcąc wyjaśnić nie tylko rozumienie innych, ale i to, że możemy współodczuwać ich emocje.
Pierwszym, który zmienił sposób myślenia o języku był Naomi Chomsky. Analizował język dzieci w aspekcie gramatycznym w sposób podobny do badania języków plemion odizolowanych od cywilizacji. Stwierdził, że u dzieci znajomość języka obejmuje znajomość nieuświadomionych reguł i posiadają „wrodzoną kompetencje językową”, czyli na świat przychodzą z wrodzoną wiedzą o języku.
Chomsky skoncentrował się na badaniu wrodzonej wiedzy gramatycznej języka. Rozwój mowy dokonuje się na bazie wrodzonych struktur mózgowych i zdolności do tworzenia się połączeń synaptycznych w mózgu w procesie uczenia.
Sensacją stało się odkrycie 1990 r. genu FOXP-2: mutacje w tym genie odpowiadają za specyficzne problemy lingwistyczne i zaburzenia mowy.
Badania nad rozwojem mowy wskazują, że słowa docierające do małego dziecka nie tworzą chaosu dźwiękowego, który na skutek asocjacji i doświadczenia jest stopniowo porządkowany, lecz materiał ten opracowany jest w oparciu o wrodzone reguły umożliwiające tworzenie ich reprezentacji w mózgu. Mózg wyspecjalizowany jest w ich odbiór.
W mózgu stale powstają nowe połączenia, a nieużywane ulegają wygasaniu i to jest przyczyną tego, że pod koniec okresu niemowlęcego wrażliwość na rzadko słyszane kombinacje dźwięków zmniejsza się. Szybkie nabywanie języka związane jest nie tylko z budową mózgu, ale z biologiczną podatnością do uczenia się języka we wczesnym okresie rozwoju.
Badania nad tzw. wdrukowaniem i okresem sensytywnym zapoczątkował Konrad Lorenz. Gotowość do uczenia się języka u dzieci pojawia się w czasie sensytywnym, czyli w okresie szczególnej wrażliwości na dźwięk mowy. Reguły języka dziecka są automatyzowane.
b) Badania psychologiczne jakie przeprowadzono na jednym dziecku- Benie, dotyczyło m. in. Rozdzielnego słyszenia. Wykazały wyraźna prawą półkulą przewagę zarówno w percepcji słów jak i innych dźwięków. Lewa półkula nie była pobudzana.
Istnienie okresu sensytywnego dla mowy potwierdzono w różnych badaniach. Po 11 r ż. Coraz mniejsze kompetencje językowe. Dzieci zaniedbane pod względem wychowawczym powstaje ubóstwo językowe, niższa inteligencja. Deprywacja lingwistyczna we wczesnym okresie uniemożliwia normalny rozwój językowy, w sposób trwały zaburza rozwój psychiczny, głównie umysłowy. Powyżej 3 r ż. Dziecko ma opanowany jeden język i możemy uczyć go drugiego języka do 6- 8 r ż. Gramatyka nabyta do 9 r ż., po 9 r ż.- ośrodek mowy wtedy nigdy się nie utworzy.
Martin Seligman, Elanie Walker, David Rosenhan używają terminu upośledzenie kulturowo- rodzinne, określając wpływ deprywacji społecznej kształtującej rozwój umysłowy dziecka. Przyjęto, że gen FOXP-2, którego brak powoduje specyficzne zaburzenia w nabywaniu reguł. Przychodzące dziecko na świat jest już wyposażone w tzw. wiedzę wrodzoną umożliwiającą nie tylko rozwój. Neurony lustrzane odpowiadają za rozwój mowy, wyjaśniają wiele aspektów myślenia.
Lew Wygotski zwraca uwagę na interakcje myślenia. Na język składają się pojęcia proste i złożone- abstrakcyjne będące tworzywem dla myślenia i one to myślenie stymulują. Pojęcia zawierające koncept tzw. idee: wolności, sprawiedliwości, równości są relatywne.
George Orwell - refleksja, a zależność między językiem, a myśleniem. Zwraca uwagę na język jako komunikator pozwalający dobrze przekazywać, dzielić się myśleniem. Język jest nośnikiem informacji, idei, spostrzeżeń, pojęć. Umożliwia komunikowanie się i wpływa na interakcje społeczne.
Rola kultury Genów- kultura i geny są ze sobą związane nierozerwalnie. Kultura kończy dzieło zapoczątkowane przez geny. Synapsy używane, aktywne pozostają, a inne ulegają degeneracji, bo nie otrzymują dostatecznej ilości impulsów. Przykład szczurów żyjących w środowisku wzbogaconym lub ubogim- kora mózgowa jednych jest grubsza, a drugich cieńsza. Między dzieciństwem, a dorastaniem dzieci tracą 20 mld synaps dziennie.
Rozwój mowy w ontogenezie- rozwój osobniczy (od czasu zapłodnienia do pełnej dojrzałości):
- okres melodii (do 1 r ż.)- początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku sygnalizując swoje potrzeby (głód, dyskomfort- mokra pielucha). Następnie pojawia się (2-3 m) głużenie- odruch bezwarunkowy charakteryzujący się wydawaniem różnych odgłosów, dźwięków, w tym samogłosek i spółgłosek. Występuje u wszystkich dzieci, nawet głuchych. Kolejną fazą rozwojową jest gaworzenie (ok. 6 m)- odruch warunkowy, charakteryzuje się wydawaniem i powtarzaniem dźwięków usłyszanych z otoczenia. Dziecko parska, prycha, wymawia prawie wszystkie samogłoski i spółgłoski. Nie gaworzą dzieci głuche.
- okres wyrazu (1- 2 r ż.)- w języku dzieci dominuje rzeczywistość, na ten okres przypada wielki rozwój mowy: charakterystyczne jest wymawianie pierwszej sylaby lub końcówki wyrazu. Wyrazy są kojarzone z konkretną osobą lub rzeczą.
- okres zdania (2- 3 r ż.)- na początku występują nibyzdania np., mama tutu, zdania proste ok. 2,5 r ż., zdania złożone do 3 r ż., jest to okres przełomowy w rozwoju mowy, gdyż dziecko przyswaja sobie wszystkie podstawowe reguły językowe
- okres swoistej mowy dziecięcej (3- 7 r ż.)- słownik dziecka staje się bogaty, dziecko często przestawia lub opuszcza głoski i sylaby, intensywny okres mowy.
W 2 i 3 r ż. Dziecko czyni znaczne postępy w opanowaniu języka i posługiwania się nim w różnych celach. Pod koniec 1 r ż. operuje 4- 5 słowami, w następnych latach, aż do 6 r ż. opanowuje dziennie po 9- 10 słów. Opanowywanie słów wiąże się z tworzeniem się ich reprezentacji, najpierw reprezentacji rozumienia (zapis dźwięków oraz znaczeń), potem reprezentacji produkcji (informacje artykulacyjne: akcent, łączenie dźwięków). Wcześniej tworzy się reprezentacja rozumienia. Ponadto jak w przypadku tworzenia słów, tworzą się powszechnymi regułami semantyczno- syntaktycznymi, co prowadzi do hiperregularyzacji- daj jeść piesowi
W 2 r ż. dziecko używa słów w sposób nieprecyzyjny (nadprodukcja znaczeń), wymawia słowa popełniając wiele zniekształceń fonetycznych. Jego wypowiedzi mają początkowo charakter holofraz- wypowiedzi jednowyrazowych. Później stosuje zlepki dwuwyrazowe nie stosując jeszcze reguł gramatycznych.
W 3 r ż. słownik dzieci liczy już 1000- 1500 słów. Znaczenia słów są już wyraźnie określone. Dziecko wypowiada się już bez zniekształceń fonetycznych. Buduje zdania zgodnie z regułami gramatycznymi, przeciętnie złożone są z 3- 4 słów.
Między 2- 3 r ż. wzrasta wyraźnie długość wypowiedzi. Widać też różnice płci w wieku 2 lat, dziewczynki tworzą dłuższe wypowiedzi niż chłopcy.
