I.Metoda a metodologia, klasyfikacja nauk.

1. Metoda-sposób badania, ogólne reguły badania.

Metodologia- a) nauka o metodach, oceniająca ich skuteczną wartość b) nauka o sposobach postępowania naukowego; może być: pragmatyczna (dot. czynności naukowców), apragmatyczna (dot. wytworów)

2. klas. nauk wg Kazimierza Ajdukiewicza:

a) ze wzgl. na sposób udowadniania twierdzeń:

-aprioryczne (prawdziwości zał. nie trzeba sprawdzać)

-aposterioryczne (źródłem tw. są zd. sprawdzalne doświadczalnie)

b)ze wzgl. na sposób uzasadniania tw.:

-dedukcyjne (w oparciu o tw. buduje się następnie prawdziwe tw.)

-empiryczne (korzysta się ze zd. aposteriorycznych szczególnych w celu tworzenia zd. ogólnych)

c) ze wzgl. na przedmiot badań

-formalne (świat form, mat. i log.)

-realne (realna rzecz., nauki hum. i przyr.)

3. podział nauk hum.(typy podejścia do przedm):

-typ wyjaśniający; -t. sprawozdawczy; -t. aksjologiczny

II JZN- empiryczne, aposterioryczne i realne. Metodologia gł. indukcyjna (empiryczna).

1. Językoznawstwo wśród innych nauk.

O stanowisku językoznawstwa wśród innych nauk decyduje jego wysoka ranga społ. jako nauki o podstawowym środku formułowania i wymiany myśli, utrwalania i wymiany informacji. jzn stanowi dział semiotyki, ścisłe związki łączą je z socjologią, psychologią, teorią informacji, kulturoznawstwem, literaturoznawstwem, cybernetyką, metodologicznie coraz częściej też korzysta ze zdobyczy mat. i log. teorii języków formalnych.

2. Rodzaje językoznawstwa.

jzn. ogólne (nauka o j. w ogóle), jzn. szczegółowe (budowa poszczególnych jj.), jzn. synchroniczne (bada wszystkie el. danego j./jj. współwystt. w określonym czasie), jzn.diachroniczne (zajmuje się badaniem relacji, jakie wyst. m. el. j. w różnych epokach jego rozwoju).

3. Przedmiot językoznawstwa ogólnego.

-nauka o uniwersalnych regułach budowy i struktury języków świata, badająca też funkcje języka. Jzn. o. pojawiło się w zw. z potrzebą opisów jęz. obcych. Zwykle dzielone na szereg dziedzin, stanowiących mniej lub bardziej niezależne kierunki badawcze (m.in. fonetyka, fonologia, semantyka, składnia).

4. Definicja języka.

a) System znaków (prymarnie dźwiękowych, wtórnie pisanych i in.) służący do porozumiewania się w obrębie danej społeczności. J. jest tworem społecznym, tj. wspólnym wszystkim członkom danej społeczności (nazywanej społ. j.). Jest także tworem abstrakcyjnym. In: zespół społ. wytworzonych i obowiązujących społ. znaków dźwiękowych oraz określonych reguł ich użycia. b) W semiotyce i w teorii informacji - każdy system znaków, który służy do porozumiewania się. Obok jj. natur. należą tu także jj. programowania, jęz. formalne, jj. zwierząt. c) Anatomiczny organ człowieka odgrywający główną rolę w artykulacji mownej.

5. Kod językowy wśród innych systemów znaków.

a)Kod językowy-zbiór wyrazów i reguł rządzących ich łączeniem, wspólny dla nadawcy i odbiorcy. Jest warunkiem porozumiewania się; systemem znaków, dzięki którym przekazujemy informacje.

b) klasyfikacja kodów ze wzgl. na kanał, którym odbieramy dany kod:

-wizualne, np. flagi, znaczki pocztowe, gesty

-odbierane słuchowo, np. syrena, oklaski, dźw.muz.

-znaki u zwierząt-przekazywane innymi kanałami, np. węchem

-subkodem jest j. Braila

c) znak - zjawisko kierujące uwagę na inne zjawisko, uwarunkowane konwencją; system znaków tworzy kod.

d)klasyfikacja znaków:

-niezaprojektowane - symptomy, objawy, np. gorączka; charakter jednostr., nie mają świadomego nadawcy;

-zaprojektowane - sygnały; charakter dwustr.:

*sygnały semantyczne -odnoszą się do obiektywnej rzecz.:

-umotywowane- obrazy (w jakiś sposób wiążą się z zew., np. kukułka (onomatopeja)

-nieumotywowane, arbitralne, np. komórka:

-1-klasowe (ilość zn.ograniczona, np. j.małp)

-2-klasowe (kod jest systemem otwartym, posiada zn. proste i złoż., z których można kombinować nieskończoną ilość zn. złoż., np. jj.ludzi, taniec pszczół), podział:

-bezfonemowe, np. j.pszczół

-fonemowe, np. j.ludzi

*apele- nie odnoszą się do świata zew., ale są po to, by wywołać określoną reakcje ,np. trąbka w obozie.

6. Znak u F. de Saussuare'a - relacyjna (bilateralna) koncepcja znaku: znak (signe) jest połączeniem pojęcia- el. znaczonego (signifié) i jego obrazu akustycznego -el. znaczącego (signifiant); zn. jest dowolny, arbitralny (w żaden sposób nei motywowany el. znaczonym); jest el. j. pojmowanego jako sieć współzależnych el. Zn. znaczy to, czego nie znaczą pozostałe znaki; dany zn. jest tym, czym nie są inne zn., więc znaczy tylko w systemie.

7.Znak u Peirce'a (triadyczna koncepcja znaku)

a) definicja zn.: jedność będąca relacją 3-członową pomiędzy środkiem przekazu (wehikułem), przedmiotem (którego znak dot; przedm. intencjonalny) i interpretantem (znaczenie znaku mediujące między W a P). Interpetantem są następne zn., mające także swoje interpretanty. Każdy zn. rodzi inne zn., wytwarza swe interpretanty, które jako zn. zachowują się tak samo. Zn. pozostaje w podwójnym stosunku. Z 1 str. odnosi się do innych zn., z 2 str. musi pozostawać w relacji do świata zew. (podwójna relatywizacja znaku).

b) podział znaków wg Pierce'a:

-ikoniczne: zn. w jakiś sposób zw. z przedmiotem; np. fotografia, portret; szczególną cechą i. jest to, że dzięki jej bezpośredniej obserwacji, można odkryć prawdy o przedm. inne niż te, które wystarczają do określenia jego budowy.

-indeksy- bezpośredni zw. fizyczny. z przedm., do którego się odnosi. I. ognia jest dym, przeziębienia -kichanie.

-symbole - zn., który oznacza jakiś przedm. w wyniku przyjętej konwencji. Wszystkie słowa i cyfry arabskie są s.

8.Trójkąt Ogdena i Richardsa:

pojęcie(typ myśli)-znaczenie

znak (wyraz) przedmiot (referent)

-jako zn. umieszczają pojęcie rozumiane jako typ myśli, odróżnione od przedmiotu oznaczonego (referenta);

-Dźwięk - znak (wyraz) oznacza rzecz (przedmiot) za pośrednictwem pojęć;

9. Szczególne miejsce języka wśród innych kodów.

J. jest interpretantem wszystkich innych systemów semiotycznych, ale nie odwrotnie; np. można opowiedzieć obraz j., ale nie odwrotnie. J. ma zdolność metaj.

10. Budowa systemu języka.

a)J: system zn. konwencjonalnych, semantycznych, 2-klasowych;

b)3 funkcje zn. odpowiadające tym cechom:

-f. diakrytyczna - odróżniająca 1 zn. od 2, za pomocą cech konwencjonalnych; tej f. odpowiada system fonologiczny.

-f. semantyczna- zn. odsyła do rzecz. pozaj., odp. jej system semantyczny

-f. syntaktyczna - zn. proste mogą łączyć się w zn. złożone, odp jej system syntaktyczny (szeroko rozumiany-ze składnią, morfologią i stylistyką)

c) inna def. systemu j.: zbiór wszystkich znaków językowych oraz reguł ich łączenia; jego podst. jedn., nie mające znakowego charakteru, skł. się na większe el. - będące zn.

d) system j. można podzielić na formę (syt. fonologiczny) i treść (1. kategorialną: s. gramatyczny, morfologiczny, fleksyjny, słowotwórczy, składniowy 2. jednostkową: s. leksykalny)

12.Funkcje mowy.

-Bühler- wyróżnił 3 ff: przedstawieniową, ekspresywną, impresywną

-Jakobson- 6 ff - zależnie od nakierowania na daną cz. aktu mowy: 1. emotywna (ekspresywna)- na nadawcę 2. konatywna (impresywna) - na odbiorcę 3. referencyjna- na kontekst 4. metajęzykowa - na kod 5. fatyczna - na kontakt 6. poetycka- nakierowanie komunikatu na samego siebie.

-typy tekstów reprezentujące daną ff:

*f. komunikacyjna- t. naukowe, opowieści, zawiadomienia

*f. ekspresywna- życzenia, przekleństwa, kondolencje

*f. impresywna -prośby, groźby, zaproszenia, reklama, rozkazy, obelgi.

*f. fatyczna- pyt. typu „słuchasz mnie?”

