Beskidy Zachodnie

Megaregion Region Karpacki Prowincja Karpaty Zachodnie z Podkarpaciem Zachodnim i Północnym Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Makroregion Beskidy Zachodnie

Zajmowane jednostki administracyjne

Republika Czeska

- kraj zliński - kraj morawsko-śląski

Słowacja

- kraj Żyliński - kraj preszowski

Polska

- woj. Śląskie - woj. małopolskie

Beskidy Zachodnie (513.4-5, słow. Západné Beskydy) - makroregion położony w obrębie Zewnętrznych Karpat Zachodnich, którego średnie wysokości nad poziomem morza oscylują pomiędzy 600 a 1400 m (wyjątek to masyw Pilska i masyw Babiej Góry, które przekraczają 1500 m n.p.m.).

W skład Beskidów Zachodnich wchodzą:

* 513.44 Beskid Śląsko-Morawski (czes., słow. Moravskoslezské Beskydy)

* 513.45 Beskid Śląski (czes. Slezské Beskydy)

* 513.46 Kotlina Żywiecka

* 513.47 Beskid Mały

* 513.48 Beskid Makowski

* 513.49 Beskid Wyspowy

* 513.50 Kotlina Rabczańska

* 513.51 Beskid Żywiecki

* 513.52 Gorce

* 513.53 Kotlina Sądecka

* 513.54 Beskid Sądecki

* 513.55 Góry Czerchowskie (słow. Čergov)

* 513.56 Góry Kisuckie (słow. Kisucká vrchovina)

* 513.57 Magura Orawska (słow. Oravská Magura)

Nieco inaczej dzielą Beskidy Słowacy - tam Góry Kisuckie oraz m.in. Beskid Żywiecki zaliczone są do Beskidów Środkowych. Wyróżniają również u siebie także Beskidy Słowackie (Slovenské Beskydy), w skład których wchodzą Oravské Beskydy i Kysucké Beskydy - J. Kondracki uznaje je za południową część Beskidu Żywieckiego.

W tej części Beskidów wyróżnia się od 2 do 5 pięter krajobrazowych:

* podgórskie,

* dolnoreglowe,

* górnoreglowe,

* subalpejskie

* i alpejskie.

Beskid Śląsko-Morawski -

Megaregion Region Karpacki Prowincja Karpaty Zachodnie Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Makroregion Beskidy Zachodnie Mezoregion Beskid Śląsko-Morawski

Zajmowane jednostki administracyjne

Czechy

- kraj morawsko-śląski - kraj zliński

Słowacja

- kraj żyliński

Beskid Śląsko-Morawski (513.44; czes.: Moravskoslezské Beskydy, słow. Moravskosliezske Beskydy, także Beskid Morawsko-Śląski) - pasmo górskie na pograniczu Republiki Czeskiej i Słowacji, część Beskidów Zachodnich, położona między rzeką Olzą na wschodzie a Wyżyną Morawską na zachodzie. Obejmuje południowo-zachodnią część Śląska Cieszyńskiego oraz północno-wschodnią część Moraw.

Najwyższymi szczytami Beskidu są:

* Lysá hora (Łysa Góra, 1324 m n.p.m.),

* Smrk (1276 m),

* Kněhyně (1256 m),

* Malchor (1219 m),

* Čertův mlýn (Diabelski Młyn, 1206 m),

* Travný (Trawny, 1203 m).

Do 1968 Beskid Śląsko-Morawski był zaliczany do Beskidu Śląskiego, od tego czasu wydzielony jako osobne pasmo.

Beskid Śląski

Megaregion Region Karpacki Prowincja Karpaty Zachodnie Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Makroregion Beskidy Zachodnie

Mezoregion Beskid Śląski

Zajmowane jednostki administracyjne

Polska:

- województwo śląskie

Czechy:

- kraj morawsko-śląski

Beskid Śląski (czes. Slezské Beskydy, 513.45) - pasmo górskie, stanowiące część Beskidów Zachodnich. Jest mezoregionem wchodzącym w skład prowincji Karpat Zachodnich. Najwyższymi szczytami Beskidu Śląskiego są Skrzyczne (1257 m n.p.m.) i Barania Góra (1220 m n.p.m.), natomiast dla części czeskiej Czantoria Wielka (995 m n.p.m.).

Położenie

Beskid Śląski graniczy z Beskidem Śląsko-Morawskim na zachodzie, Beskidem Żywieckim na południowym wschodzie, Kotliną Żywiecką na wschodzie, Beskidem Małym na północnym wschodzie i Pogórzem Śląskim na północy.

Do 1968 roku góry leżące na zachód od rzeki Olzy zaliczano do Beskidu Śląskiego, potem zaś wyodrębniono je jako Beskid Śląsko-Morawski. Granicą pomiędzy Beskidem Śląskim a Śląsko-Morawskim jest Przełęcz Jabłonkowska oraz doliny spływającego spod przełęczy na północ potoku Osetnica (czes. Osetnice) i rzeki Olzy.

Na terenie Słowacji granicą między Beskidem Śląskim a Beskidem Żywieckim (w nomenklaturze słowackiej: Beskidami Kisuckimi) jest spływająca spod Przełęczy Zwardońskiej Skaliczanka, w dolnym biegu nosząca nazwę Czernianki.

Na terenie Polski granicą pomiędzy Beskidem Śląskim a Beskidem Żywieckim jest Przełęcz Zwardońska, potok Czerna, a następnie Soła. Granicą pomiędzy Beskidem Śląskim a Beskidem Małym jest Brama Wilkowicka, a dalej na północy rzeka Biała. Pomiędzy Bramą Wilkowicką a doliną Soły poniżej Węgierskiej Górki Beskid Śląski sąsiaduje od wschodu z Kotliną Żywiecką.

Biorąc pod uwagę krainy historyczne, większa część Beskidu Śląskiego (części zachodnia, centralna i północna) wchodzi w obszar Górnego Śląska (a dokładniej Śląska Cieszyńskiego). Części wschodnia i południowo-wschodnia to tereny Małopolski (a konkretniej tzw. ziemi żywieckiej lub Żywiecczyzny). Zupełnie niewielki fragment południowy (na południe od głównego wododziału karpackiego) wchodził w skład tzw. ziemi czadeckiej.

Klimat

Beskid Śląski, podobnie jak całe Beskidy Zachodnie charakteryzuje się opadami wynoszącymi od 800 do 1200 mm rocznie i dużym zaśnieżeniem w miesiącach zimowych. Największy wpływ na kształtowanie się pogody wywierają masy powietrza polarno-morskiego z przeważającym wiatrem zachodnim.

Temperatura powietrza obniża się wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. stopniowo ku południowemu wschodowi. Średnia roczna temperatura waha się od 5,4 C w partiach grzbietowych do 8,5 C w dolinie rzeki Olzy. Najchłodniejszym miesiącem jest styczeń, natomiast najcieplejszym jest lipiec. Istotnym czynnikiem klimatycznym jest silny wiatr, który jest łagodzony przez otaczające góry. W porze wiosny i jesieni wieje tu wiatr halny. W partiach szczytowych Baraniej Góry, Równicy i Czantorii przeważają wiatry zachodnie i północno-zachodnie.

W okolicy Istebnej wiatrów zachodnich jest mniej, dlatego też notuje się tu mniejszą ilość opadów atmosferycznych. Strefa maksymalnej ilości opadów leży na wysokości 1400-1500 m n.p.m. Wyższe partie, ponad 1000 m n.p.m. notują mniejszą liczbę dni z deszczem, opad spada tu w większej ilości jednorazowo, natomiast w niższych partiach liczba dni z deszczem jest większa. W zimie zachmurzenie jest podobne do zachmurzeń w innych partiach gór i podobnie jak w innych częściach gór, zima jest tu łagodniejsza niż na nizinach w następstwie inwersji temperatury. Dzięki czystemu górskiemu powietrzu, dużemu nasłonecznieniu i dobrej wilgotności powietrza, klimat Beskidu Śląskiego sprzyja rekonwalescencji po chorobach dróg oddechowych i serca, a także łagodzi choroby nerwowe.

Budowa geologiczna

Beskid Śląski zbudowany jest z masywnych piaskowców godulskich i istebniańskich. W części południowej góry zbudowane są z fliszu magurskiego. Występują tu złoża mineralne: piaskowce, wapienie i kruszywa naturalne. Duże znaczenie mają piaskowce godulskie, które występują tu w dwóch rodzajach: godulskie środkowe (wydobywane w dwóch kamieniołomach w Brennej) oraz godulskie dolne (wydobywane w kamieniołomie w Wiśle). Znajdują się tu również źródła wód mineralnych.

Charakterystyczne dla Beskidu Śląskiego jest występowanie stosunkowo licznych i miejscami dość rozbudowanych wychodni skalnych, a także największa na terenie polskich Beskidów koncentracja jaskiń, wśród których znajdują się największe jaskinie polskiego fliszu karpackiego (Jaskinia Miecharska w Wiśle - długość korytarzy 1801 m). Według stanu na 31 sierpnia 2006 r. w Beskidzie Śląskim było 220 jaskiń i schronisk skalnych o łącznej długości korytarzy 6483,5 m.

Pasma górskie

Beskid Śląski składa się z dwóch rozciągniętych południkowo pasm górskich, rozdzielonych doliną rzeki Wisły. Na zachodzie znajduje się Pasmo Czantorii, natomiast na wschodzie Pasmo Baraniej Góry, zwane też czasem Pasmem Wiślańskim.

Pasmo Czantorii, nazywane również Pasmem Czantorii i Stożka, ma formę długiego grzbietu odgałęziającego się w Karolówce (930 m n.p.m.) od pasma Baraniej Góry. Na całej swej długości stanowi ono dział wodny pomiędzy Olzą i Wisłą. Ciągnie się z północy na południe, od Tułu (621 m n.p.m.), poprzez Czantorię Wielką (997 m n.p.m.), Soszów Wielki (884 m n.p.m.), Cieślar (923 m n.p.m.), Stożek Mały (843 m n.p.m.), Stożek Wielki (980 m n.p.m.) do Kiczor (989 m n.p.m.) i skręca następnie na wschód do Przełęczy Kubalonka (761 m n.p.m.). Z ważniejszych bocznych ramion tego pasma po polskiej stronie granicy wyróżnia się ramię, odgałęziające się od szczytu Kiczor na południowy wschód, ku dolinie Olzy w Istebnej i kończące się Młodą Górą (838 m n.p.m.). W stronę doliny Wisły, generalnie w kierunku północno-zachodnim, opadają boczne, mniej lub bardziej rozbudowane grzbiety, rozdzielające malownicze doliny w których rozłożyły się "dzielnice" Wisły i Ustronia. Są to kolejno: Kobyla między doliną Łabajowa na południu a doliną Dziechcinki na północy, Wierch Skalnity między doliną Dziechcinki na południu a doliną Jawornika na północy, Krzywy między doliną Jawornika na południu a doliną Gahury na północy, ramię Wielkiej Czantorii z polaną Stokłosicą między doliną Gahury na południu a dolinką potoku Suchego na północy oraz północne ramię Wielkiej Czantorii między doliną potoku Suchego na południu a doliną Poniwca na północy.

Na czeską stronę, ku dolinie Olzy opada z Małej Czantorii grzbiet ze szczytami Ostrego (709 m n.p.m.) i Wróżnej (571 m n.p.m.), którym biegnie granica państwowa polsko-czeska. Natomiast od szczytu Stożka odgałęzia się i biegnie ku północnemu zachodowi dość długi grzbiet, który kulminuje w szczycie Łączka (835 m n.p.m.). Pomiędzy nim a grzbietem granicznym Stożek - Czantoria ciągnie się głęboka dolina Głuchówki (czes. Hluchová), której górna część podchodzi pod szczyt Stożka. Spod tego szczytu łukiem ku południowemu zachodowi opada wąska dolina potoku Radwanów (czes. Radvanov), uchodzącego do Olzy w Jabłonkowie. Charakterystyczne jest, że w grzbiecie Stożka - Czantorii nie ma szczytów przekraczających 1000 m n.p.m.

Niemal cały ten grzbiet zbudowany jest z piaskowca, który w geologii nazywany jest godulskim (od szczytu Godula w Beskidzie Śląsko-Morawskim), gdzie występuje w warstwach grubych na 1-1,5 metra. Wiele figur, rzeźb, stopni, płyt na Śląsku Cieszyńskim wykonanych było właśnie z tego piaskowca. Piaskowiec ten charakteryzuje się tym, że nie wszystkie jego warstwy mają jednakową trwałość i pod wpływem wody miększe warstwy ulegają wypłukiwaniu. W ten sposób tworzą się w korytach potoków mniejsze lub większe progi, wodospady, pęknięcia, szczeliny, a nawet jaskinie, np. na Malinowskiej Skale. W grzbiecie Czantorii jedynie Tuł oraz okolica Kyrkawicy i Kiczor zbudowane są z innego materiału - Tuł z wapienia cieszyńskiego, dzięki czemu okolica wyróżnia się specyficzną (właściwą dla gleby wapiennej) roślinnością, zaś Kyrkawica i Kiczory z gruboziarnistego piaskowca o odcieniu brunatnym, z dużą obecnością ziaren kwarcu, ortoklazu i żyłkami rudy żelaza. W korycie Olzy, niedaleko kościoła w Istebnej można obserwować błyszczące żyły rudy żelaza. Ten inny rodzaj piaskowca, różniący się od piaskowca godulskiego, geologowie nazywają piaskowcem istebniańskim. Ma on skłonność do tworzenia wychodni skalnych różnych kształtów, jak np. na Kyrkawicy, Kiczorach, Gańczorce, Baraniej Górze i in. Przykładem praktycznego zastosowania piaskowca istebniańskiego jest zameczek na stoku Zadni Groń w Wiśle.

Pasmo Baraniej Góry nazywane również Pasmem Wiślańskim przedstawia się jako dość długi, powyginany wał górski, ciągnący się generalnie w kierunku południe - północ. Poprzez Przełęcz Koniakowską (766 m n.p.m.) łączy się ono w Ochodzitej z głównym wododziałem Karpat, a następnie z grzbietem granicznym na Sołowym Wierchu (852 m n.p.m.) i schodzi do Przełęczy Zwardońskiej (686 m n.p.m.). Stanowi ono dział pomiędzy doliną Wisły od zachodu, a doliną Soły od wschodu. Od południa ku północy wznoszą się kolejno szczyty: Tyniok (891 m n.p.m.), Gańczorka (901 m n.p.m.), Karolówka (930 m n.p.m.), Barania Góra (1220 m n.p.m.), Magurka Wiślańska (1129 m n.p.m.), Zielony Kopiec (1152 m n.p.m.) oraz Malinowska Skała (1152 m n.p.m.). Od Malinowskiej Skały główne pasmo przybiera kierunek północno-zachodni, a następnie północny i biegnie przez: Malinów (1095 m n.p.m.), Przełęcz Salmopolską (934 m n.p.m.), Grabowa (905 m n.p.m.), Kotarz (974 m n.p.m.), Beskid Węgierski (Hyrca, 929 m n.p.m.), Beskid (860 m n.p.m.) i poprzez Przełęcz Karkoszczonkę osiąga Klimczoka (1119 m n.p.m.) z jego odgałęzieniami ku Błatniej na zachodzie i Magurze na wschodzie.

