ELEMENTY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

(skrypt v. 1.0)

1. PODSTAWOWE RODZAJE POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ

2. KRYZYS PSYCHOLOGICZNY - PRZYCZYNY, PRZEBIEG I RODZAJE

3. KRYZYS NATURALNY ZWIĄZANY Z ROZWOJEM JEDNOSTKI

4. KRYZYS NATURALNY ZWIĄZANY Z ROZWOJEM RODZINY

5. KRYZYSY TRAUMATYCZNE I CHRONICZNE, PTSD, DESNOS

6. PODSTAWOWE UMIEJĘTNOŚCI INTERWENIOWANIA

7. PROCEDURY STOSOWANE W INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

8. SAMOBÓJSTWO

9. ŚMIERĆ I ŻAŁOBA

10. PRZEMOC

11. RODZINA Z PROBLEMEM UZALEŻNIENIA

12. WYPALENIE: INTERWENCI W KRYZYSIE

Kielce 2011

1. PODSTAWOWE RODZAJE POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ

Czym jest pomoc psychologiczna? Pomoc psychologiczna to szczególny rodzaj relacji jaka tworzy się między dwiema (lub więcej) osobami, relacji która ma na celu pomoc w rozwiązywaniu problemów życiowych (por. Okun 2002, Egan 2002, Czabała i Sęk 2000, Mellibruda 1994). Mówiąc o sytuacji pomagania wyróżnić można, w każdym z jej rodzajów dwa podstawowe elementy: osobę pomagającą (zwaną bardzo różnorodnie: doradcą, terapeutą, konsultantem, pomagaczem) oraz osobę wspomaganą (zwaną klientem, pacjentem, osobą wspieraną). W niniejszym artykule osoba pomagająca nazywana będzie pomagającym lub pomagaczem, zaś osoba wspomagana pacjentem lub klientem.

Istnieją dwa główne cele pomocy psychologicznej (por. Egan 2002):

1. pomoc klientowi w skutecznym rozwiązywaniu problemów życiowych oraz pełniejszym wykorzystywaniu szans rozwojowych,

2. pomoc w rozwinięciu umiejętności radzenia sobie z problemami w przyszłości.

Ktoś, kto z pomocą innej osoby rozwiązał swoje problemy życiowe przejawia silną tendencję do służenia pomocą innym osobom, które mają podobne trudności. Jest to niezwykłe zjawisko. Skutkiem tego jest dynamiczne rozwijanie się różnego rodzaju grup i ruchów samopomocowych oraz wolontariatu.

• CZY POMAGANIE POMAGA?

Pytanie to stawiane od dawna przez licznych sceptyków i apologetów pomagania, znalazło już swoją jasną i wyraźną odpowiedź: tak, pomaganie naprawdę pomaga. Świadczą o tym liczne badania i analizy skuteczności różnorodnych form pomocy psychologicznej i psychoterapii (por. Consumer Reports 1995, Egan 2002, Czabała 1997). Opublikowane w Consumer Reports (1995) wyniki przeprowadzonych analiz przynoszą następujące wnioski:

1. psychoterapia jest efektywną metodą pomagania i nie różni się od farmakoterapii,

2. terapie długoterminowe przynoszą większe efekty niż krótkoterminowe,

3. pomoc udzielana przez psychologów, psychiatrów i pracowników socjalnych zasadniczo nie różni się skutecznością.

Pojawia się jednak dużo bardziej istotne pytanie: „w jaki sposób pomaganie pomaga i od czego zależy jego skuteczność?” Bowiem wcześniej prowadzone badania i analizy (por. Luborsky i wsp. 1986) wskazały na to, że nie każdy terapeuta cieszy się taką samą skutecznością, a owe zróżnicowanie wyników ma ściślejszy związek z osobą terapeuty niż typem terapii. Co więcej, istnieją wyraźne różnice wyników u tego samego terapeuty. Zasadnicze więc pytanie dotyczące skuteczności pomagania brzmi:

„Jaki rodzaj interwencji zastosowany przez jakiego terapeutę wobec jakiego pacjenta w celu rozwiązania jakich problemów psychospołecznych do jakich efektów prowadzi?” (za: Kendall i Norton-Ford 1992, s.130).

• Rodzaje pomocy psychologicznej

1. TYPY POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ

Wyróżnić można trzy główne rodzaje (typy) pomocy psychologicznej: wsparcie psychiczne, specjalistyczna pomoc psychologiczna oraz psychoterapia.

1. Wsparcie psychiczne

Wsparcie psychiczne należy do najbardziej powszechnego rodzaju pomocy jaką udzielają sobie nawzajem ludzie. Człowiek jako istota osobowa i społeczna potrzebuje wsparcia ze strony innych. Bez tego wsparcia i opieki nie osiągnęlibyśmy samodzielności ale i w życiu dorosłym nie przetrwalibyśmy zbyt długo. Istnieją tylko dwa podstawowe warunki udzielania wsparcia:

• chęć udzielenia wsparcia, co związane jest z motywacją,

• zdolność do empatii.

Aby udzielić w sposób szczery wsparcia (a tylko takie wsparcie ma szansę na przyjęcie) musimy mieć odpowiednią motywację i chęć. Wydaje się to dość banalny warunek ale jakże liczne są przykłady niechętnego udzielania wsparcia, które odczytywane jest jako odtrącenie i oznaka niezrozumienia. Jeżeli brak nam szczerej chęci lepiej wsparcia nie udzielać. Drugi warunek to zdolność do empatii. Empatia jest umiejętnością rozumienia i wczuwania się w sytuację, przeżycia i sposób myślenia osoby wspomaganej.

Strukturę sytuacji wspierania tworzą dwa elementy: osoba wspierająca i osoba wspomagana (por. rys.1).

Rys.1. Schemat sytuacji udzielania wsparcia.

Związek jaki powstaje między osobą pomagającą (wspierającą) a wspomaganą opiera się głównie na empatii. Pomagacz nie stosuje żadnych specyficznych metod, a jego wsparcie ma charakter intuicyjny i wywodzi się z jego osobistego i życiowego doświadczenia.

Intensywnie rozwijające się w drugiej połowie XX wieku grupy samopomocowe, oparte na wzajemnym udzielaniu sobie zrozumienia i wsparcia wskazują na silną potrzebę człowieka szukania pomocy u osób z podobnymi doświadczeniami życiowymi. Rozwój tych grup przez to,że ciągle przybiera na znaczeniu, wydaje się być bardziej dynamiczny niż rozwój profesjonalnej psychoterapii czy pomocy psychologicznej.

2. Specjalistyczna pomoc psychologiczna

Aby udzielić specjalistycznej pomocy psychologicznej należy spełnić trzy warunki, na które składają się:

a/ właściwa motywacja,

b/ zdolność do empatii,

c/ ogólne i specyficzne umiejętności pomagania połączone z odpowiednią wiedzą.

Motywacja i zdolność do empatii pokrótce opisane zostały przy wsparciu psychicznym. Tymczasem warto nieco szerzej zająć się umiejętnościami. Do najbardziej ogólnych umiejętności niezbędnych do pomagania, jak podaje C.Rogers (por. Rogers 2002, Sękowski 1994): należą:

1. zdolność do bycia autentycznym i szczerym - zdolność ta leży u podłoża budowania wzajemnego zaufania, nie zawsze można się zgadzać z tym co mówi pacjent ale autentyczność, szczerość i otwartość staje się podstawą nawiązania kontaktu. Potrzebny tu jest jednak szczególny rodzaj autentyczności, jest nią zgodność odczuć terapeuty, z tym co przekazuje klientowi zarówno w sposób werbalny jak i niewerbalny. Otwartość zaś to zdolność do odsłaniania siebie, okazywania swoich przeżyć, przyznawania do błędów i niekiedy braku wiedzy,

2. zdolność do akceptacji i troski - akceptacja to przede wszystkim nie osądzanie i nie ocenianie klienta, to również wiara w to, że klient jest w stanie siebie zrozumieć i dokonać zmiany. Akceptacji nie należy mylić z aprobatą bądź dezaprobatą zachowania czy postępowania klienta. Akceptacja niewiele ma wspólnego z chwaleniem czy ganieniem, to ogólna postawa wyrażająca się przez emocjonalne odniesienie się do klienta (a jednocześnie do siebie samego): „ty jesteś w porządku i ja jestem w porządku (za E.Berne). Troska zaś jest zdolnością do wzbudzania nadziei u osoby wspomaganej.

3. zdolność do empatycznego rozumienia i szacunku - zrozumieć drugiego to stanąć po jego stronie, nie należy jednak tego mylić z postawieniem siebie w sytuacji klienta. Empatia wiąże się ze zdolnością do wczucia się i zrozumienia świata wewnętrznych przeżyć klienta, tak jak on go widzi. Jak mówi Rogers, terapeuta nie tylko słucha słów klienta lecz „zanurza się w jego świat”. To wymaga szacunku i pokory (czyli nie wynoszenia się) wobec osoby wspomaganej.

Podsumowaniem wymagań dotyczących umiejętności i ogólnej postawy przyjmowanej przez terapeutę wobec klienta/pacjenta jest słynne pytanie - stwierdzenie Carla Rogersa: „Czy jestem w stanie spotykając się z tak różnymi osobami mającymi tyle różnych problemów, zaburzeń emocjonalnych, a często także agresji, pozostać autentycznym w zainteresowaniu człowiekiem, w życzliwości dla niego, w rozumieniu i współodczuwaniu jego stanów, w akceptowaniu go, w optymiźmie terapeutycznym?” (za: Sękowski 1994 s. 24)

Specyficzne umiejętności pomagania związane są z różnorodnymi typami specjalistycznej pomocy psychologicznej jakie opisane zostaną w dalszej części artykułu.

Sytuację udzielania specjalistycznej pomocy psychologicznej tworzą trzy elementy: osoba pomagająca, osoba wspomagana oraz metoda (por. rys.2). Pamiętać należy o tym, że to nie zastosowana metoda pomaga lecz relacja jaka tworzy się między pomagaczem a klientem. Relacja ta opiera się na zaufaniu interpersonalnym. W sytuacji pomagania spotykają się dwie (lub więcej) osoby, które mają określone cechy osobowości, doświadczyły takiej a nie innej historii życia, cechują się też w różnoraki sposób rozwiniętymi umiejętnościami życiowymi i społecznymi oraz mają swoje szczególne odniesienie do świata wartości. Ich motywacja wspólnej pracy jest różnorodna. Te dwa światy spotykają się ze sobą i wchodzą w relację pomagania. Dodatkowo do relacji tej osoba wspomagana wnosi szczególny rodzaj trudności, które mają być zasadniczym polem wspólnej pracy.

Rys.2. Schemat sytuacji udzielania specjalistycznej pomocy psychologicznej.

Podstawowe rodzaje specjalistycznej pomocy psychologicznej są następujące (por. Czabała i Sęk 2000) :

• psychoedukacja - jest formą wspierania rozwoju wykorzystującą różnorodne metody aktywnej edukacji często zbliżone bądź wręcz tożsame z technikami stosowanymi w psychoterapii. To co je różni to przede wszystkim cel, zakres odpowiedzialności i sposób ich stosowania przez pomagacza (tu rozumianego jako instruktora, trenera, psychoedukatora) i psychoterapeutę. Jedną z form psychoedukacji są treningi psychologiczne rozwijające różnorodne umiejętności intra- czy interpersonalne,

• promocja zdrowia - to różnorodne działania sprzyjające kształtowaniu i zachowaniu szeroko rozumianego zdrowia,

• profilaktyka/ prewencja - rozumiana jest przede wszystkim jako działanie mające na celu zapobieganie różnego rodzaju dysfunkcjom i patologii,

• poradnictwo psychologiczne - zajmuje się głównie pomocą w rozwiązywaniu kryzysów rozwojowych i doradztwem (np. zawodowym, personalnym w firmie),

• interwencja kryzysowa - to pomoc w rozwiązywaniu sytuacji traumatycznych i kryzysowych.

3. Psychoterapia

Psychoterapia jest wysoce wyspecjalizowaną formą pomocy psychologicznej. Jest ona usystematyzowaną metodą stosowaną w celu leczenia ludzi z trudnościami i zaburzeniami psychicznymi. Stosuje się ją przede wszystkim w przypadku leczenia zaburzeń nerwicowych, zaburzeń rozwojowych i osobowości oraz uznaje się za podstawową metodę w leczeniu uzależnień (por. Czabała 1997, Mellibruda 1994).

Psychoterapię jako formę pomocy tworzą cztery podstawowe warunki:

a/ motywacja psychoterapeuty czyli chęć niesienia pomocy,

b/ zdolność do empatii,

c/ ogólne i specyficzne umiejętności pomagania połączone z odpowiednią wiedzą,

d/ umiejętność tworzenia i kontrolowania relacji terapeutycznej.

Pierwsze trzy opisane zostały już wyżej, bowiem charakterystyczne są dla wsparcia jak i specjalistycznej pomocy psychologicznej. To co wyróżnia psychoterapię spośród opisanych dotychczas form pomocy, to właśnie umiejętność tworzenia relacji terapeutycznej lub inaczej mówiąc związku terapeutycznego, jako najważniejszego czynnika leczącego.

Rys.3. Schemat sytuacji psychoterapeutycznej.

