Wiedza o literaturze XIX wieku- opracowane pytania egzaminacyjne, kulturoznawstwo, semestr II


1.Forma ballady romantycznej

Forma ballady romantycznej wyróżnia się śpiewnością wiersza, nastrojowością, tajemniczością niejasno zarysowanych zdarzeń z interwencją złowrogich sił nadzmysłowych. Uwydatnieniu sensacyjności sprzyja konstrukcja narratora - zdziwionego światem - który przedstawia. Ballada była charakterystyczna dla epoki romantyzmu.

Cechy ballad romantycznych:

• ludowość (obecność ludu - mieszkańców wsi, symbolika ludowa),

• obecność postaci fantastycznych (nimf, rusałek, duchów),

• przysłowia ludowe, złote myśli, które kształtują moralnie ludzi,

• przyroda jako żywy bohater,

• język stylizowany na język ludowy (elementy mowy potocznej i gwary),

• cały tekst ma charakter zwykłej, ludowej opowieści,

• autor (utożsamiony z narratorem) solidaryzuje się z ludem (mieszkańcy wsi),

• synkretyzm rodzajowy - utwór łączy w sobie elementy epiki, liryki i dramatu

Ważna jest też obecność przyrody, bo:

• jest tłem dla wszystkich wydarzeń,

• tajemnicza, groźna i niesamowita, tworzy groźny nastrój,

• jest siłą sprawczą wydarzeń,

• jest surowym trybunałem osądzającym człowieka,

• stoi na straży wierności i lojalności, honoru i cnoty itp.,

• jest związana ze światem ludzkim.

1. Świat i bohater w gawędzie szlacheckiej.

Gawęda szlachecka przedstawiała wydarzenia i postacie z okresu historii Polski pomiędzy połową XVII a początkiem XIX wieku. Opowiadała o znanych postaciach tego okresu lub typowych elementach ówczesnego szlacheckiego życia, np. o sejmikach, szlacheckiej edukacji, sporach sąsiedzkich lub służbie wojskowej. Wydarzenia oświetlone były z perspektywy psychiki narratora typowego przedstawiciela środowiska szlacheckiego, zazwyczaj charakteryzującego się przywiązaniem do tradycji i etosu szlacheckiego, poglądami konserwatywnymi i niechęcią wobec tego, co zagraniczne i nowe.

Gawęda szlachecka:

• - opisuje środowisko szlacheckie, jego życie i obyczaje (biesiadowanie, rozrywki, sejmikowanie, sądownictwo)

• narratorem jest typowy przedstawiciel środowiska szlacheckiego, wyposażony jest w przeciętne cechy mentalne i szeroki wachlarz doświadczeń stanowych;

• zostaje uwydatniona sympatia narratora wobec opisywanego środowiska;

• występujące w postaci to przede wszystkim dzielni junacy, rycerze sarmaccy, magnaci;

• tematem opowieści jest XVIII wiek;

• stwarzanie wrażenia żywego przekazu pokoleniowego (dziadek mówił dziadkowi)

2. Balladowy kształt świata (u Mickiewicza)

Możliwość poznania koncepcji ówczesnego świata i człowieka. Romantyczna koncepcja świata polega na odrzuceniu poglądów, jakie były powszechne w oświeceniu. Koniec z rozumowym poznawaniem świata, z racjonalizmem. Romantyzm odwraca się od oświecenia o 180º. Teraz najważniejsza staje się sfera duchowa. W utworach pojawiają się motywy świata irracjonalnego. W balladach możemy je łatwo dostrzec.

Czytając ballady, często spotykamy się w nich z postaciami pochodzącymi z tej drugiej strony rzeczywistości - ze świata pozaziemskiego. Równie często możemy dostrzec osoby, które się z tymi zjawami komunikują. W romantyzmie głęboko wierzono w możliwość porozumiewania się z "tamtym" światem. Szczególne predyspozycje miały ku temu dzieci oraz poeci. Kolejną cechą romantycznej koncepcji świata i człowieka jest ogromna rola przyrody w romantyzmie. Przyroda - czyli wszystko to, co nas otacza, jest czymś ogromnym, czymś co nas przerasta. Jest to wyższa siła, której człowiek nigdy nie zdoła prześcignąć ani oswoić. Człowiek nie ma wpływu na przyrodę, ponieważ rządzi się ona swoimi własnymi prawami. Nie ma sensu próbować ją pokonać, ponieważ walka z nią obróci się przeciwko nam, a przyroda i tak wygra.
Otoczenie ma nadawać balladzie charakter tajemniczości i grozy, które w połączeniu ze światem irracjonalnym stworzą specyficzny baśniowy klimat jak na przykład w balladzie "Lilie":
Ważnym elementem świata przedstawionego w balladach jest ludowość. Mickiewicz często nawiązuje do podań i legend ludowych. W tym okresie od racjonalnego myślenia ważniejsze staje się słuchanie uczuć i własnego sumienia. Najważniejszym "autorytetem" są dla nich uczucia i przede wszystkim im wierzą. Jedną z cech ballad jest występek, którego dopuszcza się któryś z bohaterów, i kara za niego. Dużą moc ma modlitwa. Inną cechą, która również jest romantyczna dla romantycznego wizerunku świata i człowieka jest religijność, która się przejawia w częstym zwracaniu się bohaterów ballad do Boga. Jednym z ważniejszych motywów w balladach jest motyw nieszczęśliwej miłości.

2. Poetyka gawędy szlacheckiej

Henryk Rzewuski wpisał się na stałe do podręczników historii literatury jako twórca typowo polskiego gatunku wypowiedzi literackiej - gawędy szlacheckiej. Gawęda szlachecka to gatunek prozy epickiej, ściśle powiązany z tradycyjną kulturą szlachecką. Wyznaczniki gatunkowe gawędy można zawszeć w następujących punktach:

3. Bohater ballad (też tylko mickiewiczowskich)

Bohaterowie ballad są zwykle tragiczni: bądź nieszczęśliwie zakochani (jak Karusia w "Romantyczności") bądź to popełnili jakąś zbrodnię, nie mogą uniknąć przeznaczenia. Znamienną cechą wszystkich postaci występujących w balladach jest ich wiara w Boga, którą kierują się w życiu, bądź szukają u tej osoby pomocy; są też wyobcowani ze świata, który ich nie rozumie; targają nimi sprzeczne uczucia.Bohater romantyczny odznaczał się powtarzającym się zespołem cech: był samotny, chciał dokonać wielkich czynów i wierzył, iż sam wszystkiemu podoła, uważał się za jednostkę wybitną, jego los był tragiczny, stawał przed wyborami bez wyjścia, przeżył nieszczęśliwą miłość, przechodził metamorfozę. Każda postać wnosiła jednak coś nowego. Uważam, iż najciekawszym bo najbardziej odbiegającym od schematu był Jacek Soplica - w jego osobie typowe cechy romantycznego bohatera uległy przewartościowaniu. Nie wierzył w soja wyjątkowość i wybitność, umarł pogodzony ze światem i z samym sobą. Nie podążał drogą zdrady ani zbrodni. Pragnął przygotować Polaków do otwartej walki o słuszną sprawę.

3. Przestrzeń w powieści pozytywistycznej

Niekiedy wyróżnia się kolejne dwa rodzaje przestrzeni:

* Przestrzeń otwarta - to nadniemeńskie okolice , przyroda , natura , pola uprawne , miejsca pracy , ludzkiej aktywności

*Przestrzeń zamknięta


- dwory ziemiańskie - izolowane od wsi , życia ludu , ale kojarzone z pracą , gospodarowanie, to centrum powieściowego świata , dwory pełnią ważkie funkcje społeczne , kulturowe - także wobec otaczających je wsi

- salony lub ich namiastki - to panuje bezruch , próżniactwo , marazm . Najlepszym , zapewne nieco przerysowanym przykładem są pokoiki Emilii Korczyńskiej , także gabinety Teresy , Różyca , Kirły i Zygmunta . W tej przestrzeni ( rodzaj azylu , miejsce ucieczki od świata ) wszystko zamiera , popada w chorobę , stagnację i rozpad , stamtąd praktycznie nie ma ucieczki .

Te dwie przestrzenie często są ze sobą kontrastowo zestawiane : świetlista , otwarta i mieniąca się kolorami , pełna zapachów pól , lasów otwarta przestrzeń i pogrążone w wiecznym półmroku , zatęchłe , przesycone zapachem lekarstw , duszne pokoje .


4. Balladowy pejzaż

Ballady mają często źródła ludowe, dlatego też potykany w nich pejzaż jest obrazem krajobrazu wiejskiego. Częstym miejscem akcji jest las, jezioro lub droga. Ponieważ akcja ballady dzieje się na niewielkim obszarze przestrzeni pejzaż jest, więc kameralny, nie ma tam np. stepów, ogromnych puszczy. Pejzaż w balladach ma też za zadanie przygotowanie odpowiedniego nastroju. Elementy takie jak np. księżyc, puszczyk, sowa, stary kościół wprowadzają atmosferę tajemniczości i grozy.