Od szczytu Malinowskiej Skały ciągnie się ku północnemu wschodowi jako boczna gałąź grzbietu głównego boczny grzbiet Małego Skrzycznego (1211 m n.p.m.) oraz Skrzycznego (1257 m n.p.m.). Grzbiet ten kończy się charakterystycznym stożkiem góry Skalite (864 m n.p.m.) nad Szczyrkiem i Buczkowicami w dolinie Żylicy. Pasmo Baraniej Góry wyróżnia się rozległym i bogatym rozczłonkowaniem bocznym grzbietów. W kierunku zachodnim odgałęziają się następujące ramiona:

* ramię Przysłopu (1021 m n.p.m.) - ze szczytu Baraniej Góry, rozdzielające doliny Czarnej Wisełki na południu i Białej Wisełki na północy;

* ramię Cienkowa (720 m n.p.m.) - z Zielonego Kopca, stanowiące dział między doliną Białej Wisełki na południu i doliną Malinki na północy;

* ramię Starego Gronia (797 m n.p.m.) - od Grabowej, rozdziela doliny Leśnicy i Hołcyny;

* pasmo Równicy ze szczytami Jawierzny (799 m n.p.m.), Trzy Kopce Wiślańskie (810 m n.p.m.), Orłowa (813 m n.p.m.) Równica (883 m n.p.m.), odzielające dolinę Wisły od doliny Brennicy;

W kierunku wschodnim od głównego grzbietu pasma odgałęziają się następujące ramiona:

* pasemko Błatniej, idące od Trzech Kopców ku zachodowi, przez Stołów (1035 m n.p.m.), Błatnią (917 m n.p.m.), Wielką Cisową (872 m n.p.m.), Czupel (736 m n.p.m.), Łazek (713 m n.p.m.) i Zebrzydkę (579 m n.p.m.);

* ramię schodzące od Klimczoka ku północy, przez Szyndzielnę (1026 m n.p.m.), Cuberniok (731 m n.p.m.) i Dębowiec (686 m n.p.m.);

* ramię od Klimczoka przez Magurę (1109 m n.p.m.);

* krótkie ramię od Malinowskiej Skały ze szczytem Kościelca (1022 m n.p.m.);

* ramię Magurki Wiślańskiej, ze szczytami Magurki Radziechowskiej (1108 m n.p.m.), Muronki (1021 m n.p.m.) i Glinnego (1034 m n.p.m.) (zobacz też: Czerwieńska Grapa).

W paśmie Baraniej Góry zwraca uwagę zjawisko dosyć łagodnych stoków opadających ku dolinie Wisły, stromych natomiast ku wschodowi. Szczególnie widoczne jest to w masywie Skrzycznego, którego bardzo strome stoki opadające ku północnemu wschodowi czynią z tego szczytu osobliwy bastion o charakterystycznym kształcie. Skalny trzon dużej części pasma zbudowany jest z piaskowca godulskiego, jak większa część pasma Czantorii. Jedynie sam masyw Baraniej Góry, otoczenie doliny Czarnej Wisełki oraz przylegającą do szczytu Baraniej Góry dolina Olzy budują warstwy istebniańskie.

Kotlina Żywiecka

Megaregion Region Karpacki

Prowincja Karpaty Zachodnie

Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie

Makroregion Beskidy Zachodnie

Mezoregion Kotlina Żywiecka

Zajmowane jednostki administracyjne

Polska

- woj. śląskie

Kotlina Żywiecka (513.46) - duża kotlina śródgórska w Beskidach Zachodnich, której centrum znajduje się w rejonie ujścia do Soły jej dwóch dużych dopływów: prawobrzeżnej Koszarawy i lewobrzeżnej Żylicy.

Według naukowej regionalizacji Polski opracowanej przez Jerzego Kondrackiego Kotlina Żywiecka ograniczoną jest od zachodu przez Beskid Śląski, od północny - przez Pogórze Śląskie (łączy się z nim przez Bramą Wilkowicką) i Beskid Mały, zaś od południowego wschodu i południa przez Beskid Makowski i Beskid Żywiecki. Ma trójkątny kształt, długość z zachodu na wschód około 20 km i szerokość z południa na północ około 15 km i powierzchnię około 320 km². Dno kotliny wznosi się na wysokość 340 - 500 m n.p.m. Pokryte jest w większości niewysokimi wzgórzami i niskimi grzbietami, porozdzielanymi dolinkami licznych potoków.

Południowa część Kotliny Żywieckiej stanowi klasyczny przykład okna tektonicznego. Okno tektoniczne Żywca jest tzw. oknem podwójnym: spod płaszczowiny godulskiej odsłania się tu płaszczowina cieszyńska, a spod płaszczowiny cieszyńskiej - płaszczowina podśląska. Daje to dobrą możliwość poznania tektoniki fliszu karpackiego w tej części Beskidów.

Spiętrzone przez zaporę w Tresnej wody rzeki Soły tworzą Jezioro Żywieckie, zajmujące północną część kotliny. Na południe od jeziora, w centrum kotliny leży Żywiec. Charakterystycznym elementem panoramy Kotliny Żywieckiej jest masyw Grojca (612 m n.p.m.) w widłach Soły i Koszarawy, dominujący od południowego wschodu nad zabudowaniami Żywca.

Wierzchowina kotliny pokryta jest dość urodzajnymi glebami brunatnymi. Wskutek tego od dawna był to region silnie wykorzystywany rolniczo i niemal pozbawiony lasów, które wycięte zostały pod uprawę roli. Największym ośrodkiem przemysłowym regionu jest miasto Żywiec. Mimo znacznego przekształcenia środowiska przyrodniczego region ma jednak walory turystyczno-rekreacyjne dzięki sąsiedztwu wysokich gór Beskidu Żywieckiego i Śląskiego oraz obecności dużego zbiornika wodnego. Lokalny klimat jest jednak niekorzystny, gdyż ukształtowanie tereny sprawia, że w kotlinie tworzą się przy bezwietrznej pogodzie zastoiny zimnego powietrza, dłuższy jest też okres trwania przymrozków i większe zanieczyszczenie powietrza.

Beskid Mały

Megaregion Region Karpacki

Prowincja Karpaty Zachodnie

Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie

Makroregion Beskidy Zachodnie

Mezoregion Beskid Mały

Zajmowane jednostki administracyjne

Polska:

- woj. śląskie

- woj. małopolskie

Beskid Mały (513.47) - pasmo górskie w Polsce, stanowiące część Beskidów Zachodnich, mające charakter wyspy górskiej o długości ok. 35 km i szerokości ok. 10-15 km.

Topografia

Granice regionu

Według regionalizacji Polski opracowanej przez Jerzego Kondrackiego Beskid Mały sąsiaduje[1]:

* na północnym zachodzie i północy - z Pogórzem Śląskim i Pogórzem Wielickim,

* na wschodzie i południowym wschodzie - z Beskidem Makowskim, od którego oddziela go dolina potoku Stryszówka, rzeki Skawa po ujście Stryszawki i dalej Stryszówka

* na południu i południowym zachodzie - z Kotliną Żywiecką

* na zachodzie - obniżenie terenu zwane Bramą Wilkowicką z płynącą tam rzeką Białą oddziela go od Beskidu Śląskiego.

Przełom rzeki Soły (utworzony przez erozję wsteczną prawobrzeżnego dopływu Wisły, który wypływał niegdyś w okolicy Porąbki), dzieli Beskid Mały na część zachodnią (Pasmo Czupla i Magurki) i wschodnią (tzw. Beskid Andrychowski).

Szczyty

* część zachodnia - grupa Czupla i Magurki Wilkowickiej: Czupel (933 m) - najwyższy szczyt Beskidu Małego, Magurka Wilkowicka (909 m, schronisko), Groniczki (839m), Hrobacza Łąka (828 m, schronisko), Gaiki (808 m), Czupel Mały (654 m), Łysa Góra (653 m)

* Część wschodnia - grupa Leskowca i Łamanej Skały (Beskid Andrychowski: Łamana Skała - Madohora (929 m), Leskowiec (922 m), Jaworzyna (890 m, schronisko) - Groń Jana Pawła II, Potrójna (884 m), Jaworzyna (864 m), Gancarz (802 m), Żar (761 m, kolejka linowo-terenowa), Bukowski Groń (782 m)

Geologia i rzeźba terenu

Beskid Mały zbudowany jest z płaszczowin: podśląskiej i śląskiej. Płaszczowina podśląska występuje na północy Beskidu (ciągnie się od Kóz w rejony Andrychowa) i w Kotlinie Żywieckiej. Z Płaszczowny śląskiej zbudowany jest sam trzon Beskidu Małego.

Ewenementem geologicznym są tzw.: Skałki Andrychowskie - są to najstarsze skały w tym rejonie. Beskid Mały zbudowany jest w 95% z piaskowców godulskich. Geologicznie jest jednorodny z Beskidem Śląskim. W Beskidzie Małym znajduje się ok. 20 jaskiń.

Beskid Mały ma urozmaicona rzeźbę terenu, główny grzbiet i jego odnogi głęboko wcinają się w doliny rzeczne, zbocza są strome (czasem przekraczają nachylenie 30 stopni), deniwelacje przekraczają 500 m. Występują małe jaskinie, schrony, baszty i ostańce skalne.

Klimat

Klimat właściwy strefie górskiej, o dużej ilości opadów (od 800 do 1200mm), powodujących często lokalne powodzie. Występują częste zmiany pogody i wieją silne wiatry (od południa).

Przyroda

Las bukowy

Obszary leśne to obszary typu dolnoreglowego (z nielicznymi wyjątkami, np. górnoreglowy rejon Łamanej Skały). Przeważają zespoły świerkowo-bukowo-jodłowe. Dawniej przeważały lasy bukowe - zniszczone na skutek wypalań. Świat zwierząt Beskidu Małego jest stosunkowo skromny, związane jest to z niewielką powierzchnią przy dużym stopniu penetracji jego terenów przez ludzi. Charakterystyczną cechą jest brak dużych drapieżników stale zamieszkujących ten rejon (do niezwykle rzadkich przypadków należy pojawienie się niedźwiedzia brunatnego z okolic Babiej Góry). Żyją tu duże ilości zwierzyny płowej, dzików i innych ssaków. Do rejonów o najbogatszej faunie należą rezerwaty: Madohora, Szeroka oraz Zasolnica.

Ochrona przyrody

Na terenie Beskidu Małego znajduje się Park Krajobrazowy Beskidu Małego oraz trzy rezerwaty przyrody: Madohora, Szeroka i Zasolnica. Zagrożeniem dla regionu zą zanieczyszczone masy powietrza przynoszone przez zachodnie wiatry z uprzemysłowiuonego Górnego Sląska[1].

Zagospodarowanie regionu

Doliny są zajęte pod uprawę roli i dość silnie zurbanizowane. Do większych miejscowości regionu należą: Wadowice, Andrychów, Bielsko-Biała, Kęty, Kozy, Międzybrodzie Bialskie, Porąbka, Wilkowice. W rejonie przełomu Soły wybudowano trzy zapory wodne: w Czańcu, Tresnej i Porąbce, tworzące tzw. Kaskadę Soły. Grzbiety górskie jednak przeważnie porasta las i są na nich liczne łąki, dawniej użytkowane pastersko. Ogólnie Beskid Mały, mimo dość dużego zaludnienia zalicza się do regionów w niedużym stopniu zmienionych w wyniku działalności człowieka[1].

Zagospodarowanie turystyczne regionu jest dość słabe, jednakże przez mieszkańców pobliskich miast jest często wykorzystywany na weekendowy wypoczynek[1]. Duża ilość szlaków turystycznych.

Piesze szlaki turystyczne

POL Szlak czerwony.svg Mały Szlak Beskidzki: Bielsko-Biała Straconka - Gaiki - Groniczki - Przełęcz U Panienki - Hrobacza Łąka - Międzybrodzie Bialskie - Żar - Kiczera - Wielka Góra - Przełęcz Kocierska - Potrójna - Łamana Skała - Leskowiec - Groń Jana Pawła II - Krzeszów - Żmijowa - Zembrzyce

POL Szlak żółty.svg Bielsko-Biała Straconka - Przełęcz Łysa - Magurka Wilkowicka - Międzybrodzie Bialskie

POL Szlak zielony.svg Bielsko-Biała Straconka - Magurka Wilkowicka - Wilkowice dw. PKP

POL Szlak czarny.svg Bielsko-Biała Straconka - Przełęcz Przegibek

POL Szlak czerwony.svg Bielsko-Biała Mikuszowice - Przełęcz Łysa - Magurka Wilkowicka - Schronisko "Rogacz" - Bielsko-Biała Mikuszowice st. PKP

POL Szlak czarny.svg Bielsko-Biała Mikuszowice "Stalownik" - Przełęcz Łysa

POL Szlak niebieski.svg Bielsko-Biała Lipnik Górny - Gaiki - Przełęcz Przegibek - Magurka Wilkowicka - Czupel - Czernichów

POL Szlak czerwony.svg Międzybrodzie Bialskie - skrzyżowanie ze szlakiem POL Szlak niebieski.svg pod Czuplem - Łodygowice

POL Szlak żółty.svg Tresna - Tresna - dojście do szlaku POL Szlak czerwony.svg jw.

POL Szlak zielony.svg Międzybrodzie Bialskie - Przełęcz Przegib - dojście do POL Szlak czerwony.svg Małego Szlaku Beskidzkiego pod Gaikami

POL Szlak czarny.svg Bielsko-Biała Lipnik Górny - Przełęcz U Panienki

POL Szlak żółty.svg Kozy dw. PKP - Przełęcz U Panienki - Hrobacza Łąka - Żarnówka

POL Szlak niebieski.svg Kozy dw. PKP - Żarnówka

POL Szlak zielony.svg Gaiki - Porąbka - Trzonka - Przełęcz Kocierska - Kocierz Rychwałdzki - Kucówki - Gibasy - Smrekowica - Krzeszów - Żurawnica - Lipska Góra - Sucha Beskidzka dw. PKP

Beskid Makowski

Megaregion Region Karpacki

Prowincja Karpaty Zachodnie

Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie

Makroregion Beskidy Zachodnie

Mezoregion Beskid Makowski

Zajmowane jednostki administracyjne

Polska:

- woj. śląskie

- woj. małopolskie

(Beskid Makowski dawniej nazywany Beskidem Średnim, 513.48) - grupa górska, część Beskidów Zachodnich. Od zachodu sąsiaduje z Beskidem Małym, Kotliną Żywiecką i Beskidem Żywieckim, od północy z Pogórzem Wielickim, od wschodu z Beskidem Wyspowym, od południa z Kotliną Rabczańską, Pasmem Babiogórskim i pasmem Orawskie Beskidy (po słowackiej stronie). Najwyższym szczytem jest Mędralowa (1169 m)[1].