Głównym celem psychoterapii jest usunięcie przyczyn warunkujących powstawanie zaburzeń psychicznych oraz rozwinięcie u pacjenta tych zdolności i umiejętności, które pomogą mu w rozwiązywaniu problemów życiowych (por. Czabała 1997). Istnieje wiele różnorodnych czynników leczących w psychoterapii lecz najważniejszym z nich, umożliwiającym zrealizowanie celów leczniczych jest związek terapeutyczny (zwany ostatnio coraz częściej przymierzem terapeutycznym) jaki tworzy się między pacjentem a psychoterapeutą. Związek ten inaczej mówiąc to relacja jaka tworzy się między terapeutą a pacjentem. Wpływ na nią ma nie tylko terapeuta, ważny też jest „wkład” ze strony pacjenta, jego zaangażowanie, optymizm, sposób spostrzegania terapeuty, gotowość do współpracy (por. Czabała 1997 s. 81 i nast.). Związek ten zmienia się w trakcie przebiegu procesu terapii i jego poszczególnych faz. Niemniej pacjenci, którzy pozytywnie oceniają swoją terapię za najważniejsze czynniki związane z relacją terapeutyczną uznają:

• poczucie bycia rozumianym przez terapeutę,

• wsparcie jakie otrzymali od terapeuty,

• zachęcanie do rozumienia swoich problemów (osiągania wglądu),

• uczciwość, troska i zainteresowanie ze strony terapeuty (Lambert 1991).

Związek terapeutyczny jest nieco inaczej rozumiany w zależności od koncepcji psychoterapii. Niemniej jedno jest istotne: każdy z kierunków psychoterapeutycznych uznaje go za podstawowy czynnik leczący. Zdolność do zawierania przymierza terapeutycznego, kontrolowania jego przebiegu oraz zakańczania to najważniejsza z umiejętności terapeutycznych. Związek ten ma głębszy afektywnie charakter niż relacja pomagania, zazwyczaj trwa dłużej, odpowiedzialność terapeuty za jego przebieg jest również większa niż w sytuacji specjalistycznej pomocy psychologicznej. Warto jednak pamiętać o tym, że relacja pomagania może łatwo przeistoczyć się w związek terapeutyczny.

Sytuację terapeutyczną tworzą następujące elementy: pacjent, psychoterapeuta, metoda oraz związek terapeutyczny. Skuteczność terapii zależy od interakcji jaka zachodzić będzie między tymi wszystkimi elementami.

2. KRYZYS PSYCHOLOGICZNY - PRZYCZYNY, PRZEBIEG I RODZAJE

2.1. KRYZYS - WYJAŚNIENIE POJĘCIA

Termin kryzys pochodzi z języka greckiego, krino oznacza wybór, decydowanie, zmaganie się, walkę. Jest to więc okres przełomu i przesilenia, konieczności przeprowadzenia decydujących i zasadniczych zmian. Według definicji słownikowych (Badura-Madej 1999, s.16) kryzys oznacza:

• Punkt zwrotny,

• Emocjonalnie znaczące zdarzenie lub radykalną zmianę,

• Czas, w którym decyduje się czy dana sprawa lub działanie ulegnie zmianie, zostanie zakończone lub będzie postępować dalej,

• Stan cierpienia, zagrożenia, leku i niepewności związany z zachodzącymi wydarzeniami.

Kryzys to przejściowy stan nierównowagi wewnętrznej, wywołany przez krytyczne wydarzenie, wymagający istotnych zmian i rozstrzygnięć. Inaczej mówiąc, kryzys jest doświadczeniem wydarzenia (sytuacji) jako trudności nie do zniesienia, wyczerpującej zasoby wytrzymałości i naruszającej mechanizmy samodzielnego radzenia sobie (James i Gilliland 2005, s. 26).

Należy jednak odróżnić zjawisko kryzysu od stresu, konfliktu i frustracji.

Stres to reakcja przystosowawcza organizmu (stres biologiczny) i psychiki (stres psychologiczny) na nowe sytuacje.

Frustracja to specyficzny sposób reagowania i przeżywania sytuacji, w której człowiek nie ma możliwości realizacji jakiegoś celu.

Konflikt emocjonalny związany jest z sytuacją wahania, niepewności, konfliktu potrzeb. Przedłużająca się frustracja, stres czy konflikt mogą prowadzić do kryzysu psychologicznego.

Charakterystyka kryzysu (James i Gilliland 2005, s. 26-27):

1. Zagrożenie i przełom (okazja). Kryzys jest zagrożeniem bowiem prowadzić może do poważnych zachowań patologicznych (np. samobójstwo) ale też jest przełomem, okazją do zmiany, szukania pomocy.

2. Złożona symptomatologia. Kryzys to sytuacja złożona, dotyczaca niejednokrotnie różnych obszarów życia i funkcjonowania człowieka, trudna do zrozumienia, w konsekwencji prowadząca do zawiłej i bogatej symptomatologii. Co więcej, kryzys może naraz dotykać wielu osób (rodziny, instytucji itp.).

3. Zmiana i rozwój. Kryzys jest bodźcem do zmiany, dobrze rozwiązany kryzys nie tylko związany jest z usunięciem jego przyczyn, ale owocuje powstaniem nowych umiejętności, postaw czy wartości w życiu człowieka, może więc być ważnym elementem rozwoju jednostki.

4. Brak panaceum. Nie ma prostych sposobów dogłębnego poradzenia sobie z kryzysem. Czasem ludzie szukają tabletki, krótkiej rady, „naprawy od ręki” swoich problemów. Tymczasem tego rodzaju działanie może tylko przytłumić kryzys, który z czasem się pogłębi.

5. Wybór. Z kryzysem wiąże się konieczność dokonania wyboru, brak wyboru już jest wyborem. Wybór daje szansę na postawienie nowych celów, zaplanowanie i sprawdzenie rozwiązań. Oczekiwanie, ze kryzys sam przeminie lub rozwiąże się jest w gruncie rzeczy destrukcyjnym wyborem.

6. Naturalność i wyjątkowość. Kryzys jest czymś naturalnym, a więc i uniwersalnym. Każdy więc doświadcza w swoim życiu różnorodnych kryzysów i nikt nie jest w pełni na nie odporny. Jest też czymś wyjątkowym, bowiem te same zdarzenia u różnych osób mogą prowadzić do różnych skutków: jedni zareagują ostrym kryzysem, inni zaś nie. Nikt też nie jest w stanie przewidzieć jak może zareagować na przewlekły czy silny kryzys.

Ogólne oznaki kryzysu:

1. Obecność ostrego wydarzenia krytycznego lub przewlekłego stresu,

2. Odczuwanie wydarzenia jako nieoczekiwanego,

3. Spostrzeganie sytuacji jako utraty lub zagrożenia,

4. Doświadczanie negatywnych przeżyć, stan napięcia emocjonalnego (najczęściej 2-6 tyg. lub dłużej),

5. Obawy, co do przyszłości,

6. Poczucie utraty kontroli,

7. Nagłe naruszenie rutynowych sposobów zachowania i funkcjonowania,

8. Konieczność zmiany dotychczasowego sposobu funkcjonowania.

Oznaki kryzysu pojawiają się w sferach życia człowieka:

1. Emocjonalnej: uczucie przerażenia i silny lęk, obawa przed utratą kontroli, zaburzenia koncentracji uwagi i pamięci, labilność emocjonalna, wzmożona drażliwość,

2. Fizycznej: zaburzenia funkcji fizjologicznych, liczne dolegliwości somatyczne i bólowe, zaburzenia cyklu miesiączkowego, obniżenie libido,

3. Poznawczej: problemy z podejmowaniem decyzji, zniekształcenia w procesie percepcji (trudności w ocenie sytuacji, myślenie tunelowe, czarno - białe), poczucie znalezienia się w sytuacji bez wyjścia, naruszenie poczucia własnej tożsamości i stabilności,

4. Behawioralnej: trudności w kontroli swojego zachowania, w pełnieniu dotychczasowych zadań życiowych, tendencje do reakcji impulsywnych i agresywnych (autoagresywnych).

Rozpoznanie reakcji kryzysowej związane jest z wystąpieniem wydarzenia wyzwalającego kryzys, załamania dotychczasowych wzorców zachowań przystosowawczych oraz silnych zaburzeń równowagi emocjonalnej. Stan ten ulega radykalnej poprawie po uzyskaniu realnej pomocy.

Czynniki wywołujące kryzys

Podłoże powstawania kryzysu może być bardzo różnorodne:

1. Czynniki sytuacyjne: są to zdarzenia życiowe związane z utratą ważnych dóbr materialnych, osobistych, zdrowotnych lub rodzinnych. Mają one charakter nagły, niespodziewany, tak że trudno do nich się przygotować,

2. Czynniki społeczno - kulturowe: związane są one z warunkami środowiskowymi, w których funkcjonuje jednostka (np. niemożność znalezienia pracy, wykluczenie społeczne),

3. Czynniki rozwojowe: dotyczą one przekraczania poszczególnych faz w rozwoju indywidualnym jak i rodzinnym. Każda faza rozwojowa pociąga za sobą konieczność przystosowania się do nowych zadań i wymogów życiowych, stąd pojawia się w niej naturalna reakcja kryzysowa.

2.2. RODZAJE KRYZYSÓW

1. Kryzys przemiany:

1. Rozwojowy - związany z przechodzeniem przez poszczególne fazy rozwoju (por. fazy rozwoju psychospołecznego człowieka wg E.Eriksona),

2. Normatywny - związany ze zmianą w systemie wartości człowieka

2. Kryzys sytuacyjny (traumatyczny) - związany z wystąpieniem nieoczekiwanych zdarzeń życiowych (śmierć, wypadek),

3. Kryzys chroniczny - zachodzi wtedy, gdy kryzys nie zostanie rozwiązany lub pojawiło się rozwiązanie patologiczne (np. przewlekła sytuacja przemocy).

Kryzys przemiany

Kryzysy przemiany są nieodłącznym elementem naszego życia. Związane jest to zarówno z fazami rozwoju psychospołecznego człowieka jak i cyklem życia rodzinnego. W istotny sposób problematyką kryzysu zajął się w 1964 roku Gerald Caplan. Wg niego sytuacja staje się kryzysowa, gdy człowiek napotyka w życiu na takie przeszkody, który samodzielnie w oparciu o znane sobie sposoby nie jest w stanie pokonać. Opisał on podstawowe fazy przebiegu kryzysu. Nim je jednak opiszemy warto przedstawić koncepcję kryzysu wg Erika Eriksona.

Kryzysy sytuacyjne (traumatyczne)

Inaczej zwane losowymi, incydentalnymi bądź traumatycznymi. Kryzys ten związany jest z wystąpieniem nagłego i nieprzewidywalnego wydarzenia, którego człowiek nie jest w stanie przewidzieć ani kontrolować. Do takich zdarzeń najczęściej należą: utrata pracy, napad, wypadek samochodowy, nagła choroba czy śmierć.

Kryzysy chroniczne (stany transkryzysowe)

Dochodzi do nich, gdy kryzys nie został rozwiązany, w sposób konstruktywny, jednostka zastosowała patologiczne rozwiązania lub wycofała się. Pojawiają się u człowieka wówczas takie cechy, jak: bierność, bezradność, brak motywacji do zmiany, wycofanie się, rezygnacja, pogorszenie relacji społecznych, obniżenie nastroju, często liczne dolegliwości psychosomatyczne.

2.3. FAZY PRZEBIEGU KRYZYSU

Doświadczenie kryzysu jest bardzo indywidualne, zależne od wielu czynników i wielu zmiennych, trudno więc mówić o jakimś typowym jego przebiegu. Stąd lepiej wskazana jego dynamikę niż jakieś stabilne i dobrze wyodrębnione fazy. Niemniej niektórzy autorzy (Kaplan) wymieniają pewne etapy w dynamice przebiegu kryzysu:

1. Etap początkowy: związany jest z pojawieniem się silnego czynnika stresującego, który prowadzi pierwotnej dezorganizacji i odkrycia, że dotychczasowe wzory przystosowania nie działają,

2. Etap narastania napięcia: proces dezorganizacji pogłębia się, co prowadzi do skupienia się na emocjach. Zagubienie, lęk, niemożność znalezienia rozwiązania prowadzi do utraty nadziei i nasilenia objawów depresyjnych. Pojawia się myślenie pesymistyczne, skoncentrowane na uczuciach, a nie na działaniu,

3. Etap kulminacji kryzysu: z jednej strony występuje maksymalna dezorganizacja funkcjonowania psychicznego człowieka, z drugiej zaś maksymalna mobilizacja zasobów. Daje to szansę na wypracowanie innego spojrzenia zarówno na przyczyny jak i możliwe nowe rozwiązania sytuacji kryzysowej. Następuje przesunięcie punktu ciężkości z emocji na działanie. Czeto w tej fazie osoba szuka pomocy na zewnątrz,

4. Etap rozwiązania kryzysu: rozwiązanie kryzysu może być:

• konstruktywne: znalezienie nowych sposobów i wzorców przystosowawczych, następuje wówczas obniżenie napięcia połączone jednak z poczuciem ulgi ale i wyczerpania, uzyskana nowa integracja na wyższym i bardziej przystosowawczym poziomie,

• destruktywne: brak rozwiązania kryzysu, również często połączone z obniżeniem napięcia, wyciszeniem ale przede wszystkim z poczuciem wyczerpania i rezygnacji, prowadzić to może do zachowań autodestrukcyjnych (próby samobójcze) i regresji funkcjonowania osobistego i psychospołecznego.