4. Rola źródła historycznego w powieści historycznej

5. Forma dramatyczna II cz Dziadów

5. Gatunki pozytywizmu

Pozytywizm to domena prozy. To proza była najważniejsza i miała najwybitniejsze osiągnięcia. Poezja zeszła na drugi plan.

1)Powieść - ogólne cechy: utwór pisany prozą , dużych rozmiarów , o swobodnej kompozycji , często wielowątkowej , zróżnicowanej formie narracyjnej i nastawieniu poznawczym. Obejmuje problematykę społeczno-obyczajową i psychologiczną , zarówno współczesną , jak i historyczną.

- Powieść realistyczna. Świat pokazany jest jako wynik pogłębionej analizy psychologiczno - socjologicznej. Ukazuje prawdę o ówczesnym świecie. Świat ukazany jest najczęściej po wielkich przemianach społecznych i politycznych , po których następuje okres stabilizacji. Jest tu rzeczywistość , w której kształtowały się zręby nowej cywilizacji , choć świeża jest jeszcze pamięć wcześniejszych wstrząsów. W takim świecie spotykają się przedstawiciele różnych klas i orientacji politycznych. Typowy bohater powieści realistycznej to osobowość silna i przedsiębiorcza , mocno osadzona w epoce i zazwyczaj działająca na styku dwóch światów- odchodzącego feudalizmu i rodzącego się kapitalizmu. Bohater bywa postacią nowoczesną , wyzwalającą się z presji dawnych stanowych przywilejów. Jest postacią o niezwykłym charakterze i psychice . Posiada duże intelektualne możliwości i wolę działania , nie musi być jednoznaczny pod względem moralnym. Akcja utworu jest prawdopodobna , brak fantastyki. Bohaterami są ludzie "z krwi i kości" .Kolejną cechą jest realizm szczegółu - dokładne opisy i relacje. Czas akcji także dokładnie określony. Całą fabułą jest prawdopodobna i realna, rzeczywistość przedstawiona fotograficznie , jest jakby zwierciadłem.

- Powieść tendencyjna. Głosi prymat celów dydaktycznych i utylitarnych. Służy realizacji haseł pozytywizmu np: pracy u podstaw , pracy organicznej , równouprawnienia i.t.d. Pierwiastki ideowo - programowe dominują fabułę. Celem takiej powieści jest udowodnienie z góry założonej tezy. Propagowanie haseł epoki realizowane jest przez ukazanie postaci podzielonych na dobre i złe(czarno-białe) lub pokazanie ,iż ci bohaterowie , którzy realizują te hasła są szczęśliwi , a ci co nie są pozytywistami przegrywają swoje życie.

- Powieść historyczna(patrz pyt.44)

2) Nowela - wywodzi się od renesansowego twórcy G.Boccaccia i jego "Dekameronu" (zbioru 100 nowel).Klasyczna nowela jest utworem krótkim , prozatorskim , o wyrazistej fabule i zredukowanym do minimum komentarzu.Brak jest lub nikłe są wątki poboczne , mała ilość bohaterów.Wydarzenia biegną do punktu kulminacyjnego , który przynosi rozwiązanie konfliktu , po czym następuje pointa. Często występuje ograniczenie czasowe. Kolejne cechy to kontrast , gradacja(narastanie napięcia) , powtórzenie(dialog pana Tomasza ze stróżem w Katarynce) , czasami inwersja czasowa(Kamizelka).Cechą noweli klasycznej jest także teoria sokoła - czyli obecność głównego motywu, który przewija się przez kolejne etapy fabuły , odgrywa kluczową rolę i z reguły znajduje się w tytule(nazwa pochodzi od jednej z noweli Boccaccia "Sokół").
Opowiadanie - nie przestrzega zasad noweli klasycznej. Często narratorem jest postać utworu , bezpośredni obserwator lub uczestnik wydarzeń. Kompozycja jest luźna , narrator jest subiektywny(dygresje , komentarze , oceny).Opowiadanie łączy związek z gatunkami paraliterackimi jak pamiętnik czy list , gawęda. Jednak swoją strukturą fabularną zbliżona jest do krótkiej powieści.

3) Publicystyka - bardzo rozwinięta w epoce pozytywizmu. Pisarze często nie mogli pozwolić sobie na życie wyłącznie z twórczości literackiej , i poza kontaktem z czytelnikiem dawała ona korzyści materialne.

- Reportaż. Forma dziennikarska. Wyrósł z tradycji relacji z podróży. Opierał się na faktach bezpośrednio poznanych , realnych lub udokumentowanych w sposób wiarygodny przez narratora - reportera. Cechowała go aktualność , konkretność, przedstawianie zjawisk w danym miejscu i czasie .Reporter to najczęściej uczestnik i świadek wydarzeń , czynnik obserwacji ,z której wyciąga wnioski , dominuje w tekście. W gatunku mogą przeważać ujęcia sprawozdawcze lub unaoczniające , skupione na wybranym wydarzeniu. Istotną funkcję pełnił opis. Przykład: "Listy z podróży do Ameryki" Sienkiewicza.

- Felieton. Krótki artykuł o luźnej kompozycji , swobodnie łączący różne tematy , nastawiony na kontakt z czytelnikiem. Cechowała go lekkość stylu , komizm , elementy parodystyczne , anegdotyczne i satyryczne. W pozytywizmie przypisywano felietonowi nie tylko cechy rozrywkowe , ale także dydaktyczne i poznawcze. Przykłady: "Kroniki" B. Prusa , cykle "Bez tytułu" i "Chwila obecna" H. Sienkiewicz , "Liberum veto" A. Świętochowskiego.

- Artykuły programowi i eseje - podejmują problematykę społeczną , popularyzują program i polemikę z przeciwnikami ideowymi. Przykłady: "My i Wy" A. Świętochowskiego , cykl artykułów "Pozytywizm i pozytywiści" Piotra Chmielowskiego , "Kilka słów o kobietach","O Żydach i kwestii żydowskiej","Kilka uwag nad powieścią" Orzeszkowej oraz "Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa" B. Prusa.

Realizm - pojmowany jako zasada prawdziwego i wiernego odtwarzania rzeczywistości w sztuce. Wypełnia epokę między romantyzmem a naturalizmem. W literaturze typowy dla epiki (patrz powieść realistyczna).Ma realnie i wiernie, wręcz fotograficznie odzwierciedlać życie człowieka w jego środowisku. Patrzą na świat z perspektywy przeciętnego odbiorcy , chcą odkryć prawa rządzące rzeczywistością(cechy poznawcze).Dążenie do uszczegółowienia i indywidualizacji obrazu. U podstaw realizmu leży przekonanie twórców o poznawalności świata i istnieniu praw , które rządzą społeczeństwem.

6. Forma artystyczna IV cz. Dziadów.

Zjawisko mieszania cech rodzajowych nazywamy synkretyzmem rodzajowym i jest ono efektem zmiany stosunku podmiotu literackiego do świata przedstawionego, czyli jego jakby wewnętrznych przeobrażeń, wskutek czego zanika jednorodność zasad konstrukcyjnych utworu i dochodzi do jego silnego zróżnicowania stylistycznego.

Da Dziadów można zastosować pojęcie synkretyzmu gatunkowego. W tekście utworu pojawiają się elementy charakterystyczne dla różnych gatunków.

Dzieło Mickiewicza określane jako dramat , jest w pewnej mierze odwołaniem się do tragedii greckiej, zaś- z drugiej strony- wprowadza elementy nowatorskie, charakterystyczne dla dramatu romantycznego. II i IV część Dziadów realizuję zasadę trzech jedności klasycznych: czasu, miejsca i akcji. W części Iv wypełnionej refleksjami o nieszczęśliwej miłości Gustawa, można odnaleźć partie opisowe, refleksyjne, o charakterze epickim (dłuższe wypowiedzi Pustelnika, monologi), przeplatane lirycznymi westchnieniami do ukochanej ubranymi w żartobliwe apostrofy, obfitującymi w porównania i epitety. Tekst jest tyle samo zmetaforyzowany i liryczny, co epicki a przy tym nie traci podziału na role i zachowuje swój dramatyczny charakter.

W dziadach pojawiają się także cytaty. Oprócz upodobania przez Mickiewicza do umieszczania przed tekstem motta, warto wspomnieć, że i owe magiczne zaklęcia a także fragmenty Ody do młodości i piosenek ludowych prezentowane są przez Gustawa cytatami.

Analiza wiersza utworu prowadzi do wniosku, że jest on pod tym względem niejednorodny. Ten świadomy chaos weryfikacyjny współtworzy nastrój dzieła. Zróżnicowanie dotyczy przede wszystkim części IV i III. Poszarpana rytmicznie relacja Gustawa o jego życiu i stanie ducha pozwala spojrzeć na tę postać jako skomplikowaną wewnętrznie, pełną obaw i rozterek oraz głęboko przeżywającą swoje problemy.

6. Wizje społeczeństwa w literaturze XIX wieku.

Na przykładzie Lalki

Prus w Lalce dał obraz niemal wszystkich warstw społecznych, a więc arystokracji, inteligencji polskiej i żydowskiej, zdeklarowanej szlachty, mieszczaństwa i nizin społecznych. Wnikliwość realisty umożliwiła mu dotarcie do prawdy o problemach epoki i ludziach stanowiących obiekt pisarskiej penetracji.