Granice

Według Jerzego Kondrackiego, autora naukowo opracowanej regionalizacji geograficznej Polski granice Beskidu Makowskiego są następujące[1]:

* granica zachodnia: od przełęczy Głuchaczki na granicy polsko-słowackiej potokiem Przybyłka, rzeką Koszarawa, uchodzącym do niej potokiem Pewlica, w górę rzeką Łękawka, w dół Koconką i Lachówką do Stryszawki, nią do ujścia do Skawy. Skawą dalej w dół na północ.

* granica północna: po północnej stronie Pasma Babicy do Myślenic

* granica wschodnia: od Myślenic w górę doliną Raby i jej dopływu Krzczonówki

* granica południowa: dolina górnej Skawy do ujścia Skawicy oraz dolina Skawicy od ujścia po Jałowiecką Przełęcz na granicy polsko-słowackiej

Przy tak wyznaczonych granicach Beskid Makowski ma powierzchnię ok. 900 km², długość ok. 60 km i szerokość 15 km[1].

Na mapach jednak i w przewodnikach zwykle spotkać się można z innym podziałem, w którym do Beskidu Makowskiego dodatkowo zaliczane jest jeszcze całe Pasmo Lubomira i Łysiny oraz Zembalowa[2][3]. Pasmo Przedbabiogórskie, czasami zaliczane jest do Beskidu Żywieckiego.

Rzeźba terenu

Beskid Makowski zbudowane jest z piaskowców magurskich przewarstwionych łupkami warstw. W łupkach wyrzeźbione zostały doliny rzeczne. Składa się z wielu rozczłonkowanych pasm górskich i wzniesień. Są to (w nawiasie najwyższy szczyt tego pasma)[1]:

* Pasmo Pewelsko-Ślemieńskie (Baków 766 m)

* Pasmo Dalina (Dalin 566 m),

* Pasmo Babicy (Babica 727 m),

* Pasmo Koskowej Góry (Koskowa Góra 874 m)

* Pasmo Przedbabiogórskie, zwane też Pasmem Jałowieckim (Mędralowa 1169 m)

Klimat

Na klimat w Beskidzie Makowskim wpływa zróżnicowana rzeźba terenu. Średnia temperatura wynosi od 5 do 7 °C. Wiosna trwa długo i jest chłodna i deszczowa, nawroty niskiej temperatury występują aż do maja. Lato bywa trochę cieplejsze niż w Beskidzie Żywieckim, lecz trwa tyle samo. Jesień jest długa i sucha. Notowane są częste wahania temperatury, tak jak i w reszcie regionu. Zima utrzymuje się zazwyczaj od końca listopada do marca. Przeciętnie najwięcej opadów zaobserwowano w czerwcu i w sierpniu, a najmniej w październiku, średnia roczna wynosi 800 mm. Podobnie jak w Beskidzie Wyspowym zdarzają się tu inwersje temperatury.

Ludność

Jest to obszar dość gęsto zaludniony. Lasy występują głównie na wyższych grzbietach górskich, natomiast doliny i śródgórskie zrównania zajęte są pod uprawy rolne i osady ludzkie. Są 4 miasta: Maków Podhalański, Sucha Beskidzka, Jordanów, Myślenice.

Beskid Wyspowy (513.49) - część Beskidów Zachodnich położona pomiędzy doliną Raby a Kotliną Sądecką. Charakterystyczną cechą tego regionu południowej Polski jest występowanie odosobnionych, pojedynczych szczytów, od czego pochodzi jego nazwa. Najwyższym szczytem jest Mogielica (1170 m n.p.m.).

Beskid Wyspowy,

Megaregion Region Karpacki

Prowincja Karpaty Zachodnie

Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie

Makroregion Beskidy Zachodnie

Mezoregion Beskid Wyspowy

Zajmowane jednostki administracyjne

Polska: - woj. małopolskie

Granice

Beskid Wyspowy zajmuje powierzchnię ok. 1000 km² i położony jest pomiędzy Beskidem Makowskim, Kotliną Rabczańską, Gorcami, Kotliną Sądecką, a Pogórzem Wiśnickim od północy[1]. Nie jest to jednak wystarczająco dokładne określenie i stąd przez różnych autorów różnie wytyczane są jego granice. Według Jerzego Kondrackiego granice przebiegają następująco[1]:

* granica zachodnia: od Myślenic w górę wzdłuż Raby i jej dopływu Krzczonówki do Łętowni, stąd przez Skomielną Białą do Raby w Rabce-Zdroju.

* granica południowa: Rabą w dół, dalej rzeką Mszanką w górę na przełęcz Przysłop, stąd drogą w dół i potokiem Czerwonka na niską przełęcz po południowej stronie Magorzycy, z przełęczy potokiem Głębieniec i dalej wzdłuż rzeki Kamienica Gorczańska do Dunajca. Magorzyca, Wielki Wierch i Kiczora Kamienicka mimo, że znajdują się po południowej stronie Kamienicy Gorczańskiej należą do Beskidu Wyspowego

* granica wschodnia (uściślona przez Speleoklub Beskidzki[2]): Dunajcem do Gołkowic, a stąd drogą przez Podegrodzie do Jeziora Rożnowskiego. Z Tęgoborza drogą do rzeki Łososiny, następnie Łososiną w dół do rzeki Białki.

* granica północna: w górę Białką przez Wojakową na przełęcz między Kobyłą a Rogozową. Z przełęczy doliną do Rajbrotu, stąd drogą przez Bytomsko do Żegociny. Dalej granica biegnie przez Kamionną, Nowe Rybie, Szyk, Kostrzę, Wilkowisko, Stróżę, Skrzydlną, Szczyrzyc, Raciechowice, Zasańską Przełęcz i pomiędzy Grodziskiem a Uklejną do Raby w Myślenicach.

Administracyjnie cały obszar Beskidu Wyspowego położony jest w województwie małopolskim. Największa jego część należy do powiatu limanowskiego, który jest też niemal w całości położony w tym regionie. Wschodnie obrzeża Beskidu Wyspowego (wzdłuż Dunajca) wchodzą w skład powiatu nowosądeckiego, północne powiatu bocheńskiego, zachodnie myślenickiego i suskiego, południowo-zachodnie nowotarskiego.

Geologia

Odosobnione góry Beskidu Wyspowego są denudacyjnymi ostańcami piaskowców magurskich, pod którymi znajdują się głębiej położone serie skalne płaszczowiny śląskiej[1]. Dawniej układ tych warstw był odwrotny: wklęsłe formy terenu, tzw. synkliny, utworzone były ze skał twardych, natomiast wypukłe (antykliny) z miękkich. Obecne szczyty stanowiły więc zagłębienia terenu, zaś dzisiejsze doliny były wzniesieniami. W wyniku fałdowania i wypiętrzania terenu na przełomie starszego i młodszego trzeciorzędu nastąpiło odwrócenie rzeźby terenu. Te niżej obecnie położone cienkoławicowe warstwy piaskowcowo-łupkowe, margle i łupki ilaste są bardziej podatne na wietrzenie, stąd też tworzą one słabiej nachylone stoki oraz duże obniżenia między górami[3]. Taką budowę i genezę powstania Beskidu Wyspowego potwierdzają badania przeprowadzone na wielu odkrytych oknach tektonicznych, największe z nich w Mszanie Dolnej zostało szczegółowo opisane w 1988[4]. Wyniki wieloletnich badań geodezyjnych wskazują, że procesy fałdowania i wypiętrzania terenu trwają również obecnie, choć z mniejszą intensywnością, a ważną rolę w dynamice tego procesu odgrywają aktywne do dzisiaj osuwiska[5]. Odmienną budowę ma położone południkowo pasmo Cietnia; jest ono zbudowane w całości z fliszu serii śląskiej i jest głęboko wysunięte w obręb Pogórza Wiśnickiego[1].

Rzeźba terenu

Charakterystyczną cechą Beskidu Wyspowego jest występowanie odosobnionych, sięgających do 1170 m n.p.m. szczytów, które niczym wyspy wznoszą się 400-500 m ponad typowo podgórskie zrównanie sfalowane łagodnymi wzgórzami[1]. Stąd właśnie pochodzi nazwa Beskid Wyspowy. Wymyślił ją Kazimierz Sosnowski, nauczyciel w nowosądeckim gimnazjum, gdy wraz z młodzieżą nocował na szczycie Ćwilina. Rankiem po przebudzeniu zobaczyli zalegające w dolinach mgły, ponad którymi wznosiły się samotne szczyty[6]. Szczyty te mają strome, czasem nawet bardzo spadziste stoki. Zazwyczaj północne są bardziej nachylone od południowych, wierzchowina jednak z reguły jest płaska, wylesiona i zajęta pod pola uprawne i zabudowania[1]. Beskid Wyspowy łączy w sobie cechy krajobrazu podgórskiego i górskiego. Góry zasadniczo nie tworzą tutaj długich pasm, lecz szereg oddzielnych szczytów otoczonych szerokimi i rozległymi dolinami. Wyjątek stanowią trzy pasma: Łososińskie, pasmo Cichoń-Ostra i pasmo Cietnia. Na zachodnich i wschodnich obrzeżach jednak ten wyspowy charakter zatraca się, od północnej strony góry stopniowo przechodzą w pogórze[3]. Głębokie doliny rzeczne oddzielające poszczególne szczyty górskie od dawien dawna wykorzystywane były jako trakty komunikacyjne, dzisiaj biegną nimi drogi łączące poszczególne miejscowości tego regionu.

* Najwyższe szczyty (wysokości podane w m n.p.m. i zaokrąglone do pełnych metrów[7]):

Mogielica 1170 m, Ćwilin 1072 m, Jasień 1052 m, Modyń 1029 m, Luboń Wielki 1022 m, Krzystonów 1012 m, Kiczora Kamienicka 1007 m, Wielki Wierch 1007 m, Śnieżnica 1007 m, Szczebel 977 m, Lubogoszcz 968 m, Łopień 951 m, Cichoń 925 m, Ostra 928 m, Jaworz 918 m, Sałasz Wschodni 909 m.

* Ważniejsze przełęcze:

przełęcz Glisne, przełęcz Gruszowiec, przełęcz Jaworzyce, przełęcz Ostra-Cichoń, przełęcz pod Kobylicą, przełęcz Przysłopek, przełęcz Przysłop, Przełęcz Rydza-Śmigłego, przełęcz Słopnicka, przełęcz Widoma-Rozdziele, przełęcz Wielkie Drogi, Wierzbanowska Przełęcz, Zasańska Przełęcz.

Istnieją tu liczne, zbudowane z piaskowca wychodnie i formy skałkowe. Najbardziej znana z nich to Diabli Kamień koło Szczyrzyca[8]. Występuje również wiele innych form ukształtowania terenu. Na Luboniu Wielkim znajduje się duże gołoborze, na stokach Ćwilina, Mogielicy, Łopienia, Szczebla i Zęzowa skalne osuwiska. Występują także jaskinie (największa to Jaskina Zbójecka na Łopieniu) i rowy, na ogół pochodzenia osuwiskowego.

Sieć wodna

Beskid Wyspowy znajduje się w dorzeczu dwóch dopływów Wisły: Dunajca i Raby. Zlewnia Dunajca tworzącego wschodnią granicę Beskidu Wyspowego jest dużo większa[7]. Łososina, będąca największym jego w obrębie Beskidu Wyspowego dopływem wypływa spod Jasienia, mniejsze dopływy to: Kamienica, Czarna Woda, Jastrzębik, Słomka, Smolnik[7]. Większymi dopływami Raby są Mszanka i Kasinianka. Większość rzek i potoków Beskidu Wyspowego ma swoje źródła pod jego partiami wierzchołkowymi[7]. Mniejsze cieki wodne mają w górnym biegu znaczny spadek sięgający 200-300 m/km, w dolinach zmniejszający się do ok. 40 m/km[7]. Wszystkie potoki i rzeki mają kamieniste dno i charakteryzują się dużymi wahaniami wodostanów. Po większych opadach atmosferycznych lub przy gwałtownym topnieniu śniegów ich wody transportują ogromne ilości ziemi oraz kamieni i wskutek dużego spadku mają ogromną siłę niszczącą. Występują wówczas z koryta, zalewając pola i osiedla. Szczególnie duże zniszczenia spowodowała wielka powódź w 1997. Ważną rolę w retencji wód odgrywają sztuczne zbiorniki wodne: Jezioro Rożnowskie, Jezioro Czchowskie i Zbiornik Dobczycki. Najwyższy poziom wód przypada na maj, najniższy na styczeń. Dzięki małej przepuszczalności podłoża i dużym opadom obszar jest dobrze nawodniony. Świadczy o tym m.in. występowanie licznych młak na zboczach dolin[9].

Klimat

Jest to typowy klimat górski o bardzo zmiennych warunkach pogodowych. Suche masy powietrza znad kontynentu ścierają się tu z wilgotnym powietrzem znad Atlantyku. Występuje piętrowość klimatyczna. Do 750 m n.p.m. klimat jest umiarkowanie ciepły z średnią temperaturą od +6 °C do +8 °C, powyżej umiarkowanie chłodny z średnią temperaturą od +4 °C do +6 °C. Średnia roczna temperatura dla obszaru Limanowej w latach 1952-2000 wyniosła 6,7 °C, najniższa odnotowana wynosiła −35 °C, a najwyższa 35,2 °C[10]. Ilość opadów jest powyżej średniej krajowej i wynosi 800-900 mm w ciągu roku. W większych dolinach śródgórskich, jak np. w Mszanie Dolnej, występuje tzw. cień opadowy polegający na zatrzymywaniu się na dowietrznych zachodnich, północno-zachodnich i północnych stokach gór wilgotnych mas polarnomorskiego powietrza[9]. Znaczny wpływ na lokalne zróżnicowanie klimatu mają czynniki terenowe - ukształtowanie terenu i ekspozycja. Tak np. wąska i zacieniona wysokimi grzbietami dolina rzeki Kamienica ma znacznie niższe temperatury niż szeroka i słoneczna dolina Dunajca[11]. Długość okresu wegetacyjnego wynosi od około 180 dni w szczytowych partiach gór do 210 dni w dolinach[9], co ma szczególne znaczenie dla roślin. Często z Tatr dociera tutaj wiatr halny, zimą powodując duże szkody w lasach.

Charakterystyczną cechą Beskidu Wyspowego jest dość częste występowanie „morza mgieł” spowodowane inwersją temperatury, czyli w pewnych warunkach zamiast spadku temperatury wraz ze wzrostem wysokości n.p.m. sytuacja jest odwrotna. Wtedy to właśnie odosobnione szczyty gór wyrastają z mgły zalegającej w dolinach jak wyspy na morzu.