*f. poetycka- beletrystyka

*f. performatywna - chrzest, wyrok sądowy

-krytyka modelu Jakobsonowskiego:

*ff jest za dużo - 2 zrównywano z f. referencjalną: f. metaj. (j. to ta sama rzeczywistość, co przedmiot komunikatu) i fatyczną (też mówi się o czymś)

*ff jest za mało - proponowano dod. f. performatywnej (za pomocą j. można tworzyć np. zd. „jesteś zwolniony” wpływająca na rzecz.); inne pojęcie f. przedstawieniowej/poznawczej (każdy j. jakoś kształtuje obraz świata).

*Karl Popper chce dzielić ff na opisowe i argumentacyjne

III Uniwersalia językowe.

1. strukturalne (struktura semiotyczna j.):

-arbitralność - zn. nie są ikonami swych denotatów, nie mają nic wspólnego ze zjawiskami, których dot. (onomatopeje także, por. `hau' i `bark'); dot. jj. natur.

-semantyczność - istnieje związek między zn. a rzeczywistością, zw. oznaczaniem, denotacją; tę cechę mają wszystkie systemy zn., prócz oznak;

-dwuklasowość- w każdym j. są el., które nie niosą znaczenia i które mają znaczenie, z el. nieznaczących budowane są el. znaczące.

-dyskretność - można wydzielić w j. jedn. mniejsze, ale do pewnego stopnia; istnieją minimalne jedn. znaczące, dalej niepodzielne, np. fonemy, znaki sztucznych jj. mat.;

-otwartość/produktywność - można ciągle tworzyć nowe znaki, zdania, teksty;

-metajęzykowość - dot. jj. nat.- można j. natur. mówić o nim samym, ale symbolami mat. nie wyjaśni się całej mat.

2. pragmatyczne (wynikają z istnienia nadawcy i odbiorcy):

-tradycyjność - j. jest przekazywany przez kulturę; nie dziedziczy się go; tradycyjność i jego metajęzykowość są warunkami przyswojenia;

-istnienie wartości log. - tj. prawdy i fałszu; wyraż. j. natur. można przypisać wartość p/f, dzięki temu możliwa jest nauka i cywilizacja.

-„autoodbiorczość” - nadawca może być odbiorcą i na odwrót; można mówić do samego siebie.

3. gramatyczne (u. strukturalne, wyrażone terminami gram.)

-obecność zn. o denotacji wskazującej (zaimki wskaz., zwł. ty, ja)

-obecność uniwersalnych jedn. jęz. (morf, wyraz, zdanie).

-w każdym j. wyst. morfy leksykalne, które dominują, i morfy nieleks.

-w każdym j. istnieją imiona własne i pospolite, w każdym j. możliwe jest nazywanie i wskazywanie;

4. implikacyjne - polegają na tym, że dana cecha x odsyła do innej cechy y; jeśli mamy cechę x, to mamy i jej przeciwcechę (niekoniecznie przeciwieństwo) y, np. jeśli w jakimś j. jest l. podwójna, to jest i l. mn.; jeśli sa gł. nosowe, to są tez ustne.

5. idea j. uniwersalnego

-jakie wady dostrzeżono w j. nat.?

*wieloznaczność, nieostrość znaczeń

*wysoki stopień metaforyczności

*rozchwianie reguł wiązania słów (kolokacja-konwencjonalna łączliwość wzajemna słów, np. damski płaszcz, ale kobieca intuicja i żeński rodzaj)

*możliwość tworzenia paradoksów

*nielogiczność jj

*rozbieżność między strukturą powierzchniową a głęboką

*wysoki stopień redundancji, co ozn. nieekonomiczność (por. synonimy, neologizmy powst. na 3. sposoby; przez neosemantyzację, słowotwórstwo i zapożyczenie)-nadmiar zn. na wyrażenie jednej idei

* homonimiczność zn. j.

-czy te wady to nie zalety?

j. n. można postrzegać jako doskonały twór, nadążający za zmieniającą się rzeczywistością; przy wys. stopniu redundancji każde słowo można zastąpić innym.

-próby stworzenia j. uniw. w historii:

*Klaudiusz Galen, II w. n.e., nadworny lekarz cesarzy, 1. projekt.

*XI w., świat islamu

*XVI w., wł. poeta Polengo - jego j. polega na uproszczonej skł. łac.

*tacy myśliciele, jak T. Morus, Kartezjusz, Newton…

*esperanto

-Ludwik łazarz Zamenhof, okulista z Białegostoku, II poł XIX w., wyd. pod ps. dr Esperanto (mający nadzieję), w 1887 „Język międzynarodowy”, potem - słownik; 1888 - I. Towarzystwo Esperanto w Norymberdze.

-cechy: uproszczona gramatyka; internacjonalizmy; dziedzictwo romańskie (60% łac.) germańskie (30%), słowiańskie (10%), np. akademio, okulo (oko), orelo (ucho).

-zmienia się jak j. natur.; co jakiś czas spotykają się czł. Tow. i ustalają nowe zasady;

IV Zróżnicowanie jj.

1Zróżnicowanie języków:

a) w płaszczyźnie wyrażania

b) w płaszczyźnie treści

2. Sytuacja językowa na świecie

-ok. 3000 jj., jednak istnieje ponad 5 tys. lingwonimów (in. etnolektów, zbiorów podobnych do siebie idiolektów, języków, dialektów, używanych przez wyodrębnioną gr. etniczną)

-dialekt staje się j., gdy spełni warunki: *niemożność zrozumienia, *status polit. - jeśli jest gdzieś j. urzędowym, *samoidentyfikacja, tożsamość użytkowników, *funkcjonowanie szersze niż życie codzienne - literatura, normy ort. i in.

-ranking wg liczby użytkowników j.: poł. ludzkości ziemi mówi tylko 12 j.: chiński (1mld), hindi, ang., hiszpański, rosyjski, arabski, japoński, bengalski, niemiecki, indonezyjski, portugalski, francuski;

3. Klasyfikacje genetyczne

-ułożenie jj wg ich pokrewieństwa; są klasyfikowane w rodziny, podrodziny, grupy i podgrupy jęz.

-już w XVI w. zauważono podobieństwa między jj słowiańskimi; w XVIII w. pojawiła się myśl o istnieniu j. pie;

j. izolowane- j., które ze względu na swoją specyfikę, tj. strukturę gram., leksykę lub inne czynniki nie wykazują podobieństwa z żadnym innym istniejącym j., np. japoński, baskijski, koreański.

4.. Klasyfikacje geograficzne

-wg tej kl. 2 sąsiadujące jj musza wpływać na siebie, tak więc upodabniają się; jednak prawda jest inna- to jeden z j. dominuje nad innym; wynika to ze statusu użytkowników;

-liga jęz.- gr. jj. różnego pochodzenia, które wskutek długotrwałego wzajemnego oddziaływania wytworzyły wiele cech wspólnych w systemach gram. i fonologicznych, np. liga bałkańska czy uralo-ałtajska.

-cykl językowy - liga lig jj.; kilka lig jj. na jakimś obszarze, nawet kontynentu, np. cykl afrykański, pacyficzny;

5. Klasyfikacje typologiczne:

typologia- zabieg polegający na wyróżnianiu w obrębie danego zbioru przedmiotów jednego lub więcej typów; jej celem jest gł. systematyzacja zbiorów przedmiotów lub zjawisk należących do zakresu odpowiedniej nauki; w odróżnieniu od kl. t. nie musi być wyczerpująca, czy też rozłączna. Często wyróżnienie tylko jednego typu jest wystarczające i przydatne jako narzędzie t. dzieli się jj na typy biorąc pod uwagę cechy aktualnego stanu jj

5.1. t. fonologiczna

*uniwersalne fonemy (wyst. we wszystkich jj.)- 3 samogł. podstawowe: i, u, a

*problem metodol.: jj egzot. nie sa tak dobrze opracowane, jak jj „nieegzot.”; stąd nie jest pewne, czy naprawdę mają taką licz. f.

*zależność między licz. ff a stopniem komplikacji budowy morfemów: im mniej f., tym bardziej rozbudowane są m. i odwrotnie: im więcej f., tym mniejsze m.; jj. o małej licz. f, są nieekonomiczne, bo im dłuższe m., tym dłuższe teksty; z kolei teksty jj. o dużej licz. f. są trudniejsze - różnice między ff są w tych jj subtelne, za to teksty krótsze.; nie dokonano podziału wg tego kryterium, ale go sugerowano;

*prozodia - dział fonologii badający funkcje cech fonicznych jj., tj. cechy sylab lub ciągu sylab: akcentu, iloczasu, intonacji (tonu).

podział:

a)ze wzgl. na ilość fonemów ( od 13 do 75):

-jj ubogie w f. (13-20 f.), gł. jj Australii i Polinezji

-jj. o umiarkowanej licz. f. (20-45 f), większość jj

-jj bogate w f. (45- 75), jj. krańców Am. Pn. i Kaukazu

b)ze wzgl. na jakość ff. (stosunek ilości samogł. do spółgł)

-typ samogł.- ponad 30% ff w całym systemie fonolog. danego j. to samogł., np. j.franc., ang., niem.

-t. spółgł. - mniej niż 30 % ff to samogł., jj słowiańskie (ok. 25% samogł.); najwięcej spółgł. mają jj kaukaskie

c) ze wzgl. na funkcję fonolog. cech prozodycznych:

- j. prozodyczne - wykorzystują cechy prozod. w celach dystynktywnych, np. j. grec., ros., japoń.

-j. nieprozodyczne:

-umiarkowanie nieproz., np. j.pol., w którym akcent nie odróżnia znaczeń, ale ma funkcję delimitacyjną- sygnalizuje koniec wyrazu.

-skrajnie nieprozodyczne

d)ze wzgl. na f.f. cech prozod. można też jj. podzielić ze wzgl. na akcent:

-jj. o akcencie dynamicznym (przycisku­) -akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą, np. j.pol.