Rozwiązanie kryzysu zależne jest od natury problemu, zasobów osobowościowych, dotychczasowych doświadczeń życiowych oraz efektywności wsparcia ze strony otoczenia. Kryzys staje się w większości przypadków szansą rozwojową, a nie tylko przekleństwem i zbędnym cierpieniem

3. KRYZYS NATURALNY ZWIĄZANY Z ROZWOJEM CZŁOWIEKA

TEORIA ROZWOJU JEDNOSTKI ERICA ERIKSONA

Procesem rozwoju rządzą następujące prawa:

1. potrzeba tożsamości psychospołecznej jest najważniejszą rozwojową potrzebą człowieka,

2. budowę psychiki człowieka opisać można poprzez układ przeciwstawnych wymiarów i sił,

3. cykl rozwojowy człowieka przebiega zgodnie z następującymi po sobie fazami, każda faza ma swój czas narodzin i pozostawia po sobie ślad w postaci rozwiniętej umiejętności - cnoty (jak to nazwał E.Erikson), jakiejś części osobowości, które integrowane są w jedną całość. Rozwój człowieka ma charakter epigenetyczny (zgodnie z określonym planem, tempem i kolejnością),

4. przejście z jednej fazy do drugiej poprzedza kryzys, kryzys to okres przesilenia rozwojowego, pełni łączenia ogniw jednej fazy rozwojowej z drugą. Kryzys związany jest z konfliktem przeciwstawnych sił, wymiarów osobowości,

5. Ego pełni podstawową i regulacyjną rolę w rozwoju osobowości.

OSIEM STADIÓW (FAZ) ROZWOJU CZŁOWIEKA

I stadium: niemowlęctwo (0 - 1,5 r.ż.)

Konflikt: zaufanie - nieufność

Cnota nadzieja i ufność

Jest to okres oralno - sensoryczny, w którym kształtuje się podstawowa dyspozycja psychologiczna, jaką jest zaufanie i nadzieja. Ufność stanowi ontyczne źródło całości rozwoju

psychospołecznego człowieka. Zależna jest od zaspokojenia podstawowych potrzeb dziecka w relacji z opiekunem (głównie jest to matka). Do tych podstawowych potrzeb należą: potrzeba opieki, bezpieczeństwa i miłości. Jeśli zostaną one zaspokojone, u dziecka pojawia się uczucie nadziei i zaufania, że otoczenie jest w stanie zaspokoić wszystkie potrzeby, które zostaną wyrażone. Brak zaspokojenia potrzeb rodzi nieufność i beznadzieję.

II stadium: wczesne dzieciństwo (1,5 - 3. r.ż.)

Konflikt: autonomia - wstyd i niepewność

Cnota wola

Dziecko zależne od innych uczy się przywilejów, ograniczeń i obowiązków. Podejmuje też walkę o własną autonomię. W tym stadium uczy się określać świat w kategoriach: „ja - ty, moje - twoje”. Uczy się właściwego stosunku do samego siebie, rzeczy oraz innych osób. Przechodzi też trening czystości związany z panowaniem nad swoim organizmem. Wstyd jest pierwszym społecznym uczuciem, które służy okiełznaniu nadmiernej samowoli dziecka, służy też zwiększeniu samokontroli w sytuacjach społecznych. Nadmierne ograniczanie autonomii i wzmacnianie wstydu powoduje wzrost niepewności oraz spowalnia rozwój sfery wolicjonalnej.

III stadium: dzieciństwo i okres zabaw (3 - 6 r.ż.)

Konflikt: inicjatywa - poczucie winy

Cnota zdolność do intencjonalnego działania

Jest to okres inicjatywy, rozwoju umiejętności dążenia do celu i odpowiedzialności. Uzyskana autonomia i rozwinięta inicjatywa dają zdolność do realizowania zadań i wyznaczania celów. Dziecko jest chętne do nauki, dąży do zwiększania swoich obowiązków i dokonań. W okresie tym zdobywa umiejętność dzielenia się miłością i respektowania potrzeb innych ludzi. Wyzwala się z pierwotnego egocentryzmu, budując zaczątki postaw altruistycznych. Stopniowo wyzwala się u dziecka poczucie winy i lęk. Stanowią one źródło moralności. Poczucie winy dręczyć może z powodu nadmiernych wymagań czy zbyt wygórowanych celów oraz nazbyt silnych tendencji agresywnych oraz fantazji erotycznych. Prowadzi to do tworzenia się neurotycznych cech osobowości.

IV stadium: okres szkolny (7 - 11/12 lat)

Konflikt: pilność i poczucie wartości społecznej - poczucie niższości

Cnota kompetencja

Najważniejsze stadium w rozwoju społecznym dziecka, prowadzi bowiem do rozwoju kompetencji. Okres ten wiąże się z tzw. Identyfikacją zadaniową, podjęciem pierwszych obowiązków szkolnych. Dziecko uczy się systematycznej pracy i doznaje pierwszych satysfakcji jakie przynosi mu pilność i wytrwałość. Po raz pierwszy zostaje też poddane swoistej ocenie ze strony rówieśników i szkoły. Pojawiają się u dziecka pierwsze pozarodzinne autorytety (nauczycielka). Gdy dziecko nie radzi sobie z zadaniami i jego ocena w środowisku szkolnym jest negatywna, może u niego pojawić się poczucie niższości. Ma ono duży wpływ na dalszą socjalizację dziecka.

V stadium: okres dorastania (11/12 - 20 lat)

Konflikt: tożsamość - pomieszanie ról

Cnota wierność

W okresie tym u młodego człowieka rodzi się poczucie tożsamości. Związane jest ono z uzyskaniem samoświadomości, a w związku z nią świadomym kształtowaniem swoich cech, upodobań, celów życiowych, planów zawodowych itp. Czynnikiem, który dynamizuje i aktywizuje proces tożsamości jest ego. Kryzys, który pojawia się w tym stadium, kryzys tożsamości, związany jest z przejściowymi niepowodzeniami w kształtowaniu stabilnej tożsamości. Podstawowe pytania, które zadaje sobie młody człowiek to: „kim jestem, skąd przychodzę, dokąd zmierzam?. Efektem odpowiedzi na te pytania i rozwiązania kryzysu tożsamości jest samodzielne podejmowanie nowych ról, płciowych, społecznych i życiowych. Pomieszanie tych ról prowadzi do wytworzenia tożsamości niestabilnej, zmiennej, do pojawienia się lęku egzystencjalnego i neurotycznego. Człowiek w tym okresie może jednak zbudować tożsamość stabilną ale negatywną. Wiąże się ona z przejęciem z otocznia negatywnych cech i wartości oraz aspołecznych zachowań. W stadium tym kształtuje się cnota wierności czy zdolność do bycia wiernym swobodnie i dobrowolnie przyjętym przez siebie normom i zobowiązaniom.

W teorii Eriksona to najważniejsze stadium w psychospołecznym rozwoju człowieka. Wpływa ono na całe dalsze życie.

VI stadium: młodość (20 - 40 lat)

Konflikt: intymność - izolacja

Cnota miłość

Ostatnie trzy stadia rozwojowe człowieka znajdują się pod silnym wpływem zbudowanej tożsamości. Szczególnie dotyczy to jednak okresu młodości. W niektórych kulturach stadium tożsamości i młodości nie są tak silnie odgraniczone. Niekiedy to właśnie w okresie młodości stabilizuje się dopiero tożsamość. Jednak w naszej kulturze dobrze ukształtowana tożsamość dostarcza podstawy, na której opiera się dalsze dojrzewanie osobowości. W okresie młodości człowiek zaczyna budować dojrzałe intymne i bliskie relacje z innymi. Podejmuje wiele zadań, poprzez które osiąga niezależność i samodzielność w stosunku do swojej rodziny pochodzenia i środowiska, w którym żyje. Rozwój prawdziwej miłości jest podstawą tworzenia bliskich relacji z innymi. Dojrzała miłość jest bardziej dawaniem niż braniem czy wymaganiem od siebie. Bliskie i intymne relacje nie są tożsame ze związkami erotycznymi. Te związki mogą je wzbogacać ale nie stanowią dla nich podstawy. Bliskie relacje opierają się na wzajemnym zaufaniu, otwarciu na potrzeby innego człowieka i empatii. Wolność, która osiąga człowiek winna być połączona z odpowiedzialnością za siebie i innych. Brak dobrych i bliskich relacji owocuje poczuciem wyalienowania i izolacji.

VII stadium: dorosłość (40 - 65 lat)

Konflikt: rozwój - stagnacja

Cnota troskliwość

Stadium to zaczyna się kryzysem wieku średniego. Kryzys ten to pierwsze globalne podsumowanie dotychczasowego życia i kierunków jakie zostały mu nadane, zarówno w życiu rodzinnym, zawodowym jak i społecznym. Następuje też tutaj ostateczny rozwój tożsamości człowieka. Jednostka osiąga maksimum swoich zdolności twórczych i produkcyjnych. Jeżeli zdolność do tworzenia okaże się zbyt słaba, pojawia się perspektywa regresji osobowości, zubożenia i stagnacji. Podobnie jak w okresie dorastania pojawiają się pytania o sens swoich działań i sens życia. Człowiek doświadcza pierwszych znaczących ograniczeń w swoich funkcjonowaniu somatycznym, gdyż zdrowie i możliwości fizyczne przekroczyły już swoje apogeum. Opiekuńczość przejawia się w trosce o innych oraz w przekazywaniu nowym pokoleniom wypracowanych prawd, wartości i zdobyczy kultury.

VIII stadium: dojrzałość i starość (po 65 r.ż.)

Konflikt: integracja - zwątpienie

Cnota mądrość

To ostatnia faza życia człowieka. Faza, w której dokonuje on integracji całego swojego doświadczenia życiowego. Integracja opiera się na akceptacji swojego życia ale i nieuchronności odejścia. Pojawia się perspektywa choroby, wyczerpania organizmu i śmierci ale też i perspektywa korzystania z wypracowanych dóbr i bliskich relacji z innymi. Niemożność zintegrowania doświadczenia życiowego i akceptacji życia prowadzi do zwątpienia i utraty nadziei. Efektem tego jest rozpacz i narastające poczucie skrzywdzenia przez ludzi i los.

4. KRYZYS NATURALNY ZWIĄZANY Z ROZWOJEM RODZINY

CYKLE ROZWOJOWE W RODZINIE

Rodzina rozwija się według pewnych faz, cykli. W każdym z tych cykli przed rodziną stają pewne zadania, które winna zrealizować. Realizacja tych zadań wiąże się z pojawieniem się w rodzinie naturalnego kryzysu jako szansy rozwojowej. Rozwiązanie tego kryzysu pozwala rodzinie przejść do następnego cyklu (fazy). W określonym czasie przed rodziną mogą stanąć zadania z kilku różnych faz, co może stwarzać dodatkowe problemy ale też ułatwiać poradzenie sobie z problemami. Poniżej opisane zostaną podstawowe cykle życia rodzinnego.

1. Narzeczeństwo

Zadania:

• wzajemne poznawanie się, budowanie bliskiej relacji opartej na zaufaniu, przyjaźni i miłości erotycznej,

• odseparowywanie się od rodzin pochodzenia,

• poznawanie swoich rodzin oraz przekazów rodzinnych,

Podłoże kryzysu:

• trudności związane z budowaniem bliskości i separacją,

• trudności w związane z rozbieżnością przekazów rodzinnych dotyczących funkcjonowania w życiu osobistym i rodzinnym.

2. Małżeństwo bez dzieci

Zadania:

• Podjęcie ról małżeńskich: żony i męża,

• Budowanie systemu rodzinnego: ustalanie granic, władzy w rodzinie, bezpieczeństwa finansowego, podstawowych zasad rozwiązywania konfliktów

• Pogłębianie bliskości w aspekcie miłości erotycznej, przyjaźni oraz zaangażowania.

Podłoże kryzysu:

• Trudności z podjęciem ról i budowaniem bliskości,

• Trudności w budowaniu systemu rodzinnego

3. Małżeństwo z małymi dziećmi

Zadania:

• Podjęcie ról rodzicielskich: matki i ojca,

• Zmiana w funkcjonowaniu systemu rodzinnego związana z podjęciem opieki nad dzieckiem oraz ułożeniu relacji z dziadkami,

• Budowanie bliskości między małżonkami oraz rodzicami i dzieckiem

4. Rodzina z dziećmi w wieku szkolnym

Zadania:

• Podjęcie przez dziecko obowiązku szkolnego, zmiana u dziecka dotycząca relacji z autorytetami,

• Poszerzenie przestrzeni wychowawczej: szkoła, kościół, rówieśnicy itp.,

• Odświeżanie i pogłębianie relacji małżeńskiej.

5. Rodzina z adolescentem

• Zmiana w rodzinie związana z władzą i relacjami (uszczuplenie władzy rodzicielskiej),

• Zmiany w relacjach małżeńskich (namiętność, przyjaźń, zaangażowanie)

6. Opuszczanie gniazda rodzinnego

• separowanie się i usamodzielnianie się dziecka,

• przebudowa relacji małżeńskiej

7. Puste gniazdo

• Opuszczenie domu rodzinnego przez dziecko

• Relacja małżeńska jako podstawowa relacja w rodzinie

• Ewentualne podjęcie nowych ról: babci, dziadka

Jak wspomniano wyżej fazy te nie są izolowane wobec siebie. Rodzina bowiem może mieć np. dzieci w wieku szkolnym czy wieku dorastania, któreś z dzieci może w tym czasie opuszczać dom rodzinny. Stąd opisując cykle życia konkretnej rodziny, odnosimy się do wszystkich aktualnie doświadczanych faz wraz z ich specyficznymi zadaniami i problemami do rozwiązania.