Przyroda

W wyniku osadnictwa lasy zostały wycięte bądź wypalone na potrzeby rolnictwa, obecnie większość terenu pokrywają pola uprawne i obszary zabudowane. Większe zwarte kompleksy leśne ostały się dopiero powyżej wysokości 700-800 m n.p.m., ale i one zostały przeobrażone w wyniku gospodarki człowieka, często rabunkowej. W Beskidzie Wyspowym zachowany jest charakterystyczny dla gór piętrowy układ roślinności, ale występują tylko 2 piętra: do wysokości ok. 450 m jest to piętro pogórza, powyżej, aż po najwyższe szczyty regiel dolny (tylko pod wierzchołkiem Mogielicy występuje szczątkowy regiel górny). Skład gatunkowy roślin jest nieco uboższy od sąsiednich Gorców czy Beskidu Sądeckiego właśnie z powodu braku regla górnego oraz mniejszej wysokości szczytów. Występuje tu jednak jeszcze 96 gatunków górskich (dla porównania: w Gorcach 141)[9]. Ciekawostką jest występowanie dużej liczby gatunków roślin ciepłolubnych, które prawdopodobnie przedostały się tutaj z obszaru Słowacji, oraz kilku gatunków roślin wapieniolubnych (m.in. miesiącznica trwała), mimo że nie występują tutaj wapienie[9]. Z większych ssaków w lasach występuje jeleń, sarna, borsuk, dzik, okresowo zaglądają wilki. Najlepiej zachowane fragmenty przyrody objęte zostały ochroną rezerwatową. Są to:

* rezerwat przyrody Białowodzka Góra

* rezerwat przyrody Kamionna

* rezerwat przyrody Kostrza

* rezerwat przyrody Luboń Wielki

* rezerwat przyrody Śnieżnica.

Kultura ludowa

Kultura miejscowej ludności stanowi mieszankę kultur ludowych pochodzących z różnych krajów Europy. Pewną rolę w zasiedlaniu terenu Beskidu Wyspowego odegrali Wołosi, którzy przyprowadzili ze sobą owce i przynieśli tutaj z południa Europy kulturę pasterską przejętą potem przez miejscową ludność. Wypasano na wyrąbanych bądź wypalonych polanach, a także w lesie. Pasterstwo, które utraciło obecnie swoje znaczenie, dawniej przez kilka wieków było jednym ze źródeł ekonomicznego bytu ludności tych terenów. Wśród ludności wyróżnia się następujące grupy etnograficzne: Kliszczacy, Lachy Sądeckie, Lachy Limanowskie, Lachy Szczyrzyckie, Górale Biali i Zagórzanie. Najliczniejsi są Zagórzanie, zamieszkują m.in. w Mszanie Dolnej i Górnej, w Lubomierzu, w Jurkowie, na Chyszówkach, w Półrzeczkach. Zabytkami sztuki budownictwa są drewniane i murowane kościoły i bardzo liczne w tym regionie kapliczki i figurki.

Zarys historii regionu

Najstarsze ślady pobytu człowieka to pochodzące z neolitu (3500-1700 p.n.e.) krzemienne narzędzia znalezione w Pisarzowej, Pogorzanach i w Wilkowisku. W Pisarzowej i w Łukowicy odkryto urnowe cmentarze pochodzące z epoki brązu i początków epoki żelaza (1200-400 p.n.e.). Odkryto też wiele monet rzymskich, szczególnie w okolicach Limanowej. Istniały tutaj słone wycieki, a otrzymywana z nich sól była towarem handlowym.

W pierwszych wiekach powstawania państwa polskiego istniały już niewielkie drewniane grody, ich resztki odkryto m.in. w Limanowej, w Męcinie, w Słupi, Szyku, w Kasinie Wielkiej. Jednak w owym czasie były to tylko niewielkie osady w nieprzebytej puszczy, która aż do XIV w. pokrywała całe Karpaty i stanowiła wraz z Tatrami naturalną zaporę chroniącą od najazdów z bardziej zaludnionego południa Europy. Do XIII w. utrzymało się grodzisko na szczycie góry Grodzisko, spalone zostało przez Tatarów. Pierwsi osadnicy osadzali się w dolinach rzek, stopniowo wycinając bądź wypalając las pod pola uprawne. Dużą rolę w osadnictwie odegrało założone w 1. połowie XIII w. opactwo cystersów w Szczyrzycu. Największe nasilenie kolonizacji miało miejsce za czasów Kazimierza Wielkiego. W XV w. z południa Europy przybyli Wołosi, tworząc rozległe hale na grzbietach gór, w tym też okresie zaczęły powstawać szlacheckie folwarki. W obronie przed wyzyskiem i nadużyciami dworu oraz dzierżawców w latach 1649-1650 Filip Bolisęga wywołał zbrojne wystąpienie chłopów w Kasince. W XVII w. w czasie potopu szwedzkiego wielkie spustoszenia poczynił tzw. „najazd Rakoczego”, spalono wówczas m.in. wiele kościołów. W 1770 pod szczytem Śnieżnicy założyli swój obóz konfederaci barscy.

W drugiej połowie XIX w. wszystkie nadające się do tego celu stoki gór zostały już zamienione na pola uprawne; zalesienie terenu było wówczas nawet mniejsze niż obecnie. Wobec niemożliwości dalszego pozyskiwania terenów pod uprawę nastąpiło w wyniku dziedzicznych podziałów rozdrabnianie chłopskich gospodarstw i przy wzrastającej wciąż liczbie ludności na całym Podhalu zaczęła się „nędza galicyjska”, przednówki stały się powszechne. Wybudowany w 1885 przez Austriaków odcinek kolejowy Nowy Sącz - Chabówka przyczynił się do gospodarczego rozwoju regionu, ale nędza ludności nie zanikła.

W czasie I wojny światowej okolice Limanowej były obszarem zażartych walk wojsk niemieckich i austriackich z rosyjskimi. Pamiątką po tych krwawych wydarzeniach są liczne cmentarze wojenne, m.in. na Jabłońcu i Golcowie, w Męcinie i Kasinie Wielkiej. Lata międzywojenne charakteryzowały się nadal przeludnieniem wsi i ogromną biedą jej mieszkańców. We wrześniu 1939 Niemcy zbombardowali Mszanę Dolną, spłonęło część osiedli Kasiny Wielkiej, Skrzydlnej i Szczyrzyca. Dokonali też akcji pacyfikacyjnych i rozstrzeliwania ludności cywilnej w Mordarce, Krasnym Lasocicach, w Pogorzanach, Jodłowniku, Wilczyskach, Szczyrzycu, na Starej Wsi i w Tymbarku. Przez cały okres II wojny światowej w Beskidzie Wyspowym działał silny ruch oporu, głównie byli to partyzanci AK. Na Polanie Stumorgowej na Mogielicy odbierali zrzuty z alianckich samolotów, mieli swoje stałe bazy w schronisku i szałasach na Luboniu Wielkim. Dokonywali zamachów na niemieckie transporty wojskowe, wysadzali pociągi. Specjalnie w celu ochrony linii kolejowej z Chabówki do Nowego Sącza Niemcy musieli utrzymywać stały garnizon w Pisarzowej i pociąg pancerny, a w 1944 wzdłuż całej linii położyli zasieki z drutu kolczastego. Mimo to partyzanci dokonali 40 zamachów na transporty kolejowe, zniszczyli 20 parowozów i 210 wagonów. Na przełęczy Gruszowiec zaatakowali i zniszczyli niemiecki transport samochodowy. Odpowiedzią Niemców była pacyfikacja okolicznej ludności, w czasie której zabili 36 osób i spalili 12 domów.

Ludność, gospodarka, komunikacja

Główną drogą przecinającą Beskid Wyspowy jest droga krajowa nr 28, odcinek z Nowego Sącza przez Limanową i Mszanę Dolną do skrzyżowania z „zakopianką” w Skomielnej Białej. Biegnie ona dolinami i wierzchowinami równolegle do zamkniętej już linii kolejowej Nowy Sącz - Chabówka. Inne ważniejsze drogi to biegnące z północy na południe drogi nr 964 i 965. Są 3 miasta: Limanowa (ok 14,9 tys. mieszkańców), Mszana Dolna (ok. 7,5 tys. mieszk.) i znajdująca się na na styku Gorców i Beskidu Wyspowego Rabka-Zdrój (ok. 13 tys. mieszk.) - dane z 2007 wg GUS[12]. Rabka-Zdrój jest znanym uzdrowiskiem dziecięcym. Pozostałych miejscowości jest ponad 100[7]. Pod względem gospodarczym jest to obszar rolniczo-leśny z drobnym przemysłem. Z większych zakładów warto wymienić zakład przetwórstwa owocowego Tymbark S.A. Struktura własnościowa to głównie własność prywatna, na którą składają się rozdrobnione, zwykle kilkuhektarowe gospodarstwa rolne; bardzo rzadko są one wyłącznym źródłem utrzymania rodziny. Gminy w swoich planach promują rozwój turystyki, wypoczynku i drobnej przedsiębiorczości.

Turystyka

Góry Beskidu Wyspowego jeszcze dość rzadko odwiedzane są przez turystów. Ostatnio jednak gminy podejmują szereg działań promujących turystykę, przykładem może być choćby oddanie w 2008 wieży widokowej na Mogielicy, co znacznie zwiększyło liczbę turystów w tym rejonie[13].

Baza noclegowa

W górach baza noclegowa jest uboga. Jedynym schroniskiem turystycznym z prawdziwego zdarzenia jest schronisko PTTK na Luboniu Wielkim. Istnieje jeszcze Młodzieżowy Ośrodek Rekolekcyjny na Śnieżnicy i Baza Szkoleniowo-Wypoczynkowa „Lubogoszcz”, obydwa te ośrodki świadczą jednak usługi głównie dla wycieczek i grup zorganizowanych. W sezonie letnim działa baza namiotowa Polana Wały pod Krzystonowem. Znacznie lepiej natomiast jest w dolinach. W licznych miejscowościach istnieją hotele, pensjonaty, motele, ośrodki wypoczynkowe i domy wczasowe, zajazdy, domy wycieczkowe, sanatoria i ośrodki sanatoryjno-wczasowe oraz liczna sieć gospodarstw agroturystycznych. Istnieje też ok. 10 ośrodków kempingowych i pól namiotowych.

Szlaki turystyczne

Gęsta sieć wyznakowanych przez PTTK szlaków turystyki pieszej prowadzi przez wszystkie znaczniejsze szczyty, najdłuższym z nich jest znakowany czerwono Mały Szlak Beskidzki. Nie są one trudne technicznie, wymagają jednak pewnej kondycji fizycznej ze względu na wyspowy charakter tych gór: spore wysokości względne pomiędzy dnami dolin a szczytami i głębokie przełęcze pomiędzy szczytami. Istnieje też gęsta sieć znakowanych szlaków rowerowych. Mimo że stoki są dość strome, możliwy jest wjazd górskim rowerem niemal na wszystkie szczyty. Oprócz szlaków PTTK istnieją też ścieżki dydaktyczne. Dzięki stadninom istniejącym w wielu już miejscowościach panują też odpowiednie warunki dla rozwoju turystyki konnej. W zimie można uprawiać turystykę narciarską.

Kotlina Rabczańska

Megaregion Region Karpacki

Prowincja Karpaty Zachodnie

Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie

Makroregion Beskidy Zachodnie

Mezoregion Kotlina Rabczańska

Zajmowane jednostki administracyjne

Polska:

- woj. małopolskie

Kotlina Rabczańska(513.50) - mezoregion w Beskidach Zachodnich, graniczący od północnego wschodu z Beskidem Wyspowym, od północnego zachodu z Beskidem Makowskim, od południowego wschodu z Gorcami, od południa i zachodu z Beskidem Orawsko-Podhalańskim.

Nazewnictwo

Jest to niedawno wyróżniony region, już po wprowadzeniu dziesiętnej klasyfikacji. Dlatego też oznaczony został w tej klasyfikacji numerem 0, gdyż nie można go zaklasyfikować do żadnego z otaczających go mezoregionów. Mieczysław Klimaszewski w swojej „Geomorfologii Polski” z 1972 nazywał go Bramą Sieniawską, a autorzy opracowania „Karpaty Polskie” z 1995 Pogórzem Orawsko-Jordanowskim.

Charakterystyka regionu

Jest to niewielki mezoregion. Długość kotliny z zachodu na wschód wynosi około 10 km, a szerokość z południa na północ około 9 km. Teren wznosi się średnio na wysokości 500-600 m n.p.m. Najwyższe wzniesienia to: Grzebień (677 m), Zbójecka Góra (644 m), Bania (607 m). Przez kotlinę przebiega dział wodny między Skawą i Rabą; rzeki te zbliżają się do siebie na odległość 1.5 km. Położenie kotliny pomiędzy kilkoma pasmami górskimi powoduje, że krzyżują się w niej główne drogi z Krakowa i Nowego Sącza do Zakopanego i Chyżnego i przebiega przez nią linia kolejowa z Krakowa do Zakopanego, a także nieczynna już linia kolejowa Nowy Sącz - Chabówka. Stosunkowo równy teren powoduje, że kotlina jest dość gęsto zaludniona. Jedyne miasto to Rabka-Zdrój, od której pochodzi nazwa regionu. Inne większe miejscowości to: Skomielna Biała, Skawa, Spytkowice. Środowisko naturalne przekształcone w wyniku działalności człowieka w dość znacznym stopniu.

Beskid Żywiecki (513.51) - drugie co do wysokości pasmo górskie w Polsce po Tatrach.

Jest położone na głównym wododziale zlewisk Morza Bałtyckiego i Morza Czarnego. Należy do Zewnętrznych Karpat Zachodnich.

Megaregion Region Karpacki

Prowincja Karpaty Zachodnie

Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie

Makroregion Beskidy Zachodnie

Mezoregion Beskid Żywiecki

Zajmowane jednostki

Polska:

- woj. śląskie

- woj. małopolskie

Topografia i hydrografia

Topografia [edytuj]

Obszar górski należący do Beskidów Zachodnich, którego polskie granicę wyznaczają:

* od północy: granica zaczyna się w Żywcu, biegnie doliną Koszarawy, zostawiając na północy Pasmo Pewelsko-Ślemieńskie, przekracza wododział w Hucisku i biegnie do doliny Skawy dolinami potoków: Lachówki i Stryszawki,

* od wschodu: doliną Skawy do okolic Jordanowa, doliną Bystrzanki do Przełęczy Spytkowickiej i dalej grzbietem granicznym Babiej Góry,

* od południa: granica biegnie polsko-słowackim grzbietem granicznym od Przełęczy Zwardońskiej, przez Beskid Graniczny, Kikulę, Magurę, Wielką Raczę, Małą Raczę, Przełęcz pod Orłem, przełęcz Śrubitą, Bugaj, Banię nad Przełęczą Przegibek, a następnie: Majów, Wielką Rycerzową, przełęcz Przysłop, Beskid Bednarów, Oszus, aż do Przełęczy Ujsolskiej. Nadal grzbietem granicznym przez Magurkę, Trzy Kopce, wchodzi w grupę Pilska, przez Przełęcz Glinne wchodzi w masyw Babiej Góry,

* od zachodu: jest ograniczony orograficznie jako zlewisko rzeki Soły - od Przełęczy Zwardońskiej, najpierw na wschód wzdłuż linii kolejowej Zwardoń - Żywiec, a dalej na północ doliną Soły do Żywca.