Arystokracja wiedzie próżniaczy styl życia. Czas wypełniają jej rauty, podróże, wizyty w teatrze itd. Jej przedstawiciele trwonią przy tym pieniądze, często żyjąc ponad stan. Z licznych podróży przywożą najgorsze nawyki. To ludzie bez woli i umiejętności prowadzenia interesów.

Jednocześnie od społeczeństwa odgrodzili się bastionem konwenansów i przesądów stanowych . O wartości człowieka w tym świecie decyduje urodzenie i pieniądze. W ich świecie panuje obłuda i zakłamanie. Nawet działalność filantropijna nie jest podyktowana potrzeba serca a jedynie chęcią błyszczenia wśród ludzi i utrzymywania kontaktów towarzyskich.

Niepokojące jest zwłaszcza to, że negatywne wzorce zachowań przejmowane są przez inne warstwy społeczne, mające pewien kontakt z arystokracją. Tęsknie tu ku niej spogląda mieszczaństwo. Jemu również brakuje inicjatywy i energii. Każdy przykład rzutkości, przedsiębiorczości wybitniejszej jednostki uważany jest w tym środowisku za przykład szaleństwa, przedsięwzięcie z góry skazane na niepowodzenie. Wśród polskich mieszczan panuje przekonanie, że Polacy nie są zdolni do organizacji życia gospodarczego. Na dodatek mieszczaństwo polskie nie lubi pracować.

Dlatego w życiu społecznym dystansują ich Żydzi. Wprawdzie mają oni swoje wady (chciwość, dążenie do celu za wszelką cenę, bezwzględność wobec słabych, bezczelność), ale przede wszystkich to ludzie energiczni, pracowici, oszczędni, i konsekwentni w działaniu. Mają również poczucie narodowej spójni.

Szlachta polska jest nośnikiem tych samych postaw i zachowań co arystokracja. Po stracie zmieni zupełnie nie potrafi się przystosować się do nowych warunków życia. Ojciec Wokulskiego uosabia wszystkie nałogi braci szlacheckiej: ocenia ludzi według urodzenia i majątku, pogardza wiedzą, nie znosi pracy i ma skłonności do pieniactwa. Po utracie majątku urywa mu się kontakt z własnym środowiskiem, nie potrafi zorganizować sobie życia.

Na tym tle korzystnie jako warstwa społeczna reprezentuje się tylko lud. Nie on jednak decyduje o jakości społeczeństwa. To z jego nędzy żyją próżnicy i geszefciarze. Są wśród nich ludzie o dużej wrażliwości moralnej.

Uzupełnieniem obrazu społeczeństwa jest świat nędzarzy z Powiela. Wyglądają oni nie jak ludzie tylko „jak widma ukrytych tutaj chorób, które odziały się w wykopane w tym miejscu szmaty.”

7. Romantyczna antropologia w IV cz. Dziadów (???)

7. Powieść tendencyjna.

Między rokiem 1870 i 1880 w literaturze dominował nurt tendencyjny. Cechował go schematyzm, który najpełniej prezentują pierwsze nowele Orzeszkowej, Bałuckiego i Sienkiewicza. Pierwszoplanowym założeniem i zadaniem literatury tendencyjnej było upowszechnianie określonych idei społecznych oraz politycznych. Utwory tendencyjne oceniały przedstawianą rzeczywistość, apelowały do czytelnika i pouczały jak należy żyć i jakimi ideami się kierować. Prezentowała uproszczony obraz świata i miała nastawienie propagandowe. Na świadomość odbiorców oddziaływano poprzez rozbudowane komentarze narratora, interpretującego i oceniającego postępowanie bohaterów, wprowadzanie elementów o charakterze publicystycznym. Świat widziano w dwóch kolorach - czarnym i białym, dlatego także bohaterowie byli albo zdecydowanie dobrzy, albo źli (fabrykanci, rzemieślnicy, nauczyciele, inżynierowie byli dobrzy, zaś próżniacza szlachta i arystokracja była zła). Przesłanie poszczególnych utworów było proste w odbiorze i jednoznaczne.

Nowela była gatunkiem, który wcześniej niż inne osiągnął w literaturze polskiej poziom europejski. Noweliści polscy podjęli wówczas trud literackiego eksperymentu. Początkowo jej autorzy korzystali z tradycyjnych schematów, wzbogaconych składnikami ideowego programu. Stąd fabuły nowelistyczne miały charakter tendencyjnie uformowanego pozytywistycznego przykładu. Z drugiej strony kształtowała się norma potocznego i komunikatywnego stylu. Problematyka nowel nabiera cechy tendencyjnego ujmowania problemów podjętych już wcześniej przez publicystykę - aktualność i obowiązek interwencyjności. Tendencyjność z czasem zanika, świat przedstawiony staje się skomplikowany i niejednoznaczny, a jego ujęcie realistyczne.

Wartości utylitarne i dydaktyczne literatury tendencyjnej dominowały nad artystycznymi. Dopiero około roku 1880 stwierdzono, że takie przedstawianie świata służy niejednokrotnie grafomaństwu.

8. Model świata w Dziadach wileńskich.

Prolog wprowadza odbiorcę w charakterystyczną strukturę świata przedstawionego w dramacie, którego akcja rozgrywa się jednocześnie na dwóch płaszczyznach: realnej i metafizycznej. Terenem przenikania się tych dwóch światów są marzenia senne, charakteryzujące się lirycznym obrazowaniem. Istotną rolę odgrywają również widzenia. Stanowią one część życia duszy ludzkiej oraz dają możliwość kontaktu z wymiarem pozarzeczywistym, z bytami spirytualnymi. Jest to „świat cichy, głuchy i tajemniczy”. W życie bohaterów ingerują siły nadprzyrodzone, które są zaangażowane w walkę o ludzką duszę.

8. Rozwój powieści historycznej.


W czasach pozytywizmu powstała także powieść historyczna, co łączyć można z kryzysem światopoglądowym epoki poszukującej wzorców osobowych, z rozczarowaniem ideami głoszonymi przez „młodych” (literatura winna podejmować głównie problematykę współczesną). Wszechwiedzący narrator i wyraziście zarysowany układ fabularny miał dostarczyć czytelnikom rozrywki opartej na respektowaniu prawdy historycznej (historię była traktowana jako przedakcja teraźniejszości), prezentowaniu rzeczywistych wydarzeń, w które wplecieni byli bohaterowie udokumentowani i fikcyjni, posługujący się zarchaizowanym językiem. Uprawiali ją Bolesław Prus (Faraon), Józef Ignacy Kraszewski (Stara baśń) czy Henryk Sienkiewicz (Trylogia).

Proza historyczna występowała w dwóch zasadniczych odmianach gatunkowych . W pierwszej z nich, którą umownie można nazwać walterskotowską, trzon fabularny tworzą losy bohaterów fikcyjnych, ale nie wykraczające poza prawdopodobieństwo psychologiczno- kulturowe, co więcej wtopione w tło obyczajowości codziennej i typowej. Dopiero na planie dalszym, mniej lub bardziej rozbudowanym pojawiają się postaci i wydarzenia historyczne. Na ogół przestrzegano przy tym zasady, że zdarzeniowość fikcjonalna jest uzależniona od historii, ale sama nie powinna na nią wpływać w sposób decydujący.

Druga odmiana to powieść traktująca przeważnie o postaciach i wydarzeniach historycznych, na podstawie źródeł i świadectw współczesnych i w sposób zgodny z ustaleniami nauki. Ze względu na pewne ułatwienia techniczne oraz atrakcyjność kulturową wprowadzono także i do tych powieści postacie fikcyjne, często w roli pomocników, powierników i obserwatorów.

Między scharakteryzowanymi tu odmianami znajdują się oczywiście formy pośrednie, w których oba układy- historyczny i fikcjonalny- występują w stanie względnej równowagi. Wszędzie gospodaruje najczęściej narrator wszechwiedzący, który stara się odtworzyć przeszłość w jej swoistej i minionej niepowtarzalności, a jednocześnie spełnia rolę przewodnika udostępniającego i objaśniającego odległe pojęcia i wydarzenia zaś interpretuje i wartościuje z perspektywy wieku XIX.

9. Romantyczna fantastyka.

Fantastyka była kolejnym tematem i motywem literatury romantycznej. Widać ją na trzech płaszczyznach utworu: czasu (akcja rozgrywa się często w nocy, kiedy jest ciemno i czytelnik boi się tego, co przeczyta w kolejnym zdaniu), miejsca (zazwyczaj fabuła toczy się w miejscach odludnych, pustynnych) i postaci (bohaterowie często są bez biografii, którą autor ujawnia stopniowo, np. Konrad Wallenrod Mickiewicza czy Giaur Byrona).


Wszystkie nadprzyrodzone, niezwykłe zjawiska i istoty inspirowały twórców, oczarowanych światem kreowanym przez Williama Szekspira (w romantyzmie istniał szekspiryzm, czyli fascynacja dziełami Anglika) do pisania kolejnych opowieści o duchach czy czarownicach, Tajemniczość jest częstym elementem w literaturze tej epoki, a wyobraźnia ulega gloryfikacji, stając się często niejako prawdziwą rzeczywistością.