Kultura kończy dzieło zapoczątkowane przez geny, ma ogromny wpływ na korę mózgową oraz rozwój mielinizacji.
7. BIOLOGICZNE PODSTAWY ROZWOJU
Dziedziczenie jest to zespół procesów, dzięki którym potomstwo jest podobne do rodziców. Na skutek mutacji genowych może dochodzić jednak do pewnych zaburzeń, które powodują choroby genetyczne.
Istnieje bardzo dużo chorób, które są spowodowane nieprawidłowościami genetycznymi. Do najczęściej występujących możemy zaliczyć:
a) zaburzenia genetyczne: strukturalne defekty chromosomów:
- zespół Downa- związane z podziałem autosomów, najczęściej związane z podziałem chromosomu 21, ale też 18 czy 13. Czynniki facylitujące m. in.:
- wiek matki: >30 lat 1- 1000, 45- 49 lat 74- 1000
- wiek ojca
- wiek biologiczny
Mongoidalne rysy twarzy, niski wzrost, szczególny układ bruzd na dłoniach.
- zespół Williamsa- zmiana liczby chromosomów płci, rzadki genetycznie warunkowany zespół wad wrodzonych. Pacjenci z tą chorobą mają charakterystyczną dysmorfię twarzy określaną jako „twarz elfa”, na którą składają się charakterystyczne małżowiny uszne, szerokie czoło, długa rynienka podnoskowa, grube wargi, pogłębiona nasada nosa, niebieskie lub zielone tęczówki, często, lecz nie zawsze występują wady wrodzone serca, niedoczynność tarczycy, niepełnosprawność intelektualna lub inteligencja w dalszych granicach normy, niezwykle życzliwe usposobienie i zamiłowanie do muzyki. Często stwierdza się słuch absolutny. Osoby te mają powiększone ciało migdałowate (odpowiedzialne za kontrolę słuchu). Wykazują większą ufność wobec nieznanych wcześniej osób (delekcja chromosomów).
- zespół Klinefeltera XXY- grupa chorób spowodowanych aberracją chromosomalną, polegającą na obecności przynajmniej jednego dodatkowego chromosomu X w części lub we wszystkich komórkach organizmu mężczyzny. Klasyczny zespół występuje u mężczyzn o kariotypie 47 XXY i jest najczęstszą aneuploidią człowieka, której częstość ocenia się na 1: 500 noworodków płci męskiej. Posiadają obniżoną sprawność intelektualną. Zaburzenia wywołane przez geny recesywne.
- zespół Turnera XO- uwarunkowany genetycznie zespół wad wrodzonych spowodowany całkowitym lub częściowym brakiem jednego z chromosomów X we wszystkich komórkach organizmu lub w pewnej ich części. Występuje u 1 na 2000- 2500 urodzonych dziewczynek. Osoby te cechuje niski wzrost, słabo zaznaczone cechy żeńskie, wrodzona dysgenezja gonad powodująca w większości przypadków bezpłodność.
- zespół Jacobsa XYY- określany niekiedy jako zespół nadmężczyzny (supersamca), zespół wad wrodzonych spowodowany trisomią chromosomów płci z dodatkowym chromosomem Y. Objawy i przebieg: wzrost o 7 cm wyższy niż oczekiwany, agresja nie występuje częściej niż w przeciętnej populacji, iloraz inteligencji obniżony o 10-15 punktów względem rodzeństwa, zwykle płodni, potomstwo normalne, trudności w nauce, opóźnione zdobywanie umiejętności mowy i językowych.
b) zaburzenia wywołane przez geny recesywne:
- Fenyloketonuria- wrodzona, uwarunkowana genetycznie enzymopatia polegająca na gromadzeniu się w organizmie i toksycznym wpływie aminokwasu- fenyloanaliny
- Albinizm- brak pigmentu w skórze, tworach skórnych, włosach i tęczówce oka
- Anemia sierpowata- rodzaj wrodzonej anemii polegającej na wadzie budowy hemoglobiny
c) zaburzenia wywołane przez geny dominujące:
- Achondroplazja- zahamowanie wzrostu kości długich
d) poradnictwo genetyczne:
- badania amniocenteza (amniopunkcja)- badanie płodu polegające na nakłuciu worka owodniowego i pobraniu do badania próbki płynu owodniowego. Płyn ten zawiera pewną liczbę komórek płodu, po których zbadaniu można określić płód dziecka oraz substancje wskazujące na ewentualne prawdopodobieństwa wystąpienia u niego niektórych chorób czy wad wrodzonych.
- biopsja kosmówki w łożysku- badanie to polega na pobraniu wycinka z błony komórki, której wyrostki budują łożysko, komórki takie zawierają materiał genetyczny, co pozwala na wykrycie nieprawidłowości w chromosomach, czyli wszelkich chorób genetycznych
- ultrasonografia- metoda diagnostyczna pozwalająca na uzyskanie obrazu przekroju badanego obiektu, najbardziej popularne USG dopplerowskie
- ewolucja- zmiany częstości występowania genów w populacji przez wiele pokoleń, której towarzyszą zmiany
8. FAZY W ROZWOJU PRENATALNYM I KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA
Rozwój prenatalny dzieli się na 3 trymestry tzn. na 3 równe odcinki czasowe, z których każdy obejmuje 3 miesiące:
- faza jajowa (zygota)- od zapłodnienia do 2 tyg ciąży:
Następuje szybki podział komórki jajowej i przekształcenie się jej w toku podziału. Dzieląca się komórka przemieszcza się przez jajowody przez ok. 1 tyg w kierunku macicy i zostaje w ściankach macicy to właśnie kończy pierwszą fazę ok. prenatalnego
W I fazie powstaje 8 z 45 generacji komórek, które tworzą organizm człowieka a to wskazuje na intensywność zmian rozwojowych.
- faza embrionalna (zarodkowa)- od 3 do 8 tyg ciąży:
Zmienia się sposób biologicznego kontaktu z matką. Zarodek zaczyna żywić się cukrem znajdującym się we krwi pochodzącej z naczyń włosowatych macicy i podwaja swą wielkość każdego dnia. W czasie 1 mies zarysowuje się okolica głowy, od 19 dnia tworzą się oczy, 23 dnia można już rozpoznać soczewkę oka. Od 21 dnia pracuje serce, które 4 dni później zaczyna swoje rytmiczne pulsowanie. Krew krąży między zarodkiem, pęcherzykiem żółtkowym i pępowiną. Jednocześnie tworzy się zamknięty system naczyń krwionośnych. W 4 tyg pojawiają się: jama ustna, związki narządów wewnętrznych, kończyn, oczu, uszu i nosa oraz 40 par mięśni położonych wzdłuż osi ciała. Kończąc I miesiąc zarodek jest zamknięty łuk, ma ponad 0,5 cm i waży poniżej 1 grama. W 7 tyg tworzą się górne kończyny, w 8 tyg dolne kończyny. W 5 tyg głowa powiększa się, twarz nabiera bardziej ludzkiego wyglądu. Zarodek ludzki rośnie o 3- 4 mm, rozwija się mózg. W 6 tyg głowa staję się największą częścią ciała. Pojawiają się zawiązki palców u dłoni i stóp oraz zawiązki zębów. Serce, szczeka, żuchwa są już całkowicie uformowane. Ustala się gonadalna tożsamość płciowa. Dziecko ma już 1,5- 2 cm długości i waży ponad 2 gramy. W 7 tyg głowa nadal się powiększa i tworzą się wargi i zawiązek języka. Dziecko mierzy ponad 2 cm. W 8 tyg pochylona ku dołowi głowa stanowi połowę dł. ciała. Gałki oczne nabierają pigmentu, wyraźna ludzka twarz. Kończąc II mies życia dziecko osiąga 3 cm. Przypomina wyglądem miniaturowego człowieka o określonej płci, którego wszystkie podstawowe narządy wewnętrzne są już ukształtowane i zajmują odpowiednie miejsce oraz spełniają właściwe funkcje.