W przypadku kryzysu związanego z cyklem życia rodzinnego, rodzina najczęściej radzi sobie sama. Niekiedy jednak kryzys jest zbyt silny lub przewlekły. W takich sytuacjach warto skorzystać z pomocy profesjonalistów, szczególnie terapeutów rodzinnych.

5. KRYZYS TRAUMATYCZNY I CHRONICZNY

Nie wszystkie kryzysy udaje się konstruktywnie rozwiązać. Kryzysy są zjawiskiem ograniczonym w czasie i trwają najwyżej 2 do 3 miesięcy. Po tym czasie subiektywne poczucie zamętu i dezintegracji się zmniejsza. Jeżeli kryzys nie zostanie w tym okresie konstruktywnie rozwiązany prowadzić to może do stanu transkryzysowego (lub wg innego nazewnictwa kryzysu chronicznego) (James i Gilliland 2005, s. 29). Człowiek wówczas tłumi i wypiera „niedokończone sprawy” ale rzutuje to na jego relacje z innymi i osobiste funkcjonowanie. W sytuacji pojawienia się nowych czynników stresujących szybko reaguje nowym kryzysem. Rozróżnienie między stanem transkryzysowym (kryzysem chronicznym), zespołem stresu pourazowego (PTSD) a zespołem stresu przewlekłego (DESNOS) nie jest czytelne.

W klasyfikacjach ICD-10 i DSM-IV zdefiniowane są dwie kategorie reakcji na ciężki stres:

1. zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD, post-traumatic stress disorder),

2. ostra reakcja na stres (ASR, acute stress reaction) w ICD-10 lub ostre zaburzenie po stresie (ASD, acute stress disorder) w DSM-IV.

ICD-10 wyróżnia zaburzenia adaptacyjne będące reakcją na stresory o mniejszym nasileniu i trwałe zmiany osobowości po przeżyciu sytuacji ekstremalnej (F62.0), rozpoznawane w przypadku wieloletniego utrzymywania się objawów.

1. Zespół Stresu Pourazowego

Początkowo w DSM-III ogólnie a w DSM-III-R (wersja zrewidowana z 1987 r.) bardziej konkretnie definiowano stresor jako zdarzenie przekraczające normalne możliwości adaptacyjne, stąd mogące wywołać reakcję dystresu prawie u każdego. Spotkało się to jednak z krytyką, iż nadal definicja stresora jest zbyt mało precyzyjna, co może skutkować nadmierną tendencją do rozpoznawania PTSD (Dudek 2002, s.15). W kolejnym wydaniu DSM-IV (1994 r.) zdefiniowano traumatyczne zdarzenie jako takie, które związane jest z zagrożeniem życia lub poważnym uszkodzeniem ciała albo zagrożeniem fizycznej integralności, zaś osoba doświadczająca zdarzenia przeżywa intensywny lęk, bezradność lub przerażenie. Nie tylko doprecyzowano więc definicję zdarzenia ale zwiększono też nacisk na zagrożenie jednostki.

W najnowszej zrewidowanej wersji DSM-IV-TR (Kryteria diagnostyczne wg DSM-IV-TR, 2008) kryteria diagnostyczne pourazowych zaburzeń stresowych przedstawiają się następująco:

1. Osoba doznała traumatycznego doświadczenia, w którym wystąpiły oba z następujących:

1. osoba przeżyła, była świadkiem lub stanęła w obliczu zdarzenia lub zdarzeń, które obejmowały rzeczywiste wystąpienie śmierci, zagrożenie śmiercią, poważny uraz lub zagrożenie fizycznej integralności osoby lub innych;

2. reakcja tej osoby wywoływała nasilony strach, bezradność lub przerażenie

2. Traumatyczne wydarzenie jest stale ponownie przeżywane w jednym (lub więcej) z następujących sposobów:

1. Nawracające i natrętne, dręczące wspomnienia wydarzenia z udziałem wyobrażeń, myśli lub spostrzeżeń,

2. Nawracające, dręczące sny na temat wydarzenia,

3. Działanie i odczucia, jak gdyby traumatyczne wydarzenie działo się ponownie (obejmuje doznanie przeżywania na nowo, iluzji omamów i dysocjacyjnych epizodów retrospektywnych (flashback) w tym pojawiających się podczas budzenia się lub pod wpływem zatrucia,

4. Nasilone cierpienie psychiczne w przypadku narażenia na wewnętrzne lub zewnętrzne sygnały symbolizujące lub przypominające jakiś aspekt traumatycznego wydarzenia,

5. fizjologiczna reaktywność w razie narażenia na wewnętrzne lub zewnętrzne sygnały symbolizujące lub przypominające jakiś aspekt traumatycznego wydarzenia.

3. Utrwalone unikanie bodźców związanych z traumą i odrętwienie ogólnej gotowości reagowania (niewystępujące przed urazem) wskazywane przez trzy (lub więcej) z następujących:

1. Próby unikania myśli, uczuć lub rozmów związanych z urazem,

2. Próby unikania działań, miejsc lub osób budzących przypomnienia traumy,

3. Niezdolność do odtworzenia ważnych aspektów urazu,

4. Zmniejszenie w znacznym stopniu zainteresowania i udziału w istotnej aktywności,

5. Poczucie dystansu i wyobcowania wobec innych osób,

6. Zwężenie rozpiętości afektu (np. jest niezdolny do odczuwania miłości),

7. Poczucie ograniczenia przyszłości (np. nie oczekuje kariery, małżeństwa, dzieci lub normalnego czasu trwania życia).

4. Utrwalone objawy wzmożonego wzbudzenia (niewystępujące przed urazem) w postaci dwóch (lub więcej) z następujących:

1. Trudności z zasypianiem i trwaniem snu,

2. Drażliwość i wybuchy gniewu,

3. Trudności koncentracji,

4. Nadmierna czujność,

5. Wzmożona reakcja zaskoczenia.

5. Cas trwania zakłócenia (objawy kryterium B, C i D) dłuższy niż miesiąc.

6. Zakłócenie powoduje klinicznie istotne cierpienie lub ograniczenie funkcjonowania społecznego, zawodowego lub w innych ważnych dziedzinach życia.

Forma ostra PTSD opisywana jest, gdy czas trwania objawów jest krótszy niż 3 miesiące, forma przewlekła, gdy czas trwania objawów wynosi dłużej niż 3 miesiące, może być również forma z opóźnionym początkiem powyżej 6 miesięcy od zadziałania stresora.

Syndrom ZSP przebiegać może w dwóch fazach:

a) reakcja ostra

(dezorganizacja - czas trwania do 3 miesięcy)

występuje utrata poczucia bezpieczeństwa,

utrata integralności, nienaruszalności osobistej, świat realny jawi się jako nieuporządkowany,

b) reakcja długofalowa

(reorganizacja - czas trwania powyżej 3 miesięcy)

reakcja może przebiegać w kierunku integracji pozytywnej ale też jednostka może przyjąć tożsamość ofiary (unikanie kontaktu, zamknięcie się w świecie urazu, w poczuciu winy ale i skrzywdzenia).

Styl reagowania emocjonalnego może przybierać dwie formy:

1. styl ekspresyjny (okazywanie strachu, złości),

2. styl kontrolowany (ukrywanie uczuć).

Przebieg ZSP nie jest do końca typowy. Zależy on od podatności na zranienia i na zachorowanie, stopnia nasilenia urazu oraz czynników biopsychicznych. Jeżeli we wcześniejszym życiu jednostki wystąpiły czynniki zwiększające podatność na wystąpienie nerwicy, wówczas ZSP może przerodzić się w jakąś formę zaburzenia neurotycznego.

1. Złożony Zespół Stresu Pourazowego

Złożony Zespół Stresu Pourazowego (DESNOS - Disorders of Extreme Stress Not Otherwise Specified). J. Herman wskazała konieczność wyodrębnienia nowej jednostki ze względu na złożoność i długotrwałość urazu leżącego u jej podłoża, jak i pewną specyfikę objawów. Complex PTSD - to inna nazwa.

Kryteria diagnostyczne DESNOS obejmują:

1. Trudności w kontroli emocji, łącznie z takimi symptomami jak: uporczywy smutek, myśli samobójcze, wybuchy gniewu z charakterystycznymi bierno-agresywnymi zachowaniami,

2. Zmiany w świadomości jak zapominanie traumatycznych zdarzeń, ich przeżywanie na nowo, dysocjacje związane z poczucie oderwania się od procesów umysłowych lub własnego ciała,

3. Zmiany w spostrzeganiu siebie jak poczucie bezradności, wstydu, winy, piętna (stygmatyzacji) lub poczucie niezrozumienia przez innych (bycia innym),

4. Zmiany w spostrzeganiu sprawcy, przypisywanie mu totalnej siły, poczucie bycia zdominowanym włączając w to zaabsorbowanie zemstą,

5. Zmiany w relacjach z innymi włączając izolowanie się, brak zaufania lub ponowne poszukiwanie wybawcy,

6. Zmiana w systemie myślenia (przekonaniach osobistych) związana z utratą oparcia we wcześniejszych podtrzymujących przekonaniach, pojawieniem się poczucia beznadziejności czy rozpaczy.

Przedstawione wyżej kryteria diagnostyczne nie zawierają opisu doświadczeń traumatycznych jednostki, co stanowi poważną słabość wyodrębnionego zespołu psychopatologicznego. W literaturze można znaleźć próby przedstawienia takiego opisu. Przykładowo Widera-Wysoczańska (2007) podaje następujące typy zdarzeń traumatycznych w rodzinach dysfunkcyjnych i patologicznych:

• Przemoc i zaniedbywanie emocjonalne,

• Przemoc i zaniedbywanie fizyczne,

• Przemoc seksualna.

• Nadopiekuńczość, która jest zarazem przemocą emocjonalną jak i seksualną,

• Uzależnienia rodzica,

• Separacja czy rozwód,

• Porzucenie,

• Patologiczne przeżywanie przez rodzica żalu po stracie bliskiej osoby,

• Niewłaściwe reakcje opiekunów na chroniczne choroby dziecka lub innego członka rodziny.

Jak widać, podstawowym typem zdarzeń traumatycznych powyższej listy jest przemoc w jej różnorodnych przejawach, odrzucenie dziecka, uzależnienie rodzica oraz rozwód lub separacja rodziców. Oczywiście istotnym jest przejrzyste zdefiniowanie przemocy, bowiem łatwo w tym przypadku o nadmierne rozszerzenie tego pojęcia jak np. uczynili to J.Bradshaw (1994) czy S.Forward (1995) w wyniku czego prawie każdy rodzic spostrzegany może być jako toksyczny i przemocowy.

Kryteria diagnostyczne DESNOS są niezwykle zróżnicowane. Odnoszą się nie tylko do typowych objawów PTSD jak zaburzenia regulacji afektu, dysocjacje, intruzje, zaburzenia somatyzacyjne czy seksualne ale również wskazują na zmiany w systemie wartości czy zmiany w relacjach z innymi w znaczeniu rewiktymizacji czy wiktymizacji innych. Dotyczyć mają dużo szerszego zakresu sfer funkcjonowania człowieka niż PTSD. Jaka jest jednak granica diagnostyczna między PTSD, który ma występować jako efekt traumy u zdrowo funkcjonującej osoby, a DESNOS którego objawy wskazują albo na zaburzony rozwój osobowości albo na zmianę osobowości pod wpływem chronicznego stresu? Jak ocenić głębokość i trwałość tych zmian? Czy metody terapeutyczne stosowane w przypadku leczenia PTSD lub zmian czy zaburzeń osobowości pod wpływem chronicznego stresu mogą być stosowane również w terapii DESNOS? Czy terapia DESNOS wymaga innego podejścia i innych metod? Zespół ten pojawia się często u niektórych osób dorosłych, dzieci alkoholików, ale wykracza poza swój typowy obraz. Powodowane jest to wystąpieniem urazów jeszcze w okresie dzieciństwa i dojrzewania.

Pomoc osobom, u których w wyniku doznanych traum wystąpił Zespół Stresu Pourazowego winna być wszechstronna i zróżnicowana. Pierwszym krokiem jest interwencja kryzysowa, która ma na celu zapobiegnięcie przerodzenia się stresu pourazowego w jego postać chroniczną czy przewlekłą. Ważną jest nie tylko pomoc psychospołeczna i środowiskowa ale również medyczna i farmakologiczna. W niektórych przypadkach pomoc interwencyjna jest niewystarczająca, w takich przypadkach osoby z PTSD winny skorzystać z różnorodnych form psychoterapii.

6. PODSTAWOWE UMIEJĘTNOŚCI INTERWENIOWANIA

1. FAZY PROCESU POMAGANIA

Pomaganie jest procesem i jako proces ma różnorodne fazy swojego przebiegu. B. Okun (2002) faz tych wymienia tylko dwie:

1. budowanie więzi i zaufania między pomagającym a wspomaganym,

2. planowanie i zastosowanie strategii pomagania oraz zakończenie pomocy.