-jj. o a. tonicznym - akcentowana sylaba wymawiana jest specjalnym , np. wyższym, tonem, np. chiński, koreański

-jj. o a. iloczasowym - akcentowana sylaba jest wymawiana dłużej, np. czeski, greka, łacina

-większość j. ma akcent mieszany, np. szwedz., litew.,

5.2. t. semantyczna (system semant. może być obsługiwany na 2 sposoby: dana wartość sem. może być przekazywana za pomocą leksemu („wczoraj”) lub za pom. kat. gram.(cz. przeszły);

a) ze wzgl. na zróżnicowanie leksyki:

-ze wzgl. na relację hiponimii (ilości hiperonimów- wyrazów o znacz. ogólnym, np. pies- w stosunku do hiponimów -wyr. b. szczeg., np. doberman):

-jj o dużej licz. hiperonimów, np. jęz. europejskie

-jj. o małej licz. hiperonimów, np. jj Eskimosów - mają kilka określeń śniegu

b) wg charakteru zaimków os. 3 os: są jj, np. łac. , które rozróżniają 3 os. bliska nadawcy od 3 os. bliskiej odbiorcy i 3 os. obcej nadawcy i odbiorcy (tu w j.pol. odpowiednikiem dawniej był „ów”)

c)wg sposobu liczenia: są jj o dwójkowym systemie licz. ( jj Australii), jj o systemie piątkowym, dwudziestkowym; najczęstsze są dziesiątkowe;

5.3. ze względu na zasób i charakter kat. gram. [zestaw kat. gram. jest różny w różnych jj., np. węgier. nie ma rodz., w chiń. nie ma czasu i liczby, w jap. kat. licz. jest ograniczona, j. pol. nie ma kategorii wyznaczoności, czy kat. ergatiwu (przypadek określający podmiot czasownika przechodniego; częsty w językach kaukaskich, obecny też w baskijskim.)]

a)wg obecności kategorii ergatiwu

-jj. ergatywne (podm. przyjmuje inny przypadek w zależności od tego, czy po nim następuje orzecz. wyr. czas. przechodnim czy nieprzechodnim.)

-jj. nominatywne (przed czas. przechodnimi i nieprzechodnimi staje podm. w nominatiwie;)

b)wg trybu (strony) świadka; str świadka to osobna forma gram. czas. przeszłego, gdy mowa o zdarzeniu, w którym nadawca uczestniczył, był jego świadkiem (tryb świadka) lub gdy tylko słyszał o nim, ale nie brał w nim udziału (tryb nieświadka); w j. pol. tryb świadka można zasygnalizować tylko leks.

c)ze wzgl. na jakość wykładnika wartości kat. morfolog.: wykładniki kat. morfolog. są różne, nie musi to być morfem, ale np. szyk wyrazów, wyraz posiłkowy, intonacja.

5.4. t. syntaktyczna [jej trad. sięga XIX w. i Augusta Schleichera, który także po raz 1. wyodrębnił jj izol.]

-kumulacja (amalgamat) - jedno ze zjawisk między płaszczyzną treści a płaszczyzną formy; występowanie jedn. morfolog. niepodzielnych, ale podzielnych funkcjonalnie; może też ozn. kumulowanie znaczeń w jednym leksemie, chodzi tu o skomplikowany charakter struktury jego znaczenia, którą można dzielić na mniejsze skł. seman., aż do jedn. niepodzielnych, zw. semami)

-morfemy pełne - odsyłają do świata zew., do treści pozaj. morfemy puste - pokazują stosunki m.iędzy morfemami (przyimki, spójniki);

-wyraz - można o nim mówić na poziomie tekstu; wyst. we wszystkich j., ale istnieją j. bezwyrazowe na poziomie systemu - istnieją w nich morfemy, jednak one dopiero w tekście, a konkretnym użyciu konstytuują wyrazu;

-typ. syntaktyczna nie jest czysta, por.:

-wymiany w rdzeniu w j. pol. mówić: mawiać, chodzić: chadzać (jak w jj alternacyjnych)

- el. aglutynacyjne w j. pol. (m: -by- zawsze ozn. tryb przyp., -ł- czas przeszły)

-inkorporacje: por. składnia aci w j.pol.

-el. prepozycyjne, np. `ponawiać', `arcyciekawy'

-szyk swobodny nie zawsze jest aż tak „swobodny”, por. w j. pol.: przyimek nie jest przestawny, pojawia się czasem inne znacz. w przypadku przestawienia wyr., np. byt określa świadomość ± świadomość określa byt

a) ze wzgl. na stopień zwartości członów syntaktycznych (tzw. stopień kumulacji):

*j. bezwyrazowe (izolujące): j., w których o f. gram. i składniowej wyrazu nie decydują końcówki fleks. ani przyrostki, tylko pozycja w zd.; w j.i. większość pojedynczych morfemów może być samodzielnymi wyrazami; np. klasyczny chiński, wietnamski;

*j. wyrazowe:

-aglutynacyjne- typowy wyraz to jeden m. znaczeniowy i jeden lub więcej mm gram., z których każdy ma określoną funkcję, a ich wybór w niewielkim stopniu zależy od morfemu bazowego, np. j. turecki, węgierski, fiński;

-fleksyjne - wyraz skł. się zwykle z jednego m. znaczeniowego i jednego lub więcej mm gram., które b. często spełniają więcej niż 1 f. gram., np. j. pol., łac.

-alternacyjne - f. gram. spełniają alternacje samogł., rdzeń spółgł. pozostaje bez zmian, np. j. semickie

-j. polisyntetyczne -w których el. morfologiczne łączą w sobie różne ff., a jednocześnie nie ma określonej kat. cz. mowy, np. j. eskimoskie

b)ze wzgl. na szyk morfemów w ramach jedn. wyraz.:

-prepozycyjne- m. gram. stoi przed m. leks., np. jj afrykańskie, indochińskie, oceanii

-postpozycyjne- m. gram. stoi po m. leks., w złożeniach - człon określany po określającym;, większość jj.

c) ze wzgl. na porządek linearny czł. syntaktycznych (tzn. wg ich przestawialności):

-j. pozycyjne - jj., w których stosunki gram. są oznacz. nie przez formy samych wyr., lecz za pomocą wyr. pomocniczych, szyku zdania; mają stały schemat zd., np. j. ang.

-j. niepozycyjne- stosunki gram. oznacz. są przez formy wyr.

6. Typy ekspansywne i recesywne:

-przyczyny upowszechniania i wycofywania się cech jj:

*ekonomia wysiłku- preferowane są te cechy, które wymagają jak najmniejszej pracy narządów artyk. i pamięci; które łatwiej, z mniejszym niebezpieczeństwem błędu oddają myśli użytkowników

*przyczyny hist., polit., np. najazdy, przewaga polit.

-cechy recesywne: -ingresywność na rzecz regresywności, ekspiratoryczności płucnej - zanikają jj. wykorzystujące obok gł. ekspiratorycznych (regresywnych) płucnych (tworzonych na wydechu powietrza z płuc) gł. ingresywne (wykorzystujące powietrze wdychane, np. mlaski, cmokanie, por. mlask dwuwargowy lub przedniojęz.-dziąsłowy)

-systemy liczebnikowe inne niż dziesiętne; np. liczenie dwójkami powoduje, że stosunkowo niewielkie liczby nazywane sa przez ogromne ciągi fonemow; natomiast im większy system, tym więcej wysiłku kosztuje zapamiętanie liczebników. -l. ff mniejsza niż 20 i większa niż 45 - im mniej ff, tym dłuższe wyr. i zd., im więcej ff., tym trudniej je różnicować; -cechy wyszczególniające niektóre el. rzecz. pozajęz., np. dualis, trójstopniowe rozróżnienie zaimków 3 os. -zanik jj. fleksyjnych, alternacyjnych i inkorporacyjnych, czyli tych, które do ozn. stosunków skł. wykorzystują różnice fleks., wymiany gł. lub włączanie dopełnień do orzeczenia (jj. polisyntetyczne, koncentryczne, np. jj Indian, jj kaukaskie)

-cechy ekspansywne: -uabstrakcyjnianie słownictwa -atomizacja jj na subkody (jj. tech., specjalistyczne obok koronnego lit. z jego odm. artyst.)

7. Charakterystyka j. pol.:

-j. o umiarkowanej licz. ff (ok. 40), konsonantyczny (ma więcej spółgł), aprozodyczny umiarkowanie (akcent o f. delimitacyjnej), wyrazowo - fleksyjny, gł. postpozycyjny;

V. Pismo

1. Pismo - wtóry wobec j system znaków wzrokowych (dotykowych), służący do utrwalenia lub zastąpienia zn. jęz.

2. Historia pisma

-pocz. pisma - obrazki, umowne znaki ryte w drewnie, kamieniu, malowane na skalach;

-pismo piktograficzne, od gr. piktus `malowany', graphos -piszę; piktogramy - obrazki oddające elementy rzeczywistości; schematyczne rysunki symbolizowały przedmioty, zwierzęta, osoby. Pierwsze piktogramy pojawiły się w II połowie IV tys. p.n.e.,

-pismo ideograficzne - oparte na ideogramach (zn. reprezentujących semant. jedn. jęz.: morfemy lub wyrazy, niezależnie od ich fonet. postaci); od grec. idea i grapho ; jeden z najstarszych rodz. p., z niego wywodzą się w większości współczesne systemy, tj. alfabety. powst. z piktografii poprzez upraszczanie rysunków;

-p. hieroglificzne (staroegipskie) - łączące ideogramy ze znakami fonet., pojęcie ma symbol, ale ten symbol może też ozn. nazwy własne lub być głoską; litery p. h. udoskonalili Fenicjanie, od nich pismo przejęli Grecy (dod. samogłoski w miejsce obcych ich jęz. społgł., zmienili kierunek pisma), od Greków alfabet zapożyczyli Rzymianie - powst. alfabet łaciński; głagolica powst. w IX w. (Cyryl, Metody) na podst. a. grec., ich uczniowie oprac. cyrylicę; grażdanka - graf. odm. cyrylicy, oprac. i wprow. za czasów Piotra I Wielkiego w latach 1708-1711.