W fazie embrionalnej powstają następujące struktury:
* entoderma- organy wewnętrzne i gruczoły, nabłonek pęcherzyka żółciowego, wątroba, trzustka, tarczyca, pęcherz moczowy
* ektoderma- zewnętrzne, układ nerwowy, skóra, włosy, paznokcie, sensoryczne części oka, ucha i nosa
* mezoderma- środkowe, mięśnie, chrząstki, kości, serce, narządy płciowe, krew, nerki, skóra
- faza płodowa- od 9 do 38 tyg ciąży:
Udoskonalają się struktury powstałe w poprzedniej fazie. W 3 mies rozpoczyna się aktywność płodu, zdolny jest do zaciskania pięści. Organy wewnętrzna mają taką pozycję jak u dorosłego. Następuje rozwój zmysłów płodu. Płód staję się zdolny do życia pozamacicznego ok. 6- 7 mies. W okresie tym powstają różnice lateralne w zakresie funkcji, ośrodki mowy- rozwój w lewej półkuli, ośrodki odbierające muzykę w prawej półkuli. W 6 mies rozwijający się płód jest w stanie snu i czuwania (rytm snu). W 8 mies w stanie snu faza REM, w której występują marzenia senne i porządkowanie informacji. 4-romiesięczny płód ma 15 schematów ruchowych m. in. pobieranie i wydalanie płynu owodniowego, przeciąga się, obroty, ssanie kciuka, które służą do przygotowania do rozwoju późniejszych funkcji życiowych. Od 4 mies reakcja na rytmiczne ruchy ciała matki. Dzięki długiej pępowinie ćwiczy zmysły równowagi. W 4 mies zanikają reakcje uogólnione, zastępują je reakcje specyficzne związane z miejscem podrażnienia, skurcze płodu mają wskazywać, że reaguje też na ból. Wrażeń bólowych nie odbiera tylko czubek głowy. W 3 mies płód różnicuje różne smaki (gorzki, sony, kwaśny, słodki). W 5 mies narząd smaku funkcjonuje sprawnie, płód reaguje na hałas. W 4 mies narząd wzroku reaguje na światło. W 8 mies ruchy gałką oczną. 4- 5 mies reakcja na bodźce słuchowe. Płód odbiera też dźwięki mowy i po urodzeniu łatwiej uczy się tego języka, który słyszał przed urodzeniem. Słyszy i rozpoznaje głos matki i uderzenia jej serca, a po urodzeniu odróżnia spośród innych. Ustala się pozycja snu podczas spania, którą dziecko ma także po urodzeniu w czasie spania albo w sytuacjach zagrożenia. Pod koniec fazy waga płodu wynosi 2, 9- 3,5 kg, a długość 49- 54 cm.
9. CZYNNIKI TERATOGENNE
Teratogenne czynniki- pozagenetyczne czynniki powodujące szereg wad wrodzonych. Pochodzą ze środowiska zewnętrznego. Działają we wczesnym okresie rozwoju.
Do teratogenów zaliczamy:
LEKI:
- aspiryna- zażywana w dużych ilościach może powodować poronienia
- streptomycyna- grozi utratą słuchu
- tetracyklina- zmiany w układzie kostnym
NARKOTYKI:
- LSD, marihuana- przedwczesny poród, zahamowanie wzrostu
- kokaina- przedwczesny poród, głód nikotynowy u noworodka
- heroina- zahamowanie wzrostu, syndrom nagłej śmierci
- marihuana- zaburzenia uczenia się, śmierć
UŻYWKI:
- alkohol- FAS, uszkodzenie mózgu, serca, zahamowanie wzrostu, opóźnienie umysłowe
- papierosy- mniejsza masa urodzeniowa, przedwczesny poród, zahamowanie wzrostu
INFEKCJE:
- AIDS- wrodzone wady rozwojowe, anomalie głowy, mózgu, głuchota, ślepota, upośledzenie umysłowe
- różyczka- głuchota
- syfilis- upośledzenie umysłowe, głuchota, ślepota
- liszaje- opóźnienie umysłowe
WARUNKI ŚRODOWISKA ZWIĄZANE Z MATKĄ:
- wiek matki- powyżej 35 roku życia rośnie prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z zespołem Downa
- niedożywienie- zahamowanie wzrostu, wcześniactwo, zaburzenia w koncentracji uwagi, małe zdolności społeczne
- cukrzyca- prawdopodobieństwo wystąpienia wad wrodzonych
- stres matki- dzieci gorzej się uczą, wczesny poród, anomalie rozwojowe, komunikacja neurohormonalna między matką a dzieckiem: przez krew do dziecka dociera tlen pożywienie oraz kompleks hormonów- łącznik między psychiką matki a dziecka. Wzrost stresu u matki, np. adrenaliny= wzrost skurczów macicy przeżywanie smutku sprzyja anomaliom rozwojowym. Stres doświadczany przez kobietę może wpłynąć na mózg nienarodzonego dziecka już w 17 tygodniu od poczęcia i zaszkodzić jego rozwojowi. Wysoki poziom stresu u matki w ciąży może wpłynąć na funkcjonowanie mózgu i zachowanie jej potomstwa, zaś inne dowody sugerują, że u ludzi stres przeżywany przez matkę może wpłynąć na rozwijające się dziecko obniżając jego IQ.
ŚRODOWISKO:
- występowanie dużych ilości ołowiu- poronienie, anemia, opóźnienie umysłowe
- promieniowanie- białaczka, nowotwór, anomalia rozwoju ciała, poronienie
10. ROZWÓJ MYŚLENIA W KONCEPCJI PIAGETA (schemat, operacje)
Mechanizm interioryzacji- uwewnętrznienie od czynności na przedmiotach do operacji umysłowych. W celu wykształcenia interioryzacji czynności jednostka musi wykształcić wyobrażenie sobie i przewidywanie kolejnych etapów czynności i etapów dochodzenia do celu.
Piaget wyjaśnił proces myślenia w kategoriach schematów i operacji.
Schemat- traktuje jako wewnętrzną reprezentację określonych czynności fizycznych lub umysłowych. Wrodzone schematy pojawiają się u noworodka jako np. schemat ssania, chwytania. Wraz z rozwojem następuje modyfikacja wrodzonych schematów, ich integracja czy tworzenie się nowych. W schematach zawarta jest wiedza o rzeczach, zdarzeniach, czynnościach. Jednostka tworzy mapę- plan poznawczy, który wykorzystywany jest do rozwiązywania problemów.
Operacje zachodzące w schematach to:
- asymilacja- przyswajanie, dopasowywanie nowych informacji do istniejących schematów myślowych. Umożliwia jednostce działanie w nowych sytuacjach i wobec nowych problemów za pomocą już istniejących schematów.
- akomodacja- zmiana lub przekształcenie istniejących schematów pod wpływem niezaprzeczalnych nowych informacji
Asymilacja i akomodacja to mechanizmy uczenia się, dzięki którym odbywa się transformacja wiedzy.
Operacje- pojęcie operacji odnosi się do wieku młodo szkolnego, kiedy dziecko potrafi rozumieć złożone reguły postępowania. Są to różne działania umysłowe, poprzez które starsze dzieci rozwiązują problemu, rozumieją je w logiczny sposób. Operacje myślowe- dziecko ujmuje rzeczywistość z różnych punktów widzenia
Schematy i operacje stanowią zmienne struktury poznawcze. Rozwój myślenia to adaptacja struktur poznawczych (schematów i operacji) do wymogów środowiska, w celu utrzymania równowagi. Dziecko jest w koncepcji Piageta samotnym naukowcem, bo buduje wiedzę przez doświadczenie.
