I Program kodyfikacji prawa

Ruch kodyfikacyjny czasów Oświecenia.

To wiek kodyfikacji. Dewizą myślicieli tej epoki stało się horacjańskie sapere aude - „odważ się być mądry!”. W dziedzinie prawa podjęto myśl generalnej odnowy porządku prawnego. Pojawiły się dzieła poświęcone zagadnieniom polityki ustawodawczej i zasadom sztuki legislacyjnej - Monteskiusz „O duchu praw”, Kajetan Filangieri „O nauce prawodawstwa”. Za twórcę samego terminu „Kodyfikacja” uważa się angielskiego prawnika i filozofa Jeremiasza Benthama (1748-1832). Postulatem epoki była idea całkowicie nowego, różnego od pozostałości „wieków ciemności” porządku prawnego, zbudowanego od podstaw - „z niczego” - ex nihilo.

Ideologiczne podstawy kodyfikacji - prawo natury.

Niektóre kodyfikacje powstały w drodze rewolucji, inne w systemie oświeconego absolutyzmu. W Polsce stanisławowskiej prace kodyfikacyjne były podejmowane przez obóz szlachecko-mieszczański. Ich wspólną cechą była podstawa - filozofia nowożytnego prawa natury. W wieku XVII i XVIII prawo natury stało się systemem filozoficzno-społecznym mieszczaństwa walczącego z feudalizmem. Tam, gdzie burżuazja była słaba (kraje niemieckie), kierunek ten stawał się programem oficjalnych poczynań reformatorskich w dziedzinie polityki legislacyjnej. Powstanie szkoły nowożytnego prawa natury wiązane jest z postacią Hugona Grocjusza (1583-1645), holenderskiego prawnika, polityka i filozofa. Wyróżniamy 2 etapy rozwoju filozofii prawa natury - etap absolutny i etap względnego prawa natury. Prawo natury stało się prawem świeckim. Stało się dyscypliną wyodrębnioną od teologii moralnej, a wraz z tym - objęło dziedziny, które dotąd były domeną teologii i prawa kanonicznego - idea laickiego prawa małżeńskiego.

Założenia programu kodyfikacji prawa.

Jednym z celów było zastąpienie JEDNOLITYM zbiorem rozproszone i zróżnicowane prawa zwyczajowe. Stopniowo umacniała się zasada WYŁĄCZNEGO obowiązywania kodeksu - uchylania przezeń wszystkich dotychczasowych źródeł z tej dziedziny prawa, którą regulował. Kodeks miał stworzyć prawo PEWNE (ius certum), dające rozstrzygnięcia dla wszystkich możliwych sytuacji, co mógłby gwarantować będąc kodeksem ZUPEŁNYM pod względem zawartości, bez luk. Bentham uważał „zupełność” za najwyższy przymiot dobrej kodyfikacji. Postulat zupełności miał zasadnicze znaczenie dla prawa karnego, stanowiąc warunek realizacji hasła: nullum crimen sine lege. Kodeks powinien być KRÓTKI. Wymaga się JASNOŚCI i ZROZUMIAŁOŚCI kodeksu. Idealny kodeks miał być SPRAWIEDLIWY i służyć idei DOBRA POWSZECHNEGO.

Zaczątki prac kodyfikacyjnych.

Dążenia kodyfikacyjne dotyczyły wszystkich dziedzin tzw. prawa sądowego, a piśmiennictwo politycznoprawne epoki szeroko zajmowało się problemami kodyfikacji zarówno prawa karnego, jak i cywilnego. Pierwszy program uniwersalistycznej kodyfikacji (dla całej Rzeszy Niemieckiej) sformułował filozof W. G. Leibniz (1646-1716). Słabość polityczna Rzeszy uniemożliwiała realizację tego programu w skali ogólnej.

W Bawarii prace kodyfikacyjne podjęte zostały w połowie XVIII wieku za panowania elektora Maksymiliana Józefa III. Inicjatorem i realizatorem programu był wicekanclerz W.X.A. Kreittmayr. Efektem prac było powstanie 3 kodeksów - karnego w 1751 roku (Codex Iuris Bavarici Criminalis), procedury sądowej z 1753 roku, cywilnego w 1756 roku (Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis).

Chciano ówczesne normy zebrać i sformułować w sposób, który zapobiegałby wszelkim sporom interpretacyjnym. Próbowano operować prostym językiem, odstępowano od dawnej zagmatwanej kazuistyki.