Inni autorzy (zwłaszcza ci, którzy zajmują się psychoterapią) faz tych najczęściej wymieniają więcej (por. Czabała 1997):

1. etap początkowy: nawiązanie kontaktu i zawarcie kontraktu,

2. etap wglądu: eksploracja i zrozumienie przyczyn problemów,

3. etap wprowadzania zmian: wypracowywanie nowych rozwiązań i ćwiczenie nowych zachowań,

4. etap utrwalania zmian: utrwalanie ale i poszerzanie zmian oraz kończenie terapii.

Psychoterapia jest metodą leczenia wymagającą sporo czasu, a i więź jaka tworzy się w trakcie jej trwania jest głębsza i bardziej złożona niż w innych formach pomagania. Stąd też omawiając fazy przebiegu procesu pomocy psychologicznej wydaje się rzeczą wystarczającą omówienie ich zgodnie z dwuetapowym ujęciem Barbary Okun.

Faza 1: nawiązanie kontaktu

Bez nawiązania kontaktu nie ma mowy o skutecznej pomocy. Z tego względu w pewnym sensie jest to najważniejsza, bowiem leżąca u podstaw, faza procesu pomagania. Nawiązanie kontaktu przebiega przynajmniej na dwóch poziomach: intelektualnym (poznawczym) i emocjonalnym (afektywnym).

Na poziomie intelektualnym nawiązanie kontaktu to przede wszystkim uzgodnienie wspólnego języka, dzięki czemu możliwe jest zrozumienie treści rozmowy. Co więcej, dobre i skuteczne porozumienie się to nie tylko zrozumienie treści ale również i intencji rozmówcy. Język terapeuty winien być dostosowany do języka osoby wspomaganej, a używane słowa i pojęcia dla obu zrozumiałe. Trudniej sprawdzić jest intencje, te bowiem mogą się w czasie zmieniać. Niemniej jasność własnych intencji terapeuty i okazanie ich klientowi to ważny krok w budowaniu wzajemnego zaufania.

Nawiązanie kontaktu na poziomie emocjonalnym to przede wszystkim adekwatne empatyczne wczucie się w sytuację emocjonalną rozmówcy, to stanięcie po jego stronie (lecz nie postawienie siebie na jego miejscu), to okazanie troski i akceptacji. Tylko empatyczne wsłuchanie się w to, co do terapeuty mówi (słowami i swoim ciałem) rozmówca oraz okazanie zrozumienia daje możliwość nawiązania kontaktu emocjonalnego. Jeśli nastąpi wówczas uwolnienie i odreagowanie emocji u rozmówcy jest to jeden z ważnych sygnałów na to, że ów kontakt udało nam się nawiązać bowiem pojawiło się zaufanie.

W fazie nawiązywania kontaktu można wyróżnić kilka elementów:

• Kontekst zgłoszenia się

Nim dojdzie do rzeczywistego kontaktu między wspomaganym a pomagającym istnieje jakiś kontekst zgłoszenia się: kto skierował, z jakimi oczekiwaniami, jak szybko doszło do nawiązania kontaktu, itp. Dwa aspekty kontekstu zgłoszenia się są niezwykle istotne: przymus oraz nastawienie do współpracy. Niekiedy ludzie zgłaszają się pod naciskiem, czasami jest to niewielki nacisk (np. matka przyprowadza dziecko, które sprawia jej problemy wychowawcze) czasem jest to wręcz przymus administracyjny (alkoholik zgłasza się do poradni pod presją sądu). Istnieje tu jedna podstawowa zasada: jeżeli ktoś zgłosił się pod presją nie zdejmujemy jej zbyt szybko. Nawet warto niekiedy ją wzmocnić i poszerzyć. Gdybyśmy ją zbyt szybko zdjęli, klient może już więcej nie przyjść. W niektórych sytuacjach warto zaakceptować fakt, że klienci bardzo rzadko zgłaszają się bez presji (np. uzależnieni). Inaczej wygląda sytuacja związana z nastawieniem. Nastawienie klienta do pomagacza (czy do sytuacji pomagania) może być negatywne bądź pozytywne. Jednak od pierwszych chwil spotkania pracujemy nad tym aby wzmocnić pozytywne lub osłabić negatywne nastawienie. Okazanie zrozumienia i akceptacji, udzielenie wsparcia to najlepsze metody temu służące.

• Przywitanie się i przedstawienie się

Pierwsze chwile i minuty spotkania mają spore znaczenie dla budowania wzajemnego nastawienia. Jeśli osoba wspomagana zostanie zignorowana bądź w  jakiś sposób źle potraktowana jej negatywne nastawienie wzrośnie, potem sporo należy włożyć wysiłku aby to zmienić. Stąd warto zadbać o właściwe przywitanie się i przedstawienie. W tym też momencie możemy ustalić sposób zwracania się do siebie nawzajem.

• Udzielenie wsparcia

Udzielenie wsparcia jest jednym z najważniejszych momentów spotkania o charakterze pomocowym. Nie należy go mylić z okazaniem aprobaty. Wsparcie udzielamy zarówno poprzez komunikaty niewerbalne (uśmiech, otwarta postawa ciała) jak i werbalne. Udzielenie wsparcia to nic innego jak okazanie akceptacji, troski i szacunku dla naszego klienta. Jest jednak podstawowy warunek skutecznego udzielenia wsparcia: szczerość i autentyczność. Jeśli miałoby ono być nieszczere lepiej w ogóle z tego zrezygnować. Tylko szczere wsparcie daje szansę na jego przyjęcie. Nieszczere wsparcie traktowane jest jako odrzucenie. Wsparcia staramy się udzielić w różnych momentach naszego spotkania, nie można też z nim przesadzić, aby nie „zagłaskać” naszego klienta. Przy udzielaniu wsparcia najbardziej sprawdza się umiejętność bycia autentycznym.

• Diagnoza problemowa

To najważniejsza część spotkania jeśli chodzi o eksplorację problemu. Przeprowadzając diagnozę problemową zaczynamy od pytania: „co pana sprowadza do mnie, na czym polegają pana problemy i trudności?” Pytanie to odnosi się do perspektywy patrzenia na problemy ze strony naszego klienta. Jest to perspektywa nad wyraz subiektywna, stąd ważne jest aby pomagacz jednocześnie budował swoją perspektywę. Nie jest ona w pełni obiektywna, dlatego też należy ją traktować wielce hipotetycznie i nieustannie weryfikować. Zbyt mocne przylgnięcie do swojej perspektywy może niezwykle utrudnić proces pomagania. Badając perspektywę klienta warto odpowiedzieć sobie przynajmniej na następujące pytania:

• na czym polega problem i jaka jest jego historia?

• jak próbował sobie z nim do tej pory radzić, jakie widzi rozwiązania?

• jakie są zasoby naszego klienta i jak jest jego grupa wsparcia?

Zazwyczaj diagnoza problemowa zajmuje najwięcej czasu podczas rozmowy, niekiedy potrzeba więcej niż jednego spotkania aby ją przeprowadzić. To co najważniejsze w czasie diagnozowania to umiejętność słuchania.

• Określenie oczekiwań

Najwięcej nieudanych prób pomocy wiąże się z rozminięciem oczekiwań klienta z możliwościami terapeuty. Stąd bardzo istotne jest zapytanie o owe oczekiwania: „czego pan ode mnie oczekuje, do czego mogę być pomocny, w czym mogę się panu przydać?” Tak postawione pytanie właściwie ustala aktywność obu stron: to nie terapeuta rozwiąże problemy ale może się do czegoś konkretnego przydać. Doprecyzowanie tych konkretów to połowa sukcesu. Oczekiwania klienta można podzielić na dwie grupy: realne i nierealne. Oczekiwania mogą być w ogóle nierealne, bowiem nikt ich nie będzie mógł spełnić, ale mogą być tylko częściowo nierealne. Urealnienie ich to najważniejsze zadanie na tym etapie wspólnej pracy. Urealnienie może polegać na odesłaniu klienta do innej osoby lub skonkretyzowanie oczekiwań. Przykład: matka zgłasza się z nastolatkiem, który wagaruje. Jej początkowe oczekiwanie brzmi: „niech pan coś z nim zrobi żeby się poprawił i nie wagarował”. Urealnienie może polegać na uzgodnieniu z matką: „mogę z nim zacząć rozmawiać o tym, czemu wagaruje i spróbować ustalić, że w trakcie naszej wspólnej pracy albo całkiem przestanie wagarować albo radykalnie to zmniejszy”.

• Propozycja rozwiązań i zawarcie kontraktu

Propozycja rozwiązań ściśle jest związana z określeniem i urealnieniem oczekiwań klienta. Jeśli uda się to zrobić rozwiązania same się narzucają. Nie ma wówczas większego problemu z zawarciem kontraktu dotyczącego ewentualnych dalszych spotkań lub innych form pomocy. Warto zwrócić uwagę na to, żeby nie spieszyć się z szukaniem rozwiązań ani nie brać na siebie głównej odpowiedzialności za ich znalezienie. To ma być wspólna praca z klientem, którego aktywność w tym zakresie jest nie do przecenienia. Rola terapeuty niekiedy sprowadza się do stymulowania tej aktywności zwłaszcza dookreślania oczekiwań. Oczekiwania nagłośnione w fazie wstępnej pracy z klientem winny być co pewien czas korygowane i doprecyzowywane. Weryfikacja oczekiwań zapewnia skuteczność wspólnej pracy. Po uzgodnieniu rozwiązań konieczne jest zawarcie kontraktu. Kontrakt czyli umowa najczęściej ma charakter ustny (ale niekiedy jest również spisywana) i zawiera podstawowe zasady dotyczące wspólnej pracy i spotkań. Kontrakt również co pewien czas warto weryfikować i uaktualniać wraz ze zmieniającymi się warunkami czy oczekiwaniami.

Faza 2: Wprowadzanie rozwiązań i utrwalanie zmian

Pierwsza faza procesu pomagania winna zakończyć się nawiązaniem kontaktu pomocowego (zbudowaniem relacji pomocowej) oraz określeniem zasadniczych (głównych) celów wspólnej pracy. Kolejna faza to budowanie ogólnej strategii pomocowej umożliwiającej wprowadzenie zmian i rozwiązanie problemów. Strategia ta zależna jest od typu problemów ale też i od preferowanego teoretycznego podejścia. Najogólniej rzecz ujmując strategie można pogrupować według sfery, której dotyczą problemy. Stąd też wymienia się strategie dotyczące sfery afektywnej, poznawczej lub behawioralnej (por. Okun 2002, s. 167 i nast.). Trudno w tak krótkim artykule opisać podstawowe strategie pomocowe. Warto jednak wskazać na główne, powiązane z nimi czynniki pomagające (leczące), które sformułował Czabała (1997, s.244):

• korektywne doświadczenie emocjonalne (uwolnienie się od dawnych doświadczeń),

• przekształcanie schematów poznawczych szczególnie dotyczących oceny siebie i otoczenia,

• doświadczenie nowych relacji z innymi (z terapeutą i innymi ludźmi),

• poszukiwanie alternatywnych wzorców reagowania i myślenia oraz zachowania,

• wypróbowywanie nowych wzorców zachowania się,

• uczenie się nowych umiejętności,

• analiza strategii radzenia sobie z przewidywanymi trudnościami.

Tak rozumiane główne czynniki pomocowe nie tylko mają rozwiązać trudności klienta ale przygotować go do samodzielnego radzenia sobie z różnorodnymi problemami w przyszłości. Tak więc granica między pomocą psychologiczną a psychoterapią staje się niekiedy dość nieznaczna. Wyznacza ją jednak z jednej strony natura problemów oraz rola terapeuty i typ relacji jaka się tworzy między osobą wspomaganą a pomagającą. Warto pamiętać o tym, że zarówno techniki, jak i procedury oraz strategie mogą być bardzo podobne w obu rodzajach pomagania, niemniej nadal one będą się istotnie od siebie różnić.

• UMIEJĘTNOŚCI SŁUŻĄCE POMAGANIU

Umiejętności pomagania wiążą się m.in. ze zdolnościami do korzystania z różnorodnych technik i procedur terapetycznych czy pomocowych. Należy rozróżnić między techniką, procedurą i strategią pomocową (por. Mellibruda 1994):

• technika to konkretny i jednostkowy sposób oddziaływania na osobą wspomaganą, prowadzący do określonego celu (zdecydowanie podrzędnego) w procesie pomagania,

• procedura to zbiór powiązanych ze sobą działań prowadzących do bardziej ogólnych celów, związanych np. z poszczególnymi fazami terapii,

• strategia zaś to ogólna wizja organizowania procesu pomagania czy terapii, to pewna filozofia czy koncepcja pomocy, uczenia i wprowadzania zmian.

Na pomoc psychologiczną spojrzeć możemy jako na celowe i poddane refleksji działanie prowadzące do polepszenia funkcjonowania człowieka. Struktura tego działania wyglądać może następująco (por. ryc.4):

problem cel główny cele jednostkowe

i pośrednie

[strategia] [procedury] [techniki]

Rys.4. Związek między ogólną strukturą procesu pomagania a działaniami pomocowymi.