11. STADIUM SENSOMOTORYCZE- 6 FAZ ROZWOJU:
Faza sensomotoryczna (od urodzenia do 2 roku życia):
- poznawanie świata przez spostrzeganie i aktywność motoryczną
- nabycie pojęcia stałości przedmiotów
- rozwój mowy, pamięci
ETAP I (od urodzenia do 1 m-ca)- ćwiczenie odruchów, pierwotnie niezmienne zachowania zaczynają być modyfikowane przez doświadczenia (ssanie piersi ssanie butelki). Dziecko przychodzi na świat przygotowane, ma odruchy bezwarunkowe służące przystosowaniu do środowiska. Na skutek stymulacji zewnętrznej zmienia lub tworzy nowe schematy.
ETAP II ( od końca 1 m-ca do 4 m-ca)- z odruchów rozwijają się pierwsze struktury poznawcze. Dziecko bada świat (wącha, dotyka, chwyta, manipuluje). Z odruchów rozwijają się pierwsze schematy sensoryczno- motoryczne. Pod koniec pojawiają się schematy reakcji na zabawki. Schematy ulegają koordynacji, mówiąc krótko: jest to stadium rozwijania schematów.
ETAP III ( 4-8 m-c życia)- odkrywanie procedur, dziecko rozumie zdarzenia po fakcie (wyrzucanie zabawek i śledzenie), przypadkowo odkrywa i powtarza.
ETAP IV ( 8- 12 m-c życia)- po raz pierwszy intencjonalne, inteligentne zachowanie. Pojawia się cel i sposób, jak ten cel osiągnąć (dziecko chce np. wciągnąć zabawkę do łóżeczka)
ETAP V ( 12- 18 m-c życia)- nowość i eksploracja, dziecko odkrywa nowe procesy działania metodą prób i błędów, posługuje się narzędziami i eksperymentuje.
ETAP VI (16-24 m-c życia)- reprezentacje umysłowe, jest to etap przejściowy, reprezentacje umysłowe to słowa, symbole. Pierwsze przejawy używania symboli w zabawie, np. przewiduje działania, wyobrażenia, pierwsze objawy zabawy symbolicznej, dziecko może zacząć wyobrażać sobie działanie, kolejność czynności.
Zmiany sposobu ujmowania przedmiotu na tle rozwoju inteligencji- Jean Piaget:
I. występują reakcje odruchowe,
przedmiot istnieje dla dziecka jako pokarm dla funkcji widzenia, słyszenia, ssania
II. kształtują się modele czynności wywodzących się z reakcji odruchowych, tzw. schematy czynnościowe pierwotne dotyczące własnego ciała (schemat ssania),
dziecko nie śledzi przedmiotu, który zniknął z pola widzenia
III. przedmiot istnieje dla dziecka w funkcji jego działania, dziecko patrzy w kierunku, w którym zniknął przedmiot
IV. dziecko szuka przedmiotu, który zniknęło z pola widzenia, przypisuje przedmiotom stałe położenie i szuka ich w miejscu, w którym poprzednio się znajdowały
V. dziecko stosuje wiele schematów czynnościowych do jednego przedmiotu w celu wykrycia jego różnorodnych cech i odkrycia, czym różni się od innych,
gromadzi wiedzę o przedmiocie, poszukuje przedmiotu w różnych miejscach, jeśli dostrzega jego przesuwanie
VI. dziecko odnajduje przedmiot ukryty w niewidoczny dla niego sposób, poszukuje go w miejscach przewidywalnych na podstawie wcześniejszych doświadczeń,
dziecko zaczyna posługiwać się wyobrażeniem przedmiotu, możliwa staje się koordynacja schematów czynnościowych w myśli bez ich aktualizowania w konkretnym działaniu
12. OKRES PRZEDOPERACYJNY WG PAGETA
Okres przedoperacyjny (2- 7 roku życia):
- w okresie tym następuje rozwój funkcji symbolicznych, czyli zdolności do myślenia o przedmiotach bez bezpośredniego kontaktu z nimi, za pomocą symboli i znaków. Wg Piageta reprezentacja symboliczna wiąże się z rozwojem procesów intelektualnych. Rozwój zdolności do symbolicznego ujmowania rzeczywistości postępuje zdaniem Piageta od stosowania w roli oznaczników elementów związanych z własnym ciałem (np. pozycja przy karmieniu) przez własne działania na przedmiotach (np. gest poruszania grzechotką) do działań innych osób
(np. wkładanie kapelusza przez mamę przed wyjściem z pokoju). Rozwój tej funkcji wiąże się z odkryciem i modyfikowaniem relacji między elementem oznaczonym a oznaczającym. Deficyt w zakresie funkcji symbolicznych oznacza deficyt w rozwoju językowym i społecznym. Funkcja symboliczna występuje w postaci zabaw, rysunku, mowy.
-naśladownictwo odroczone- po czasie, posługiwanie się obrazem w myśleniu, ale brak operacyjności
Ograniczenia w myśleniu na tym samym stadium:
- Egocentryzm- niezdolność do ujmowania świata z perspektywy innej niż własna oraz niezdolność do uświadamiania sobie, że własna perspektywa jest tylko jedną z wielu możliwych. Brak ten prowadzi do wielu nieporozumień w komunikowaniu się i w znacznym stopniu ogranicza zakres wiedzy, jaką może zyskać dziecko.
- Centracja- koncentracja tylko na jednej właściwości i pomijanie innych. Klasyczne doświadczenie, Piageta pokazuje, że dziecko nie rozumie, iż ilość wody nie zmienia się, gdy przeleje się ją z niskiej i szerokiej szklanki do wysokiej i wąskiej. 5-latki wiedzą, że lemoniada w szklance jest tą samą lemoniadą (tożsamość jakościowa), lecz twierdzą, że jej przybyło. 6-latki są niepewne co do natury zmienionej ilości, jednak też mówią, że woda w wysokiej szklance zawiera więcej płynu. 7-latki wiedzą, że w obu szklankach jest tyle samo wody.
Rozwój decentracji- baśnie. Myślenie charakteryzuje nieodwracalność (powrót w myślach do punktu wyjścia rozumowania)
- Myślenie magiczne- dziecko nie odróżnia myśli od działania, wyobrażeń od rzeczywistości, postacie bajkowe realnie dla niego istnieją.
- Myślenie przepojone animizmem- dziecko postrzega świat tak, że przypisuje „duszę” i żywotność lalkom i innym przedmiotom. Jest to cecha charakterystyczna dla dzieci w początkowym okresie wczesnego dzieciństwa.
- Myślenie transdukcyjne- (od szczegółu do szczegółu) typ rozumowania polegający na tym, że dziecko „rozumie przez podobieństwo)- porównując poszczególne przypadki podobne pod pewnym względem dochodzi do wniosku, ze są one podobne pod wszelkimi względami.
- Realizm- marzenia senne schowane pod łóżkiem, zjawiska psychologiczne mają rzeczywiste istnienie.
Teoria umysłu- ok. 4 r.ż. dzieci są świadome nie tylko własnych myśli, głównie dotyczących motywów i intencji, ale też posiadają reprezentacje intencji, motywów innych. Dzieci odkrywają, że umysł reprezentuje świat, produkuje stany mentalne, odkrywają fałszywe przekonania. Teorie umysłu to spójne, teorie przyczynowo- skutkowe, które pozwalają dzieciom w wieku przedszkolnym przewidywać i wyjaśniać zachowania innych osób przez odnoszenie się do nieobserwowalnych stanów umysłu, takich jak: pragnienia, emocje, wrażenia czy przekonania.