W Prusach, w początkach XVIII wieku, Fryderyk Wilhelm I zamierzał zebrać wszystkie rozproszone przepisy prawa obowiązującego w jednym zbiorze. Przeprowadzenie 3-miesięcznej reformy powierzono profesorowi w Halle, Christianowi Thomasiusowi, który pracy jednak nie podjął. Fryderyk II Wielki rozpoczął w Prusach okres kształtowania się oświeceniowego programu kodyfikacji dokonywanej z inicjatywy monarchy. W 1746 roku wydał rozporządzenie dotyczące wymogów przyszłej kodyfikacji. Powstał projekt Corpus Iuris Fredericiani. W 1780 roku F II polecił K.G. Svarezowi i E.F. Kleinowi sporządzić na podstawie praw dotychczasowych i prawa natury zbiór praw, po niemiecku, w sposób wykluczający możliwości sporów interpretacyjnych. Rezultatem było ukazanie się w 1794 roku Landrechtu pruskiego.

W monarchii habsburskiej pierwsze plany kodyfikacyjne przypadły na czasy Marii Teresy. W 1752 roku powołała ona komisje kompilacyjną, której celem było uporządkowanie orzecznictwa karnego i która opracowała w 1768 roku, należący jeszcze do poprzedniej epoki, kodeks Constitutio Criminalis Theresiana. W 1753 roku Maria Teresa powołała komisje kompilacyjną dla ujednolicenia prawa prywatnego wszystkich posiadłości habsburskich. Po kilkunastu latach powstał 8-tomowy projekt Codex Theresianaus, który jednak pod wpływem kanclerza W.A. von Kaunitza został odrzucony. W 1811 roku ukazał się kodeks cywilny austriacki.

W Rosji już Piotr I próbował reformować zacofany ustrój społeczno-gospodarczy. W 1766 roku Katarzyna II powołała ósmą z kolei komisję, mającą tym razem charakter reprezentacji stanowej. Ciało to, złożone z 564 deputatów, nie było zdolne do podjęcia prac kodyfikacyjnych. Celem K II była chęć zdobycia popularności. Temu celowi służyła również ułożona przez nią dla delegatów komisji na otwarcie obrad w 1767 roku Instrukcja, oparta na dziełach najwybitniejszych myślicieli Oświecenia i zdobyczach doktryny humanitarnej. W 1768 roku posiedzenia komisji zostały przez carycę odroczone na czas nieokreślony. Za Pawła I wznowiono prace kodyfikacyjne, również bez rezultatów.

Francja. Najpilniejszym zadaniem Rewolucji w tej dziedzinie było skodyfikowanie prawa i procesu karnego, by zawrzeć tam fundamentalne zasady, sformułowane w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 roku. Wydano kilka ustaw szczegółowych, a następnie 2 ustawy o charakterze częściowej kodyfikacji - 1791 Kodeks karny dotyczący przestępstw ciężkich, a zajmujący się głównie kwestiami kar i ich katalogu; 1795 Kodeks o przestępstwach i o karach dotyczący procedury karnej. W początkach rewolucji wyłonił się również postulat jednolitej kodyfikacji prawa prywatnego, powtórzony w Konstytucji 1791. W 1793 roku Konwent powierzył przygotowanie odpowiedniego kodeksu J.J Cambaceresowi, który w ciągu miesiąca przedstawił złożony z 719 paragrafów projekt, nawiązujący do „kodeksów natury”. Został odrzucony. Po roku przedłożył II projekt, złożony z 297 artykułów; doszło do dyskusji tylko nad niektórymi jego przepisami. W czasach Dyrektoriatu przedłożył Radzie Pięciuset III projekt, który nie wszedł jednak pod obrady, podobnie jak i IV projekt autorstwa Jacqueminota.

Projekty Kodyfikacyjne w Polsce Stanisławowskiej.

W 1776 roku została powołana przez Sejm na wniosek króla komisja kodyfikacyjna, której zadaniem miało być skodyfikowanie całego prawa sądowego. Kierownictwo pracami powierzono ex-kanclerzowi koronnemu Andrzejowi Zamoyskiemu. Wynikiem prac był Zbiór praw sądowych z 1778 roku, obejmujący zarówno prawo prywatne, jak i karne ułożone w porządku rzymskich Instytucji: personae, res, actiones. Konstytucja 3 Maja zawierała postanowienia dokonania spisu praw cywilnych i kryminalnych pod nazwą Kodeksu Stanisława Augusta. Powołane zostały 2 komisje: dla Korony i Litwy. Deputacji Koronnej przewodniczył Hugo Kołłątaj. Deputacja zapowiadała oparcie się na prawach dawnych. Jej prace zostały przerwane w wyniku upadku dzieła Sejmu Czteroletniego. Dochowały się materiały w postaci luźnych prospektów i projektów autorstwa Hieronima Stroynowskiego, Józefa Januszewicza, Józefa Szymanowskiego czy Józefa Weyssenhoffa.