Przykładami dzieł posiadających pierwiastki fantastyczne są Ballady i romanse Adama Mickiewicza, Balladyna czy Kordian Juliusza Słowackiego, a także Król Olch Goethego.

9. Epopeiczność Pana Tadeusza.

Tradycje gatunkowe eposu sięgają czasów antyku, gdzie najdoskonalszy wzorzec znalazły w twórczości Homera. Ponownie królował ona wyraźnie w klasycyzmie - dlatego też znany był młodemu Mickiewiczowi, wielbicielowi poezji spod znaku „Sofiówki” S. Trembeckiego. Epopeja ma formę niezwykle zrygoryzowanego wewnętrznie poematu, mówiącego o losach niezwykłego bohatera w kontekście losów zbiorowości, na tle ważnych, przełomowych dla niej wydarzeń. Utwór z tego gatunku rozpoczynał się wzniosłą inwokacją, będącą najczęściej zwrotem do Muzy z prośbą o natchnienie. Pojawienie się bogów, co więcej, ich ingerencja w sprawy ludzkie była również charakterystyczną cechą eposu.

Gatunek ten ewoluował jednak znacznie od czasów antycznych, jak nie trudno się domyśleć, najbardziej zmienił się w romantyzmie. Poza wieloma wspólnymi cechami, tyczącymi się zwłaszcza budowy poematu, mamy także różnice w stosunku do wzorca klasycznego. Przede wszystkim to, co pozwoliło nazwać poemat polska epopeją narodową, czyli obecność pierwiastków rodzimych. Tym samym jednak nie mamy tu przenikania się i ingerowania świata nadprzyrodzonego w to, co się dzieje w Soplicowie. Jest to zasadnicza różnica.

Narodowy charakter eposu zasadza się na podejmowanej tematyce, a zwłaszcza rozwijaniu wątku dawności i portretowaniu szlachty. Zaś jego drugie określenie, tzn. romantyczny, odnosi się do cech charakterystycznych dla poetyki tej epoki i, w sposób oczywisty do daty powstania. Najbardziej znamionujące cechy romantyczne to wystąpienie takiego wzorca bohatera ( Ks. Robak) i czerpanie opowieści i tradycji z ludowego kosmosu. Również w formie przejawiają się pierwiastki romantyczne - chodzi tu głównie o język i styl wypowiedzi narratora, który w klasycznym eposie był podniosły i patetyczny. Tutaj również czasami tak jest, ale nie da się w ten sposób określić większości partii gawędziarskich czy humorystycznych, licznie występujących w utworze.

Należy jednak podkreślić, że więcej niż różnic w zestawieniu z klasycznym eposem, jest podobieństw - gdyby tak nie było nie można by określać pana Tadeusza mianem epopei. Są one jednak indywidualnie, nieraz bardzo nowatorsko opracowane przez Mickiewicza. Przede wszystkim forma: poemat zapisany został polskim heksametrem, czyli 13-zgłoskowcem ze średniówka po siódmej sylabie. Dalej: inwokacja - opracowana w duchu polskiej specyfiki, ale realizująca wzorzec klasyczny. Wyraźnie widoczna jest przełomowość momentu dziejów Polski, w której zmienia się ustrój społeczny - dawny szlachecki świat odchodzi w zapomnienie, opisany przez Mickiewicza w krańcowym momencie jest „ostatnim” obrazem czasów nieuchronnie minionych. Również kwestia wojny z Rosja może stanowić przełom w historii naszego kraju, gdyż być może doprowadzi do odzyskania niepodległości. Wszystko to opowiada nam w większości partii wszechwiedzący narrator, nie szczędząc przy tym, znamiennych dla eposu, rozbudowanych, kunsztownych porównań

10. Forma powieści poetyckiej.

Powieść poetycka to gatunek wywodzący się z literatury angielskiej. Za prekursora tej formy literackiej wypowiedzi uznaje się Waltera Scotta. Jego utwory o tematyce historycznej (m.in. Pieśń ostatniego minstrela, Pani jeziora ) zyskały niezwykłą popularność na początku XIX wieku, wywierając tym samy olbrzymi wpływ na literaturę europejską. Jednak ostatecznie to George Byron stworzył wzór gatunkowy powieści poetyckiej, w takich utworach jak Giaur, Korsarz, Narzeczona z Abydos, Oblężenie Koryntu, Więzień Chillonu. Zasługi Byrona dla powieści poetyckiej to:

W Polsce teksty Byrona tłumaczyli Antoni Edward Odyniec oraz Adam Mickiewicz.

Cechy gatunkowe powieści poetyckiej:

Najważniejsze polskie powieści poetyckie doby romantycznej:

Powieść poetycka podobnie jak poemat dygresyjny to gatunek silnie związany z epoką romantyzmu, poza jego granicami stracił możliwość rozwoju. Kolejne próby wskrzeszania tej formy wypowiedzi wyraźnie miały charakter epigoński lub były nastawione na stylizację artystyczną.

10. Motywy chrześcijańskie w poezji Norwida. Ania-pomocy

11. Narracja powieści poetyckiej.

Sposób prowadzenia narracji w powieści poetyckiej wskazuje na jej opozycyjność wobec dawnej epiki i na świadome nowatorstwo. Jest to nie tylko narracja zbudowana kunsztownie, eliminująca lub ograniczająca retoryczność, lecz dbała o wierność związaną ze społeczną kondycją postaci, prawdą psychologiczną, stanami uczuciowymi bohaterów i kolorytem chwili. Stąd np. w "Marii" pojawiło się tak znaczne zróżnicowanie wypowiedzi poszczególnych postaci: u Miecznika - pewna kolokwialność, maksymy starego żołnierza, u Marii - sentymentalna czułość.
Znaczącą nowością w narracji powieści poetyckiej jest tzw. mowa pozornie zależna, będąca wypowiedzią narratora, wszakże zbliżoną do cech wypowiedzi bohatera, jego indywidualnych właściwości i charakterystycznego dla niego punktu widzenia. Dzięki mowie pozornie zależnej narrator traci swoje cechy autorytatywne. Powieść poetycka zaczynała więc już w sferze narracji rozbijać jednolitą wizję świata i człowieka, panującą w epice klasycystycznej oraz konstrukcję wypowiedzi opartą na autorytecie narratora (narracja w trzeciej osobie). Dzięki temu stała się otwarta na alianse z innymi gatunkami, przede wszystkim z liryką i dramatem. Liryzacja wypowiedzi jest widoczna nie tylko w przytoczeniach (wypowiedź Pacholęcia w "Marii" to niemal wyodrębniony liryk), ale również w wypowiedziach utrzymanych w mowie pozornie zależnej, jak rozmyślania bohaterów, opisy krajobrazu podporządkowane tonacji uczuciowej postaci literackich oraz filozoficzno-emocjonalnej aurze całego utworu. Dzięki temu pejzaż w powieści poetyckiej przestaje być zobiektywizowanym opisem, a staje się tzw. pejzażem mentalnym - projekcją stanów duchowych powiązaną z całością sensów w utworze. Ów pejzaż mentalny odgrywa doniosłą rolę zwłaszcza w "Marii" i "Zamku kaniowskim". W "Marii" dominuje pejzaż stepowy pojęty jako synonim pustki, smutku i tęsknoty, a taka jest emocjonalne przestrzeń wyobrażonej w poemacie Ukrainy ("I pusto - smutno - tęskno w bujnej Ukrainie"). W "Zamku kaniowskim" przeważa jesienny pejzaż nocny, widmowy i groźny, zinstrumentowany muzycznie przez wycie wichru, dysharmoniczne dźwięki (skrzypienie szubienicy, jęki puszczyków), stanowiące zapowiedź grozy wydarzeń i współkomponent nastrojowości dobrze współistniejącej ze stanami psychicznymi bohaterów. Dramatyzacja w powieści poetyckiej polega na wprowadzeniu dialogu lub wypowiedzi zbudowanych na podobieństwo dialogu. W przykłady obu zabiegów obfituje "Maria". Dialogiem wprost jest rozmowa Miecznika z kozakiem wojewody: "Czy masz pismo?" - "Jest, Panie…". Natomiast wiele scen, zwłaszcza Miecznika z córką, opartych na przytoczeniu wypowiedzi to również dialog, tyle, że zamaskowany. Powieść poetycka nie tylko wchłaniała właściwości innych gatunków, ale także z dużą swobodą traktowała wewnętrzne rygory kompozycyjne, pozostawiając celowo luki w narracji, niejasności, niedopowiedzenia np. w przebiegu wydarzeń lub w losach bohaterów.

11. Kobieta i dziecko w romantyzmie.

Dziecko:

„Król Olch” - J.W. Goethe opisuje nocną wyprawę ojca z dzieckiem przez ciemny las. Dziecko w gorączce widzi Króla Olch, postać z baśni germańskich, który nawołuje je do siebie. Przerażony chłopiec umiera ze strachu.