Poniżej (za: King 2003, Okun 2002, Mellibruda 1994, Brammer 1984) omówione zostaną główne techniki terapeutyczne (pomocowe):

• odtwarzanie treści wyrażonych przez wspomaganego (powtórzenie, parafraza) - technika ta zasadniczo służy do sprawdzenia tego, czy dobrze rozumiemy klienta, szczególnie jeśli chodzi o treść poznawczą wypowiedzi, najczęściej zaczyna się od słów: „jak dobrze cię zrozumiałem..., mówiłeś, że...”. Odmianą tej techniki jest parafraza, kiedy to nieco innymi słowami powtarzamy, to co powiedział nasz rozmówca,

• odzwierciedlanie uczuć - służy głównie sprawdzeniu kontaktu na poziomie emocjonalnym i polega na okazaniu bądź nagłośnieniu tego co przeżywa czy przeżywał nasz rozmówca. Może być bezpośrednie odzwierciedlanie, wówczas wprost komunikujemy: „wydaje mi się, że czujesz złość, gdy o tym opowiadasz”, „przypuszczam, że było ci niezwykle przykro, gdy tak cię potraktowała...”. Staramy się jednak nie dawać kategorycznych komunikatów, by w razie czego nasz rozmówca nie miał trudności z zanegowaniem lub odrzuceniem naszego domysłu. Zdecydowanie jednak bardziej nośne jest pośrednie odzwierciedlanie uczuć, kiedy nie nazywamy ich lecz próbujemy wypytać rozmówcę o przeżycia bądź w inny sposób doprowadzić do spontanicznego ich nazwania bądź okazania,

• zadawanie pytań - to bardzo płodna ale często też nadużywana technika. Szczególne znaczenie ma w fazie diagnozy i eksploracji problemu. Pytania można podzielić na zamknięte i otwarte. Zamknięte najczęściej kończą się bardzo zwięzłą odpowiedzią typu: tak - nie. Nadmiar takich pytań prowadzi do powstania wrażenia przesłuchania oraz niezwykłej aktywności pomagacza. To on musi ciągle podtrzymywać rozmowę, z biegiem czasu staje się coraz bardziej dyrektywny. Jednak w sytuacji interwencyjnej, gdy trudno jest nawiązać kontakt pytania te mają swój znaczny sens. Pytania zamknięte zaczynają się najczęściej od partykuły „czy”. Pytania otwarte zazwyczaj zaczynają się od partykuły „jak” i wymagają bardziej rozbudowanej i rozwiniętej wypowiedzi. Stąd ich niezwykła siła. Od wspomaganego wymagają większej aktywności dając mu jednocześnie okazję do spontanicznego wypowiedzenia się i wyrażenia swoich przeżyć.

• podążanie za klientem - to technika, która polega na pozwoleniu klientowi na swobodne ukierunkowywanie rozmowy, dzięki niej klient ma poczucie ważności tego co mówi, a jego własna perspektywa patrzenia na trudności jest doceniana i analizowana przez pomagającego. Nie może ona jednak być techniką bezkrytycznie stosowaną, bowiem perspektywa klienta może być wysoce autodestrukcyjna. Tak jest w przypadku osób uzależnionych, którzy nie mają krytycznego oglądu swego funkcjonowania oraz przyczyn problemów,

• skupianie na najważniejszym - to ukierunkowywanie rozmowy przez terapeutę celem skupienia się na tym co najistotniejsze. Jest więc technika ta koniecznym uzupełnieniem poprzedniej. Warto nie tylko dowiedzieć się od klienta, co dla niego jest najważniejsze w jego problemach ale i samemu zbudować hipotezy na ten temat,

• udzielanie wsparcia - to wszelkie komunikaty wzmacniające i podtrzymujące kontakt, wyrażają one jednocześnie akceptacje i sympatię do klienta, mogą mieć charakter werbalny jak i pozawerbalny,

• klaryfikacja (ujaśnianie) - wprowadzenie porządku poznawczego do wypowiedzi klienta, do rozumienia sytuacji terapeutycznej do rozumienia charakteru problemów itp.,

• interpretacja - to osiąganie wglądu i zrozumienia przyczyn oraz rzeczywistego charakteru problemów. Szczególnie chodzi o odkrycie i zrozumienie ukrytych przed świadomością klienta przyczyn trudności i problemów. Interpretacja uważana jest za najważniejszą technikę pomocową, przy czym nie chodzi w niej tylko o doświadczenie poznawcze ale głównie emocjonalne. Stąd nie można się z nią spieszyć, klient winien być doprowadzony do własnej interpretacji. Jeśli dochodzi do uzyskania wglądu interpretacyjnego, klient często reaguje: „aha, to o to chodzi, to stąd się to bierze, czemu ja wcześniej tego nie zrozumiałem ...” itp. Tak więc stosowanie interpretacji wymaga wielkiej cierpliwości, nie wolno się z nią spieszyć.

• podsumowanie rozmowy - technika zasadniczo wykorzystywana na końcu spotkania, służy porządkowaniu poznawczemu tego, co się wydarzyło w trakcie sesji,

• konfrontacja (zderzenie) - jest jedną z najważniejszych technik stosowanych w terapii uzależnień i w przypadku tych problemów, za którymi kryją się silne mechanizmy obronne. Polega ona na zderzeniu, zwróceniu uwagi na przeciwieństwa, przeciwstawne sposoby przeżywania, myślenia czy zachowania, które uniemożliwiają osiągnięcie wglądu w realne uwarunkowania problemów czy sposobów ich rozwiązywania. Istnieje wiele rodzajów konfrontacji, które szczegółowo opisuje Mellibruda (1994):

• konfrontacja z doświadczeniami i przeżyciami, których klient unika,

• konfrontacja z mocnymi stronami, w które klient nie wierzy,

• konfrontacja ze słabościami,

• konfrontacja zmieniająca sposób myślenia,

• konfrontacja zachęcająca do działania.

Wymienione powyżej techniki pomocowe są tylko przykładem tych głównych technik stosowanych w interwencji kryzysowej. Pamiętać należy, że to nie technika czy procedura leczy lecz relacja interwencyjna czy pomocowa jaka tworzy się pomiędzy Pomigaczem a osobą wspomaganą.

7. PROCEDURY STOSOWANE W INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

Interwencja kryzysowa to działanie zmierzające do odzyskania przez osobę dotkniętą kryzysem zdolności do samodzielnego pokonania kryzysu. Interwencja przebiega na płaszczyźnie:

1. Psychologicznej - udzielenie wsparcia emocjonalnego, pomoc w znalezieniu efektywnych sposobów rozwiązania kryzysu,

2. Medycznej - opieka medyczna, farmakologiczna itp.

3. Środowiskowej - mobilizacja naturalnej grupy wsparcia, organizacja zastępczej grupy wsparcia, pomoc socjalna, prawna itp.

Interwencja jest złożoną formą pomocy psychologicznej, można wyróżnić w niej kilka podstawowych elementów ale też i następujących po sobie etapów.

1. ELEMENTY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

Skuteczność interwencji zależy również od poprawnego stosowania procedur, jest to bowiem proces logiczny i uporządkowany. Jak podają Greenstone i Leviton (2004) interwencja składa się z 6 głównych elementów:

1. Natychmiastowość: łagodzenie niepokoju, dezorganizacji, zabezpieczenie przed zagrożeniem życia lub zdrowia osoby w kryzysie lub innych osób z jej otoczenia. Koniecznym jest więc szybkie nawiązanie kontaktu, dokonanie wstępnej oceny zagrożenia i udzielenie wsparcia.

2. Kontrola: nie jest to decydowanie za klienta ale pomoc w uporządkowaniu chaosu, zapanowaniu nad sytuacją, interwent udziela wsparcia do czasu zapanowania nad sytuacją przez osobę znajdującą się w kryzysie. Przejmowanie kontroli wymaga ostrożności, dzięki czemu można niejednokrotnie zapobiec niepotrzebnym urazom. Istotną rzeczą ze strony interwenta jest pokazanie siebie jako osoby spokojnej, zrównoważonej, panującej nad sytuacją, nie wolno składać niepewnych obietnic ani udzielać „łatwego” pocieszenia.

3. Ocena: to diagnoza zarówno sytuacji kryzysowej jak i reakcji na nią klienta, jego zasobów jak i ograniczeń. Ocena sytuacji winna być szybka, dokładna i zrozumiała, skoncentrowana na tym co tu i teraz w życiu klienta jest ważne, a nie na jego historii. Interwent możliwie jaknajszybciej powinien przekazać kontrolę klientowi.

4. Dyspozycje/metody postępowania: ustalenie metod postępowania winno nastąpić zaraz po ocenie sytuacji. Kryzys powoduje, że klient nie widzi różnorodności sposobów rozwiązania problemu, ma ograniczone widzenie siebie i świata. Interwent pomaga w dostrzeżeniu różnych możliwości w rozwiązaniu kryzysu, uzyskaniu wsparcia środowiskowego oraz dostrzeżenia i odwołania się do własnych zasobów. W tej fazie interwencji bardzo ważne jest umiejętne budowanie nadziei. Konieczną rzeczą jest również zawarcie umowy (kontraktu) z klientem, umowa ta winna być konkretna i opierająca się na realnych oraz możliwych sposobach postępowania i zachowania.

5. Odniesienie do innych źródeł pomocy: w razie potrzeby odnieś się do innych źródeł pomocy, zwłaszcza w profesjonalnie działających ośrodkach. Interwencja to działanie wielokierunkowe, często angażujące różne instytucje i osoby. Interwent musi zatem mieć aktualną wiedzę na temat możliwości korzystania z innych profesjonalnych źródeł pomocy i wsparcia. Odsyłając do innej instytucji musi również sprawdzić możliwości klienta związane z nawiązaniem nowego pomocowego kontaktu (odległość i dojazd, godziny otwarcia, ewentualne opłaty i czas oczekiwania na przyjęcie).

6. Uzupełnienie/monitorowanie pomocy: to ważny element interwencji związany z monitorowaniem losów klienta (podopiecznego), sprawdzeniem czy nawiązał kontakt z ośrodkiem pomocy. Możemy zobowiązać klienta do poinformowania interwenta o tym, czy nawiązał kontakt z ośrodkiem oraz czy otrzymał wystarczającą pomoc. W przypadku niemożności nawiązania kontaktu z nowym ośrodkiem, możemy spróbować dowiedzieć się o przyczynę i w inny sposób pomóc klientowi.

Prócz interwencji pomoc psychologiczna w kryzysie może przybierać następujące formy:

1. Poradnictwo i doradztwo,

2. Terapia krótkoterminowa,

3. Terapia długoterminowa.

1. ETAPY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

Istotną rzeczą jest posiadanie przez interwenta stosunkowo prostym i skutecznym modelem przebiegu interwencji. Galliland opracował taki prosty ale bardzo sensowny model interweniowania (James i Galliland 2005). Interwencję można sprowadzić do trzech podstawowych strategii:

1. Ocenianie: to strategia, która przewija się przez cały proces i czas interweniowania, przez wszystkie etapy pracy z klientem. Nie tylko musimy dokonać ogólnej oceny sytuacji i możliwości klienta, ale winniśmy tę oceną ponawiać na każdym etapie pracy a nawet po jej zakończeniu.

2. Wysłuchiwanie: strategia u której podłoża leży nawiązanie kontaktu z klientem i zdefiniowanie problemu ( etap I), zapewnienie bezpieczeństwa (etap II) oraz nieustanne wspieranie (etap III).

3. Działanie: strategia przenosząca punkt ciężkości z wysłuchiwania na podejmowanie konkretnych działań, stąd składa się na nią rozważanie i poszukiwanie możliwości (etap IV), konstruowanie planów (etap V) oraz skłonienie klienta do podjęcia działań (etap VI).

Warto zauważyć, że interwencja jak gdyby kończy się z chwilą podjęcia skutecznych działań przez klienta. Ten sposób myślenia o interwencji wskazuje na podstawowe jej założenie: to nie interwent przejmuje odpowiedzialność za znalezienie i wprowadzenie w życie nowych rozwiązań, lecz klient. Interwent stwarza ku temu odpowiednie warunki i mobilizuje zasoby klienta, nie on rozwiązuje problemy kryzysowe.

Opisane wyżej strategie wdrażane są w życie w sześciu etapach, etapy te nie są mechanicznie od siebie oddzielone, częstokroć nakładają się na siebie.

ETAP I. Nawiązanie kontaktu i zdefiniowanie problemu

Po nawiązaniu kontaktu z osobą w kryzysie pierwszym krokiem jest dokonanie szybkiej selekcyjnej oceny kryzysu, związanych z nim zagrożeń oraz zasobów klienta. Zdefiniowanie problemu winno odnosić się do perspektywy klienta: jak on ocenia, przeżywa i subiektywnie spostrzega problem i możliwości czy niemożliwości jego rozwiązania.

1. Ocena czynnika wywołującego kryzys:

1. Natura zdarzenia. Z naturą zdarzenia związana jest „siła” oddziaływania kryzysu na człowieka. Skala Wydarzeń Życiowych Holmsa i Rahe'a pozwala w sposób ogólny ocenić przewidywaną siłę stresu, a więc oszacować wielkość dezintegracji zachowania osoby w kryzysie.

2. Nagłość wystąpienia. Im bardziej nagłe zdarzenie, tym większe ryzyko reakcji nieprzystosowawczych.

3. Czas trwania.

4. Identyfikacja wydarzenia wywołującego kryzys.

2. Ocena zagrożeń:

1. ocena funkcjonowania psychosomatycznego klienta odnosząca się do sfery poznawczej, emocjonalnej, behawioralnej i somatycznej

2. ocena funkcjonowania w środowisku rodzinnym i społecznym

3. Ocena zasobów:

1. osobistych

2. środowiskowych

Ocena winna się zakończyć zdefiniowaniem problemu i wyjaśnieniem w konkretny sposób jakie są przyczyny kryzysu oraz jakie zagrożenia pociąga on za sobą. Bardzo ważnym elementem oceny jest również konkretne określenie zasobów klienta.