Nauka i nauczanie prawa w dobie Oświecenia.

Prawo natury zwane było „prawem profesorskim”- w przeciwieństwie do dawnego „prawa prawników”. Filozofia prawa natury rozwijała się w warunkach ogólnego upadku dotychczasowego znaczenia prawa rzymskiego, a nawet stawała się bronią ideologiczną przeciw tradycji rzymskiej na rzecz prawa narodowego. Nowożytne prawo natury było w swych założeniach prawem uniwersalnym, co miało dwojakie skutki, jeśli idzie o naukę prawa. Po pierwsze, na gruncie działalności przedstawicieli szkoły nowożytnego prawa natury, powstała nowa dyscyplina - prawo narodów (ius gentium), rozumiane jako zbiór norm prawnych obowiązujących między państwami. Grocjusz, który pierwszy przeniósł zagadnienia stosunków międzynarodowych ze sfery moralności do prawa, uznany został za twórcę prawa międzynarodowego, a myśli jego przejęte zostały i rozwinięte przez Samuela Pufendorfa. Po drugie, uniwersalistyczny charakter prawa natury był inspiracją do podejmowania badań szczegółowych nad systemami prawnymi różnych ludów i epok. Już u Leibniza sformułowany został program uniwersalnej historii prawa. Owocem badań nad systemami prawodawczymi różnych narodów było dzieło Monteskiusza „O duchu praw”, prekursora powstałego w II połowie XIX wieku prawoznawstwa porównawczego. W XVII wieku zaczęto wprowadzać na fakultetach prawnych obok prawa rzymskiego i kanonicznego, prawo natury, poczynając od Heildelbergu, gdzie w 1661 roku katedrę prawa natury objął Samuel Pufendorf. Rozpoczęto wykłady praw narodowych: Uppsali 1620, Paryż 1679, na przełomie XVII i XVIII wieku na uniwersytetach niemieckich - w Halle (katedrę prawa objął Christian Thomasius) i Wittenberdze 1707. Postulaty wprowadzenia nowych przedmiotów, jak prawa natury czy prawa narodów, wysuwali około połowy XVIII wieku Józef Andrzej Załuski i Stanisław Konarski. Dopiero jednak podjęta przez Hugona Kołłątaja pod auspicjami KEN w 1780 roku reforma Akademii Krakowskiej stanowiła istotny krok w kierunku unowocześnienia systemu kształcenia polskich prawników.

Kształtowanie się systematyki prawa nowożytnego.

Wiek Oświecenia przyniósł zainteresowanie się jednostką ludzką jako podmiotem niezbywalnych i nienaruszalnych praw. Myśliciele Oświecenia przeprowadzili ścisły rozdział między sferą praw odnoszących się do jednostki i do ogółu. Umożliwiło to odrodzenie się podziału rzymskiego na prawo prywatne i publiczne. Szkoła nowożytnego prawa natury dała też początek prawu narodów, a traktat Grocjusza „O prawie wojny i pokoju” stał się podwaliną współczesnego prawa międzynarodowego. Pierwsze powstałe jeszcze w ustroju feudalnym kodyfikacje zawierały zarówno normy publiczno-, jak i prywatnoprawne - np. Landrecht pruski, rosyjski Zwód Praw czy projekt Andrzeja Zamoyskiego. Najczęściej brano pod uwagę trójpodział zaczerpnięty z Instytucji Justyniana. Oryginalnym zastosowaniem tezy filozofów prawa natury, że człowiek występuje w świecie w dwojakim charakterze: jako jednostka i jako członek społeczeństwa, była systematyka Landrechtu pruskiego. Dzielił się on na 2 części: o prawach indywidualnych i prawach społecznych.

Odmienność systemu prawnego w Anglii.