13. OPERACJE KONKRETNE I FORMALNE
Operacje konkretne (7-11 lat):
Dziecko potrafi utrzymać w umyśle 2 obiekty i dokonywać na nich różnych operacji (porównywać). Operacja to wewnętrzny system działań umysłowych, logiczne rozwiązywanie problemów. Natura obiektów jest niezmienna (kot i pies, siostra, brat)
Zdaniem Piageta czynności te są:
- zinterioryzowane- ich materiałem są obrazy umysłowe wyrażane na zewnątrz przez symboliczne zastępniki
-zintegrowane- proste czynności umysłowe (dodawanie, odejmowanie, mnożenie, dzielenie) dotyczą relacji między obiektami i tworzą układy złożone z czynności jednego rodzaju
-odwracalne- dzięki opanowaniu niezmienników możliwa jest odwracalność czynności umysłowych na zasadzie prostej odwracalności (negacja) lub wzajemności
Myślenie charakteryzuje:
- odwracalność myślenia, operacji umysłowych
- tworzenie zbiorów, pojęć
- myślenie relacyjne- dwa aspekty w rozwiązywaniu
-zdolność klasyfikowania- czynność umysłowa polegająca na grupowaniu przedmiotów na podstawie podobieństwa
- zdolność szeregowania- czynność umysłowa polegająca na wykrywaniu różnic między obiektami
- zdolność do rozumienia reguł, np. gry
-myślenie słowno- logiczne
- wykształcenie pojęć stałości i ilości
-brak myślenia abstrakcyjnego i hipotetycznego
- rozumienie relacji
- zdolność do decentracji- uwzględnienie wszystkich cech obiektu
- pojmuje naturę tożsamości- wie, że np. chłopiec nie zamieni się w dziewczynkę
- rozumowanie indukcyjne
-brak możliwości formułowania zasad, praw, reguł
Znakiem informującym, że w umyśle dziecka pojawiło się operacyjne myślenie, jest uznanie stałości ilości nieciągłych, stałości ilości masy.
Operacje formalne (11-15 lat; operacje II stopnia wg Piageta):
Dziecko myśli na pojęciach abstrakcyjnych, bez odwoływania się do konkretów, testuje zbiory hipotez, bada ich wzajemne zależności. Posługuje się metodą dedukcji, potrafi rozwiązywać problemy. Zdolność porównywania i klasyfikowania idei, formułowanie praw, reguł, rozumowanie dedukcyjne, wnioskowanie logiczne
Operacje formalne charakteryzuje egocentryzm w myśleniu. Ma też w nich miejsce:
- myślenie dialektyczne- ujmowanie z różnych punktów widzenia. Charakteryzuje się tym, że poprzednie etapy myślenia zatrzymują się
- myślenie hipotetyczno- dedukcyjne- polega na przechodzeniu od ogólnych sformułowań do ich zastosowania w konkretnych sytuacjach. Jednostka związana do tej pory bezpośrednio lub pośrednio z rzeczywistością i wychodząca w rozumowaniu od rzeczywistości teraz wychodzi od hipotez, a ich weryfikacji szuka w rzeczywistości
Operacje te są:
- zinternalizowane- a ich materiał stanowi pojęcia wyrażane na zewnątrz znakami. Najczęściej są to znaki językowe, dlatego też myślenie, które opiera się na operacjach formalnych nazywane jest często myśleniem werbalnym. Przeprowadzanie operacji na znakach umożliwia oderwanie jej od konkretnej treści i formułowanie hipotez
-zintegrowane- co wyraża się łączeniem wielu różnych rodzajów operacji w jednym rozumowaniu
- odwracalne- możliwe jest posługiwanie się dwiema formami odwracalności jednocześnie: odwracalnością prostą (negacja) oraz złożoną (wzajemność)
Najprostszą postacią operacji formalnych jest kombinatoryka, która na poziomie operacji formalnych nabiera systematyczności. Możliwe do rozwiązania stają się zadania wymagające znajomości logiki i dotyczące prawdopodobieństwa.
Rozwój operacji formalnych prowadzi do pojawienia się takich właściwości myślenia, jak: refleksyjność, krytycyzm, metaforyczne ujmowanie zdarzeń. Niezależność od sądów innych osób, formułowanie własnych opinii
Koncepcja Piageta nazywana jest konstruktywistycznym podejściem, ponieważ wskazuje, że dzieci budują wiedzę przez doświadczenie eksperymentując i rozwiązując zadania. Uczenie się jest bardziej aktywnym procesem niż biernym. Dziecko eksploruje, bada, doświadcza, formułuje konkluzje. Uczenie się jest procesem adaptacji struktur poznawczych do wymagań środowiska. Adaptacja zachodzi przez asymilację i akomodację. Piaget sądził, że różnice pomiędzy dziećmi wynikają z ich doświadczeń i dlatego ich schematy poznawcze są różne, także w rozwoju.
Badania profesora Pierre'a Dasena są wsparciem dla koncepcji Piageta. Dzięki nim istnieje potwierdzenie stadiów rozwojowych i zależności od doświadczeń. Badania te przekonują, że bliski kontakt z dorosłymi sprzyja rozwojowi umysłowemu dzieci. Badał rozwój intelektualny dzieci w wieku przedszkolnym wychowywanych w plemieniu Baoule na Wybrzeżu Kości Słoniowej oraz w przedszkolach we Francji.
Okazało się, że mali Afrykańczycy noszeni w chustach na plecach matek i towarzyszący im w codziennych czynnościach lepiej wypadli w teście sprawności intelektualnej niż Francuskie przedszkolaki.
Dzieci z plemienia Baoule szybciej się rozwijały, bo odbierały więcej wrażeń słuchowych, wzrokowych, a gdy były głodne, same musiały szukać sutka matki.
Założenia Piageta:
- dziecko rozwija myślenie zgodnie z doświadczeniem
- język użyty jest jako wsparcie kognitywnego rozwoju
-dzieci przechodzą różne stadia myślenia, ale zawsze osiągają je przez język i doświadczenie
14. ROZWÓJ EMOCJONALNY (podział emocji wg Antonio Damasko, rozumienie inteligencji emocjonalnej)
Podstawą dla rozwoju emocjonalnego są osiągnięcia dziecka w dziedzinie rozwoju poznawczego, językowego oraz obrazu własnej osoby.
Inteligencja emocjonalna- osoba dojrzała, świadoma emocjonalnie, umie panować na emocjami, włącza procesy myślowe. W celu zwiększenia świadomości emocjonalnej, samoobserwacja (należy rozpoznać sytuację, która doprowadziła do zmiany nastroju i dokonać oceny zmiany i możliwości dostosowania się, poprawić tę sytuację).
Wg Saloveya i Mayera- inteligencja emocjonalna to zdolność rozpoznawania i kierowania własnymi emocjami i uczuciami, zdolność do dostrzegania i kierowania emocjami i uczuciami innych, znajomość różnych stanów emocjonalnych i wykorzystywanie tych umiejętności w kierowaniu własnymi działaniami oraz zdolność do rozwiązywania i podtrzymywania kontaktów z innymi ludźmi oraz umiejętność samoregulacji- wysłuchiwanie innych, empatia, dostosowanie.
Inteligencja emocjonalna dzieli się na:
- intra personalną- umiejętność rozumienia i regulowania własnych emocji
- inter personalną- umiejętność rozumienia i radzenia sobie ze związkami
Inteligencja emocjonalna składa się z umiejętności i poziomów rozwoju:
- percepcja emocjonalna- odczytywanie i nazywanie emocji u siebie i u innych
- uświadomienie emocji- można wpłynąć na dziecko przez określone myśli, wchodzą w skład systemu poznawczego, są zintegrowane z myślami
- rozumienie emocji- umiejętność pojmowania konsekwencji, doświadczonych emocji, np. złość, agresja
- zarządzanie emocjami- regulowanie i sposoby ich wyrażania, np. motywowanie się przez emocje, wyzwalanie pozytywnych emocji, dystansowanie się, rozumienie przyczyn emocji i opracowanie sposobów zaradczych
Podział emocji wg. Antonio Damasio:
- emocje podstawowe- strach, wstręt, zdziwienie, zadowolenie, smutek, radość, złość; fizyczne sygnały odpowiedzi ciała na bodziec, wszystkie przeżywają również zwierzęta (instynktowne)
- emocje społeczne- zazdrość, zawiść, poczucie winy, wstyd, duma, pycha, zaangażowanie, wdzięczność, pogarda; możemy je kontrolować, mamy świadomość tych emocji.