3. Typologia systemów graficznych:

a) pismo fonetyczne:

-sylabiczne- p., w którym znak reprezentuje sylabę; np. w j. Eskimosów kanadyjskich;

-alfabetyczne: -oparte na piśmie fenickim: grecki, łaciński, głagolica, cyrylica, grażdanka,

-oparte na piśmie aramejskim: arabski, hebrajski - są to alfabety spółgl.

b) pismo niefonetyczne

-piktograficzne; -ideograficzne, np. pismo równań mat.

c) klasyfikacja ze wzgl. na kierunek p.

-od lewej do prawej w poziomie - najczęściej, np. alfabety łac., grażdanka; -od p. do l. w poziomie, np. hebrajski, arab.; -od góry do dołu w pionie, od l. do p. w poziomie (kolejność kolumn), np. mongolski, mandżurski; -od g. do d. w pionie, od p. do l w poziomie (kolumny), japoński, teksty chińskie;

VI Historia myśli językoznawczej.

1. starożytność:

a) Indie, V w.p.n.e., Panini V-IV w.p.n.e., gramatyk ind., autor pierwszej gram. opisowej sanskrytu pt. Ośmioksiąg, ujętej w 4000 reguł. Panini wspomina we wstępie o 68 poprzednikach; omawia terminy gram., derywacje, akcent, alternacje, składnię; oznaczał symbolami różne zjawiska; w 1810 r. ukazuje się w Europie, zaczyna odgrywać d. rolę; Zasługi Paninego:

-odróżnienie głosek od liter

-dokonanie klasyfikacji głosek ze wzgl. na miejsce artykulacji.

-dobrze opracowane alternacje i morfologia;

b) Grecja - cz. filozofów zajmuje się zag. zw. z j. -było to przyrodoznawstwo teoret. - gł. pyt.: czy za pomocą j można poznać rzeczyw. Gł. szkoły:

-naturaliści (j. podlega prawom natury)

-konwencjonaliści (j. podlega konwencji)

-wielcy filoz. o j.: -Platon - w jednym z dialogów przedstawił koncepcję symbolicznej etymologii; -Arystoteles: j. jest zgodny z myśleniem; stworzył podst. logiki - kat. prawdy i fałszu; stwierdził, że o prawdzie i fałszu można powiedzieć na poziomie zd. Etymologię pojmował synchronicznie. -Epikur - twórca teoret. jzn. diachronicznego; próbował pogodzić aspekt natur. j. z konwencjonalnym; -stoicy - w okresie tej szkoły panował spór m. anomalistami i analogistami, o regularność i nieregularność j., wg analogistów między j. a logiką istnieje proporcjonalność, wg animalistów (stoików) - nie.

-gramatyka gr.- Dionizjusz Trak , ok. II w.p.n.e., nauczał na Rhodos, autor 1. gram. grec. pt. Sztuka gramatyki, będącej przez wiele ww. wzorem pisania gram.; zdefiniował 8 cz. mowy, jako działy gram. wyróżnił etymologię i analogię (nauka o regularnościach gram.); zdefiniował zd. (zd= myśl skończona); wyróżnił fonetykę (jako klasyfikację akustyczną), morfologię (naukę o cz. mowy); wydzielił przypadki, opisał struktury wyrazów, deklinacje i koniugacje.

c) Rzym, od II wpne, wzorują się na Grekach, ich gram. także; nowości pojaw. się wówczas, gdy grec. gram. nie wystarczyła do opisu zj. typowych dla łac.

-Tyrentius Varro: Le lingua latina.. podst. teoret. dzieła był spór panujący m. anomalistami i analogistami; dz. zawiera: deklinacje łac., podział sem. rzeczowników, kat. aspektu, koniugacje, podz. na cz. mowy;

2. średniowiecze

a)nurt wschodni myśli jzn, opartej na trad. grec.; podst. dla jzn refleksji Arabów i Żydów była gram. gr.; ważna rola Koranu i Tanach (biblii hebrajskiej) - św. pisma wymagały komentarza; próby zachowania oryginalnego brzmienia; dla Żydów problemem był brak znaków samogł. w piśmie hebr., sprawny system ich notowania powst. ok. VI-VIIw.; wśród Żydów powst. też słownik cząstek morfologicznych;

b) nurt zachodni, zdominowany przez scholastykę, która stawiała pyt. o przyczyny zjawiska i nakazywała udowadnianie wszystkiego; j.łac. utożsamiano z logika, a jj nar. uważano za przejaw upadku; w ówczesnej nauce panowała idea gram. uniwersalnej (uważano, ze hist. jj jest podobna, uznawano więc gram. łac. za wzorcową)

3.czasy nowożytne (Adam Heinz, jzn pol., uczeń Kuryłowicza, autor „Dziejów jzn w zarysie”, proponuje podzielić cz. nowożyt. w jzk na okresy: XV-XVI w. i XVII -XVIII w.)

a)Odrodzenie, humanizm (XV- XVI w.): okres przebudowy myślenia o j . i gromadzenia bazy materiałowej; łac. nadal odgrywa dużą rolę - powst. w niej wiele internacjonalizmów; powst. gram. jj nar.; jj. nar. stają się jj. ogólnymi w danym kraju; powst. gram. i słowniki w celach prakt., powst. słynny, 7-jęz. słownik porównawczy Ambrogia Calepino (Włochy); pierwsze próby klasyfikacji jj, pierwsze klasyfikacje typologiczne - zestawiano jj ze wzgl. na podobieństwa kat. jęz.

*powst tzw. gramatyki Port-Royal (1680), twórcy: Antoine Arnauld (teolog, filozof, logik, gram. franc.), Calude Lancelot (gram. i pedagog franc. twórca wielu podr. do nauki j. obcych): wyrosła z ducha kartezjańskiego; gram. nie miała ograniczać się tylko do opisu lingw., nie miała dawać rejestru poprawnych wyrażeń ani wskazywać samych tylko reguł, lecz je wyjaśniać; w tym celu miano badać jj. drogą obserwacji i rozumowania wykrywać prawa, wg których przebiega proces wyrażania myśli za pomocą słów, ustalać zw. między kat. gram. i kat. log.; mater. badawczym miały być wszystkie żywe j. współ.

*Osiągnięcia XVIIIw.:

-odróżnianie gł od litery

-rozszerzenie kwestii 2-str. znaku j.

-oddzielenie poziomu fonet. od wyższych, seman.

-wydzielenie cz. mowy wg kryt. semantycz., oddzielenie czas. od rzecz.

* badania miały charakter przednaukowy, bo brakowało im metodologii gwarantującej obiektywizm; ustalenia były intuicyjne; lingwistyka do XIX w. była podporządkowana innym naukom, np. filoz., naukom przyr.; J. nie był celem samym w sobie; brakowało systemu pojęć, terminologii; badania nad j. były synchroniczne, do XIX w. nie widziano ewolucji j.

*w Polsce:

-1440- traktat Jakuba Parkoszowica

-1513 - traktat Zaborowskiego

-1568- gram. Piotra Stroińskiego

-1654 - słownik pol. -łac. Jana Mączyńskiego

-XVI w.- próby ustalenia poch. j. pol. (Mączyńśki - z jj. syryjskich, Kromer - z jj. germańskich, Orzechowski- z jj słowiańskich)

-racjonalizm, empiryzm XVII- XVIII w, okres wniosków i syntez, przygotowań do powst. lingwistyki; pojaw. się syntezy teoret., próby stworzenia gram. uniwer.;

-tworzenie gramatyk, słowników; powst. Gramatyki dla szkół narodowych Onufrego Kopczyńskiego, powst. 1. w Europie Ministerstwo Oświaty;

4.1. jzn XIX w. :

a) pocz. myślenia historycznojęz., geneza lingwistyki

*odkrycie sanskrytu (j. cywilizacji aryjskiej w Indiach), sądzono nawet, że s. był j. wyjściowym dla jj europ.; znano s. od XV w, ale dopiero w XIX odkryto jego wartość; s. miał przejrzystą budowę morfologiczną, stąd w XIX w. porównywano morfemy, pisano pierwsze gram. hist- porów.

b)Odkrycia na terenie nauk biolog.: od XVI w. klasyfikuje się zjawiska (Linneusz), oddzielenie myślenia ewolucyjnego od typologicznego, uświadomienie sobie różnicy między tymi klasyfikacjami, skierowanie badań na przeszłość (George Cuvrier) powst. historii , anatomii porównawczej, paleontologii;

-myślenie ewolucyjne, dzieła Darwina;

c) postawa psychiczna romantyzmu: XVIII/XIX w.- odwrót od racjonalizmu i empiryzmu; sięganie w przeszłość, do pocz. obyczajowości, narodów itd.; idealizowanie przeszłości, sięganie do egzotyki (stąd zainteresowanie sanskrytem)

d) wybitni badacze:

*Fryderyk Schlegel (jzn. pocz. XIX w.) - wydał monumentalne dzieło jzn, w którym użył terminologii biol.; proponował stworzenie gram. porównawczej na wzór anatomii porów. Przełom myślenia diachronicznego: naukowy znaczy historyczny; Metoda Schlegla miała ustalić praj. i stosunki pokrewieństwa między jj. ; sądził, że u źródeł jj europ. leży sanskryt

*Rasmus Rask i Franz Bopp - uważani za twórców XIX-wiecznej gram.; Rask wcześniej napisał swoją pracę, badającą jj. nordyckie; Bopp oprac. gram., sanskrytu; dla Raska gram. por. była sposobem, nie celem; chciał usystematyzować jj. Bopp uświadomił sobie, że samo porównywanie może już być celem lingwistyki; Stworzył gram. por., chcąc dociec pocz. j.