W Beskidzie Żywieckim wyróżnia się następujące submezoregiony

* Beskid Orawsko-Żywiecki, w którego skład wchodzi grupa Wielkiej Raczy (tzw. Worek Raczański) oraz grupa Pilska i Romanki,

* Pasmo Babiogórskie obejmujące masyw Babiej Góry (tu wyróżnia się też Pasmo Policy),

* Działy Orawskie,

* Pasmo Orawsko-Podhalańskie.

Pasmo Jałowieckie czyli tzw. Pasmo Przedbabiogórskie według regionalizacji Polski opracowanej przez Jerzego Kondrackiego należy do Beskidu Makowskiego[1].

Do najwyższych szczytów Beskidu należą:

1. Babia Góra - 1725 m n.p.m. (Diablak),

2. Pilsko - 1557 m n.p.m.

3. Mała Babia Góra - 1515 m n.p.m.(Cyl)

Hydrografia

Głównym grzbietem granicznym Beskidu Żywieckiego od Przełęczy Zwardońskiej na zachodzie po szczyt Babiej Góry, a następnie po masyw Policy na wschodzie przebiega Europejski Dział Wodny. Na północ od tej linii wody spływają poprzez dopływy Soły i dalej przez Wisłę do Bałtyku. Na południe zaś przez dopływy Orawy i dalej przez Wag i Dunaj do Morza Czarnego.

Geologia

Geologicznie Beskidy leżą w paśmie Karpat i zbudowane są ze skał piaskowcowych, w tym piaskowca istebniańskiego.

Beskid Żywiecki to przede wszystkim fałdy płaszczowiny magurskiej zbudowane ze skał fliszowych wieku eoceńskiego (piaskowce magurskie o miąższości dochodzącej do 2000 metrów występujące w grubych ławicach, piaskowce inoceramowe, łupki, zlepieńce). Te warstwy skalne zostały sfałdowane i wypiętrzone w trzeciorzędzie - podczas orogenezy alpejskiej formującej cały łuk górski Karpat.

W skład płaszczowiny magurskiej wchodzą piaskowce ciężkowickie z łupkami pstrymi i piaskowce pasierbickie, przewarstwiane łupkami pstrymi. Najmłodsze - zarazem o największej miąższości - są piaskowce górnoeoceńskie; z wkładkami łupków marglistych - piaskowce magurskie, z których zbudowane są wszystkie wyższe partie Pasma Raczańskiego z grupą Wielkiej Raczy i Wielkiej Rycerzowej na czele.

Krajobraz

Krajobraz jest charakterystyczny dla tego typu gór i obejmuje kopulaste szczyty, z których najwyższe posiadają wyraźnie piętrowy charakter roślinności, obejmujący regiel górny i środkowy, porośnięte buczyną, dębem, świerkiem, sosną i jodłą, oraz kosówką w najwyższych partiach. Najwyższe szczyty w szczytowych kopułach często są nagie i skaliste (Babia Góra, Pilsko) lub mają liczne wychodnie skalne (wiele szczytów w Beskidzie Małym, okolice Pilska).

Szata roślinna

Beskid Żywiecki, podobnie jak inne grupy górskie naszego kontynentu, cechuje piętrowy układ roślinności. Do wysokości 600-700 m n.p.m.dominują uprawy i lasy mieszane z przewagą świerka. W miejscach podmokłych występują olszyny z olszą szarą.

Na wysokościach 600-1150 m n.p.m.rozciąga się regiel dolny. Dominują tu obecnie lasy iglaste z wyraźną przewagą świerka, prawie w całości sztucznego pochodzenia. Jedynie w nielicznych miejscach można jeszcze spotkać pierwotne fragmenty buczyn z bukiem pospolitym, reprezentowane przez buczynę karpacką lub kwaśną buczynę górską. Rzadko znajdziemy skupiska jodeł i pojedyncze jawory. Runo leśne reprezentowane jest przez takie gatunki jak rzeżucha trójlistkowa, marzanka wonna, szczyr trwały, gwiazdnica gajowa, kokorycz pusta, przetacznik górski, śnieżyczka przebiśnieg. Poszycie leśne jest bardzo ubogie, pokryte dużymi ilościami igliwia spod którego wyrastają paprocie i borówka czarna. Z krzewów spotyka się wiciokrzew czarny, jarzębinę i dziki bez.

Pomiędzy 1150 a 1400 m n.p.m.rozciąga się regiel górny. W tym obszarze znacznie lepiej zachowała się roślinność pierwotna. Rośnie tu głównie karpacki bór świerkowy, a w dolnych partiach nieliczne jawory i buki. Krzewy występujące w tej strefie to przede wszystkim porzeczka skalna w odmianie karpackiej, wiciokrzew czarny i róża alpejska. Poszycie uzupełniają borówka czarna, widłak jałowcowaty, omieg górski, modrzyk górski, parzydło leśne, ciemiężyca zielona i inne zioła. Na wilgotniejszych stokach spotkać można paprocie wraz z podbiałkiem alpejskim i szczawikiem zajęczym. Spotyka się także liczne mchy, a na niektórych łąkach górskich (np. na Hali Rysiance) krokusy.

Na wysokościach 1400-1650 m n.p.m.(a więc tylko na Pilsku i Babiej Górze występuje piętro kosodrzewiny (subalpejskie). W strefie tej, obok samej kosodrzewiny, najczęściej spotyka się jałowiec halny (Juniperus communis L. ssp. alpina (Suter) Celak.), krzaczaste formy jarzębiny, porzeczkę skalną w odmianie alpejskiej, wierzbę śląską i różę alpejską. Występują tu również borówka czarna, borówka brusznica, podbiałek alpejski, pierwiosnka wyniosła, omieg górski, goryczka kropkowana, szarota norweska, goździk okazały, sasanka alpejska, a także liczne mchy i porosty.

Piętro halne (alpejskie) rozciąga się w Beskidzie Żywieckim powyżej poziomicy 1650 m n.p.m.Występuje tylko w partiach szczytowych Babiej Góry. Panują tam niekorzystne warunki klimatyczne, które ograniczają rozwój roślinności. Najczęściej spotykane w tej strefie gatunki to jałowiec halny, borówka czarna, sasanka alpejska, wierzba żyłkowana, wierzba zielna, trawy kosmatka brunatna i kostrzewa niska, widłak wroniec, jastrzębiec alpejski, szarotka drobna, widłak alpejski, a poza tym liczne mchy i wątrobowce. Do szczególnie cennych należą na Babiej Górze jedyne w Polsce skupiska rogownicy alpejskiej i okrzynu jeleniego. Można tu również spotkać 15 gatunków chronionych przedstawicieli rodziny storczykowatych.

Świat zwierząt

Fauna Beskidu Żywieckiego niewiele się różni od typowej fauny Karpat Zachodnich, chociaż typowo górskie gatunki są tu mniej liczne. Obecny świat zwierząt nie jest już tak bogaty jak niegdyś. Wśród ssaków kopytnych dominują jelenie, dziki i sarny. Drapieżniki reprezentują lis, borsuk, kuna leśna, ryś, żbik, wilk oraz nieliczne niedźwiedzie brunatne, które częściej można spotkać po stronie słowackiej, gdyż tam zakładają zimowe legowiska. Wyjątkowo bogaty jest świat ptaków. Wśród gatunków drapieżnych najliczniej występują: puszczyk, pustułka, krogulec, kruk i myszołów zwyczajny. W wyższych partiach można spotkać także jarząbki, cietrzewie i bardzo już rzadkie głuszce. Z mniejszych ptaków występują płochacz halny, siwerniak, orzechówka, drozd obrożny, dzięcioł trójpalczasty. W lasach regla dolnego trafiają się sikorki, wilgi, dzięcioły, kukułki, zięby, rudziki, jemiołuszki. Nad potokami gnieżdżą się pluszcze i pliszki górskie. Z ryb w potokach występują pstrągi, strzeble i głowacze. Przedstawicielami górskich płazów są kumak górski, żaba trawna, ropucha, rzekotka drzewna i szczególnie chronione salamandra plamista, i traszka karpacka. Z gadów można spotkać jaszczurki i żmije zygzakowate. Niezwykle licznie reprezentowane są bezkręgowce: pajęczaki, owady (szczególnie chrząszcz biegacz i różne gatunki motyli) oraz ślimaki. Wiele z nich to gatunki endemiczne, występujące tylko w Karpatach.

Ochrona przyrody

W Beskidzie Żywieckim utworzono:

* Babiogórski Park Narodowy

* Żywiecki Park Krajobrazowy w tym 10 rezerwatów przyrody,

Etnografia

Wsie żywieckie

Już w XV w. istniały takie wsie jak Milówka, Radziechowy, Wieprz, Cięcina, Lipowa, Pietrzykowice położone nadal w bezpośredniej bliskości miasta oraz Stary Żywiec, Zabłocie i Sporysz, które obecnie bądź nie istnieją, bądź są częścią obszaru miejskiego współczesnego Żywca.

Osadnictwo w pozostałych częściach Kotliny Żywieckiej miało historycznie gospodarczo-eksploatacyjny charakter i polegało na lokowaniu wsi w dolinach w celu prowadzenia wyrębu pierwotnej puszczy beskidzkiej i prowadzenia gospodarki hodowlano-rolnej. Takie jest pochodzenie następujących wsi istniejących do dziś: Trzebinia, Świnna, Przyborów, Jeleśnia i Krzyżowa, Cisiec, Węgierska Górka, Milówka i Sól, Juszczyna.

Typowymi wsiami związanymi z gospodarka wyrębową i wypaleniskową są tzw. wsie zarębne lokowane na stokach gór: Przyłęków, Sopotnia Mała, Sienna, Koszarawa, Korbielów, Sopotnia Wielka, Pewel Mała, Pewel Wielka, Mutne, Hucisko, Rajcza, Ujsoły, Rycerka, Radeczka, Nieledwia, Kamesznica, Szare, Żabnica, Brzuśnik, Bystra, Leśna, Ostre, Słotwina, Tresna, Łodygowice, Glemieniec, Bierna, Huciska, Rybarzowice, Buczkowice, Szczyrk, Godziszka, Wilkowice, Mikuszowice, Bystra, Ślemień, Kurów, Las, Kocoń, Gilowice, Rychwałdek, Pewel, Pewelka.

Na przestrzeni czasów zaludnienie wsi, ich znaczenie i organizacja życia mieszkańców, a w szczególności ich źródła utrzymania, ulegały zmianom. Wraz z wyrębem puszczy wprowadzano inne źródła utrzymania, jak hodowla czy rolnictwo, wraz z rosnącym zaludnieniem pojawili się rzemieślnicy - rymarze, kowale, cieśle, budowała się etniczna tożsamość mieszkańców, lokalna kultura i zwyczaje.

Istotną rolę w gospodarce regionu i w jego etnicznym charakterze odegrali pasterze wołoscy, którzy trudnili się wypasem małego bydła, jak owce, kozy i rzadziej świnie oraz przerobem mleka owczego. Pasterze ci przywędrowali na tereny Żywiecczyzny ze wschodu (kolonizacja wołoska) i z czasem zasymilowali się z miejscową ludnością. Wywodzili się z nich oprócz pasterzy także cieśle, drwale, gajowi i rzemieślnicy miejscy, ale także większość kompanii zbójnickich, zwykle rekrutujących się z wsi zarębnych, których głównymi mieszkańcami byli właśnie Wołosi.

Architektura regionalna

Zabudowa wsi żywieckich jest utrzymana zwykle w spójnym stylu architektonicznym. Wsie lokowano zwykle w dolinach potoków dostarczających wody oraz czasami ułatwiającymi zwózkę drewna a nawet dostęp w góry. Chałupy budowano osią długą prostopadle do drogi, przeważało budownictwo drewniane choć na podmurówce z kamieni, zwykle rzecznych. Ściany chałup zbudowane są z belek czworokątnie ociosanych, tzw. rysiów, łączonych ze sobą w narożach za pomocą węgła prostego, wzmacnianego dodatkowo dzięki zastosowaniu dwustronnie zaciosanych kołków. Dachy kryte gontem miały specyficzną dla lokalnego budownictwa budowę i kształt, nazywany dachem żywieckim - dwa spady - w części szczytowej spadek stromszy niż na okapach oraz charakterystyczne przydaszki na bocznych ścianach chałup. Obecne były także wpływy szwajcarskie przejawiające się w budowaniu tzw. nosa, przybudówki mieszczącej ganek i pokój na poddaszu położonej prostopadle do osi budynku. Element ten przez górali zwany jest giblem.

Nie masz tu stodół chruścianych, a tem mniej takichże mieszkalnych domów; wszystkie stajnie i chlewy są z drzewa i pokryte gontami. Dachy budują wysokie, ściany zwykle dają z okrągłego drewa grubości 12-15 cali

Domy posiadały dwie izby - jasną i ciemną. Dominował jeden z dwóch układów pomieszczeń w izbie, zawsze tworzących oś wejście, piec, święty kąt gdzie zawieszano święte obrazki. Do stałych elementów wyposażenia należały komoda, ława, łóżko. Nierzadko w zimie izbę z gospodarzami dzieliło bydło przywiązane za nogę do łoża lub ławy.

Zabytki takiej architektury wiejskiej można oglądać do dziś w Korbielowie, Krzyżowej, Koszarawie i Milówce oraz w wielu innych wsiach na Żywiecczyźnie. Tereny te mają status parku krajobrazowego i budownictwo jest w nich objęte obostrzeniami w celu zachowania tradycyjnych walorów krajobrazowych. W żywieckim muzeum, "Siejbie" można obejrzeć rekonstrukcję wnętrza typowej chałupy góralskiej.

Zabudowa miasta wyglądała podobnie jeśli chodzi o domy uboższych mieszkańców, zaś bogatsi mieszczanie stawiali oczywiście domy murowane. Najokazalszą budowlę w mieście stanowił od niemal jego początków zamek Komorowskich oraz zabudowania parafialne. W mieście przeważały domy parterowe lub jednopiętrowe lecz nie brak było także bogatszych i okazalszych budowli czy nawet willi. Niektóre z nich nadal można podziwiać przy wjeździe do miasta.

Kultura ludowa [edytuj]

Górale żywieccy z racji zamieszkiwania ziem, na których łączą się wpływy wielu kultur, rozwinęli wspaniałe formy folklorystyczne w niemal każdym aspekcie ich życia. Obszar Żywiecczyzny jest w Polsce największym i najbardziej zaludnionym obszarem zamieszkiwanym przez ludność góralską. Istnienie wielu szlaków handlowych przechodzących przez te tereny i prowadzących w kierunku Słowacji, Czech, Węgier, Austrii, Rumunii i innych krajów, zaś w terenach Polskich na Śląsk i do Małopolski, sprzyjało ożywionej wymianie handlowej i kulturowej. Należy pamiętać, że także ziemie leżące po słowackiej stronie pasma Beskidów zamieszkiwane były niegdyś przez ludność pochodzenia polskiego, oraz, że język słowacki jest bardzo zbliżony do polskiego.

W warunkach intensywnej wymiany kulturowej na terenach Żywiecczyzny wytworzyły się specyficzne formy kulturowe i obyczaje zawierające w sobie elementy obecne także w kulturach słowackiej, węgierskiej, wołoskiej i rumuńskiej, romskiej i innych.