Emocje tła: spokój, napięcie, dobre lub złe samopoczucie- niektóre przejawiają też zwierzęta, pomagają w funkcjonowaniu w grupie
- uczucia- uświadomione emocje związane z podświadomością, zwierzęta ich nie przeżywają tylko człowiek może manipulować emocjami w sposób świadomy może nimi zarządzać (mają źródło we własnej refleksji), uczucie jest to zjawisko trwalsze od emocji, świadome zjawiska psychiczne
Rozwój emocji u dzieci:
- Niemowlęctwo:
- umiejętność samodzielnego uspokojenia się, np. kołysanie
- utrzymywanie uwagi- sygnałem zainteresowania już w okresie noworodkowym
- uśmiech- wrodzona relacja społeczna- 4 tyg
- gniew- zabranie gryzaka- 4 mies
- osamotnienie- 9 mies
Jeżeli dziecko na więcej kontaktów bliskich to większość relacji wrodzonych pojawia się wcześniej. Stymulowane są przez środowisko zewnętrzne:
- pod koniec 1 r ż.- reakcje emocjonalne na opiekuna
- 2 r ż.- irytacja na ograniczenie autonomii
- 2 lata- ekspresja werbalna stanów emocjonalnych związana we wstydem, dumą, nieśmiałością, empatia i zachowaniami altruistycznymi
- Okres przedszkolny:
Rozwój emocji i ich nazywanie oraz rozwój świadomości, że udając emocje można innych wprowadzić w błąd.
6 lat- regulacja emocji, rozumienie skryptów emocjonalnych
- Okres średniego dzieciństwa:
Radzenie sobie z emocjami, dystansowanie się, regulacja emocji poprzez ekspresje emocjonalną, świadomość, że mogą się pojawiać sprzeczne emocje wobec tej samej osoby.
- Wczesne dorastanie:
Świadomość zależności emocji i zachowań. Poczucie winy, wstydu, złożone strategie samoregulacji zależne od norm moralnych, jednak najczęściej związane z autoprezentacją siebie.
Emocje, a procesy poznawcze:
Podprogowe bodźce mają wpływ na emocje poznawcze:
1. Emocja jest wynikiem świadomej lub nieświadomej oceny zadania, wpływa na cele i realizację zadań
2. Istotą emocji jest uruchomienie gotowości do podjęcia działania
3. Emocje uświadomione- szczególny rodzaj uczuć, możliwość samoregulacji
4. Emocją towarzyszą zmiany somatyczne, ekspresje emocjonalne i zachowania są ściśle związane z emocjami, emocjom towarzyszą markery somatyczne- decydują o zachowaniu i podejmowanych decyzjach, często skutek działania zestawiony jest z markerem somatycznym (negatywny- hamuje, pozytywny- zachęca)
Emocjami kieruje układ limbiczny. Gdyby wszystkie emocje były świadome, regulowanie byłoby bardzo wolne. Dwa sposoby przetwarzania informacji emocjonalnych w mózgu:
- dolny szlak (narządy zmysłów, wzgórze, podwzgórze, ciało migdałkowate- układ limbiczny)
- górny szlak (wzgórze, kora)
Emocje związane głównie z funkcjonowaniem układu limbicznego, podwzgórza, wzgórza, spoidła wielkiego i kory.
Socjalizacja emocji- wpływ społeczny:
Badania A. Damasio- uszkodzenia okolicy przedczołowej, nie są wrażliwi na karę, a tylko na nagrodę (uwrażliwienie na nagrodę obniża percepcję kary).
Popędowe działania impulsywne- brak rozumienia własnych odczuć, wyłączne dążenie do nagrody.
Są osoby impulsywne i także emocjonalny analfabeta- ALEKSYTYMIK- trudność w nazywaniu i opisywaniu przeżywanych uczuć, ograniczenia w zakresie wyobraźni, operacyjny styl myślenia. Jest wynikiem traumy, przemocy, zaniedbania.
15. ROZWÓJ SPOŁECZNY
Rozwój społeczny to nabywanie umiejętności zachowania się, jest nierozerwalnie związany z rozwojem emocjonalnym. Można go rozpatrywać z 2 punktów widzenia:
- jako integrowania się dzieci w grupę społeczną, często określane mianem socjalizacji
- jako kształtowanie się jednostki w grupie, czyli proces dochodzenia do unikatowych zworów przeżywania, myślenia i działania w różnych sytuacjach
Rozwój procesów społecznych:
- socjalizacja- prowadzi do opanowania przez jednostkę wiedzy o swojej grupie oraz wiedzy o rolach społecznych (prawa i obowiązki pełniącego role), a także do opanowania przyjętych w tej grupie standardów i wartości
- kształtowanie siebie i proces dochodzenia do indywidualnych wzorów przeżywania i działania w różnych sytuacjach
Etiologia rozwoju społecznego (co wpływa na rozwój społeczny):
- ewolucyjne postawy wg Johna Bowlb'ego- dzieci zostały zaprogramowane do utrzymania matki przy sobie i motywowania jej do opieki, służą temu: płacz, raczkowanie, wokalizacja, uśmiech
- wrodzone reakcje społeczne
- teorie uczenia się- nie zaprzeczają wrodzonym relacjom, ale kładą nacisk na socjalizację (rola wzmocnień, uczenie się przez obserwacje)
- poznawcze modele rozwoju- rola schematów, np. dziecko posiada schemat matki i siebie, gdy jej nie ma płacze i jej poszukuje, wewnętrzne modele służą integracji zdarzeń i przewidywania.
Relacje społeczne z innymi:
Dziecko w wieku niemowlęcym jest inicjatorem kontaktów społecznych. Zabawy spontaniczne wybiera zgodnie z zainteresowaniami. Zabawa jest głównym źródłem socjalizacji dziecka. Zdaniem Wygotskiego oczywistość tej formy polega na urzeczywistnianiu potrzeb, realizowaniu motywów działania, afektywnych dążeń dziecka. Szczególnie ważne są zabawy w role, które pozwalają odkrywać reguły związane z daną rolą. Dzięki temu dziecko może poczuć istotę danej roli. Ważne są też zabawy dydaktyczne (gry liczbowe, słowne)
4 fazy formowania się grupy rówieśniczej:
Zabawy stanowią także okazje do nawiązywania i rozwoju kontaktów społecznych z rówieśnikami. Interakcje rówieśnicze dostarczają dziecku jedynych w swoim rodzaju doświadczeń:
- jednopłciowe paczki
- początek paczek heteroseksualnych
- przynależność do innych paczek
- relacje przyjacielskie
Funkcje grupy rówieśniczej:
- w procesie kształtowania tożsamości
- relacje z dorosłymi- pojawienie się pierwszych obrazów konfliktów
- warunki optymalizacji rozwoju społecznego
Dzieci mają być prospołeczne, kreatywne i autonomiczne.
16. ROZWÓJ TOŻSAMOŚCI
Tożsamość- tworzy się na styku oddziaływań społecznych i biologicznych. Dotyczy jednostki, jej sposobu myślenia. Jest to świadome postrzeganie siebie, które reguluje relacje ze światem zewnętrznym i własnym ciałem. To zbiór twierdzeń na swój temat, które składają się na schemat „ja”. W rozwoju człowieka struktura „ja” tworzy się stopniowo.
Wobec pojęcia tożsamości wyróżniane są:
- tożsamość społeczna- uświadomienie sobie wspólnych właściwości z grupą, w której jednostka żyje, poczucie przynależności do grupy i dostrzeżenie odmienności grupy
- tożsamość osobista- dostrzeżenie tego, co różni jednostkę od innych, powstawanie sądów na temat własnej osoby
W rozwoju tożsamości bardzo ważne jest poczucie własnej wartości. Im większe poczucie tym większe działania poznawcze jednostka stosuje.
Potrzeba pozytywnego poczucia własnej wartości u dzieci jest tak silna, że w sytuacji dezaprobaty społecznej zniekształcają rzeczywistość, to one są ofiarami wydarzeń, mimo że faktycznie są ich sprawcami.