Podstawą rozstrzygnięć jest prawo precedensowe (common law) uzupełniane normami słuszności equity law. Prawo angielskie wykształciło się jako prawo sędziowskie. Wyrobił się specyficzny sposób myślenia prawniczego, odmienny sposób pojmowania normy prawnej. Na kontynencie norma prawna ma charakter ogólny; jest sformułowana w sposób umożliwiający podciągnięcie pod nią jak największej liczby przypadków szczegółowych. W systemie common law norma prawna (legal rule) jest jednostkowym rozstrzygnięciem konkretnej sprawy i ma ściśle praktyczny charakter. Jest ona każdorazowo w danej sprawie formułowana przez sędziego. W systemie tym nie wystąpił podział na gałęzie prawa ze względu na sferę prawnej regulacji, na materialną treść prawa. Podstawowym podziałem prawa angielskiego był podział na common law i equity law. Po reformie sądowej z 1873 roku, kiedy zniesiona została m.in. dwutorowość najwyższych sądów (z jednej strony 4 sądy westminsterskie, z drugiej - sąd kanclerski), sprawy sądowe common law i equity rozstrzygane były przez te same sądy, ale według odmiennej procedury. Wybitnie wzrosło znaczenie III z tradycyjnych źródeł prawa, prawa stanowionego (statute law). Statuty różniły się sposobem publikacji (wszelkie statuty uchwalane w ramach jednej sesji parlamentu publikowane były jako jedna całość) i treścią, będąc szczegółowymi wskazówkami postępowania w konkretnej sprawie. Z dziedziny prawa sądowego stosunkowo najwięcej statutów wydano w zakresie prawa karnego. Od połowy XIX wieku pojawiło się wiele ustaw, tzw. Consolidations Acts, porządkujących pewne dziedziny prawa.

Kodyfikacja prawa kanonicznego.

1317 - wydano ostatni autentyczny zbiór ustaw kościelnych - Clementinae. Program kodyfikacji prawa kanonicznego został sformułowany przez biskupów w latach 60-tych XIX stulecia w związku z ustaleniem przez papieża Piusa IX tematyki obrad I Soboru watykańskiego. W 1904 roku papież Pius X wydał motu proprio, w którym ogłosił pragnienie Kościoła zebrania w całość i ułożenia przepisów kościelnych oraz ich aktualizacji. Ustanowiona został specjalna komisja papieska pod wodzą papieża, której sekretarzem został Piotr Gasparri. Komisji miało pomagać Kolegium Konsultorów, złożone z najwybitniejszych kanonistów i teologów, profesorów uniwersytetów katolickich. Praca konsultorów trwała 8 lat, jej wynikiem był Kodeks Prawa Kanonicznego (Codex Iuris Canonici), którego promulgacji dokonał papież Benedykt XV bullą Providentissima Mater Ecclesia z 1917 roku. Prawidła ogólne i szczegółowe zostały w nim ujęte w formie kanonów. Kodeks dzielił się na 5 ksiąg: normy ogólne, przepisy o osobach, przepisy o rzeczach, przepisy o procesach, przepisy o przestępstwach i karach. Soborem watykańskim II podjęta została praca nad reformą prawa kanonicznego. Jej wynikiem jest Kodeks prawa kanonicznego dla Kościoła łacińskiego, którego promulgacji dokonał Jan Paweł II w 1983 roku.

HISTORIA PRAWA PRYWATNEGO

Źródła prawa cywilnego i handlowego

Landrecht pruski z 1794 roku.

Prace podjęto w 1780 roku na polecenie Fryderyka II przez C.G. Svareza. Miał wejść w życie w 1792 roku, ale kryzys polityczny i wypadki we Francji spowodowały zawieszenie publikacji. Dopiero w związku z potrzebą podpoprzadkowania pruskim urządzeniom ustrojowym i prawnym ziem polskich (II rozbiór), król zdecydował wprowadzić kodeks na całym terytorium, choć na niejednolitych zasadach, pod nazwą Allgemeines Landrecht für die Preussischen Staaten (Powszechne Prawo Krajowe dla Państw Pruskich). Wszedł w życie od 1 VI 1794 roku. Liczył 19 187 paragrafów; zawierał przepisy prawa państwowego i administracyjnego oraz sądowego: prywatnego i karnego. Około 15000 paragrafów dotyczyło prawa prywatnego. Napisany po niemiecku, zawile, terminologicznie niepoprawnie. Landrecht był typowym kodeksem okresu przejścia od feudalizmu do kapitalizmu, określanego mianem tzw. pruskiej drogi. W rozwiązaniach szczegółowych obok norm nawiązujących do ideologii Oświecenia i prawa natury regulował on instytucje feudalne. Obok definicji własności, jako nieograniczonego władztwa nad rzeczą, zawierał postanowienia o instytucjach własności podzielonej, jak lenna czy fideikomisy. Założenia podstawowe opierały się jeszcze na feudalnej strukturze społecznej. Wraz z reformami społecznymi Steina - Hardenberga likwidującymi m.in. poddaństwo chłopów, podstawy Landrechtu uległy załamaniu. W zakresie prawa prywatnego Landrecht obowiązywał jeszcze do końca XIX wieku, do czasu wydania ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego.