Życie codzienne

* Stroje góralskie

Stroje górali żywieckich zawierają elementy typowe dla strojów górali polskich, jak kapota, haftowana koszula i kamizelka w kolorze czarnym lub brązowym często zdobiona kolorowymi guzikami zwana bruclikiem, spodnie wełniane z pomponami w kolorze czerwonym lub niebieskim, kierpce czyli skórzane lekkie buty u mężczyzn. Męski strój ozdobiony jest parzenicami i lampasem. Żywieccy górale noszą czarne lub częściej brązowe kapoty zwane gunia. Opasywano się początkowo pasami materiałowymi a później skórzanymi, wielkość pasa i jego zdobność dawała przy tym pojęcie o majętności jego posiadacza. Częstym elementem stroju była u mężczyzny laska pasterska lub siekiera zwana ciupagą, które służyły do obrony. Strój męski jest nieco skromniejszy od stroju górali podhalańskich. Mężczyzna nosił zwykle kapelusz z muszelkami lub koralikami chętnie ozdabiany orlim lub sokolim piórem. Strój kobiecy składał się z ciasnochy czyli rodzaju ciasnej halki sięgającej od kolan do piersi i zawieszonej na jednym skośnym ramiączku przez bark i łopatki, spódnicy do połowy łydki, często szytej z wielu warstw materiału aby uwydatnić efekt "odstawania" spódnicy u spodu, pończoch i skarpet wełnianych zwykle czerwonych lub białych, kierpców, oraz białej haftowanej koszuli i kamizelki lub serdaka. Spódnice były zwykle lniane. Ubierano na nie zapaskę - rodzaj fartucha, ozdabianą w drobne kwiaty. Na białą koszulę ubierano gorsety będące najdroższym elementem stroju zdobionym cekinami i świecidełkami, wyszywane w typowo góralskie motywy roślinne. Chętnie noszono korale. Zamężne kobiety nosiły czepki lub chustki na głowę. Stałym i ważnym elementem stroju góralskiego męskiego i żeńskiego były grube skarpety wełniane tak zwane kopytka, sięgające do połowy łydki i z rozcięciem do kostki.

* Stroje miejskie

Obyczaje miejskie wywodzą się z lat prosperity miasta w XV i XVI w. Żywiec jako lokalne miasto handlowe miał prawo urządzania jarmarków i pobierania myta przy przekraczaniu rzeki Soły. Także handlarze ciągnący tędy na Węgry lub do Krakowa musieli wystawiać w mieście swoje towary. Z okresu tego datują się stroje miejskie różniące się całkowicie od stroju górali żywieckich. Należy pamiętać, że stroje miejskie są reliktem ustroju stanowego miejskiego i jako takie nie maja odpowiednika w ogólnoludowych strojach opisywanych przez Kolberga czy innych etnografów. Nie jest to strój góralski i nie jest on także strojem regionalnym. Jest to strój związany z jednym tylko miejscem: z Żywcem i jest to strój wyłącznie miejski to znaczy używany przez mieszczan tego miasta. Przywiązanie do niego zaś wskazuje na wielką siłę lokalnych tradycji.

o Strój męski

Jest ascetycznie skromny i prosty, i obejmuje czarny lub brązowy płaszcz wełniany, rogatywkę z błękitnym lub czerwonym otokiem, koszulę, czarne spodnie, buty skórzane w kolorze czarnym do połowy łydki. Częścią stroju jest pas, którym przepasywano mężczyznę, zwykle jedwabny i bardzo długi i drogi, choć pozbawiony dodatkowych ozdób. Używano pasów w kolorach żółtym, zielonym, czerwonym lub niebieskim.

o Strój żeński

Jest niezwykle reprezentacyjny i bogaty. Kobieta ubierała na siebie wielką rozmaitość spódnic, ostatnią zwykle jedwabną lub brokatową w kolorze zielonym, czerwonym lub niebieskim oraz białą bluzkę. Na taki "podkład" nakładano koronkową spódnicę, koronkową kryzę i kamizelkę. Na głowie noszono czepek wyszywany perłami, cekinami i innymi ozdobami, obrębiony koronką kolorze takim jak spódnica. Do dzisiaj zachowały się takie stroje i można je oglądać zwykle przy okazji uroczystości miejskich lub kościelnych.

Szczególnie mocne przywiązanie do tradycji i konserwatyzm mieszczan żywieckich, a zwłaszcza ich duma przejawia się w stosowanej terminologii wobec mieszkańców miasta. Mieszkańcami tymi w czasach historycznych mogli być tylko wybrani, wykluczano więc Żydów, Romów czy po prostu ludzi biednych, nie posiadających fachu czy szczególnych umiejętności. Tym, których dopuszczono do zamieszkania w obrębie miasta, nadawano następujące nazwy:

* Putosze - to dawny patrycjat miejski. Były to rody bogate i zwykle piastujące urzędy miejskie. Nazwa putosz pochodzi od słowa puta czyli duma lub buta jak w słowie butność i doskonale charakteryzuje osoby uważające się za putoszy. Strój miejski żywiecki jest właśnie strojem putoszów. Do najbardziej znanych rodzin mieszczańskich należeli Studenccy, Jeziorscy, Miodońscy, Obtułowiczowie, Staszkiewiczowie i wielu innych.

* Szczupok - określenie osób mieszkających w Żywcu lecz nie posiadających znacznego majątku lub nie piastujących urzędów. Szczupokiem mógł być każdy, kto nie był putoszem, lecz mieszkał w mieście na tyle długo, aby nie pamiętano, że jest obcy, co zwykle wymagało kilku pokoleń. Możliwy i do pomyślenia w razie wielkiej miłości byłby mezalians pomiędzy rodziną szczupacką a putoszowską.

* Przystoc to każda osoba obca zamieszkująca w mieście. Pamiętano obce pochodzenie zwykle przez kilka pokoleń, po czym zależnie od majątku i znaczenia rodziny takie stawały się bądź częścią patrycjatu (wymagało to jednak większej liczby pokoleń) bądź szczupokiem.

* Gorol to każdy z mieszkańców wsi żywieckich tłumnie zjeżdżających do miasta na jarmarki i w poszukiwaniu zarobku.

Wiara i tradycja

Obchody rozmaitych świąt w mieście takich jak święta kościelne, bale noworoczne i inne uroczystości, zwykle uświetniały tańce. Były to tańce typowo polskie jak polonez, mazur, ale także inne jak hajduki czy polki.

Typowe zwyczaje góralskie ogniskują się wokół świąt kościelnych, a szczególnie wokół Bożego Narodzenia i Nowego Roku, oraz wokół typowo pasterskich elementów kalendarza jak redyk wiosenny i jesienny. Charakterystyczne elementy tych obchodów to oczywiście muzyka i tańce. Górale żywieccy tańczą tańce lokalne jak hajduk czy siustany oraz typowe tańce góralskie jak zbójnicki czy drobiony. Stałymi elementami tych tańców są popisy zręczności, skoki i inne popisy akrobatyczne. Kobieta w tańcu zwykle bockuje to znaczy towarzyszy mężczyźnie który popisuje się sprawnością i przyśpiewuje lub wykonuje obroty.

Folklor Żywiecczyzny zawiera także rdzenne elementy wywodzące się z połączenia kultury miejskiej z wiejską. Stałym elementem takiego połączenia są zwyczaje związane z Świętami Bożego Narodzenia obchodzonymi w góralszczyźnie niezwykle okazale i kolędowaniem. Do dzisiaj na wsiach Żywieckich żywe są obrzędy kolędowania całych grup kolędniczych, w których obecne są typowo jasełkowe postacie śmierci, diabła, turonia, pastuszków i trzech króli, a w czasach nowocześniejszych inne jak bałwan śniegowy itp.

W kulturze miejskiej obecny jest lokalny zwyczaj, w ramach którego kolędnicy przebrani za tzw. dziadów żywieckich zwanych inaczej jukocami, obskakują przechodniów na ulicach i proszą o dary. Są przy tym niezwykle kolorowo i fantazyjnie ubrani, mają poprzyczepiane dzwonki, pióropusze, malowane twarze. Strój jukoca czyli dziada przypomina stroje demonów czy diabłów, lecz ich rola polega właśnie w wyganianiu złych duchów i nieszczęścia w okresie Nowego Roku. Nieodłącznym atrybutem jukoca jest bicz. Jest to długi na 4-5 m, rzemienny lub sznurkowy bat o grubości od 3-4 cm, w miejscu gdzie trzyma go jukoc do cieniutkiej sznurkowej końcówki. Strzelanie z bicza jest stałym elementem obchodów nowego roku na Żywiecczyźnie. Organizowane są nawet turnieje, w których ocenia się głośność strzału, a także technikę "strzału" i trudność ewolucji. Strzela się z półobrotem strzelającego, z obrotem lub z wieloma obrotami bicza, oraz jednocześnie w kilku pozycjach to znaczy trzask wydawany jest przez bicz w pozycji ręka w górze i ręka w dole strzelającego podczas jednego zamachu. Strzelanie z bicza było także praktykowane po wsiach żywieckich.

Zbójnictwo

W terenach górskich częste są problemy zarówno z dostępem do dobrej ziemi, a często i do wody. Te trudności w zdobywaniu środków do życia, a także obecność szlaków handlowych i stosunkowo bogatej ludności po południowej stronie Beskidów sprawiała, ze od wiek wieków miejscowi górale trudnili się zbójectwem.

Zbójnicy bywali zwykłymi góralami zamieszkującymi często wsie wyrębowe, często trudnili się tym procederem Wołosi. Znajomość terenu jakiej nabywali pasterze oraz ich częsta nieobecność we wsiach sprawiały, że mogli zająć się takimi czynami bez ściągania na siebie podejrzeń. Należy także pamiętać, że zwykle zbójnicy nie atakują swoich sąsiadów, lecz wyprawiają się na wyprawy z towarzyszami w tereny nieco odległe, lecz obce. Można to prosto wyjaśnić pamiętając, że niemożliwe jest przetrwanie zimy w górach bez posiadania wsparcia w postaci noclegu w chałupie. Tym samym trudnienie się zbójnictwem możliwe jest wyłącznie w miesiącach niezimowych i nie może dotyczyć ludzi od których zależy przeżycie zbójnika. Miejscowościami z których wywodzili się zwykle zbójnicy były wsie zarębowe. Jak donosi kronika parafialna ks. Fr. Augustina, żywieckiego proboszcza, głównymi gniazdami zbójnictwa na tych terenach były wsie: Milówka i Kamesznica. Zbójnicy organizowali się w bandy zwane kompaniami lub familiami, często wiązali się przysięgą, której nieprzestrzeganie wiązało się z zemstą towarzyszy.

Wybitnym zbójnikiem był Sebastian Bury, o którym Komoniecki w "Dziejopisie Żywieckim" napisał: [...] hetman nad zbójcami, z towarzystwem swoim w żywieckim państwie i indziej grasował, mając kompaniję, która z chorągwią, za nim chodziła". Burego wraz z towarzyszami schwytano w 1630 r., osądzono na śmierć, i powieszono na haku, co było wielkim honorem dla zbójnika: "Tedy tych zbójców siedmi osądzono, a Burego jako hetmana na hak. Którego na placu, gdy ciągniono na hak żywo, tak mówił: Wio Bury do góry".

Poczet zbójników żywieckich i beskidzkich mieści wiele interesujących i niebanalnych postaci. W XVIII w. w Beskidzie Śląskim i na Żywiecczyźnie grasowali hetmani zbójniccy Klimczakowie, wywodzący się z Żywiecczyzny Jan, Wojciech i Mateusz. Wielokrotnie napadali państwo bielskie a nawet na sam Żywiec w 1695 r. Niespokojne jednak czasy potopu szwedzkiego sprzyjały zaskakującym obrotom spraw. Podczas najazdu szwedzkiego wielu ze zbójników chwyciło za broń i czynnie włączyło się do walki z Szwedami zwłaszcza, że i okazja do wzbogacenia się była niemała. W latach 1685-1686 trzy kompanie zbójeckie posiadały glejty pozwalające im na swobodne poruszanie się w terenie, a król Jan Kazimierz w oddzielnym piśmie polecił staroście żywieckiemu opiekę nad sześcioma szczególnie zasłużonymi zbójnikami w tym nad Janem Klimczakiem, któremu darował winy zbójnickie, co było zdarzeniem z pewnością niezwykłym, za pomoc udzieloną oddziałowi królewskiemu Stefana Bidzińskiego na Żywiecczyźnie.

Wojciecha Klimczaka schwytanego w 1695 r. i "egzekwowano na haku jako hetmana zawiesiwszy", Mateusz zaś osaczony przy napadzie na Łodygowice i zmuszony do wycofania się na teren państwa bielskiego został schwytany w Mikuszowicach w 1697 r. i stracony na Krzemionkach w Krakowie.

Obok wielu innych niechlubną sławę zyskał Martyna Portasza i jego kompania, który w 1689 r. "z bratem swoim, a pachołkami dwudziestupięcioma po Żywieckim Państwie i inszych okolicznych państwach zbójstwem swym bardzo grasował, plebanie, dwory szlacheckie rabował". W celu złapania bandy wysłano wojska z Krakowa i w końcu schwytano go na łące nazwanej Srobite w Kolebie i "na Grojcu przez kata Jędrka Krakowskiego stracono. Naprzód mu pasy dwa na plecach udarto i dwie ręce ucięto a na ostatku żywo na haku jako hetmana zawieszono."

W XVIII w. wsławiła się banda Proćpaka (nazywał się naprawdę Jerzy Fiedor) z Kamesznicy ostatniego wielkiego zbójnika na Żywiecczyźnie. Na zbójecki szlak Proćpak trafił za sprawa kłusownictwa, za które został skazany na więzienie w Wiśniczu, skąd po pół roku uciekł. Przedostawszy się w rodzinne strony założył "familię" złożoną z 200 dezerterów z wojska austriackiego. Ze "zbójeckich piwnic" czyli jaskiń na Baraniej Górze urządzał wyprawy na Śląsk, Orawę, a nawet na Węgry. Według ludowych podań z Kamesznicy, skąd pochodził Proćpak, w czasie złej pogody, zbójnicy skracali sobie czas, orząc leśne polany radłem, do którego się sami zaprzęgali. Takie "zbójnickie zagony" dochowały się podobno w lesie przy drodze ze szczytu Baraniej Góry na Halę Baranią.

W kompanii Proćpaka grasowali także śląscy zbójnicy, Janek Kulik z Ustronia, Janek Gonioł i Maciej Hajdys z Wisły. Zdradzony przez niewierną kochankę Proćpak został schwytany a wraz z nim jego towarzysze. Słowa pieśni "O Zbóju Procpoku" przedstawiaja rzecz tak:

"Śćtyry lata go szukali mało po proźżnicy

A go naszli u baby we wsi w Kamesznicy"

A potem jak mówi "Pieśń o Standrechcie", czyli o sądzie doraźnym:

"Sprowadzili całą zgraję inkwizytorów kutych

Do Kameśnic, miejsca złoczyńczego, sutych;

Trzy szubienice w kwadrat złożone stały"

Złapani zbójnicy nie mogli liczyć na litość. Jako wichrzycieli karano ich szczególnie okrutnie, zaś wieszanie za poślednie (ostatnie) żebro należało do lżejszych kar zarezerwowanych wyłącznie dla hetmanów zbójeckich. Znany jest wypadek wykonania egzekucji na zbójniku poprzez pokaleczenie go na całym ciele i zaszyciu w rulonie ze świeżej skóry bydlęcej. Zmarł on po kilku dniach zjedzony żywcem przez robactwo.