*Jakub Grimm- zainicjował gram. historyczną; posłużył się metoda porów. do analizy jj germ., stworzył pierwsze prawo fonet.- prawo przesuwki spółgł.

*w Polsce: Walenty Majewski, w 1815 r. w Towarzystwie Naukowym Warszawskim wygłasza referaty o sanskrycie; zakł. własną drukarnię i wydaje prace z zakresu gram. porów., gram. sans., bez większego zainteresowania w kraju;

4.4. jzn. 1830-70, August Schleicher, jzn i botanik; przetransportował na grunt lingwistyki teorie Darwina; dla niego j. był org. żywym, natur.; był funkcją gat. ludz.; w ujęciu S. jzn. przestawało być nauką hum., przenosił prawa bot. do lingwistyki (j. się rozwija, dochodzi do dojrzałości i ginie);

-wyodrębnił 2 etapy rozwoju: j. przedhistoryczny (powstanie i rozwój j.) i historyczny (upadek i śmierć); pkt kulminacyjny to wykształcenie i rozwój literatury; przykładami miały być jj martwe;

-pierwszy dzieli jj. na izolująca, aglutynacyjne i fleksyjne; -porównywał j kolejno do kryształów, roślin i zwierząt; jako jedyny napisał bajkę w pie (o owcy, która spotkała konia);

5. początki jzn w Polsce:

-1831 - zamyka się ośr. naukowe, nauka rozwija się w sposób nieinstytucjonalny;

-1857 - powst. poznańskie Tow. Przyjaciół Nauk; powst. wiele podr., wydaje się zabytki j. pol. -Michał Wiszniewski pisze hist. lit. pol., -pol. gram. hist.: -1842, czas. wlkpol „Orędownik”, art. pol. nauczyciela gimn., Hipolita Cegielskiego (ucznia Boppa) O słowie polskim i koniugacjach jego; nikt się nim nie zainteresował, H.C. zajął się rzemiosłem, zał. fabrykę; - Gramatyka języka polskiego Antoniego Małeckiego, prof. lit. i jęz. na Uniw. Lwowskim; zastosował w niej metodę hist. - por., najlepsza ówcześnie gram. jj słow. -Jan Baudouin de Courtenay wyd. 1871 O starym polskim języku: nowoczesny zarys historii j. pol; uznaje się go za prekursora strukturalizmu, ale pokoleniowo należy do młodogramatyków -Antoni Kalina pisze o licz. w j. pol., zajmuje się hist. j. pol.

-Jan Michał Rozwadowski- autor art. i podr. gram. hist. i współ., autor świetnych wydań zabytków j. pol. -Jan Łoś - jzn, prof. UJ i UW; twórca hist. gram. języka pol. (Gramatyka polska, Początki piśmiennictwa polskiego). -Aleksander Brückner - prof., pol. filolog i slawista, hist. lit. i kult. pol.; odnalazł w Bibliotece Petersburskiej Kazania świętokrzyskie, które oprac. i opubl., oprac. też spuściznę po W. Potockim oraz wiele zabytków j. pol.

6. pozytywizm: czasy profesjonalizmu, jzn znowu staje się nauką hum.

cechy charakterystyczne jzn XIX -wiecznego:

*historyzm - stanowisko diachroniczne, sądy o bezwyjątkowości praw

*postawa asystemowa, minimalistyczna

VI. Metodologie i szkoły językoznawcze.

1. metoda historyczno-porównawcza młodogramatycy - 1. szkoła lingwistyczna; l. 70. XIX w., przedmiot badań: realne fakty i relacje poparte doświadczeniem; poj. systemu zarzucono, uważano je za zbyt abstrakcyjne i ponadjednostkowe; postawa atomizująca (j. to suma luźnych zjawisk) i postawa konkretna (oparcie na mater., uciekanie od teorii); postulat uściślenia jzn; dąży się do tworzenia praw jzn.

-powst. w Lipsku, twórca: August Leskien; inspiracja pracami Grimma; wg Karla Wernera wyjątki od danego prawa są wynikiem jego niedoskonałości; młodogramatycy chcieli widzieć prawa jako bezwyj.; wyj. tłumaczyli analogią lub wpływem jj obcych, ew. innych zakłóceń; -Osiągnięcia: * kompletowanie materiału, dokumentowanie, tworzenie bazy materiałowej - niezbędne do konstruowania praw *ograniczenie subiektywizmu

*podsumowanie dorobku jzn XIX w

-zarzuty: zbytnie atomizowanie i drobiazgowość, unikanie abstrakcyjnych uogólnień; badania dialektologiczne nie potw. bezwyjątkowości praw głosowych;

2. Semantyka XIX w. (nacechowana historyzmem, psychologizmem, gł obiektem badań - zmiany znaczenia)

-relacja m. językiem a rzeczyw. jęz.;

-zd. nt znaczenia (nie tylko XIX w.):

*asocjacja łącząca znak jęz. z obiektywnym pozajęz. znaczeniem; teoria referencyjna (niewystarczająca)

*zespół cech konotacyjnych; teoria odnosząca się do nazw, które nie są n. własnymi

*przedmioty idealne (za mało idei zakotwiczonych w j.)

*struktura intencjonalna, znaczenie- to, co można wyrazić synonimem;

*nie pytać o znaczenie, ale użycie - Wittgenstein

*behawiorystyczna właściwość, która powoduje określone działanie

*coś, czego nie da się zdefiniować

-teorie dot. znaczenia: 1. pozorne definicja (asocjacyjna, behawiorystyczna), 2. operacyjne def. znaczenia (konotacyjna)

a)Christian Karl Reising jako twórca semantyki jzn; wyodrębnienie s. jako osobnego działu gram.; Reising wprowadził termin „semazjologia”,

*dzielił zagadnienia na 2 cz.: 1. prawa zmian semant. (gł. asocjacje myślowe, por. synekdocha, metafora, metonimia); 2. prawa rządzące doborem wyrazów (synonimika) semazjologia - nauka o synonimach;

*wyznaczył ogólny kierunek: od konkretu do abstraktu

*wg niego niekoniecznie pierwsze użycie mowy (dzieci) ma charakter konkretny

*nie opubl. swoich wykładów, zrobili to jego studenci (por. casus de Saussuare'a)

b) szkoła franc., semantyczna(Arsene Darmesteter, Michelm Breal - franc. jzn, studiował sanskryt po okiem Boppa, autor Eseju o semantyce - 1. raz użył tego terminu: zwrócenie uwagi na logikę języka (przemian znaczenia);

c)szkoła niem. (Wilhelm Wundt - zał. pierwszego laboratorium psychologii eksperymentalnej; przedstawiciel klas. psychologii introspekcyjnej; zajmował się też etnopsychologią; Herman Paul), semazjologia;

3. strukturalizm jako zasada metodologiczna:

-znaczenie terminu:

*w metodologii zasada systemowości - badacz powinien skupić się na zespołach i badać ich cechy relewantne (zasada stw. przez de Saussuare'a, na podst. prac B. de Courtenay i M. Kruszewskiego)

*zespól doktryn jzn, a właściwie zespól szkół;

*metoda badawcza- pocz. tylko w jzn, potem - w innych naukach;

3.2. szkoły strukturalne:

a) kazańska szkoła strukturalna

-Jan Ignacy Niecisław Baudouin de Courtenay, profesor w Kazaniu; jego uczniem był Mikołaj Kruszewski; wiele przemyśleń zbieżnych ze strukturalizmem desaussurowskim; chodziło o uściślenie badań; twierdzili , że celem jzn jest ujęcie synchroniczne (inaczej niż de S.), chcieli odróżnić synchronię od diachronii;

-postulat odróżnienia działalności konkretnej od abstrakcyjnej możliwości, j wg nich tworzy system el. wzajemnie uwarunkowanych;

-spory dorobek w zakresie str. dźw. (poj. fonemu, choć sam termin pochodzi od de S.); zwracali uwagę na el. fonicznie relewantne; klasyfikowani warianty fonemu;

-podział na transkrypcję fonetyczną i fonematyczną

-pisali w j. słow., stąd mały krąg oddziaływania;

3.1. Ferdynand de Saussuare i jego gł. założenia;

*Szwajcar, jego wykłady opubl. 1916, spisane przez uczniów, wygłaszane w Genewie i Paryżu, nie autoryzował ich wydania; pol. wyd. 1961;

*Kurs językoznawstwa ogólnego:

-ostry podział na synchronię i diachronię; jednak bez wartościowania któregoś podejścia; twierdził, że użytkownik j. nie musi znać hist. j., by się nim posługiwać (por. do partii szachów);

- rozróżnienie języka (langue) od mówienia (parole); j. to potencja, możliwość, abstrakt o charakterze społ., nie zawsze uświadamiany; mówienie to działalność konkretna, indywidualna realizacja langue; oba el. składają się na langage, tj. mowę (gram. generatywna zastępuje te terminy „kompetencją j.” i „performancją j.”); chciał oddzielić zjaw. nierelewantne, gdzie wyst. różne cechy mówienia, od lingwistyki, którą powinno interesować tylko to, co istotne dla komunikacji;

-systemowe rozumienie j., relacyjna koncepcja znaku (bilateralna) - znak (signe) skł. się z el. znaczonego (signifie) i jego obrazu, czyli el. znaczącego (signifiant); zn. jęz. jest dowolny, arbitralny (w żaden sposób nie motywowany el. znaczonym); zawsze istnieje w relacji do innego znaku; j. to sieć współzależnych el (zn. j. i reguł łączących te zn.), zn. znaczy tylko w opozycji do innego zn.