”Dziady” cz. II- Adam Mickiewicz do kategorii duchów lekkich, zalicza postaci dwojga dzieci: Józia i Rózi. Występują one jako trzepoczące skrzydełkami aniołki, ale nie mogą dostać się do nieba, pozostają w czyśćcu, gdzie trwają w nudzie, trwodze o to, czy znajdą się w niebie. Niebo jest przed nimi zamknięte, bowiem ich życie było zbyt łatwe, upływało na zabawach, pod troskliwą opieką matki. Nie zaznawszy ziemskiej goryczy, nie mogą poznać niebiańskiego pokoju, szczęścia.

„Pan Tadeusz” - A. Mickiewicz wspominając na emigracji swoje rodzinne strony, akcję swej epopei umieszcza w Soplicowie. Ukazuje je Mickiewicz jako arkadię, symbol szczęścia lat dziecinnych i utraconej ojczyzny. Stanowi ono ostoję polskości, dawnych obyczajów i tradycji szlacheckich. Ten wyidealizowany obraz powstał z tęsknoty za beztroską lat dziecinnych spędzonych w rodzinnym domu na nowogródczyźnie. Jako sielanka przedstawione jest dzieciństwo dorastającej Zosi, wnuczki Stolnika Horeszki, wychowującej się pod troskliwym okiem Telimeny. Zosia zajmowała się karmieniem ptactwa, przebieranie się w dziewczęce sukienki, zabawa z dziećmi i elementarna edukacja.

Kobieta:

Główne typy postaci kobiecych ukazujących się w utworach epoki Romantyzmu:


1) Postać kobiety - kochanki, doprowadzającej mężczyznę do obłędu

- Dziady ŕ ukochana Gustawa. IV część Dziadów Adama Mickiewicza to wielki monolog o stracie ukochanej, w którym Gustaw opisuje dzieje swej nieszczęśliwej miłości. Pokochał kobietę, która go zdradziła wybierając na męża bogatego kandydata, rezygnując z miłości. Gustaw sam przyznaje, że nie składała mu żadnych obietnic, nie jest więc winna zdrady w sensie dosłownym. Jej winą jest przede wszystkim odrzucenie miłości, co według wierzeń ludowych jest zbrodnią godną najcięższej kary. Za takie właśnie przewinienie ukarana jest dusza Zosi z II części Dziadów, która błąka się wśród żywych, nie mogąc znaleźć spokoju ani wytchnienia.

- Kordian ŕ jak przystało na bohatera romantycznego Kordian przeżywa też nieszczęśliwą miłość do starszej od siebie Laury. Dziewczyna nie traktuje uczucia Kordiana zbyt poważnie, chociaż łaskawie przyjmuje jego hołdy. Nieodwzajemniona miłość, poczucie życiowej pustki, brak celu i sensu życia doprowadza Kordiana do próby samobójczej śmierci.

- Cierpienia Młodego Wertera ŕ niedościgniony ideał kobiety pod postacią Lotty. celem Wertera są przede wszystkim silne uczucia i namiętności. Tylko pełnia uczucia jest realizacją pełni człowieczeństwa, a więc czymś za co warto zapłacić najwyższą cenę. W ostatnim liście do Lotty Werter pisze: „Jestem gotów, Lotto! Nie wzdrygam się ująć zimnego, strasznego kielicha, z którego mam wypić odurzenie śmierci! Tyś mi go podała (...). Tak wypełniły się wszystkie życzenia i nadzieje mojego życia!” Słowa te dopuszczeją interpretację, że dzięki

Lotcie uczucie Wertera osiąga wymiar siły absolutnej, łączącej jednym węzłem życie ze śmiercią.



2) Wiernej i odwzajemniającej uczucie mężczyzny:

- Konrad Wallenrod ŕ Aldona, poświęca się dla Konrada, porzucając dotychczasowe życie i żyjąc odtąd jak pustelnica w wieży malborskiego klasztoru.

- Nie - Boska komedia ŕ Maria, żona hrabiego Henryka, który przeżywa poetyckie uniesienia, próbuje realizować swoje wyobrażenia o życiu, nie zwracając uwagi na uczucia żony. A Maria chce za wszelką cenę być blisko męża, pragnie uczestniczyć w jego poczynaniach. Efektem jest choroba psychiczna, a w konsekwencji śmierć. Zanim to jednak nastąpiło, nieszczęsna kobieta cierpiała w osamotnieniu, bez żadnego wsparcia ze strony człowieka, który ją na to skazał. Jednak pomimo zdrady męża pozostała mu wierna i pełna uczuć, a nawet poświęciła siebie i Orcia, by Henryk ich zaakceptował.


3) Uwodzicielka:

- Nie - Boska komedia ŕ wyniesienie romantycznej miłości ponad wszelkie obowiązki, odrzucenie konwencji i więzów społecznych w imię namiętności zostało pokazane w części I w powiązaniu z postacią Dziewicy - trupa. Ukazująca się hrabiemu kochanka kusi go złudzeniem wyzwolenia się z prozy życia, ucieczką od rzeczywistości, zatraceniem się w marzycielstwie, kontemplacji piękna i wzniosłości.

- Kordian ŕ Wioletta, piękna Włoszka, która Kordiana z powodu sznura pereł, który jej darował. Przyrzekała mu miłość i całkowite oddanie, ale kiedy dowiaduje się, że Kordian jest bankrutem, przegrywającym w karty nie tylko zamek ojców, ale jej własne klejnoty, odrywa swe prawdziwe oblicze

4) Bojowniczka o ojczyznę:

- Grażyna ŕ Adam Mickiewicz w tym utworze zaprezentował nowy w literaturze typ bohaterki. Przeciwstawił się tym samym dotychczasowym wyobrażeniom o kobiecie jako istocie delikatnej, wrażliwej i słabej, szczególnie rozpowszechnionym w okresie

sentymentalizmu.

Kobieta w Romantyzmie to także niewinna dusza orędująca u Boga. Taką jest Ewa z III części Dziadów Adama Mickiewicza. Uduchowiona dziewica, której modlitwa i niewinność ocalają Konrada, wyrywając go z mocy szatańskich.

Jednak kobieta w twórczości romantyków nie zawsze była ucieleśnieniem dobra i cnót duchowych. Najlepszym przykładem jest Balladyna - postać odbiegająca od czystych i niewinnych bohaterek romantycznych. Balladyna jest zachłanna, żądna władzy i zdeterminowana, by zdobyć ją za wszelką cenę. Podczas popełniania kolejnych haniebnych czynów zachowuję się tak, jakby nie istniały żadne normy moralne, ani sumienie, ani Bóg. I za tę pychę zostaje ostatecznie ukarana.

12. Bohater powieści poetyckiej.

12.Heglizm w Nie-Boskiej komedii.

13. Zjawisko ironii w poezji romantycznej.

Ironia romantyczna, artystyczna, nie związana z działaniami bohaterów (ironia losu, ironia tragiczna), lecz określa postawę artysty. Odwracanie się sensów w trakcie wypowiedzi. Zakłada ona dystans do siebie i własnego dzieła. Autor gra ze stworzonym przez siebie sensem utworu, rozbijając go. Jest to ujawnienie twórczego chaosu, ciągłej ruchliwości natury, jej zmienności.

Słowacki - ironia sokratyczna, romantyczna „Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu”, „Grób Agamemnona” - walka o swoje „ja”, swoją podmiotowość.

„Beniowski” konstrukcja fragmentaryczna służy do budowania „ja”, wielostrumieniowość tekstu, rozgałęzianie dygresji - tworzenie wewnętrznego obrazu autora.

Autoironia („Beniowski”) - autor stoi ponad sobą samym. Podważa konwencje, język, śmieje się ze swojego tworzenia - kryzys podmiotu ale i świata - środek, by dojść do prawdy - zdzieranie masek, strumień metamorfoz.

13. Bohaterowie powieści historycznej.

Bohaterowie są czynni, zdecydowani, w swym postępowaniu najczęściej kierują się emocjami. Często w ich postępkach i wypowiedziach ujawniają się oceny sprzeczne, skłócone ze sobą.

Pozytywni bohaterowie Potopu (Kmicic, Wołodyjowski, Skrzetuski), charakteryzują się siła i sprawnością fizyczną, uświetnia ich poza tym heroizm moralny, wierność wobec obowiązku i honoru, zwycięstwo nad samym sobą, miłość ojczyzny. Bohaterowie negatywni w powieści Sienkiewicza często są również indywidualnościami, nieraz budzą u czytelnika współczucie.

14. Groteska w romantyzmie.

(Malczewski, Hugo) radykalniejszy model u Słowackiego - dostrzeżenie, że w jakimś obrazie świata pojawia się świat inny, obcy, ohydny (maski w „Marii”), zderzenie piękna z brzydotą i innych przeciwności jest niepokojące, jest ważnym środkiem, kategorią estetyczną.

U Słowackiego przekształcenie rzeczywistości w coś strasznego (Kordian - scena imaginacji: ściany, dekoracje fantastycznie zmieniają się w coś strasznego, niezwykłego - trumny, węże, twarze, oczy).

Obrazy „Balladyna” dwa przedstawienia malin.

„Piast i Dantyszek” - problem ciała, śmierci.