Zagospodarowanie turystyczne

Szlaki piesze

Grupa Wielkiej Raczy. Od prawej - Bendoszka Wielka, Przełęcz Przegibek, Wielka Racza

Znakowane szlaki turystyki pieszej:

* część polska Beskidu Żywieckiego obejmuje szlaki:

o Grupa Wielkiej Raczy

+ POL Szlak czerwony.svg Sól - Rachowiec- Zwardoń - Wielka Racza - Wielka Rycerzowa - Rycerzowa - Rycerka

+ POL Szlak zielony.svg Ujsoły - Muńcuł - Hala Rycerzowa

+ POL Szlak żółty.svg Glinka - Soblówka - Hala Rycerzowa

+ POL Szlak czarny.svg Soblówka - Hala Rycerzowa

+ POL Szlak zielony.svg Rycerka Górna Kolonia - Przegibek - Rycerka Dolna

+ POL Szlak czarny.svg Sól - Rycerka Dolna - Bendoszka Wielka - Przegibek

+ POL Szlak zielony.svg Soblówka - przełęcz Przysłop

+ POL Szlak niebieski.svg Rycerka Dolna - Młada Hora - Przełęcz Kotarz -Soblówka

o Grupa Pilska i Romanki

+ POL Szlak czerwony.svg Węgierska Górka - Hala Rysianka - Hala Lipowska - Hala Miziowa - Korbielów - Przełęcz Glinne

+ POL Szlak niebieski.svg Węgierska Górka - Prusów - Hala Boracza - Rajcza

+ POL Szlak zielony.svg Żabnica Skałka - Hala Rysianka - Hala Lipowska - Hala Boracza - Milówka

+ POL Szlak zielony.svg Glinka - Krawców Wierch

+ POL Szlak niebieski.svg Krawców Wierch - Złatna - Hala Rysianka - Sopotnia

+ POL Szlak żółty.svg Rajcza - Redykalny Wierch - Hala Lipowska - Hala Rysianka - Romanka

+ POL Szlak czarny.svg Złatna - Hala Rysianka

+ POL Szlak żółty.svg Krawców Wierch - Trzy Kopce

+ POL Szlak niebieski.svg Bystra - Romanka - Sopotnia Mała - Żywiec

+ POL Szlak żółty.svg Żywiec - Grojec - Żywiec

+ POL Szlak czarny.svg Słowianka - Żabnica Skałka - Hala Boracza - Redykalny Wierch

+ POL Szlak czarny.svg Kotarnica - Sopotnia Wielka

o Masyw Babiej Góry

+ POL Szlak czarny.svg Przełęcz Jałowiecka - Markowe Szczawiny - Babia Góra

+ POL Szlak zielony.svg Przełęcz Jałowiecka - Mała Babia Góra - Babia Góra

+ POL Szlak czerwony.svg Zawoja Czatoża - Przełęcz Jałowiecka

+ POL Szlak żółty.svg Zawoja Widły - Markowe Szczawiny - Babia Góra

+ POL Szlak zielony.svg Zawoja Widły - Markowe Szczawiny

+ POL Szlak niebieski.svg Zawoja Markowa - Zawoja Czatoża

+ POL Szlak czerwony.svg Zawoja Podryżowana - Markowe Szczawiny

+ POL Szlak niebieski.svg Zawoja Lajkonik - Stary Groń

+ POL Szlak niebieski.svg Zawoja Policzne - Przełęcz Krowiarki - Markowe Szczawiny

+ POL Szlak czerwony.svg Przełęcz Lipnicka - Gówniak - Babia Góra

+ POL Szlak zielony.svg Górny Płaj - Sokolica

+ POL Szlak zielony.svg Jabłonka - Babia Góra

+ POL Szlak zielony.svg Zubrzyca Górna - Przełęcz Lipnicka

+ POL Szlak niebieski.svg Zubrzyca Górna - Przełęcz między Przyporem a Czyżów Wierszkiem

o Pasmo Policy i Pasmo Orawsko-Podhalańskie

+ POL Szlak czarny.svg Przełęcz Lipnicka - Polica

+ POL Szlak niebieski.svg POL Szlak zielony.svg Zawoja Policzne - Polana Brożki

+ POL Szlak żółty.svg Zawoja Podryżowana - Kiczorka (Cyl Hali Śmietanowej)

+ POL Szlak zielony.svg Zawoja Centrum - Hala Krupowa

+ POL Szlak niebieski.svg Zbocze Kiczorki - Kiczorka (Cyl Hali Śmietanowej)

+ POL Szlak niebieski.svg Skawica Górna - Hala Krupowa

+ POL Szlak żółty.svg Juszczyn - Hala Krupowa

+ POL Szlak niebieski.svg Kojszówka - Przełęcz Malinowe

+ POL Szlak zielony.svg Osielec - Cupel

+ POL Szlak czarny.svg Bystra - Hala Krupowa - Polica

+ POL Szlak niebieski.svg Sidzina Dąb - Przełęcz Malinowe

+ POL Szlak zielony.svg Sidzina Dąb - Hala Krupowa

+ POL Szlak czerwony.svg Sidzina Wielka Polana - Hala Krupowa

+ POL Szlak zielony.svg Sidzina Górna - Przełęcz Wąwóz - Zubrzyca Górna

+ POL Szlak żółty.svg Sidzinka Mała - Przełęcz pod Beskidami

+ POL Szlak niebieski.svg Przełęcz Spytkowicka - Polica

+ POL Szlak niebieski.svg POL Szlak zielony.svg Zubrzyca Górna - Hala Krupowa

* część słowacka Beskidu Żywieckiego obejmuje szlaki:

o POL Szlak niebieski.svg Wielka Racza - Wielka Rycerzowa - Przełęcza Glinka - Krawców Wierch - Pilsko - Przełęcz Glinne - Babia Góra

o POL Szlak żółty.svg Polhora - Przełęcz Polhorska

o POL Szlak zielony.svg przełęcz Głuchaczki - Przełęcz Jałowiecka

o POL Szlak zielony.svg Dolina Półgórzanki - Gajówka Hviezdoslava - przełęcz między Przyporem a Czyżów Wierszkiem

o POL Szlak czarny.svg Polhora - Slana Voda - Mała Babia Góra

o POL Szlak żółty.svg Slana Voda - Gajówka Hviezdoslava - Babia Góra

o POL Szlak niebieski.svg POL Szlak zielony.svg Trzciana - Orawskie Jezioro

o POL Szlak niebieski.svg POL Szlak zielony.svg przejście graniczne Trzciana/Chyżne - Orawskie Jezioro

* Pasmo Jałowieckie i masyw Mędralowej, które w przewodnikach i mapach często zaliczane jest do Beskidu Żywieckiego:

o POL Szlak czarny.svg Przełęcz Glinne - Przełęcz Jałowiecka

o POL Szlak żółty.svg Korbielów - Przełęcz między Beskidem Krzyżowskim a Beskidem Korbielowskim

o POL Szlak czerwony.svg Korbielów - Głuchaczki - Mędralowa

o POL Szlak zielony.svg Korbielów - Przyborówka - Przyborów

o POL Szlak zielony.svg Przyborów - Mędralowa

o POL Szlak zielony.svg Przyborów - Lasek - Koszarawa

o POL Szlak żółty.svg Koszarawa - Lachów Groń - Jałowiec

o POL Szlak zielony.svg Hucisko - Mędralowa - Przełęcz Jałowiecka

o POL Szlak niebieski.svg Lachowice - Jałowiec - Zawoja Wełcza

o POL Szlak żółty.svg Stryszawa Roztoki - zbocze Jałowca

o POL Szlak czarny.svg Sucha Beskidzka - przełęcz Przysłop - Zawoja Dolna

o POL Szlak czerwony.svg Sucha Beskidzka - przełęcz Przysłop - Zawoja Marszałki

o POL Szlak żółty.svg przełęcz Przysłop - Jałowiec - Koszarawa

o POL Szlak zielony.svg Zawoja Centrum - Przełęcz Kolędówki - Stryszawa Wsiórz

o POL Szlak zielony.svg POL Szlak niebieski.svg Zawoja Widły - przełęcz Klekociny

o POL Szlak czarny.svg Zawoja Czatoża - Kolisty Groń (Hala Kamińskiego)

Baza noclegowa

Schroniska turystyczne

Schronisko PTTK na Wielkiej Raczy 1230 m n.p.m.

Schronisko PTTK na Przełęczy Przegibek 1000 m n.p.m.

Bacówka PTTK na Rycerzowej 1120 m n.p.m.

Bacówka PTTK na Krawców Wierchu 1038 m n.p.m.

Schronisko PTTK na Hali Rysiance 1290 m n.

Schronisko PTTK na Hali Lipowskiej 1290 m n.p.m.

Schronisko PTTK na Hali Boraczej 854 m n.p.m.

Beskid Żywiecki - Schronisko na Boraczej 02.JPG

Schronisko PTTK na Hali Miziowej 1330 m n.p

Schronisko PTTK na Markowych Szczawinach 1180 m n.p.m

Schronisko PTTK na Hali Krupowej 1152 m n.p.m.

Turystyka zimowa

Śnieg w Beskidzie Żywieckim utrzymuje się stosunkowo długo, nawet do początku maja, co związane jest z panującym tutaj specyficznym mikroklimatem. Najwyższą narciarską górą w Beskidach nadal pozostaje Pilsko (1557 m n.p.m.), na które prowadzą liczne wyciągi z Korbielowa. Miejscowość ta staje się coraz częściej alternatywą dla zatłoczonego Szczyrku, znajdującego się w sąsiednim Beskidzie Śląskim. Jakość pozostałych stoków narciarskich w regionie odbiega nieco od standardów, ale systematycznie ulega poprawie. Coraz więcej z nich ma własne ratraki, armatki śnieżne, a nawet oświetlenie. Beskid Żywiecki to raj nie tylko dla narciarzy. Od dawien dawna organizowane są tu doskonałe kuligi. Tam, gdzie nie da się ani dojść, ani dojechać, można dotrzeć na skuterze śnieżnym z miejscowej wypożyczalni - amatorów tego typu przygód przybywa

Ratownictwo górskie i pomoc medyczna

Za ratownictwo w rejonie Beskidu Żywieckiego odpowiedzialna jest Beskidzka Grupa GOPR; placówki w Beskidzie:

* Schronisko - Hala Lipowska,

* Schronisko - Przegibek,

* Schronisko - Zwardoń,

* Schronisko - Wielka Racza,

* Schronisko - Markowe Szczawiny obok schroniska PTTK na Markowych Szczawinach,

* Hala Miziowa (dyżurka obok schroniska PTTK na Hali Miziowej).

Gorce

Megaregion Region Karpacki Prowincja Karpaty Zachodnie Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Makroregion Beskidy Zachodnie Mezoregion Gorce

Zajmowane jednostki administracyjne

Polska:

- woj. małopolskie

- powiat limanowski, powiat nowotarski

Gorce (513.52) - pasmo górskie leżące w Beskidach Zachodnich. Nazwa "Gorce" związana jest prawdopodobnie ze słowem "gorzeć" (palić się, płonąć) i pochodzi od sposobu uzyskiwania polan śródleśnych metodą żarową. Spotykana jest już w aktach z 1254 r. (item mons Gorcz nuncupatus), używał jej Jan Długosz w 1480 r. (in monten Gorcz)

Topografia

Granice

* od północnego wschodu graniczą z Beskidem Wyspowym. Granica biegnie doliną Mszanki w górę na przełęcz Przysłop, stąd drogą w dół i potokiem Czerwonka na niską przełęcz po południowej stronie Magorzycy, z przełęczy potokiem Głębieniec i dalej wzdłuż rzeki Kamienica Gorczańska do Dunajca. Magorzyca, Wielki Wierch i Kiczora Kamienicka mimo, że znajdują się po południowej stronie Kamienicy Gorczańskiej należą do Beskidu Wyspowego.

* od północnego zachodu z Kotliną Rabczańską.

* od zachodu z Beskidem Orawsko-Podhalańskim. Granica biegnie wzdłuż Raby na Przełęcz Sieniawską

* od południa z Kotliną Orawsko-Nowotarską i Pieninami. Granica od Przełęczy Sieniawskiej biegnie doliną Lepietnicy i Dunajca na przełęcz Snozkę, potem Krośnicą do Dunajca w Krościenka

* od zachodu z Beskidem Sądeckim. Granicę tworzy Dunajec.

Przy tak ustalonych granicach Gorce mają z zachodu na wschód długość w prostej linii 33 km, szerokość 15 km i łączną powierzchnię około 550 km²[2].

Grzbiety

Osobliwością Gorców jest występowanie rozrogu. Jest nim Turbacz, od którego we wszystkich kierunkach odbiega 7 grzbietów górskich o różnej długości[2]:

* Pasmo Gorca we wschodnim kierunku. Od pasma tego na Kiczorze odgałęzia się boczny grzbiet, który poprzez Przełęcz Knurowską przechodzi w długie Pasmo Lubania

* grzbiet Mostownicy i Kudłonia w północno-wschodnim kierunku

* grzbiet Turbaczyka w północnym kierunku

* grzbiet Suchego Gronia w północno-zachodnim kierunku

* grzbiet Obidowca ciągnący się na zachód do Przełęczy Sieniawskiej

* grzbiet Średniego Wierchu, również w zachodnim kierunku

* grzbiet Bukowiny Obidowskiej w południowo-zachodnim kierunku. Odgałęzia się od niego grzbiet Bukowiny Waksmundzkiej Niektóre z tych grzbietów rozgałęziają się na dalsze, podrzędne grzbiety.

Najwyższe szczyty

Turbacz (1310 m), Jaworzyna Kamienicka (1288 m), Kiczora (1282 m), Kudłoń (1276 m), Czoło Turbacza (1259 m), Mostownica (1251 m), Gorc Troszacki (1235 m), Gorc (1228 m), Lubań (1211 m). Wszystkie te szczyty poza Turbaczem i Lubaniem znajdują się na terenie Gorczańskiego Parku Narodowego[3]

Geomorfologia

Wznoszące się wysoko nad otaczającymi je dolinami szczyty Gorców są łagodne, kopulaste, niewiele wznoszące się ponad grzbiet. W Gorcach jest 11 ważniejszych dolin, z czego pod Turbacz podchodzi pięć. Najdłuższa jest dolina Kamienicy (33 km), a najobszerniejsza — dolina Ochotnicy (109 km²). Gorce zbudowane są z fliszu karpackiego, który powstał na dnie morza, a potem uległ wypiętrzeniu. Spływające z gór wody wyrzeźbiły głębokie V-kształtne doliny z licznymi wodospadami, progami i gruzowiskiem dużych i mniejszych głazów. Na stromych zboczach znajdują się liczne osuwiska, głębokie wąwozy, wychodnie i liczne źródła. Zbudowane z bardziej odpornych na wietrzenie gruboławicowych piaskowców i zlepieńców utwory skalne utworzyły wychodnie o oryginalnych kształtach, jak np. Białe Skały, Kudłoński Baca, Czubaty Groń. Występuje kilka jaskiń, powstałych głównie w wyniku przesunięć skalnych. Największa z nich to Zbójnicka Jama. W piętrze regla dolnego występują głównie gleby brunatne, w reglu górnym głównie gleby bielicowe[4].