Elementem składowym tożsamości jest samowiedza. Buduje ona w relacji z innymi doświadczenie wartości, akceptacji, miłości lub ich braku w relacjach. W budowaniu samowiedzy ocena innych jest niezmiernie ważna. Opinie innych „o ja” tworzy tzw. samowiedzę odzwierciedloną.
Do konstruowania wiedzy o sobie znacznie przyczynia się język, a także sprzyja poznawaniu wzorów kulturowych.
„Ja” jest dynamiczną, samoorganizującą się strukturą, która w sposób świadomy zarządza sobą poprzez 2 powiązane ze sobą mechanizmy: kontroli i samokontroli oraz rozumienia i interpretacji, które to budują zasoby osobiste w postaci wiedzy i samowiedzy. Te 2 mechanizmy są niezmiernie ważne.
W skład struktury „ja” wchodzą:
- „ja” realne- taka, jaka jestem
- „ja” idealne- ja wyobrażane
Erik Erikson uważa, że w określonych procesach rozwoju pojawiają się procesy rozwoju osobowości:
- zasada epigenezy- rozwój tożsamości jest zatem stadialny. Epigeneza nie jest tylko zwykłym następstwie, mówi też o wpływie środowiska zewnętrznego. Nie jest ona następstwem kolejnych stadiów, ale określa prawa rządzące stosunkami między rozwijającymi częściami osobowości.
Rdzeniem każdego stadium jest kryzys podstawowy będący wyzwaniem dla rozwijającego się ego (tożsamość). Kryzys jest zawsze związany z oczekiwaniami społecznymi. Jest determinantą zmiany i rozwoju jednostki. Od rozstrzygnięcia kryzysu wynika rozwój lub zaburzenia jakiejś oceny. Kryzys to rozbieżność między oczekiwaniami, a możliwościami rozwiązania kryzysu i stadium.
Objawy kryzysu:
- w sferze aktywności- zahamowanie aktywności, senność, niespójność zachowań
- w sferze emocjonalnej- wahania nastroju, wybuchy płaczu, złość
- w sferze poznawczej- mała aktywność poznawcza, zawężenie zainteresowań, trudności w koncentracji
- w sferze społecznej- konflikty, nadmierne dążenie lub unikanie
Wynikiem dobrze rozwiązanego kryzysu tożsamości jest:
- mocne poczucie własnego „ja”
- zdolność do głębokiego zaangażowania się w wartości i ideały
- zdolność do podejmowania odpowiedzialnych zadań
- darzenie miłością
Brak rozwiązania kryzysu tożsamości:
- rozproszenie ról
- poczucie dezorientacji co do tego kim jest
- poczucie opuszczenia i rozpaczy
- trudności w ustaleniu właściwych relacji z otoczeniem
17. ZAŁOŻENIE TEORETYCZNE KONCEPCJI ERIKSONA ORAZ ROLA NAUCZYCIELA WE WSPIERANIU EGO
W psychospołecznej koncepcji Erika Eriksona tożsamość zmienia się dzięki temu, że są wymagania. Podkreślał, że rozwój nigdy się nie kończy i jest procesem ciągłym.
Stadia rozwoju EGO:
- niemowlęctwo (0- 1)- kryzys między ufnością a lękiem, teoria przywiązania, rozwija się nadzieja. Dziecko uzależnione jest od innych, którzy zapewniają mu jedzenie, wygodę, ciepło. Jeżeli potrzeby te nie będą spełnione, dziecko nigdy nie nabierze ufności niezbędnej do życia. Efektem są problemy w nawiązywaniu kontaktów. Wartością jest nadzieja.
- wczesne dzieciństwo (1- 3)- kryzys między niezależnością, a wstydem i zwątpieniem. Dziecko zaczyna chodzić. Erikson sądzi, że dziecko stawiając pierwsze kroki, musi to robić bez uczucia zawstydzenia i bez obaw co do swych umiejętności. Wartością jest siła woli i autonomia.
- okres zabaw (3- 5)- konflikt między inicjatywą, a poczuciem winy. Dziecko ma poczucie sprawności. Jeżeli rozwinie się poczucie winy, to rozwinie się ukrywanie prawdziwej osobowości. Jeżeli rozwinie się inicjatywa to będzie miało poczucie kierunku i celu. Wartością jest osiągnięcie wartościowych celów.
- okres szkolny (6- 11)- konflikt między pracowitością, a poczuciem niższości. Erikson uważa, że etap ten powinien nauczyć wytwarzania prostych przedmiotów, używania narzędzi i innych umiejętności potrzebnych w dorosłym życiu. Dziecko, którym tej lekcji zabraknie narażone są na poczucie niższości. Wartością jest współzawodnictwo.
- dorastanie (11- 20)- konflikt między tożsamością, a pomieszaniem ról; testowanie granic. Jeżeli przejdzie się do stadium to posiada się silną tożsamość zdolną do planowania swojej przyszłości. Jeżeli nie, to jednostka nie potrafi podejmować decyzji. Wartością jest zdolność do podejmowania zadań, ponoszenia konsekwencji.
- młodość (20- 40)- konflikt między bliskością, a izolacją. Bez względu na sukcesy w pracy, rozwój nie jest zakończony dopóki człowiek nie jest zdolny to tworzenia bliskich związków. Wartością jest miłość.
- dorosłość (40- 65)- konflikt między stagnacją, a kreatywnością. Najskuteczniejszym rozwiązaniem tego konfliktu jest rodzicielstwo. Wartością jest troska o innych.
- dojrzałość (65- ˄)- konflikt między integracją ego, a rozpaczą. Poszukiwanie sensu własnego życia, wewnętrznego spokoju. Wartością jest mądrość.
Rola nauczyciela w integracji EGO:
- skłanianie dziecka do refleksji nad sobą (kim jestem, dokąd zmierzam, jak to chcę osiągnąć)
- wspieranie dziecka w budowaniu własnych kompetencji, poczucia sukcesu
- stymulacja dziecka
- pomoc w samookreśleniu się dziecka poprzez zadania
- pomoc w budowaniu własnej wartości
- wspieranie rozwoju tożsamościowego
- dbałość o komfort emocjonalny
- dbałość o rozwój społeczny (przekazywanie norm, rozwiązywanie konfliktów)
- prowadzenie zajęć pozalekcyjnych, pomoc w rozwoju zainteresowań
- modelowanie zachowań dziecka
- wygłaszanie pochwał, w tym również niewerbalnego zachwytu
- wybór roli i wartości
- porównania społeczne
Dzieci należy rozwijać w kierunku 6 cnót: mądrość, odwaga, człowieczeństwo, sprawiedliwość, powściągliwość, transcendencja.
18. TYPY INTEGRACJI EGO WG ERIKSONA ORAZ OPIS ROZWOJU TOŻSAMOŚCI W OKRESIE DORASTANIA WG JAMESA MARCIA
Erikson opracował 3 stany związane z integracją ego:
- typ integracji całościowej- otwartość na nowe treści i wartości, dobra organizacja wewnętrzna, hierarchia wartości, gotowość do modyfikacji, twórczo adaptuje się, stabilność, człowiek ma poczucie swej integralności. Ta struktura „ja” jest wyraźna i czytelna dla innych.
- typ integracji totalnej- granice sztywne, dystans do otoczenia, odczucia nowych treści, przyjmowanie tylko tego co znane, tendencja do obrony ego, sztywny system wartości. Osoba taka potrafi współistnieć tylko z osobami podobnymi do siebie. Relacje z innymi nie podobnymi do siebie grożą konfliktami, sporami i wrogością.
- typ integracji pomieszanej- podatna na wpływy zewnętrzne, brak centralnie usytuowanych wartości, granice ego są kruche, słabe, brak systemu wartości. Ten typ struktury jest mało czytelny dla otoczenia.
James Marcia zajął się opisem rozwoju tożsamości w okresie dorastania. Wyodrębnił on 2 fazy (2 kroki w procesie osiągania przez jednostkę tożsamości):
- faza eksploracji (12- 15)- poszukiwanie, eksperymentowanie ze sobą do czego się nadajemy, badamy i uczymy się, badanie siebie, określanie siebie, testowanie siebie, swoich możliwości i aktywne poszukiwanie.