ETAP II. ZAPEWNIENIE BEZPIECZEŃSTWA

Zapewnienie psychicznego i fizycznego bezpieczeństwa to pierwszy i najbardziej podstawowy cel interwencji. Koniecznym jest więc już na początku interwencji dokonać oceny zagrożeń i podjąć wszelkie stosowne kroki aby zapewnić klientowi bezpieczeństwo. Choć jest to zasadniczo drugi etap interwencji, ale problemy z bezpieczeństwem mogą pokazać się na każdym innym etapie, stąd konieczność ponawiania oceny zagrożeń i zapewniania bezpieczeństwa.

ETAP III. WSPIERANIE

Nawiązanie kontaktu na początku interwencji związane jest ze wstępnym udzieleniem wsparcia klientowi. Wsparcie jednak stanowi bardzo ważną część interweniowania. III etap to stadium, w którym wsparcie jest w sposób szczególny udzielane klientowi. Klient winien doświadczyć, że interwent nie tylko go docenia, dowartościowuje ale jest też zaangażowany w proces interwencji, że zależy mu na kliencie. Najważniejsze więc umiejętności związane z tym etapem u interwenta to zdolność do akceptacji klienta takim jaki jest, zdolność do empatii i okazania szacunku klientowi, wreszcie szczerość, otwartość i kongruencja.

ETAP IV. ROZWAŻANIE MOŻLIWOŚCI WYBORÓW

Interwent analizuje wszystkie możliwe działania, które podejmowała osoba w kryzysie i efekty tych działań. Należy dowiedzieć się jak wygląda dotychczasowy schemat rozwiązywania problemów, jakie towarzyszą temu schematy poznawcze, emocjonalne i behawioralne. Pomoc koncentruje się na poszukiwaniu dostępnych klientowi w danej chwili wyborów. Wybory te związane są nie tylko z możliwymi rozwiązaniami kryzysu ale również ze znalezieniem realnego wsparcia i wzbudzenia nadziei. Wybory winny mieć charakter osobisty a nie narzucony. Interwent może widzieć bardzo dużo możliwości ale omawiać z klientem powinien tylko kilka, by nie wprowadzać dodatkowego chaosu.

ETAP V. UKŁADANIE PLANÓW

Interwent sprawdza, co jest celem (wyborem) osoby w kryzysie, na ile preferowany jest ten cel oraz czy dana osoba w jakiś sposób już podobne rzeczy realizowała. Jest to konieczne do wspólnego ułożenia planu działania. Plan ten winien być konkretny, pozytywny (nie chodzi tylko o uniknięcie czegoś) i realny, czyli możliwy w tej konkretnej sytuacji do zrealizowania przez klienta. Klient musi poczuć się współautorem tego planu i autorem podejmowanych decyzji. Plan narzucony, choćby najlepszy, ma małe szanse do wprowadzenia w życie, gdyż klient nie będzie wierzył w jego skuteczność czy sensowność. Nadmiernie wzburzony i ogarnięty emocjami klient może bardzo łatwo zaakceptować zaproponowany mu plan. Jednak planowanie wymaga zachowania przez klienta poczucia niezależności (samodzielności) i kontroli. Lepiej więc poczekać z rozwiązaniami wpierw zaś przywrócić u klienta porządek i kontrolę nad myśleniem i emocjami. Skuteczne wprowadzenie planu w życie przywraca w konsekwencji u klienta poczucie kontroli nad sobą i swoim życiem.

ETAP VI. ZOBOWIĄZANIE DO DZIAŁANIA

Na tym etapie ważne jest uzyskanie przez klienta autonomii i poczucia kontroli nad sobą. Głównym punktem tego etapu jest podjęcie decyzji i uzyskanie ze strony klienta zobowiązania do realizacji wypracowanego planu. Konkretny plan zawiera w sobie zobowiązania do działania zarówno ze strony interwenta jak i klienta. Zobowiązanie do działania w tej sytuacji obejmuje obie osoby. Zobowiązanie ma więc charakter dwustronnego kontraktu. Czasami jednak nie jest tak łatwo wypracować zobowiązanie do działania ze strony klienta. Oznacza to konieczność cofnięcia się do poprzednich etapów i sprawdzenia dlaczego klient nie uzyskał autonomii czy gotowości do działania: być może cel działania nie jest realistyczny, być może brak należytego wsparcia albo nadziei na powodzenie.

Oczywiście pomoc interwencyjna nie kończy się na tym etapie. Klient wprowadzając plan może nie w pełni go zrealizować, mogą pojawić się nowe problemy lub kryzys może przekształcić się w przewlekły. W takich sytuacjach postępowanie interwencyjne musi ulec modyfikacji. Choć Galliland etapem VI kończy omawianie procesu interweniowania lecz wielu autorów wskazuje na jeszcze jeden etap: wprowadzania i utrwalania zmian.

ETAP VII. WPROWADZANIE I UTRWALANIE ZMIAN

Jest to etap ostatni interwencji kryzysowej. Jego celem jest nie tylko wprowadzenie zmian i rozwiązanie kryzysu ale przede wszystkim ich utrwalenie. Celem interwencji jest bowiem nie tylko rozwiązanie problemów przez klienta, ale również nabycie takich umiejętności, dzięki którym w przyszłości będzie on mógł lepiej radzić sobie z nadchodzącymi kryzysami.

8. ŚMIERĆ, ŻAŁOBA I UTRATA

Kryzys związany z doświadczeniem śmierci bliskiej osoby jest kryzysem szczególnym, choć nazwać go można naturalnym bowiem dotyka każdego człowieka. Żałoba to proces złożonej reakcji (psychologicznej, somatycznej, społecznej i duchowej) na utratę bliskiej osoby. Żałoba właściwie spełnia kryteria choroby: osoba osierocona czuje się źle, towarzyszą jej liczne objawy depresyjne i somatyczne. Mimo to nie jest chorobą, jest naturalną reakcją człowieka na krytyczne w jego życiu wydarzenie.

1. STADIA PROCESU ŻAŁOBY

Żałoba jest procesem trwającym w czasie. Istnieje kilka modeli opisujących stadia przebiegu żałoby. Jeden z nich, Elisabeth Kübler-Ross, opracowany został w oparciu o stadia smutku umierającego pacjenta chorego terminalnie. Warto jednak pamiętać, że ludzka reakcja na umieranie i śmierć jest bardzo złożona, nie opracowano więc jednego w pełni wiarygodnego modelu. Prawdopodobnie nigdy model taki nie zostanie opracowany. Model E. Kübler-Ross (1998) obejmuje pięć stadiów umierania, ale też i żałoby po śmierci:

1. Zaprzeczenie i izolacja. Pierwszą reakcją na uświadomienie sobie nadchodzącej śmierci jest jej zaprzeczenie. Pacjent mówi: „nie, to nie mogę być ja, to nieprawda”. Zaprzeczenie jest mechanizmem obniżającym lęk i umożliwiającym obronę za pomocą innych, mniej radykalnych i dramatycznych mechanizmów obronnych. Zaprzeczeniu często towarzyszy izolacja od informacji i osób, które mogą potwierdzać zagrażającą wiadomość. Pacjent zaczyna więc żyć, w pewnym stopniu, w częściowo nierealnej rzeczywistości, może w związku z tym zbierać informacje wzmacniające mechanizm zaprzeczania. Po śmierci bliskiej osoby pierwsze stadium żałoby wiąże się z doznaniem szoku ale też całkowitego niedowierzania w to, co się stało. Żałobnik wręcz nie wierzy i nie chce wierzyć, że bliska osoba nie żyje, ciągle oczekuje, że zjawi się w drzwiach, że o coś zapyta, czy coś powie.

2. Złość i gniew. Stadium to zaczyna się od konstatacji: „tak to ja, to nie jest pomyłka”. Zaprzeczanie jako mechanizm obronny znika, pojawia się bolesna świadomość śmierci, której na początku towarzyszyć ma gniew, złość, a nawet wrogość. Należy pamiętać, że gniew jest naturalnym mechanizmem przystosowawczym. Gniew mobilizuje siły, ujawnienie go powoduje zwrócenie uwagi na osobę zagniewaną, zanika więc izolacja. Gniew kierowany może być do ludzi, do losu, do Boga. Można więc go interpretować nie w kategoriach zachowań agresywnych lecz jako wołanie o pomoc, akceptację i miłość.

3. Targowanie się. Osoba w tym stadium umierania zaczyna targować się o swój los. Szuka cudownych leków, często korzysta z pomocy różnego rodzaju bioenergoterapeutów czy znachorów. W relacji z Bogiem czy ludźmi walczy o przedłużenie życia obietnicami poprawy czy zrobienia jakiejś ważnej rzeczy. Żałoba w tym stadium wiąże się z nasileniem niedowierzania w to co się stało, z poszukiwaniem kontaktu z osobą umarłą poprzez oglądanie zdjęć czy wyczekiwanie na pojawienie się zmarłego we śnie. Wyraźnie nasila się lęk i niepokój. Osoby z najbliższego otoczenia winny starać się wydobyć ten niepokój czy inne towarzyszące mu emocje jak poczucie winy czy narastający smutek.

4. Depresja. W tym stadium świadomość umierania (czy bezpowrotnego odejścia bliskiej osoby) jest już bardzo głęboka i wyraźna. Rodzi się wówczas poczucie straty, nasilają się objawy depresyjne: przygnębienie, smutek, utrata poczucia sensu życia, brak motywacji do działania itp. Depresja ta może mieć swoje dwa oblicza: jedno związane z doświadczeniem nieodwracalnej straty (krzywda), drugie zaś z wewnętrznym przygotowywaniem się do wyrzeczenia się wszystkiego (pustka). Osoby w tej fazie umierania czy żałoby należy traktować z miłością, empatią i troską. Łatwe pocieszanie czy usuwanie się z ich życia nie wspomaga cierpiącego. Bycie przy tej osobie, współodczuwanie, niejednokrotnie milczenie lub używanie niewielu słów to najlepsze sposoby pomocy.

5. Akceptacja. Ostatnie stadium umierania wiąże się z akceptacją tego, co okazało się być nieuchronne. Wiąże się to z cichą, spokojną rezygnacją, pewnym zamknięciem się w sobie. Osoba umierająca uporała się już ze smutkiem (chociaż nie koniecznie z lękiem). Potrzebuje jednak bliskości innych osób, nawet po to aby powiedzieć im coś ważnego przed swoim odejściem, stopniowo się z nimi pożegnać. U osób starszych szczególnie ważna jest w tym stadium obecność dzieci i wnuków. Akceptacja w żałobie wiąże się nie tylko z pogodzeniem się ze śmiercią bliskiej osoby, ale również z włączeniem tej osoby i jej historii w swoje najgłębsze doświadczenie egzystencjalne. Oglądanie jej zdjęć nie wywołuje już płaczu czy bezgranicznego smutku, z czasem zaczynają się wręcz pojawiać przyjemne i wywołujące radość wspomnienia wspólnych chwil.

Umieranie i żałoba nie da się zamknąć w sztywny schemat następujących po sobie w określonej kolejności stadiów. Jest to bowiem zbyt głęboko wnikające w ludzką egzystencję doświadczenie. Rzeczywiście, u niektórych osób proces umierania może przebiegać tak, jak to zaobserwowała E. Kübler-Ross. U wielu jednak ludzi stadia te mogą pojawiać się w innej kolejności, a niektóre z nich mogą w ogóle nie wystąpić. Niemniej, model ten jest twórczy i ważny dla tych, którzy chcą pomagać osobom umierającym czy doświadczającym żałoby. Kübler-Ross, jej zaangażowanie i mocny głos wychodzący zdecydowanie poza profesjonalny świat psychologów czy interwentów wskazuje na to, że zachodząca we współczesności dehumanizacja i desakralizacja śmierci, ani nas przed nią nie uchroni, ani nie unieważni pytań, jakie kryją się za związanymi z nią doświadczeniami egzystencjalnymi.

1. POMOC I INTERWENCJA W KRYZYSIE ŻAŁOBY I STRATY

Najbardziej podstawowy cel pomocy osobom w żałobie, to zapobiegnięcie przedłużającym się reakcjom kryzysowym czy drastycznym zmianom w dotychczasowym funkcjonowaniu. Wiedza, o tym czego doświadczają ludzie w żałobie pomaga dobrać odpowiednie formy pomocy ale i towarzyszenia tym osobom. Strategia pomocy nie polega na domykaniu kolejnych stadiów (bo nie wiemy czy u danej osoby stadia te wystąpią) lecz tak jak w przypadku każdego innego kryzysu konieczną jest właściwa ocena kryzysu, zapewnienie bezpieczeństwa i konfrontacja ze stratą. Pomoc w przepracowaniu żałoby polega na wspieraniu trzech podstawowych procesów (Kubacka-Jasiecka, 2010, s. 282):

1. Zaakceptowanie bólu, samotności i poczucia opuszczenia,

2. Przepracowanie relacji ze zmarłym, zwłaszcza ambiwalentnych, wrogich, pełnych żalu i pretensji, celem tego procesu jest zaakceptowanie zmarłego,

3. Opanowanie lęku przed utratą zdrowia i własną śmiercią.

Towarzyszenie osobie w żałobie wymaga nie tylko empatii i współodczuwania ale również życzliwego i wspierającego słuchania, wspierania, jak również interweniowania w przypadku pogarszania się stanu psychicznego pacjenta.