14. Bohater powieści dojrzałego realizmu.

Pojawiają się przedstawiciele wszelkich grup społecznych i zawodowych, poszerzenie galerii postaci w stosunku do poprzedniego okresu. Arystokracja, szlachta ziemiańska, drobna szlachta, mieszczanie, postacie z ludu, lud miejsku, czasami lekarz, naukowiec, środowisko inteligenckiej młodzieży, Żydzi, niemieccy koloniści, ale brak Rosjan.

Wartościowanie bohaterów zależy od konstrukcyjnej roli postaci:

1. związek z ideą patriotyczną - pozytywni bohaterowie posiadają powstańczą przeszłość (mowa ezopowa) albo służą krajowi swoja praca dla ogółu. Postaci ujemne - cechy kosmopolityczne, stąd wyraźną rolę w kreacji bohatera pełnił życiorys;

2.  stosunek do pracy - pozytywni bohaterowie rzetelnie i ofiarnie pracują, negatywni to próżniacy;

3.  miejsce w społeczeństwie dzielącym się na krzywdzących i krzywdzonych - postać człowieka cierpiącego, skazanego przez układy społeczne na ponoszenie klęsk życiowych, zostaje waloryzowana coraz bardziej dodatnio; osoba przyczyniająca się do krzywdy innych - ujemnie.

W charakterystyce bohaterów coraz większą rolą odgrywają ich czyny i opinie pozostałych bohaterów. Postaci dodatnie powieści lat 80. często ponoszą klęskę, są tym samym bardziej ludzkie.

Ukazywanie psychiki bohatera:

1. za pomocą prezentowania zewnętrznego opisu postaci, np. odzwierciedlenia stanu psychicznego przez posłużenie się opisem jego fizjonomii (rysy twarzy,  rumieńce, mimika);

2. podawanie przeżyć psychicznych w postaci mowy niezależnej, czyli formułowanie myśli bohatera jako niezależnego od narracji przytoczenia z niej wyodrębnionego;

3. przekazywanie przeżyć psychicznych bohatera za pomocą mowy zaleznej jest stosunkowo rzadkie i niemal zawsze prowadzi do pojawienia się mowy pozornie zależnej, wyrywającej się już stopniowo spod kontroli narratora;

Istotne osiągnięcie polskiej powieści dojrzałego realizmu - ukazanie niejednolitości ludzkiej natury, występujące w powieści dopiero tam, gdzie dochodzi do prezentacji wewnętrznych przeżyć bohatera, jego sposobu myślenia. Zmierza się do kreowania psychicznej osobowości bohaterów, widocznej tam, gdzie dochodzi do ich indywidualizacji.

Indywidualizacja - coś więcej niż bohater posiadający wiele cech właściwych tylko jemu. Posiada charakter wartościujący, ukazany plastycznie, z bogactwem szczegółów. W taki sposób, że pozwala wryć się w pamięć jako jednostka.

15. Synkretyzm romantyczny.

Polega on na łączeniu w utworze cech różnych rodzajów bądź (lub również) gatunków literackich, co umożliwia autorowi stworzenie dzieła charakterystycznego dla niego nie tylko pod względem tematyki i środków artystycznych, ale również z uwagi na jego konstrukcję rodzajowo-gatunkową.

„Dziady” el. liryczne, pieśń, bajka, gawęda szlachecka, oda.

„Pan Tadeusz” powieść, epopeja, gawęda szlachecka

"Kordian" łączy w sobie lirykę (odpowiadający Wielkiej Improwizacji monolog Kordiana na szczycie Mont Blanc) oraz bajkę (sługa Kordiana "O Janku co psom szył buty")

"Nie-boska komedia" zawiera elementy liryczne (wizja końca świata, wypowiedzi Marii i Orcia), oraz ciekawy pomysł strukturalny, jakim jest umieszczenie epickich wstawek przed każdą kolejną częścią utworu, stanowiących poetycki wstęp do dalszej akcji;

15. Model powieści dojrzałego realizmu.

Balzac (twórca realizmu poprzez cykl powieści pt. Komedia ludzka, Ojciec Goriot itp.), Stendhal (Czerwone i czarne), Rosja: Lew Tołstoj Anna Karenina, A. Czechow (nowelistyka, dramat Wiśniowy Sad, Wujaszek Wania, I. Turgieniew. W Polsce: J.I. Kraszewski- prekursor realizmu, w latach 70. napisał cykl powieści ludowych Chata za wsią, Budnik, Historia kołka w płocie, Ulana. Tworzyli w Polsce też Bolesław Prus (Lalka), Eliza Orzeszkowa i częściowo jako nowelista Henryk Sienkiewicz.

Podstawową zasadą przedstawiania świata jest iluzja rzeczywistości, oparta o odpowiedni dobór faktów, dzięki którym czytelnik może weryfikować prawdę. Tworzy język komunikatywny, daje język potoczny (chłopi, inteligenci). Realizm łamał konwencje artystycznego stylu. Stało się to powodem przeźroczystości, niewidoczności języka. Uwaga odbiorcy została skierowana na to, co się mówi, a nie jak się mówi. Realizm kładzie nacisk na poznawcze możliwości człowieka.
Powieść jest typowa - to najczęściej reprezentatywność zjawisk, postaci. Zakłada, że człowiekiem kierują prawa socjalne i biologiczne, w związku z tym człowiek jest pojmowany jako przedstawiciel gatunku, który realizuje w swoim życiu zbiorowe potrzeby. Ma wyraźne wnętrze, osobowość. Najczęściej pojawia się na tle środowiska.
Typowość łączyła się z panoramicznością. Świat jako panorama, co najważniejsze jest przedmiotem opisu. Narrator w prozie jest wszechwiedzący, przyjmuje postawę humanistyczną. Jego cechą jest głęboka postawa moralna obok bardzo dobrej wiedzy na tematy społeczne i przyrodnicze. Narrator próbuje być bezstronny w ocenie zjawisk, postać literacka wypowiada pewne prawdy.

Powieść realistyczna jest powieścią “wielkich pytań”, nie ujmuje rzeczywistości wycinkowo. Stawia pytanie jakie jest społeczeństwo, które nie wyzbyło się romantyzmu (Lalka), jakie jest społeczeństwo popowstaniowe.

Realizm był strukturą wielopoziomową, wieloznaczeniową. Koniec lat 80. to również zapowiedź tzw. uzewnętrznionej prozy młodopolskiej. Proza młodopolska sięga genetycznie do prozy zachodniej: francuskiej. Jej cechą będzie symbolizm, impresjonizm, dekadentyzm. Wchodzą one w obręb realizmu dojrzałego, powieść jest wielopoziomowa. Powieść dojrzałego realizmu przyjmuje cechy powieści lirycznej, ma to swoje konsekwencje: zanika klasyczna fabuła, kompetencje autora powoli się kurczą, na rzecz mowy postaci.

16. Symbolika III cz. Dziadów.

We wskazanych fragmentach występuje sporo symboliki, która piętnuje się w bajce Goreckiego opowiedzianej przez Żegotę. Bajka ta opowiada o wygnaniu Adama i Ewy z Raju, przez Pana Boga, który w trosce o swoje „dzieci” rozkazał aniołom rozsypanie ziaren na drodze człowieka. Adam nie wiedząc jak wykorzystać owe ziarna przeszedł obok nich obojętnie, po czym w nocy diabeł doszedł do wniosku, że muszą one kryć moc, dlatego też zakopał je w ziemi. Chcąc przechytrzyć Boga, przechytrzył sam siebie, gdyż na wiosnę z tych ziaren wyrosła trawa i kłosy zbóż. Po przeczytaniu tego fragmentu można przypuszczać, że ziarna porównywane są do polskiej młodzieży, a filomaci i filareci do więźniów w carskim więzieniu. Ziemia niczym więzienie, a diabeł niczym Novosilcow, który wtrącił młodzież do więzienia w celu stłumienia jej działalności.

16. Poemat dygresyjny.

Gatunek poezji wierszowanej łączący elementy epickie z lirycznymi (subiektywizacja narracji), silnie nasycony elementami dyskursywnymi. Poemat dygresyjny odznacza się luźną, fragmentaryczną kompozycją, jego epizody łączy najczęściej postać bohatera. Fabuła poematu dygresyjnego ma charakter pretekstowy, na jego pierwszym planie istnieje narrator (często jako maska autora) snujący różnorodne dygresje, dowolnie ingerujący w kształt fabuły, komentujący jej bieg, toczący dialog i swoistą grę z czytelnikiem. Narrator traktuje rzeczywistość z ironią, toczy także spory ideowe, snuje refleksje filozoficzne, wypowiada się na temat powstającego utworu.

„Grób Agamemnona”, „Beniowski”, „Podróż do Ziemi ...” Słowacki

17. Narracja gawędy szlacheckiej.

Gatunek poezji wierszowanej łączący elementy epickie z lirycznymi (subiektywizacja narracji), silnie nasycony elementami dyskursywnymi. Poemat dygresyjny odznacza się luźną, fragmentaryczną kompozycją, jego epizody łączy najczęściej postać bohatera. Fabuła poematu dygresyjnego ma charakter pretekstowy, na jego pierwszym planie istnieje narrator (często jako maska autora) snujący różnorodne dygresje, dowolnie ingerujący w kształt fabuły, komentujący jej bieg, toczący dialog i swoistą grę z czytelnikiem. Narrator traktuje rzeczywistość z ironią, toczy także spory ideowe, snuje refleksje filozoficzne, wypowiada się na temat powstającego utworu.