- faza podejmowania zobowiązań (16- 20)- zaangażowanie się, podejmowanie odpowiedzialności, gotowość do ponoszenia konsekwencji.
4 typy tożsamości wg. Marcia:
- tożsamość w kryzysie- ciągła eksploracja, brak podejmowania decyzji, buntowniczość, nonkonformizm, dylematy egzystencjalne, wahania emocjonalne, konflikty wewnętrzne, typ buntowniczy, niespokojny.
- tożsamość nadana- rozwija się, gdy brak eksploracji, w wyłącznie podejmowania zobowiązań, potrzebuje stabilizacji, cechuje ją konserwatyzm, konwencjonalność, niska kreatywność, jednostka kontroluje emocje, pozornie dobre przystosowanie, osoby mało otwarte.
- tożsamość rozproszona- brak eksploracji i podejmowania zobowiązań, w rezultacie kształtuje się nieprzewidywalność zachowań, unikani związków z innymi, niechęć do działania, brak poczucia bezpieczeństwa, wycofywanie się z sytuacji trudnych.
- tożsamość osiągnięta- zintegrowana, 2 procesy w kolejności, osobowość otwarta na kontakty z innymi, pozytywnie nastawiona na siebie, wgląd w siebie, wysoki poziom samokontroli i kompetencji społecznych, eksploracja i podejmowanie zobowiązań.
James Marcia tożsamość definiuje jako wewnętrzną, konstruowaną przez samego siebie, dynamiczną organizację popędów, zdolności, przekonań i historii życia jednostki. Charakteryzuje ją odnosząc się do 2 pojęć: pojęcia kryzysu i zobowiązania. Przez kryzys rozumie moment świadomego podejmowania decyzji, z kolei zobowiązania definiuje jako osobiste zaangażowanie w jakieś zajęcie lub system przekonań.
Jednostka wychodzi z kryzysu, gdy zakończy etap poszukiwania alternatyw i podejmuje decyzje, co do dalszych swych poczynań.
Jednostka pozostaje w kryzysie, kiedy jej działania o charakterze eksploracyjnym są mało spójne, chaotyczne.
Z kolei znaczenie dla rozwoju drugiego z procesów tj.: podejmowanie zobowiązania polega na świadomym zainwestowaniu swej energii w określonym obszarze praktycznym (podjęcie pracy) lub mentalnym (wybór ideologii i określonego światopoglądu).
19. DOJRZAŁOŚĆ SZKOLNA
Dojrzałość szkolna- proces lub stan gotowości. Proces rozkłada się na miesiące, stan gotowości- badania testowe, sprawdziany, aby sprawdzić stan rozwoju emocjonalnego czy intelektualnego. Jest to gotowość szkolna. Osiągnięcie takiego poziomu, który umożliwia recepcję wiedzy szkolnej, sprawności i dojrzałości intelektualnej, fizycznej, społecznej i motorycznej. To proces przygotowania do podjęcia nauki w szkole. Od dojrzałości zależy start w nabywaniu kompetencji i wiedzy szkolnej.
Na dojrzałość szkolną składa się (dziecko dojrzałe do podjęcia nauki w szkole):
- rozwój fizyczny w zakresie percepcji naturalnej, zwłaszcza precyzyjna koordynacja palców rąk
- zasób wiedzy o świecie i dobra orientacja w terenie
- komunikacja pozwalająca na porozumienie się z dorosłymi i rówieśnikami
- działa intencjonalnie, czyli podejmuje działania i je kontynuuje
- jest uspołecznione, współdziała z innymi i wykonuje polecenia
- dojrzałe emocjonalnie- kontrola emocji i ich uzewnętrznienie (nie płacze na lekcjach)
Na efektywne funkcjonowanie w szkole i nabywanie kompetencji ma rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny.
Problemy, jakie mogą wystąpić:
- dysleksja- trudności w czytaniu i pisaniu:
* trudności w analizie, literowanie dźwięków
* trudności w scaleniu wyrazów, przeliterowanych wyrazów
* nieprawidłowe odczytywanie wyrazów lub tylko tych podobnych graficznie
* trudności w akcentowaniu
* czytanie „na pamięć”
* problemy z pisaniem ze słuchu
* gubienie liter, opuszczanie końcówek wyrazów
* łączenie przyimków, np. wklasie
* zgadywanie tekstu
* błędy ortograficzne
- dysgrafia- bazgroły:
* trudności związane z techniką pisania
* mała precyzja ruchów dłoni i palców- pismo nieczytelne
* mylenie podobnych liter
- dyskalkulia:
* niski poziom rozumienia matematycznego
* trudności z opanowaniem prostego przeliczania obiektów
* trudności z czytaniem i zapisaniem symboli matematycznych
* trudności z liczeniem pieniędzy
* trudności z rozwiązywaniem zadań tekstowych
20. ŻAŁOBA
Żałoba- cierpienie z powodu straty ukochanej i bliskiej osoby. Trzeba przejść przepracowanie żałoby, która nie jest zaprzeczeniem czy tłumieniem, lecz potwierdzeniem znaczenia straty, uporanie się z emocjami.
Etapy żałoby:
- ekspresja żałoby:
* doświadczenie stresu, zaabsorbowanie śmiercią, szukanie sensu śmierci
* negatywne objawy- nie je, nie śpi, zaburzenia hormonów, pocenie, moczenie nocne
- ekspresja emocjonalna:
* smutek, żal, bierność, poczucie winy, gniew, depresja
* mechanizmy obronne- odrzucenie wiarygodności, zaprzeczenie
* mechanizmy poznawcze- zaprzeczenie, niedowierzanie, zaabsorbowanie myśli, próby nadania sensu
- ekspresja behawioralna:
* zmiany w zachowaniu
Stadia żałoby:
- stadium wstrząsu i odrętwienia- zachowuje się jak automat, niemożność płaczu
- stadium kurczenia się w sobie- rozważania o śmierci, poczucie winy albo krzywdy, negatywizm emocjonalny
- stadium akomodacji- ujawnienie i odblokowanie emocji, przystosowanie do przyszłości
Dysfunkcjonalne metody radzenia sobie ze stratą:
- unikanie, strategie obronne, ucieczkowe, ucieczka od problemów
- wymazywanie z pamięci- usunięcie rzeczy, zdjęć osoby zmarłej
- idealizacja zmarłego- osoba zmarła jest ciągle obecna, nie rusza się rzeczy zmarłego
21. ŚMIERĆ W TEORII ELISABETH KUBLER ROSS (teoria psychologiczna)
Elizabeth Kubler Ross- pracowała jako lekarz w hospicjum i opracowała teorię analizowania choroby terminalnej.
Stadia śmierci:
- zaprzeczenie niedopuszczanie do świadomości śmierci bliskiej osoby, odrzucenie diagnozy, niedowierzanie, szok.
David Caroll uzupełnił to stadium o 3 fazy zaprzeczenia:
* absolutne- odmowa przyjęcia wiarygodności, blokada
* chwiejne- osoba przyjęła wiadomość o śmierci, ale ją odrzuca, snuje plany co będzie robić
* modyfikacje- do swoich potrzeb, występowanie nadziei
- gniew uczucie wściekłości, zazdrości, urazy, krzywdy, lęk przed karą, dlaczego ja?
- targowanie się obietnice, negocjacje z Bogiem o przedłużenie życia, składanie przyrzeczeń
- depresja wyraz bezradności, poczucie utraty sił organizmu:
* reaktywna- poczucie straty, ważne jest wsparcie, osoba czuje się niepotrzebna
* przygotowawcza- przygnębienie, poczucie straty, że musi opuścić obiekt przywiązania
- akceptacja kontemplacja śmierci, osoba skupiona na sobie, nie chce kontaktu z drugą osoba, przygotowanie do odejścia, spokój, oddalenie.
1