Klimat

Klimat jest typowo górski. W najwyższym piętrze klimatycznym, znajdującym się powyżej 1100 m n.p.m. jest to klimat chłodny. Średnia temperatura roczna wynosi tu +3 °C, roczna suma opadów 1200 mm, a okres wegetacyjny trwa zaledwie 160 dni. Grubość pokrywy śnieżnej w niektórych miejscach sięga 1,5 m, w głębokich dolinach potoków w wyższych partiach utrzymuje się ona bardzo długo, szczególnie na północnych zboczach[4].

Wody

Gorce charakteryzują się bardzo dobrze rozwiniętą siecią wodną, na którą składają się liczne potoki, źródła, młaki i wysięki wodne. Jeziorka są tylko dwa: Pucołowski Stawek i Morskie Oko w masywie Kudłonia. Obydwa są niewielkie i są już w końcowej fazie zarastania. Wszystkie potoki stanowią dorzecze dwóch rzek: Dunajca i Raby. Wzdłuż grzbietu Turbacz - Gorc Kamienicki przebiega dział wodny między zlewniami tych rzek. Największymi potokami, mającymi swoje obszary źródliskowe w Gorcach są Kamienica i Ochotnica[3]. Występują także źródła z wodami mineralnymi, które eksploatowane są w Rabce-Zdroju i Szczawie[4].

Przyroda

Gorce są w większości zalesione; występuje w nich piętro pogórza, regiel dolny i regiel górny. Bardzo charakterystycznym elementem przyrodniczo-krajobrazowym są liczne polany. W środkowej części Gorców utworzono Gorczański Park Narodowy, obejmujący najbardziej wartościowe przyrodniczo rejony Gorców. Oprócz tego Paśmie Lubania istnieje rezerwat przyrody Modrzewie[3]. W Gorcach występuje wiele gatunków roślin bardzo rzadkich w Karpatach: bagno zwyczajne, dzwonek piłkowany, głodek żółty, irga czarna, kukułka bzowa, marzanka pagórkowa, ostrożeń dwubarwny, ostrożeń głowacz, pływacz zachodni, podejźrzon lancetowaty, rozrzutka brunatna, turzyca dwupienna, turzyca obła, turzyca skąpokwiatowa, widlicz Isslera, widlicz Zeillera, zarzyczka górska. Wiele z nich rzadkie jest również w całej Polsce[5].

Turystyka

Początki turystyki w Gorcach sięgają początku XIX w. Opisywał je i badał Wincenty Pol i Bronisław Gustawicz, a Seweryn Goszczyński w swoim "Dzienniku podróży do Tatrów" opisał swoje wrażenia z pobytu w Gorcach. W Gorcach przebiegały akcje utworów Władysława Orkana pochodzącego z Poręby Wielkiej pod Gorcami. Pisał on: Naprzeciw Tatr, między doliną nowotarską, a wężowatą kotliną Raby, wspięło się gniazdo dzikich Gorców. Od romantycznych Pienin rozdzielał je wartki kamienicki potok, a od spiskiej krainy odgraniczył je bystry Dunajec. Samotnie stoją nad wzgórzami. Kazimierz Sosnowski opublikował przewodnik, a Polskie Towarzystwo Tatrzańskie wytyczyło pierwsze szlaki i wybudowało pierwsze bazy noclegowe. Szczególnie popularne stały się Gorce po wybudowaniu schroniska z prawdziwego zdarzenia na Turbaczu. Stały się modne wśród studentów, którzy organizują tutaj rajdy studenckie, przychodzą na Turbacz wycieczki szkolne. Przyciągają też Gorce turystów indywidualnych wspaniałymi panorami widokowymi z gorczańskich polan, ciszą (ruch turystyczny jest tutaj umiarkowany) i dobrze zachowaną przyrodą[4].

Szlaki turystyczne (stan na 2007 r.[4])

* 14 szlaków turystyki pieszej o łącznej długości 63,3 km

* 9 szlaków spacerowych o łącznej długości 38,7 km

* 7 szlaków turystyki konnej o łącznej długości 62,9 km

* 7 szlaków turystyki rowerowej o łącznej długości 55,4 km (jeden zamknięty do odwołania)

* 8 ścieżek edukacyjnych o łącznej długości 41,6 km

Za wstęp na niektóre ścieżki spacerowe pobierane są opłaty. Ambitniejszych turystów ucieszą znajdujące się przy ważniejszych szlakach estetycznie wykonane i ciekawe merytorycznie tablice z opisem przyrody, historii tych miejsc i panoramami szczytów.

Schroniska turystyczne

* Bacówka PTTK na Maciejowej

* Schronisko PTTK na Turbaczu

* Schronisko PTTK na Starych Wierchach

* Gorczańska Chata (dawniej Hawiarska Koliba)

Kotlina Sądecka

Megaregion Region Karpacki Prowincja Karpaty Zachodnie Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Makroregion Beskidy Zachodnie Mezoregion Kotlina Sądecka

Zajmowane jednostki administracyjne

Polska:

- woj. małopolskie

Kotlina Sądecka (513.53) - rozległa kotlina w południowo-wschodniej części województwa małopolskiego, położona na wysokości 280-300 m n.p.m.

Topografia

Granice Kotliny Sądeckiej wyznaczają otaczające ją pasma górskie i pogórza: od północy Pogórze Rożnowskie, od wschodu Beskid Niski, od południa Beskid Sądecki (na który składają się m.in. Pasmo Jaworzyny i Pasmo Radziejowej), a od strony zachodniej i północno-zachodniej wzniesienia zaliczane do Beskidu Wyspowego. Kotlina Sądecka zajmuje powierzchnię ok. 300 km², z czego jej płaskie dno to ok. 80 km². Położona jest u spływu rzek Dunajca, Popradu i Kamienicy Nawojowskiej[1].

Opis kotliny

Warunki klimatyczne i glebowe Kotliny Sądeckiej są korzystne dla rolnictwa, którego cechą charakterystyczną jest silnie rozwinięte sadownictwo. Pod rolnictwo zajęte zostały nie tylko doliny rzek, ale wkroczyło ono także na wierzchowiny pogórza. Częstym zjawiskiem na tym terenie jest wiatr halny występujący w ciągu całego roku. Miasta położone na dnie Kotliny to Nowy Sącz i Stary Sącz. Nowy Sącz dzięki korzystnemu położeniu komunikacyjnemu u zbiegu 7 dróg stał się dużym ośrodkiem miejskim[1]. Grupą etnograficzną zamieszkującą Kotlinę Sądecką są Lachy Sądeckie.

Beskid Sądecki

Megaregion Region Karpacki Prowincja Karpaty Zachodnie Podprowincja Zewnętrzne Karpaty Zachodnie Makroregion Beskidy Zachodnie Mezoregion Beskid Sądecki

Zajmowane jednostki administracyjne

Polska:

- woj. małopolskie

Beskid Sądecki (513.54) - pasmo górskie w Karpatach Zachodnich, należące do Beskidów Zachodnich. Rozciągające się na powierzchni ok. 670 km², pomiędzy Dunajcem na zachodzie a dolinami Kamienicy, Mochnaczki, Muszynki i Przełęczą Tylicką (688 m n.p.m.) na wschodzie. Najwyższym szczytem jest Radziejowa - 1262 m n.p.m. Góry zbudowane są z fliszu płaszczowiny magurskiej.

Położenie

Beskid Sądecki od zachodu ograniczony jest doliną Dunajca, która oddziela go od Gorców, a na północnym zachodzie - od Beskidu Wyspowego. Od północy sąsiaduje z Kotliną Sądecką. Na północnym wschodzie i wschodzie doliny Kamienicy Nawojowskiej, Mochnaczki, Muszynki[1] oraz Przełęcz Tylicka i Krzyżówka są granicą z Beskidem Niskim (Góry Grybowskie). Od południowego wschodu przez dolinę Muszynki sąsiaduje z Górami Leluchowskimi (grupą Zimnego i Dubnego) o nieustalonej jednoznacznie przynależności, zaliczanymi do Gór Czerchowskich albo Beskidu Sądeckiego[2]. Na południu pasmo poprzez granicę państwową, biegnącą rzeką Poprad i lądem, sąsiaduje ze słowackimi Górami Lubowelskimi (słow. Ľubovnianska vrchovina), natomiast dalej na wschód - z Małymi Pieninami poprzez przełęcz Rozdziela oraz Grajcarek. Granicę pomiędzy Beskidem Sądeckim a Pieninami tworzy dolina Grajcarka i Białej Wody, jednakże wapienne skały po północnej stronie koryta Białej Wody mimo, że topograficznie znajdują się na terenie Beskidu Sądeckiego, strukturalnie i geologicznie przynależą do Małych Pienin.

Topografia

Płynący przez Beskid Sądecki Poprad dzieli go swoją przełomową doliną na dwa pasma:

* Pasmo Radziejowej

* Pasmo Jaworzyny Krynickiej

Pasmo Radziejowej położone jest na zachód od Popradu. Znajduje się tu najwyższa Radziejowa oraz wszystkie pozostałe w regionie szczyty przekraczające 1200 m n.p.m. Pasmo Jaworzyny z najwyższą Jaworzyną Krynicką (1114 m n.p.m.) leży na wschód od pasma Radziejowej i przełomu Popradu. Tylko dwa wzniesienia - Jaworzyna oraz Wielka Bukowa (1104 m n.p.m.) mają wysokość większą niż 1100 m n.p.m.

Obydwie części mają charakter podłużnych pasm górskich złożonych z grzbietu głównego oraz odbiegających od niego grzbietów bocznych. Są one dosyć wyrównane, toteż szczyty, z wyjątkiem Radziejowej i Jaworzyny, charakteryzują się niewielką wybitnością. Oprócz tego, region cechuje stosunkowa lesistość. Z wyjątkiem niżej położonych terenów sąsiadujących z miejscowościami, raczej mało jest polan i łąk w porównaniu z okolicznymi pasmami gór.

Wody powierzchniowe

Obszar Beskidu Sądeckiego należy do dorzecza Dunajca w zlewisku Morza Bałtyckiego. Jedyną większą rzeką przepływającej przez region jest Poprad, natomiast Dunajec opływa go od zachodu i północy, będąc jego granicą. Większość cieków wodnych stanowią spływające z gór liczne potoki, płynące dolinami usytuowanymi najczęściej pomiędzy bocznymi grzbietami górskimi. Uchodzą one bezpośrednio do Dunajca lub Popradu bądź za pośrednictwem mniejszych rzek znajdujących się na granicy regionu, takich jak Grajcarek, Kamienica, czy Muszynka. W Beskidzie Sądeckim jest niewiele zbiorników wodnych - są to niewielkie jeziora osuwiskowe, których przykładem jest Młaka w rezerwacie przyrody Baniska[3].

Turystyka

Region jest bardzo atrakcyjny pod względem turystycznym, głównie ze względu na piękne krajobrazy, (przełom rzeczny Popradu), liczne uzdrowiska (wody mineralne), bogate dziedzictwo kulturowe regionu (np. szlak architektury drewnianej), folklor.

Największymi ośrodkami turystycznymi są powstałe w pobliżu źródeł i ujęć wód mineralnych miasta i wsie uzdrowiskowe, takie jak: Krynica-Zdrój, Muszyna, Piwniczna-Zdrój, Rytro, Żegiestów-Zdrój, a także położona na granicy Pasma Radziejowej i Małych Pienin Szczawnica. W Krynicy, Muszynie, Wierchomli Małej oraz należącej do Piwnicznej Suchej Dolinie znajdują się kompleksy wyciągów i stoków narciarskich. Jednym z najpopularniejszych jest Jaworzyna Krynicka, na którą z doliny Czarnego Potoku w Krynicy wjeżdża linowa kolej gondolowa. Działa ona również latem, wwożąc turystów na bezleśny, widokowy wierzchołek.

W górach poprowadzono wiele szlaków turystyki pieszej, z których najważniejszy i najdłuższy jest przebiegający głównymi grzbietami Pasm Radziejowej i Jaworzyny Główny Szlak Beskidzki, znakowany na czerwono. Wytyczone są także szlaki rowerowe, a nawet przebiega tędy Transbeskidzki Szlak Konny. W porównaniu z sąsiednimi pasmami górskimi, jest tu niewiele punktów widokowych. Najważniejsze i najbardziej znane to: Przehyba, wieża na Radziejowej, Wielki Rogacz oraz Jaworzyna Krynicka. Są to zarazem najbardziej popularne wśród turystów szczyty w regionie. Przemierzający szlaki turyści mogą nocować w pięciu schroniskach PTTK. Są to:

* Bacówka PTTK pod Bereśnikiem

* Schronisko PTTK na Przehybie

* Schronisko PTTK na Hali Łabowskiej

* Bacówka PTTK nad Wierchomlą

* Schronisko PTTK na Jaworzynie Krynickiej

Istnieje też kilka schronisk prywatnych.

Do innych obiektów atrakcyjnych turystycznie należą skałki (np. Diabelski Kamień na stoku Jaworzyny, Kamień Świętej Kingi pod Skałką) czy niewielkie wodospady na potokach, jak na przykład Zaskalnik czy Wodospad Wielki. Występują tu również zabytki - ruiny zamku w Rytrze i Muszynie, kościół w Jazowsku oraz obiekty szlaku architektury drewnianej, do których należą: drewniana zabudowa Krynicy, cerkwie m.in. w Powroźniku, Szczawniku, Wierchomli Wielkiej, Miliku oraz Złockiem, a także kościół w Tyliczu.

W przełomie Popradu, pomiędzy Piwniczną a Rytrem, organizowany jest spływ flisackimi tratwami.

Ochrona przyrody

Przeważającą część obszaru Beskidu Sądeckiego obejmuje Popradzki Park Krajobrazowy. W jego obrębie utworzono też wiele rezerwatów przyrody:

* Pasmo Radziejowej

o rezerwat przyrody Baniska

o rezerwat przyrody Kłodne nad Dunajcem

o rezerwat przyrody Nad Kotelniczym Potokiem

o rezerwat przyrody Pusta Wielka

* Pasmo Jaworzyny Krynickiej

o rezerwat przyrody Barnowiec

o rezerwat przyrody Lembarczek

o rezerwat przyrody Łabowiec

o rezerwat przyrody w Łosiach im. prof. Mieczysława Czai

o rezerwat przyrody Uhryń

o rezerwat przyrody Wierchomla

o rezerwat przyrody Żebracze

---