-oderwanie badań nad j. od badań nad str. dźwiękową j.- wg de S. ważne są jedynie opozycje fonolog., a nie cechy akustyczne gł. - powstanie fonologii

-zasada arbitralności zn. jęz; de S. podkr., ze j. ma naturę konwencjonalną

-w w j. mamy do czynienia z 2 rodzajami relacji (por. do sposobów patrzenia na 2 kolumny):

-r. paradygmatyczne (asocjacyjne) - zw. potencjalne w obrębie systemu jęz. między jednostkami należącymi do tej samej kl. morfolog. (np. malarz, pisarz, rzeźbiarz, stolarz), seman. j (np. pisarz, pisanie, pisać, pismo, pisemny itp.) lub do tego samego paradygmatu gram. (pisarz, pisarza, pisarzowi, pisarzem itp.). Jednostki, między którymi zachodzą r.p. mogą być wzajemnie zastępowalne jako człony wypowiedzi o analogicznej budowie.

-r. syntagmatyczne - zw. między sąsiadującymi ze sobą w linearnym porządku el. określonego poziomu j., współtworzącymi jedn. wyższego rzędu, np. między fonemami tworzącymi morfem, morfemami tworzącymi wyraz, wyrazami składającymi się na odcinek zdania; r.s.. zachodzą zarówno w obrębie jedn .jęz. zbudowanych z el. niższego rzędu (np. związki między morfemami w wyrazie), wtedy mają charakter stały, wyznaczany przez określone normy językowe, jak i w obrębie wypowiedzi (np. układ wyrazów w zdaniu), w której mają one charakter bardziej swobodny, określany przez indywidualne właściwości jej budowy. Generalnie im większe są jednostki języka, między którymi zachodzą r.s.., tym mniej skodyfikowane i luźniejsze są sposoby ich łączenia.

b) praska szkoła strukturalna:

-1926, Praga, powst. Praskie Koło Językoznawców: Vilém Mathesius, Bohumil Trnka, Vladimir Skalička, Jan Mukařovsky; lingwiści ros.: Roman Jakobson, Mikołaj Trubiecki -tezy programowe: -j. jest systemem funkcjonalnym (całościowym), tzn. składa się z el. posiadających funkcję; każdy el. jest zoponowany wobec innego, czyli jest w pewnej funkcji; -na płaszczyźnie fonolog. odróżniali dźwięki (jedn.fiz.) od el. spełniających określone funkcje (późniejszy fonem); chcieli odróżnić fonetykę od fonologii; -odróżnienie funkcji intelektualnej (komunikacyjnej, obiektywnej) od f. subiektywnej -pojawia się koncepcja transkrypcji fonetycznej i fonematycznej

-normatywny charakter tez

-osiągnięcia w dziedzinie fonologii (zwł. Trubiecki):

-duży wkład w opis fonetyczny; -zwrócenie uwagi na el. różniące wyrazy (fonemy) i ich opozycje; -wyróżnienie opozycji fonologicznych (funkcjonalnych przeciwstawień na płaszczyźnie paradygmatycznej między jedn. fonolog. danego j., różnic fonet. mających w danym j. f. dystynktywną):

-o. jednowymiarowe (bilateralne) -tzn. podstawa danej opozycji (te cechy fonolog., które są wspólne dla obu członów opozycji) przysługuje tylko obu członom danej opozycji, w j. pol. /p/:/b/, /t/:/ć/

-o. proporcjonalna - stosunek m. członami danej opozycji powtarza się, np. w j. pol stos. między /p/:/b/ powtarza się w /f/:/v/, /t/:/d/…

-o. izolowana - stosunek m. czł. nie powtarza się poza tą o., w j. pol. /r/:/l/

-o. wielowymiarowe, multilateralne- podst. danej o. przysługuje fonemowi nie będącemu czł. tej o. ; podst. o. /f/:/š/ (bezdźw. + szczelinowość), przysługuje też fonemowi /s/; rodz.: 1. jednorodna (prostolinijna - czł. o. są krańcowymi ogniwami szeregu opozycji jednowym. np. o. /p/:/v/ może być zł. z krańcowych ogniw szeregu o. /p/:/b/- /b/:/v/), 2. niejednorodne (czł. opoz. nie są krańcowymi ogniwami szer. o.. jednowymiar.)

-ze wzgl. na stosunek m. członami o. :

-prywatne: czł. nacechowany o. ma wszystkie cechy dystynktywne członu nienacech. + dod. cechę fonolog., np. opoz. /s/:/z/ w j. pol. (+dźw.)

-ekwipolentne - gdy oba czł. są nacechowane, równorzędnie logicznie, np. /t/:/p/, /i/:/u/

-gradualne- min. trójczł.; czł. różnią się stopniem natężenia tej samej cechy, np. różnice rozwarcia w /u/:/o/:/a/

-Trubiecki wprowadził poj. archifonemu (gł. wyst. w pozycji neutralizacji pewnych cech fonolog.; to gł, która w pewnych miejscach traci jakąś swoją cechę fonolog.; np. w j. pol. dźw. spółgł. przed spółgł. niepłynną, bo jest w pełni zdeterminowana, uzależniona od dźw. lub bezdźw. nast. spółgł, np. /s/ w spać jest archifonemem w stosunku do /s/ w sanki (/sanki/, /Spać/)

-koncepcja aktualnego rozczłonkowania zd. (funkcjonalna perspektywa zd.; struktura tematyczno - rematyczna); - podst. właściwość struktur zd., polegająca na tym, że na płaszczyźnie sensu zd. można wyróżnić skład. struktury temat. - remat.:

-płaszczyzna sensu zd. to: 1. przedmiot, o którym się coś mówi, przedm. fizyczny, indywid. lub zbior.(temat- przedm. charakteryzowany), 2. to, co się o tym przedmiocie mówi (remat- treść charakteryzacji)

-płaszczyzna formalna to: 1. wyraż. wskazujące przedm. określany w momencie 2., identyfikujące go, wyróżniające (wyr. tematyczne); 2. wyraż. charakteryzujące ów przedmiot wyróżniony (wyraż. rematyczne)

-wyr. zd. to temat//remat +określenia; może być niezupełne (może skł. się z samego wyr. remat.), wyr. temat. jest skł. fakultatywnym wyr. zd. (przedm. można wskazać niewerbalnie, możliwe są zd. bez tematu, np. Za górami, za lasami, żyła wiedźma w niewielkim domku.)

-funkcje mowy - Jakobson: f: przedstawieniowa, ekspresywna, impresywna, fatyczna, poetycka, metajęz.

c) kopenhaska szkoła strukturalna (glossematyka)

*twórca Luis Trolle Hjelmslev, bardzo teoretyczna i abstrakcyjna lingwistyka;

*j. jest formą, nie substancją

*jzn jako nauka powinno być celem samym w sobie, a nie środkiem, by powiedzieć coś o czymś innym

*powinno się analizować j. w ogóle, niezależnie od czasu, miejsca i użytkowników;

*postulował jzn jako naukę ścisłą

*postulat metod formalnych, dedukcji od ogółu do szczegółu, od aksjomatów do faktów;

*jzn. powinno opisywać fakty, a nie tylko odnotowywać je, powinno tez na bazie swoich ustaleń przewidzieć fakty;

*ostre odróżnienie płaszczyzny treści od wyrażania: plan treści to str. znaczeniowa znaku, plan wyrażania to str. dźwiękowa znaku;

*in. bilateralny model znaku wyglądał tak:

-plan wyrażania = substancja wyrażania : fonetyka + ---forma wyrażania: fonologia

-plan treści = substancja treści: semantyka + forma treści: gramatyka

*fonologia+gram.= lingwistyka

*Plan wyrażania- substancja (środ. jęz, el. esygmatyczne, materiał fonetyczny wspólny wszystkim jj. świata, bo każdy j. może potencjalnie używać wszystkich gł.) i forma (psychiczny obraz dźwięków j.

*Plan treści to rzeczywistość, skł się z formy (psychicznego obrazu substancji treści) i z substancji (tego, co nas otacza, co nazywamy za pomocą wyr.). W obrębie p. treści H. uwzględniał najmniejsze el. znaczeniowe (nazw. w II poł XX w. semami)

*fonetykę i semantykę traktował jako dyscypliny pomocnicze

*j. to wzór wzajemnych relacji—stąd nazwa glossematyka od grec. glossa `język'.

*proponował badać odpowiedniości między planami, ale nie twierdził, ze są regularne;

*wysoki poziom abstrakcji, podjęte dopiero za czasów gram. generatywnej i refleksji o generaliach jęz.