W przypadku osób umierających (czy poważnie zagrożonych poprzez chorobę śmiercią) warunkiem udzielenia pomocy jest przepracowanie przez osoby interweniujące problemu własnej śmierci i śmiertelności. Pomoc osobom umierającym jest bowiem jednym z największych wyzwań i obciążeń dla interwenta. Nie ma jednej gotowej strategii pomagania ludziom umierającym. Osoby interweniujące, pomagając umierającym winny otworzyć się na kontakt z grupami samopomocowymi, które tworzą osoby doświadczone chorobą terminalną. Jest to wielkie źródło wsparcia i mądrości. Judith Viorst, którą wielokrotnie cytuje D. Kubacka-Jasiecka, pisze: „Możemy całkowicie oddać siebie umierającym osobom, lecz nie możemy nauczyć ich tego, jak się umiera. Wystarczy jednak, że będziemy przy nich, poświęcając im swą uwagę, a oni nas tego nauczą”.

1. SAMOBÓJSTWO

Samobójstwo jest sytuacją, w której człowiek dokonuje zamachu na własne życie. Suicydologia to nauka o samobójstwach, ma ona charakter interdyscyplinarny.

Epidemiologia

W ciągu ostatniego stulecia nastąpił wyraźny wzrost samobójstw we wszystkich krajach świata określany niekiedy mianem epidemii. Można wyróżnić trzy grupy krajó różniących się nasileniem zgonów samobójczych:

a) najniższe wskaźniki udanych prób samobójczych (do 10 na 100 tys. mieszkańców): Meksyk, Grecja, Kanada, Izrael, Anglia,

b) średnie wskaźniki (10 - 20 na 100 tys.): Holandia, Austria, USA, Norwegia, Polska, Niemcy, Szwecja, Japonia, Czechy,

c) najwyższe wskaźniki (powyżej 20 na 100 tys.): Litwa, Łotwa, Estonia, Węgry, Finlandia, Dania, Szwajcaria.

W Polsce wskaźnik ten kształtuje się na poziomie 17,5 na 100 tys. mieszkańców (dane z 2000 roku), w ciągu ostatnich 50 lat wzrósł o blisko 300%. Wyraźne więc są jego tendencje rozwojowe, zarówno w całej populacji jak i w strukturze demograficznej. W ostatnich latach obserwuje się zwiększony udział samobójstw wśród młodzieży i mieszkańców wsi.

Czynniki prowadzące do samobójstwa

Przeglądając czynniki społeczne i zdrowotne związane z samobójstwami, zwrócić należy uwagę na:

1. płeć: próby samobójcze częściej (prawdopodobnie 3 lub 4x) podejmują kobiety, ale udane zamachy samobójcze częściej występują u mężczyzn (70%),

2. wiek: dzieci poniżej 10 r.ż, bardzo rzadko podejmują próby samobójcze, natomiast istotny ilościowy przeskok pojawia się po 15 r.ż. (podstawowy powód to zawód miłosny, następnie problemy rodzinne i szkolne). Ponowny znaczący skok rejestruje się w średnim wieku. Najwięcej udanych prób samobójczych podejmują ludzie w wieku emerytalnym (głównie samotni mężczyźni),

3. wykształcenie: najwięcej prób samobójczych popełniają osoby z niższym wykształceniem,

4. stan cywilny: osoby samotne, wdowcy

5. warunki ekonomiczne: bezrobocie, depresja ekonomiczna to czynniki w znacznym stopniu zwiększające ryzyko próby „S”,

6. stan zdrowotny, zwłaszcza dotyczący występowania zaburzeń psychicznych: uzależnienie, choroba psychiczna (schizofrenia), depresja - radykalnie zwiększają zagrożenie czynem samobójczym. Ponadto ryzyko podnoszą przewlekłe choroby somatyczne, terminalne i inwalidztwo,

7. stan po próbie samobójczej: ryzyko zwiększa się po upływie 3-4 miesięcy, pomimo pozornego uspokojenia i wyjścia z kryzysu.

Etapy i dynamika przebiegu aktu samobójczego

Akt samobójczy poprzedza kilka rozwijających się faz narastającego kryzysu. Wg Z.płużek fazy te przedstawiają się następująco:

Sytuacja kryzysowa → myśli samobójcze → tendencje samobójcze →

plany samobójcze → podjęcie decyzji → akt samobójczy

Syndrom presuicydalny

Syndrom presuicydalny wg E.Ringela

1. zawężenie:

• sytuacyjne: to zawężenie możliwości osobistych i poczucie znalezienia się w sytuacji bez wyjścia,

• dynamiczne: zawężenie dynamiki osobowości cechujące się sztywnym przebiegiem operacji poznawczych, zawężeniem uczuciowym, zawężeniem mechanizmów obronnych i usztywnieniem zachowania,

• zawężenie kontaktów międzyludzkich,

• zawężenie świata wartości,

zahamowana i skierowana przeciw sobie agresja: sytuacja kryzysowa wywołuje napięcie i agresję, skierowanie tej agresji przeciw sobie zwiększa zagrożenie aktem samobójczym,

rojenia o samobójstwie: fantazjowanie o własnej śmierci i reakcji na nią osób bliskich i ważnych.

Typy samobójstw

Typy samobójstw wg Z.Płużek:

1. samobójstwo prawdziwe: jest to świadomy wybór śmierci, to nie tyle wołanie o pomoc ile rzeczywiste pragnienie, związane jest ono z ostrym kryzysem egzystencjalnym,

2. samobójstwo rzekome: to samobójstwo u podłoża którego leży przede wszystkim wołanie o pomoc, jego celem nie jest śmierć, ale jest ona brana pod uwagę, samobójstwo jest formą ucieczki od sytuacji kryzysowej,

3. gesty samobójcze: jest to forma szantażu wobec najbliższego otoczenia, śmierć nie jest tak naprawdę brana pod uwagę, samobójca chce na siebie zwrócić uwagę i chce osiągnąć zmianę czyjegoś postępowania,

4. samobójstwo altruistyczne: to wyjątkowy typ samobójstwa dokonywanego bądź dopuszczanego w imię wyższych wartości. Samobójstwo altruistyczne nie pociąga za sobą szkód u innych osób, stąd nie można go mylić z samobójstwami terrorystycznymi.

Profilaktyka i terapia samobójstw

Podstawowe zachowania ważne w pomaganiu osobom zagrożonym samobójstwem lub po próbie samobójczej:

1. Nawiązanie więzi pomocowej: pomagasz jest aktywny, ujawnia swe pozytywne emocje do podopiecznego, wspiera go, szybko zacieśnia więź emocjonalną,

2. Umożliwienie odreagowania agresji: ważne jest aby pomóc podopiecznemu w odwróceniu kierunku agresji od skierowanej do siebie ku zwróceniu jej na otoczenie, samo zwerbalizowanie uczuć agresywnych jest już pomocne,

3. Zachęta do doznawania sukcesów: zainicjowanie procesu pozytywnego rozwoju, doświadczenie satysfakcji związanej z rozwiązaniem problemów i znalezieniem wsparcia i zrozumienia innych ludzi,

4. Pobudzenie wyobraźni w pozytywnym kierunku: związane jest to ze zmianą sposobu myślenia i spostrzegania rzeczywistości i problemów,

5. Pomoc w pozytywnym kształtowaniu sensu życia i budowa pozytywnego i rozwojowego systemu wartości.

Podstawowe kroki interwencyjne w sytuacji zagrożenia samobójstwem wg T.M.Anthon'ego:

1. zbuduj między sobą i podopiecznym most,

2. otwórz drzwi i słuchaj,

3. poznaj konkretny plan samobójstwa,

4. oceń siłę i zakres emocji podopiecznego,

5. traktuj rozmówcę poważnie,

6. nie bój się i zadaj właściwe pytania,

7. znajdź i zmobilizuj system oparcia,

8. działaj, bądź aktywny i dyrektywny,

9. utrzymuj cel, nie przerywaj kontaktu,

10. zapewnij „wyspy wsparcia” wokół zagrożonej osoby.

9. PRZEMOC WEWNĄTRZRODZINNA

Przemoc wewnątrzrodzinna jest zjawiskiem złożonym, występującym we wszystkich krajach, kulturach czy grupach społecznych. Jej sprawcami są nie tylko mężczyźni ale i kobiety czy dorastająca młodzież, nie tylko ojcowie czy matki ale też i dzieci. Podobnie rzecz biorąc, ofiarami stają się również kobiety, mężczyźni i dzieci, w różnym wieku na przestrzeni całego dotychczasowego swojego życia.

Zdefiniowanie i określenie czym jest przemoc wbrew pozorom nie jest czynnością łatwą. W różnych środowiskach naukowców, psychologów, działaczy społecznych czy polityków istnieją różne określenia przemocy, a samo zjawisko ciągle jest dyskutowane. Szczególnie chodzi tu o zdefiniowanie kiedy przemoc się zaczyna i jakie zachowania już są lub jeszcze nie są przemocą. W mediach dochodzi nieraz do dość groteskowych dyskusji: czy klaps jest przemocą, czy nie. Być może rodzic ma prawo dać klaps dziecku i nie jest to przemoc, niemniej zawsze czyn ten jest czynem agresywnym, jest porażką wychowawczą, porażką kompetencji rodzicielskich. Dyskusje, które koncentrują się tylko na klapsie mają to do siebie, że zasłaniają wiele innych bardziej zawoalowanych form rodzicielskich zachowań, jak zaniedbywanie czy odrzucenie dziecka, a te niewątpliwie są jednymi z najbardziej destrukcyjnych form przemocy. Aby zdefiniować przemoc warto wpierw określić jej kryteria.

Interesującego opisu kryteriów przemocy dokonała A. Widera-Wysoczańska (2010, s.28):

1. Intencjonalność sprawcy (motywacje zazwyczaj są niemożliwe do sprawdzenia).

2. Celowość działania sprawcy (nie są to przypadkowe działania czy będące zbiegiem nieszczęśliwych wypadków, lecz zaplanowane).

3. Zachowania krzywdzące drugą osobę, ich typy, rodzaje i formy.

4. Relacja władzy czy autorytetu służąca uwodzeniu i budowaniu patologicznej mocy (a nie partnerstwo czy opieka).

5. Konsekwencje u ofiary w różnych sferach jej życia i ich wiele form, np. zewnętrzne - wewnętrzne, specyficzne - niespecyficzne, ostre i krótkoterminowe - długoterminowe, problemy życiowe i zaburzenia, nawracające i z opóźnionym początkiem.

6. Łamanie prawa oraz społecznie konstruktywnych norm i zasad dotyczących kontaktów międzyludzkich, odwoływanie się do norm „z pogranicza” a nie do prawa.

7. Używanie i odwoływanie się do destrukcyjnych i patologicznych mitów danego środowiska.

8. Dynamika (narastanie) przemocy i jej procesy.

W oparciu o powyższe kryteria można sformułować następującą definicję przemocy:

przemoc jest dynamicznym i narastającym krzywdzącym działaniem o charakterze intencjonalnym i celowym, wykorzystującym relację władzy i/lub autorytetu, a prowadzącym poprzez łamanie prawa oraz społecznie konstruktywnych norm i zasad do licznych negatywnych konsekwencji w różnych sferach życia ofiary.

LITERATURA

Anthony, T.M. (1994). Dlaczego samobójstwo i inne zagrożenia wieku dorastania.

Warszawa: Vacatio.

James, R.K., Gilliland, B.E. (2005). Strategie interwencji kryzysowej. Warszawa: PARPA.

Greenstone, J.L., Leviton, S.C. (2004). Interwencja kryzysowa. Gdańsk: GWP.

Hołyst, B. (1991). Przywróceni życiu. Warszawa: PWN.

Hołyst, B. (1997). Na granicy życia i śmierci. Warszawa: Wydawnictwo Cinderella Books.

Jarosz, M. (1997). Samobójstwa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Jarosz, M. (2004). Samobójstwa. Ucieczka przegranych. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN.

Kubacka-Jasiecka, D. (2010). Interwencja kryzysowa. Pomoc w kryzysach

psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne

Mellibruda J. (1994).

Pilecka, B. (2004). Kryzys psychologiczny. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego.

Płużek, Z. (1994). Psychologia pastoralna. Rozdział III: Samobójstwa. Kraków:

Ringel, E. (1992). Nerwica a samozniszczenie. Warszawa: PWN

Ringel, E. (). Samobójstwo.

King 2003,

Okun 2002,

Mellibruda 1994,

Brammer 1984

ELEMENTY INTERWENCJI KRYZYSOWEJ

37

ASD

Ostry

PTSD

Przewlekły PTSD (DESNOS)

PTSD o opóźnionym

początku

URAZ

0

1 m-c

3 m-c

6 m-c

osoba wspierająca osoba wspomagana

(związek empatyczny)

osoba pomagająca osoba wspomagana

(relacja pomagania)

metoda

psychoterapeuta pacjent

(związek terapeutyczny)

metoda

Rysunek 1. Przebieg Zespołu Stresu Pourazowego i Zespołu Ostrego Stresu

---