„Grób Agamemnona”, „Beniowski”, „Podróż do Ziemi ...” Słowacki

17. Romantyczne zaświaty.

Zaświaty we wczesnym romantyzmie były sferą, z którą wiązano genezę wszystkich irracjonalnych zjawisk, z jakimi stykano się w świecie ziemskim. Przestrzeni tej nie można było uporządkować. Łączyła w sobie zarówno elementy wyobrażeń chrześcijańskich, jak i wierzeń pogańskich oraz owoców twórczej imaginacji - synkretyzm. Poeci romantyczni umieszczali w zaświatach szatanów, anioły, upiory, widma, duchy zmarły. Pojawiały się
w świecie ludzkim, ale do niego nie należały. Tylko pozornie były materialne, ponieważ mogły dowolnie zmieniać kształty, pojawiać się i znikać. Ich psychika kształtowała się na wzór ludzki.Za zjawiska zaświatowe uważano również znaki dawane przez naturę,
np. pioruny, wiatr gaszący świecę. Sygnałem z innego świata mogło być w zasadzie wszystko (również obłęd). Ujawniały one sens metafizyczny, moralny, procesów historycznych, natury czy samej ludzkiej duszy. Dążono do nowej wizji człowieka, nie ograniczonego przez rozsądek, tak wywyższany w dobie oświecenia.

„Dziady”, „Ballady i romanse”, „Maria” itd.

18. Bohater późnoromantyczny.

Lata 30. XIX w. przyniosły kreacje bohaterów, których losy były swoistą syntezą biografii całego romantycznego pokolenia. Niektórzy z nich - jak bohater Wacława dziejów Stefana Garczyńskiego (1833) czy Kordian z dramatu Słowackiego (1834) - przechodzą proces faustowskich doświadczeń rozczarowania nauką, filozofią, religią, literaturą, miłością itd., odnajdując jednak sens życia (i przezwyciężając jednocześnie w ten sposób "chorobę wieku") w poświęceniu dla narodu i ojczyzny. W ten sposób dokonuje się proces, który w Dziadach części III Mickiewicza (1832) znalazł swój symboliczny wyraz w przemianie Gustawa w Konrada.
U podstaw takiej kreacji nowego typu bohatera romantycznego niewątpliwie stała klęska powstania listopadowego, która spowodowała, że literatura polska - w odróżnieniu od romantyzmu zachodnioeuropejskiego - w zasadzie odwróciła się od egzystencjalnych problemów jednostki, stawiając na pierwszym miejscu sprawę wolności narodu. Oznaczało to, że bohater romantyczny porzucić musiał postawę indywidualistyczną, wyrażającą się konfliktem ze społeczeństwem, stając się w zamian wyrazicielem narodowej wspólnoty, działając dla niej i razem z nią.
Znamienne jest przeciwstawienie w Dziadów części III postawy Konrada i księdza Piotra. Nieskuteczny okazuje się skrajny indywidualizm i postawa buntu tego pierwszego. Bóg nie tylko nie daje mu upragnionego "rządu dusz", lecz pozostawia jego uzurpatorskie żądania, wyrażone w Wielkiej Improwizacji, bez odpowiedzi, podczas gdy pokora księdza Piotra, jego pełne, ufne poddanie się woli Bożej prowadzi do wizji, która jest swoistą "przemową" Stwórcy. Innym przykładem jest przemiana dumnego szlachcica - Jacka Soplicy - w oddanego sprawie narodowej pokornego sługę Bożego - księdza Robaka - w Panu Tadeuszu (1834).
Konsekwencją tego jest też widoczna w okresie polistopadowym epopeiczność wielu utworów, których bohaterowie uczestniczą w ważnych, przełomowych wydarzeniach i są przedstawicielami zbiorowości. Mesjanistyczna wizja dziejów i roli jednostek w historii sprawiała, że w okresie późnego romantyzmu pojawiało się wiele utworów poświęconych postaciom bohaterów historycznych, jak Śmierć Pułkownika, Reduta Ordona (1832) Mickiewicza, Na sprowadzenie prochów Napoleona (1840) i Sowiński w okopach Woli (1844-1845) Słowackiego, Bema pamięci żałobny rapsod (1851) Cypriana Kamila Norwida. Ich śmierć ukazywana jest jako moment triumfu i zwycięstwa, w analogii do męki i śmierci Chrystusa, która stała się drogą do zmartwychwstania i zbawienia całej ludzkości. Jest to konieczna ofiara, dzięki której całe dotychczasowe życie i czyny bohaterów nabierają właściwego sensu i stają się testamentem dla przyszłych pokoleń.
W okresie późnego romantyzmu pojawiają się nowe typy bohaterów, np. w gawędach Henryka Rzewuskiego, Ignacego Chodźki, Władysława Syrokomli, odtwarzających sarmacką przeszłość z charakterystycznymi dla niej barwnymi postaciami szlacheckimi. Własną drogą szedł Juliusz Słowacki, który w tzw. okresie mistycznym swej twórczości (od 1842 r.) stworzył całą galerię postaci traktowanych - zgodnie z założeniami swego systemu genezyjskiego - jako wcielenia kolejnych etapów ewolucji ducha w jej wymiarze indywidualnym i zbiorowym, m.in. w poematach Genezis z Ducha (1844) i Król Duch (1845-1849), dramatach Ksiądz Marek (1843), Sen srebrny Salomei (1844), Samuel Zborowski (1845).

18. Oblicza realizmu w powieści europejskiej XIX w.

Powieść realistyczna - obraz świata podobny do romantycznego ale punkt oglądu został przesunięty - ewolucja duchowa zastąpiona praktycznym obrazem przemian kultury i cywilizacji.

Realizm, mimesis - literatura ma odwzorowywać rzeczywistość, tą, która jest możliwa do obserwowania.

Z rzeczywistością naoczność, substancja, realny przedmiot.

Konstrukcja artystyczno- językowa, mowa o przedstawionej rzeczywistości realnej. Pokazanie sensu, dowartościowanie codziennej egzystencji.

Stendhal „Czerwone i czarne” - rozejście literatury wysokiej z obrazem świata realnego. Codzienna rzeczywistość też niesie ważne zdarzenia. Świat, psychika, kultura, wszystko, co spotykamy może występować tylko w danym splocie wydarzeń i czasu. Człowiek jest wytworem środowiska.

G. Flaubert „Pani Bovary” - bowaryzm - przez wrażliwość charakteru, niemożliwe jest stworzenie szczęśliwych warunków egzystencji. Widzimy oczami p. Bovary nudę, zwykłość, nieciekawość, które przejawiają się w postaci jej męża. Jest uwięziona w swojej egzystencji. Po kolejnych, przeprowadzonych zmianach popełnia samobójstwo.

19. Balladowy narrator

19. Historycznoliterackie i kulturowe usytuowanie poezji Norwida.

20. Paraboliczność w poezji Norwida.

20. Przemiany narracji w literaturze XIX wieku.

21. Koloryt lokalny i historyczny w literaturze romantycznej.

21. Modele XIX wiecznej powieści historycznej.

22. Fragmentaryzm w literaturze romantycznej.

22. System genezyjski Słowackiego

23. Motyw przemiany w dramacie romantycznym.

„Bohater romantyczny” - motyw przemiany wewnętrznej bohatera

Bardzo ważnym i nieodłącznym elementem literatury romantycznej jest kreowany przez nią typ bohatera romantycznego. Jest on ukazywany zwykle jako wybijająca się jednostka, która ma doprowadzić naród do wolności. Jednak za nim się to stało, musiał on być osobą uduchowioną, wierzącą w ideały romantyczne. Musiał też być nieszczęśliwie zakochany. Ponieść ogromną klęskę uczucia, po której nie chciał już żyć. Wtedy jednak następował moment bardzo ważny dla osoby bohatera - a mianowicie motyw przemiany, która zmieniała romantycznego i załamanego kochanka, w wielkiego wojownika na rzecz ojczyzny.

23. Czas i historia w poezji Norwida.

24. Forma dramatyczna Nie-Boskiej komedii.

Dramat romantyczny - typ dramatu ukształtowany w okresie romantyzmu w opozycji do poetyki dramatu klasycystycznego, a w nawiązaniu do twórczości Williama Szekspira, barokowego dramatu hiszpańskiego (Lope de Vega, Calderon) i dramaturgii mieszczańskiej, zwłaszcza melodramatu.Kompozycja dramatu romantycznego była luźna, poszczególne epizody cechowała duża niezależność, utwór nie podlegał typowym zasadom poetyki klasycystycznej. Łączono także wszelkiego rodzaju przeciwstawne konwencje stylistyczne i gatunkowe oraz techniki dramaturgiczne. Dramaty romantyczne miały charakter niesceniczny

24. Byronizm w literaturze romantycznej.

BYRONIZM- to postawa bohatera Byrona charakteryzująca się skrajnym indywidualizmem, konfliktem z otoczeniem, buntem przeciwko normom moralnym. Nurt ten rozwinął się w latach 1812 - 1830. Człowiek, który wyznawał byronizm był zazwyczaj skłócony ze światem i innymi ludźmi.