*przykł. cechy glossematyki:

-funktywy: relacje między 2 obiektami, dzielą się na stałe i zmienne; H. wyróżnia też 3 typy f.: 1. independencje (=współzależność), 2. determinacje (1 el. wywołuje 2., ale nie odwrotnie), 3. konstelacje (2 funktywy są zmienne)

-H. zrezygnował z terminu fonem i zastąpił term. cenem (na oznacz. najmniejszej jedn. planu wyrażania, pustej semant.), jej odpow. w p. treści był plerem (jedn. pełna)

d) Jerzy Kuryłowicz - można go usytuować m. szkołą praską a kopenhaską;

*sformułował koncepcję izomorfizmu (jednokształtności; paralelizmu między strukturą dźwiękową a semantyczną)

*widział podobieństwa między piętrem fonolog. a morfolog.

*wg niego opozycja człon nacechowany: człon nienacech. wyst. na wszystkich piętrach systemu (por. l.poj. - cz. nacech., l.mn - czł. nienacech., czas przeszły, przyszły - czł. nacech., czas teraź: czł. nienacech.,)

* koncepcja derywacji syntaktycznej, np. „ojciec przyjechał” można derywować „przyjazd ojca” (transpozycja); każda forma słowotwórcza ma predykację w swej podstawie (por. parafrazy słowotwórcze); nie tylko zd., ale też gr. nominalna może być podst. derywacji syntaktycznej, np. uniwerbizmy, jak podstawówka;

*metoda rekonstrukcji wew. - chodzi o ustalenia pewnych prawideł diachronicznych na podstawie tego, co aktualnie dzieje się w j.; podejście panchroniczne - diachronia nastawiona na chronologię względną, nie pyta o konkretne daty zjawisk, ale o ich usytuowanie czas. wzgl. siebie.

* metoda form ginących - jeśli jakaś forma ginie, a inna się rozwija, to ginąca jest starsza, np. ta bracia > ci bracia

e) deskryptywizm amerykański

*strukturalizm odmienny od euop.; przeniesienie na grunt jzn koncepcji behawioryzmu;

*cel: opisanie j. Indian - ważniejsze jzn. opisowe (deskryptywne) niż teoret.

*Leonald Bloomfield - gł. przedstawiciel

*teoria lingwistyczna - zdominowana istotnym faktem praktycznym - badacze ci nie znali czynnie jj, które badali' próba stworzenia teorii, która pozwalałaby na opis j na podst. samej formy tekstów powst. w tym j.; w czasie budowania tej teorii wykorzystano poj. dystrybucji

*dystrybucja - zbiór otoczeń (kontekstów), w jakich dany el. tekstowy wyst. w tekstach:

-d. identyczna - jeśli 2 el. tekst. wyst. w dokładnie takich samych kontekstach

-d. inkluzywna- gdy zbiór kontekstów jedn. A mieści się w zbiorze kontekstów jedn. B

-d. krzyżująca się- gdy zbiór kont. jedn. A i zbiór kont. jedn. B. obejmują podzbiór kont. wspólny dla obu jedn.

-d. komplementarna - jeśli zbiór kont. jedn. A jest całkowicie odmienny od zbioru kont jedn. B.

*żeby zbadać dystrybucję danej jedn. tekstu, trzeba wcześniej przeprowadzić jego segmentację (wydobyć z tekstów segmenty, które można podejrzewać o to, że są jedn. tekstowymi)

* na podst. dystryb. można uznać 2 jedn. tekst. za reprezentantów tej samej jedn. j. lub 2 różnych jedn. j.:

-jeżeli 2 jedn. są w d. komplementarnej, to uznajemy je za tekstowe warianty poboczne tej samej jedn. j.;

-jeżeli różne formalnie 2 jedn. tekstu są w d. identycznej, inkluzywnej lub krzyżującej się, uznajemy je za realizację 2 osobnych jedn. j.

*powst. podejście utożsamianie z teoria j. (=zbiór zasad, którymi powinien kierować się językoznawca w czasie opisywania jakiegoś j.)

*ich próby nie przyniosły spodziewanych rezultatów - przy segmentacji tekstu trzeba brać pod uwagę jego znaczenie; (por. hipoteza Sapira - Whorfa- potwierdzenie, że te metody sa błędne)

d) gramatyka generatywna

*założenia ogólnofiloz. i metodologiczne:

gram. gen. jako sposób myślenia o j. wywodzi się ze 1. strukturalizmu amerykań., 2. gramatyki deskryptywnej, 3. behawioryzmu 4. matematycznego modelowania j.; rozwija się od poł. lat 50. do dziś; jej rozkwit przypada na lata 80. Postacią sztandarową jest Noam Chomsky, opubl. 1957 pracę Syntactic structures;

*ogólne poglądy gram. gen.:

-j. to nieskończenie wielki zbiór zd., a gramatyka to skończony zbiór reguł, za pomocą których można wygenerować (czyli opisać w sposób jednorodny- matem. rozumienie tego słowa) nieskończenie wielki zbiór zd.

-pojęcie kompetencji j. - to zdolność do tworzenia i interpretowania nieskończenie wielkiego zbioru zd., zwłaszcza tych, których nigdy wcześniej nie słyszeliśmy; poj. to kładzie nacisk na twórczy aspekt j.; k. j. wg. Ch. ma charakter wrodzony (natywizm) - każdy człowiek jest wyposażony w struktury pozwalające rozwijać k.j. , w tych strukturach znajduje się swoista gram. uniwersalna (abstrahująca od reguł pojedynczego j.)- zad. generatywizmu jest odkrycie gram. uniwer.

- przyswajanie j.: cz. posiada k.j, uczenie się j. polega na tym, że na podstawie gram. uniwers. nadbudowuje się gram. konkretnego j.; człowiek jest zdolny mówić każdym j.

-zad. gram. gener.: odkrycie, zrekonstruowanie gram. uniwer., głębokie wniknięcie w strukturę j. i dotarcie do takiego poziomu, na którym nie ma już reguł właściwych dla danego, ale są dla wszystkich j. JZN ma za zadanie budować modele j., podstawa nie są tu tekst, ale dociekania nt kom. j.

-N. Ch. przeciwstawia k.j. performancję językową (wykonanie, konkretna realizacja j.);

-gramatyczność - zgodność z regułami gram. danego j., gram. jest zd. generowane na podst. reguł danego j.; zd. akceptowalne to takie, które użytkownik jest w stanie uznać za dobre;

-nie istnieje model gram. uniwe. idealnie modelujący j. - są gram. mniej lub bardziej adekwatne;

-adekwatność: kat. oceny gram. uniwersalnych rekonstruowanych przez generatywistów, 3 stopnie:

-gram. adekwatna obserwacyjnie (a. obserwacyjna) - zdolność przypisania jakiejś struktury wszystkim zd. danego j.

-a. opisowa - gram. nie tylko przypisuje zd. strukturom, ale robi to zgodnie z intuicją użytkownika (strukturalizacja wg intuicji)

-a. wyjaśniająca - taka gram., ma zdolność do przypisania danej strukturze zd. zgodnie z rzeczyw. , potrafi zobrazować rzeczywisty proces generowania zd.; żadna gram. generatywna nie osiągnęła tego stopnia.

-teoria lingwistyczna a gram: teoria to zbiór wiedzy, metod do wartościowania gram.; gram. to model j.

-b. sformalizowany opis zd. (modelowania zd.); model gram. gen. skł się z: 1. reguł bazowych (reguł opisujących str. syntaktyczną danego j.) i 2. leksykony (zbiory jedn. j. scharakteryzowanych wg możliwości podstawiania ich do tych reguł); reguły generują zd. rozpisywane w postaci drzewa derywacyjnego (graf. przedstawienia derywacji syntaktycznej i struktury głębokiej; na wierzchołku znajduje się „symbol pocz.”, ozn. zd, niżej - symbole ozn. kat., aż do symboli końcowych; linia łącząca 2 symbole to ścieżka, zespół lini od „z” do 1 z symboli terminalnych to ścieżka derywacyjna; pkt zetknięci a 2 ścieżek - węzeł derywacyjny) powst. struktura wyjściowa, zw. struktura głęboką

- w wyniku podstawienia wyraz. mogą powst. zd. akceptowalne lub nieakcept.; gram. może być błędna, wobec czego wprowadza się dod. ograniczenia na leksemy (do leksykonu dodaje się cechy kategorialne, jak żywotność, przechodniość itp.);

-rozróżnienie m. poprawnością formalną a semantyczną;

*gram. gen. ma 2 aspekty:

- filoz.-teoret.- nowa wizja jęz.

-techn. - ta gram. jest aparatem, której adresatem jest w zasadzie komputer; umożliwia komunikację ponad różnicami., sięga do tego, co wspólne dla wszystkich jęz., daje możliwość tłumaczenia maszynowego;

e) strukturalna interpretacja historii j.

[1949r, Tadeusz Milewski, Derywacja fonologiczna, wskazał miejsca puste (formy potencjalnie możliwe, wynikające z systemu j., a niekoniecznie z empirii), wg niego dyskusyjność niektórych fonemów wynika z otwartości systemu]

a)koncepcja prof. Ireny Bajerowej

*j. to system w sensie relacyjnej struktury, gdzie każdy el. wyst. w opozycji do innego el.(struktur. rozumienie j., bez miejsca dla zmian)

*proponuje struktury czasowe, wg niej należy badać poszczególne zmiany j., konkretne zjawiska o początku i końcu w postaci struktur czas.

*j uważa za zjawisko zbud. z wielu struktur czas.

*koncepcja teleologiczna (całowościowa), -ta superstruktura jest w rozwoju; roz. ten ma konkretny cel: optymalizację; początek - jakiś brak, przeszkoda, zmiana następuje po to, by ją usunąć;

*optymalizacja- ogólny kierunek, wszelkie zmiany są samorzutne, ale stan pełnej optymalizacji nie jest dostępny;

*budowa procesu optymalizacji: 1.kompletowanie znaków (np. j. stwarza jakieś słowo lub kat. gram. na nazwanie jakiejś rzeczy/zjaw.) 2. różnicowanie el. w planie paradygmatycznym (różnica m. znaki staje się wyraźniejsza) 3. różnicowanie w planie syntagmatycznym (np. barzo >bardzo, r-z różnicuje się w rdz) 4. upraszczanie w ukł. paradygmatycznym (np. o żenie> o żonie, choć tu nie powinno być przegłosu) 5. upraszczanie w planie syntagmatycznym (np. bogaćstwo>bogactwo) 6. awansowanie języka (swoisty snobizm j., użytkownicy j. starają się mówić coraz lepiej i ładniej, przez co cały j. dostosowuje się do tej gr., która wg wszystkich uzytk. mówi lepiej);

4. semantyka XX w.:

-charakter onomazjologiczny - bada się, w jaki sposób kilka różnych słów może określać podobne lub identyczne pojęcia;

a)-teorie pól j.(sem.) - zwraca się uwagę na hiponimię; l. 30. XXw., prace dot. pól seman., twórca: Trier, Ibsen; charakter paradygm., asocjacyjny - rozumiemy wyraz. przez odnoszenie go do innych wyrazów;

-pole sem. - suma znaczeń danego znaku j., obejmująca jego denotacje i konotacje; do ps. danego zn.j. nalezą te zn. j., których kryterialne cechy sem. mieszczą się w jego konotacjach;

b)sem. semowa, l. 70. , zw. z Porzigiem, bierze pod uwagę zw. syntagmatyczne (np. miauczeć- kot); bierze pod uwagę el. najprostsze pod wzgl. znaczeniowym (wyodrębnia się i próbuje stworzyć strukturę); źródła: Hjelmslev, Mill, logika (Tarski- rachunek predykatów)

-sem- najprostszy el. znaczeniowy;

-idea: z semów (trakt. w sposób abstr.) zbudować konkretne wyr. i odpowiedzieć, co one znaczą;

c)szkoła amerykańska (+niem) jej źródła leżą w generatywizmie (s. głęboka jako s. semant.),

-Katz, Postal, Fador; posługują się w opisie skrótami ang. wyrazów, np. HUM (czynność przypisana człowiekowi), por. chłopiec żywotność+, męskość +, dorosłość-

-bierze się pod uwagę warunki konieczne i wystarczające (te cechy, które wyst. w opozycji)

#-wyjaśnienie poprzez zbudowanie eksplikacji

d)szkoła rosyjska (radziecka) sprofilowana na działalność leksykalną (słownik objaśniająco - kombinatoryczny)

-Jurij Apresjan, Żołkowski, Mielczuk

-wskazywanie parametrów abstrakcyjnych sensów (semów), wyznaczających łączliwość danych wyrazów;

e)szkoła polska, z oś®. w W-wie,

- powst. w l. 70. pod kierunkiem Anny Wierzbickiej i Andrzeja Bogusławskiego (inni: Maciej Grochowski, Jolanta Hojak)

-semy to indefiniblia - takie wyrazy danego j., które nie są do objaśnienia, np. ja, ty, ktoś, coś, świat, świat, chcieć, nie chcieć, mówić, starać się, myśleć o, wyobrażać sobie, być częścią czegoś (Wierzbicka), wierzę, nie (Bogusławski);

#-Wierzbicka - w każdym j. tego typu wyr. się znajdują; mają poniekąd wartość uniwersalną; z nich buduje się eksplikację;

5. jzn kognitywne:

- twórcy: Ronald W. Longacker (Wykłady z gramatyki kognitywnej, Aktywizacja języka w świetle językoznawstwa kognitywnego, pierwsze prace w l. 70), George Lakoff, Mark Johnson, Leonard Talmy, John Taylor, pol.: Elżbieta Tabakowska (Gramatyka i obrazowanie), Henryk Kordela (zapocz. badania kogn. w Polsce), Roman Kalisz (Podstawy językoznawstwa kognitywnego)

-najpełniej rozwija się w USA, w Europie ma najwięcej zwolenników Polsce

-zaprzeczenie idea autonomiczności języka(j. jako byt wolny od uwarunkowań, por. de Saussure. generatywizm)

-j. może być kolejnym stadium w ewolucji ludzkiej percepcji; słowo (znaczenie) aktywizuje inne pojęcia (całą sieć), nieaktywizowane są pojęcia z innych gr.

*metafory konceptualne:

-m. sieci tłumaczy system/strukturę j.

-m. listy - wszystkie el. znaczenia są równoważne; kognitywista podaje wszystkie el. znaczeni, jakie można podać;

-m. encyklopedii - chaotyczny sposób podania inf.

*metodologia - najważniejsze w j. jest znaczenie; w opisie j. -człowiek, jego ogląd, sposób postrzegania;

-kategoryzacja - wyodrębnianie z rzeczyw. kategorii (spójnych jednostek); wg kogn. ludzie nie muszą respektować naturalnych kat., to co postrzegają i nazywają zależy od ich pktu widzenia (por. co się widzi na łące)- potrafi się nazwać tylko to, co jest dla człowieka ważne, patrząc na świat widzimy tylko niektóre kategorie. 2 sposoby kategoryzacji:

1.schemat im dalej- b. ogólny pogląd, np. postawa kult. pol. wobec kangurów - jedna nazwa;

2. prototyp - przykład najlepszego egzemplarza z danej kategorii, zakłada istnienie kat. radialnych;

-pojęcia podst. (jabłko), nadrzędne (owoc), podrzędne (antonówka)

-relacja postrzegania= relacja obrazowania= aktywacja rożnych el. sieci znaczeń obraz mentalny

-profil - to, co jest wyodrębnione z tła, przedmiot konceptualizacji;

-często wyrażenia przywołują tę samą bazę kognitywną, ale sa inaczej profilowane - stąd różnica znaczeń;

-profilowanie- wyodrębnienie z bazy kognitywnej (tła) tych el., kktóre sa w danym momencie najważniejsze; nie dot. wył. przedmiotów, ale też innych zj. rzeczywistości;

-perspektywa określa sposób patrzenia na rzeczywistość (por. za/przed)

-obrazowanie - uszczegółowienie/ uschematyzowanie; obrazowanie zakłada profilowanie

-zakres- pozwala uznać dany zw. za prawidłowy poruszam się w obrębie najbliższego zakresu

-zależność między figura a tłem (in. sceną):

-landmark -f. najważniejsza (przedm. oglądu)

-trajektor - f. mniej ważna

-hipoteza Sapira- Whorfa j. różnią się nie tylko kategoriami, ale też sposobami kategoryzowania, por. podkowa (od spodu konia, kuta), horse shoe (but dla konia), fer à cheval (żelazo dla konia)

VII. Pragmatyka

1. pragmatyka j. - wg ujęcia Ch. Morrisa (1938)- jeden z dz. semiotyki, obok semantyki i syntaktyki; p. opisuje relacje m. znakami j. i ich użytkownikami (nadawcą i odbiorcą); w szerokim znaczeniu obejmuje takie aspekty j., jak komunikowanie, rozumienie, motywacje psychologiczne mówiących, społ. uwarunkowania komunikacji itd. W l. 70. identyfikowano ja często z teorią aktów mowy (pragmalingwistyka), na. 70./80. zal. się do p.j. także problematykę dot. użycia j. w zakresie reguł konwersacji; do podst. zad. p.j. należy sporządzenie katalogu wytycznych, jakich środ. j. należy użyć, by osiągnąć powodzenie aktu kom.

2. socjolingwistyka - jeden z dz. jzn, którego przedm. zainteresowań są zw. m. faktami j. i społ; bywa traktowana jako metoda opisu j., która poszerza obserwacje jzn o pełny kontekst społ. ; Joshua A. Fishman za pods. zad. s. opisowej uznał opis reguł zachowań j. w skali mikroprocesów;

3. teoria aktu mowy

-akt mowy - najmniejsza jedn. w jęz. porozumiewaniu się;

-twórcą t. a. m. jest John Austin; wprowadza on do opisu komunikacji poj. celu, traktując komunikowanie jako działanie przy pomocy j. (por. takie rodz. a.m., jak obietnica, groźba, prośba, przeprosiny);

-na każdy akt mowy skł się 3 poziomy:

1. lokucyjny („to, że mówię”)

2. illokucyjny ( „po co, w jakim celu mówię”)

3. perlokucyjny („jaki efekt osiągam, mówiąc”)

4. implikatury konwersacyjne- poj. zw. z teorią implikatur H. P. Grice'a, odnoszącą się do zasad dekodowanie informacji przekazywanych w sposób niejawny; teoria ta stanowi próbę odczytania intencji; i. można podzielić na logiczne (rozumiane jako uprawnione log. wnioski płynące z analizy tekstu, por. Wszystkie dzieci P. wyjechały na wakacje - wnioskujemy, że P. ma dzieci) i na konwersacyjne (wykraczające poza bezpośredni tekst, możemy je „wyinterpretować”)

5. maksymy konwersacyjne Grice'a:

1. zasada jakości - nie mów tego, dlaczego

nie masz uzasadnienia

2. zasada ilości - nie bądź bardziej szczegółowy niż to jest wymagane

3. zasada odpowiedniości (odniesienia)- mów na temat

4. zasada sposobu - mów rzeczowo, w sposób uporządkowany, systematyczny

4

---