Cechy byronizmu:

    nienawiść do świata ucisku;

    nakaz bezkompromisowej walki ze wszystkim co ogranicza swobodę.

Cechy bohatera byronicznego:

  człowiek dumny i wyniosły;

       człowiek wyobcowany z otaczającego go świata;

       indywidualista (w swój własny sposób postrzega świat);

       jest obciążony tajemnicą z przeszłości;

       nie jest skłonny do pokory i skruchy;

       jest skłonny do śmiałych i desperackich czynów;

       jest odważny, śmiały i niezwykły, dotyczy to też siły charakteru;

       przedkłada uczucia i emocje nad rozsądek i rozum, bywa bardzo impulsywny;

       bohater tragiczny (tragizm potęgowany jest przez nieszczęśliwą miłość);

       nie ma sojuszników;

       jest skłócony ze światem i nie chce zgodzić się na rządzący nim porządek;

       poświęca własne życie osobiste dla wyższej idei;

       jest bohaterem aktywnym, który walczy o wolność i swobodę

25. Wizja historii w Nie-Boskiej komedii.

Krasiński usiłował tłumaczyć, że rewolucja nie jest dobrym wyjściem z sytuacji, w jakiej znalazło się społeczeństwo na przełomie XVIII i XIX wieku. Dostrzegał wielkie problemy, spory i niesprawiedliwości, ale przeciwstawiał się przelewowi krwi, który rzekomo miałby je definitywnie zakończyć. Logicznie rzecz biorąc, wybuch rewolucji był jak najbardziej uzasadniony, lecz naraziłby on ludzkość na gniew Boga. Krasiński, prezentując poglądy prowidencjalne przyjął więc, że człowiek ma pewien margines działania. Granicę tę wyznaczył Bóg, który bacznie strzeże, by ludzie jej nie przekraczali. W ten sposób można tłumaczyć interwencję Stwórcy w spór toczony na ziemi. Człowiek nie został powołany do życia, aby drastycznie i krwawo zmieniać świat, ale do tego, by zaakceptować panujące na nim zasady, w tym nierówność między ludźmi. Sama historia odgrywa ważną rolę w utworze. Wydarzenia trzeciej i czwartej części rozgrywają się na bliżej nieokreślonej, ale łatwej do zinterpretowania osi czasowej. Rewolucja niemal zawsze oznacza pewien „skok”, Krasiński starał się przekonać, że nie zawsze odbywa się on „do przodu”. Echa Rewolucji Francuskiej oraz powstania listopadowego są wyraźnie słyszalne w utworze. Autor przytaczał je jako wielkie porażki ludzkości. Zwłaszcza Rewolucję Francuską uznawał za pogwałcenie boskiego porządku świata i zdobycie władczy przez niepredysponowany do tego motłoch.

25. Mimesis w powieści realistycznej.

Mimesis (imitacja, podobieństwo) - zasada twórczego naśladownictwa natury bądź dzieł mistrzów, którym udało się tę naturę odtworzyć. Zasada ta powstała w antyku, po raz pierwszy opisał ją Platon w swoich dialogach Ion i Państwo, Arystoteles natomiast poświęcił jej dzieło Poetyka. Później przejął ją renesans, gdzie wzorem do naśladowania stała się sztuka klasyczna. Postępowali oni według formuły Horacego, który uważał, że poeta jest jak pszczoła zbierająca nektar z różnych kwiatów i przetwarzająca go na własny, niepowtarzalny miód.

Jak ma się mimesis do powiesci realistycznej (przedstawiciele powiesci realistycznej którzy mogą nas interesowac - Lew Tołstoj (Wojna i pokój); w Polsce: Eliza Orzeszkowa, Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz.) nie mam pojecia

26. Pejzaż romantyczny.

Przyglądając się literaturze epoki romantyzmu nie sposób nie zauważyć, że wiele miejsca w niej poświęca się przyrodzie i ogólnie naturze. Było to związane z ich zamiłowaniem do ludowych podań i historii, w których naturze i przyrodzie przypisywano wielką i ważną rolę w świecie.

W założeniach twórców romantycznych, przyroda miała do spełnienia doniosłą rolę z tego powodu, że romantycy wywiedli wniosek, że świat składa się dwu aspektów: materialnego, ale i również metafizycznego i takie są jego dualistyczne fundamenty. To właśnie w przyrodzie upatrywano właściwości duchowe, mistyczne świata i rzeczywistości. Z tego też względu, kiedy romantycy sławili naturę czy przyrodę, zawsze ukazywali ją jako niezwykłą, była pokazywana w sposób wyniosły, traktowana jak najdoskonalsza istota na ziemi.

Dlatego też, w utworach romantycznych możemy ujrzeć jej obraza, motyw kontaktowania się z nią, jako coś rajskiego, powodującego niezgłębione impresji, często lęk i trwogę przed jej potęgą i mądrością. Wynikało to z tego, że idealiści romantyczni wiele zawdzięczali dziedzictwu kulturowemu społeczności ludowych, dla których przyroda i natura stały się główną inspiracją i zasadą rządzącą ich życiem. Kiedy więc poeci pisali o jakiś zagadkowych epizodach opartych chociażby na legendach ludowych - np. Mickiewicz i jego ballady - zawsze musiała się tu ujawnić przyroda, mająca wymiar transcendentny, nawet etyczny, to znaczy, postrzegali oni przyrodę jako wyrocznię, skarbnicę mądrości świata. Ludzie mogą zapomnieć o krzywdach, albo ich nie zauważyć, ale natura zawsze będzie pamiętała, gdyż jest ona jakby matką ziemi i nad wszystkim panuje. Wielkie znaczenie miał również kwestia patriotyczna związana z gloryfikacją natury. W niej często upatrywano - w jej pięknie - skansen piękna, który przywodzi na myśl piękno kraju i jego dziedzictwa.

26. Symbol i alegoria w poezji Norwida.

27. Poetyka powieści historycznej.

Powieść historyczna - jedna z odmian powieści, której powstanie w nowożytnej formie datuje się na początek XIX wieku. Jej korzenie, według niektórych badaczy, sięgają starożytności (Iliada), a przede wszystkim - średniowiecznych romansów rycerskich, czy późniejszych XVI lub XVII-wiecznych romansów awanturniczych. Powieść historyczna jest utworem dymorficznym, powstałym na dwóch podstawowych płaszczyznach konstrukcji fabuły - historycznej i literackiej, przy czym w zależności od obowiązujących nurtów czy prądów literackich.

Powieść dziewiętnastowieczna traktowała historię jako przedakcję teraźniejszości. Podobnie jak w powieści obyczajowej tego okresu narrator był wszechwiedzący, zazwyczaj trzecioosobowy (wyjątek stanowiła wspomniana już powieść pamiętnikarska, a zwłaszcza jej czysto polska odmiana - gawęda szlachecka), jego kompetencje były nieograniczone, zaś czas, choć historyczny, a zatem - nieaktualny, to jednak linearny i ustabilizowany. Akcja powieści tego typu była często umieszczana w nieodległej przeszłości. W niektórych przypadkach mogła pojawić się archaizacja, której zadaniem było uwiarygodnianie relacji.

Na przełomie 19 i 20 w pojawia się powieć pamiętnikarska.

Odmiennie wyglądała sprawa powieści dwudziestowiecznej. W tym przypadku trudno mówić o jednej, scalonej poetyce. Nierzadko powstawały dzieła pisane według dziewiętnastowiecznych wzorców. Każdy twórca budował swój własny warsztat, o charakterystycznych tylko dla siebie samego wyznacznikach.

27. Nowele Norwida

28. Bohater wczesnoromantyczny

Według założeń wczesnoromantycznych miał to być nieszczęśliwie zakochany, cierpiący przez niespełnienie w miłości indywidualista, jednostka wybitna, z własnej woli odseparowana od społeczeństwa. Celem, sensem jego życia była miłość do kobiety, niespełniona nieszczęśliwa i silniejsza niż cokolwiek innego. Nieuchronnie to uczucie pcha kochanka do samobójstwa. Tak pojmowana postać bohatera romantycznego nie miała nic wspólnego z polityką, poczuciem narodowości- dotyczyła jednostki.

28. Narracja w powieści realistycznej.

Narrator wszechwiedzący ma dystans do wydarzeń o których opowiada. Nie tylko je relacjonuje, ale także formułuje oceny, niekiedy w sposób bezpośredni. Narrator posługuje się wiedzą psychologiczną i socjologiczną; narrator w powieści realistycznej jest obiektywny i trzecioosobowy; narrator ma ograniczoną wiedzę, nie stosuje bezpośrednich zwrotów do czytelnika; narrator emocjonalnie opisuje przyrodę i wydarzenia dziejące się w powieści.

29. Środki artystyczne nowelistyki pozytywistycznej.

29. Narrator w nowelach Norwida.


Wyszukiwarka