Kodeks cywilny austriacki z 1811 roku (ABGB).

Prace zostały podjęte za Marii Teresy; w niewielkiej części zrealizowane zostały przez Józefa II, który ogłosił w 1786 roku I część projektu kodeksu, opracowaną przez Jana Hortena, a obejmującą prawo osobowe, jako tzw. Kodeks Józefiński. Za Leopolda II pracom kodyfikacyjnym przewodniczył Karol v. Martini. Opracowany pod jego kierunkiem projekt kodyfikacji cywilnej został w 1797 roku wprowadzony pod nazwą Kodeksu cywilnego zachodniogalicyjskiego do Galicji Zachodniej - ziem polskich przyłączonych do Austrii w III rozbiorze. Opierał się na założeniach filozoficznych prawa natury, zawierał nieliczne przepisy o charakterze feudalnym. W ostatniej fazie prac kodyfikacyjnych przewodniczył Franciszek Zeiller. Ostateczna redakcja kodeksu uzyskała sankcję cesarską 1 VI 1811 roku, a od początku roku następnego wszedł w życie we wszystkich krajach dziedzicznych monarchii habsburskiej. W latach 1815-1816 moc jego została rozciągnięta m.in. na Tyrol, Dalmację. W 1852 roku został na krótko wprowadzony na Węgrzech, a także z mocą obowiązującą od 1855 roku w Krakowie. Liczył 1502 paragrafy i dzielił się na 3 części: o prawie osobowym, o prawie rzeczowym, o przepisach wspólnych prawom osobowym i rzeczowym. Było to nawiązanie do trójpodziału Instytucji Justyniańskich. ABGB opierał się na prawnonaturalnych, ujmowanych abstrakcyjnie założeniach równości podmiotów prawa, wolnej własności i swobody umów. Wprawdzie powstał w czasach absolutyzmu, istnienia podziałów stanowych, feudalnych przywilejów i poddaństwa chłopów, jednak te instytucje prawne, które dotyczyły ustroju społeczno-ekonomicznego zostały pozostawione poza ramami ABGB, jako regulowane przepisami tzw. politycznymi, czyli należącymi do sfery działań władz administracyjnych. W ciągu XIX wieku przepisy ABGB nie zostały poddane żadnym poważniejszym zmianom. Zniesienie feudalizmu i stosunków poddańczych na wsi spowodowało objęcie normami kodeksu własności chłopskiej, podporządkowanej dotąd przepisom politycznym. Z II strony - wraz z rozwojem kapitalizmu nastąpiła potrzeba wydawania ustaw szczegółowych dla nowych sytuacji. Lata 1859-1879 były okresem reform liberalnych. Od lat 80-tych XIX wieku nastąpił odwrót od polityki manczesteryzmu na rzecz reform o charakterze antyliberalnym, podejmowanych pod hasłem solidaryzmu społecznego. Modernizacje ABGB: w czasie I wojny światowej rząd opracował projekt zmian ogłoszony rozporządzeniami cesarskimi w formie 3 nowel do ABGB. I z 1914 roku wprowadzała zmiany w dziedzinie prawa osobowego, rzeczowego i spadkowego. Nowela II z 1915 roku zawierała przepisy o sprostowaniu i odnowieniu granic. Nowela III z 1916 roku zmieniała niektóre przepisy prawa zobowiązań. Do dziś obowiązuje on w Republice Austrii, choć jego zasięg praktyczny uległ zwężeniu, m.in. w związku z wyodrębnieniem się z prawa cywilnego nowych dziedzin, jak prawo pracy czy prawo gospodarcze.

Kodeks Napoleona.

W 1800 roku Napoleon powołał 4-osobową komisję złożoną ze starych prawników-praktyków ancien-regime'u, która przygotowała projekt poddawany kolejnymi częściami pod dyskusję w Radzie 500. ostateczna wersja projektu zredagowana została w 36 ustawach, które ustawą z 30 ventose'a roku XII (21 III 1804 roku) zebrane zostały w jedną całość jako Kodeks cywilny Francuzów. W 1807 roku otrzymał nazwę Kodeksu Napoleona. Nazwa ulegała zmianom, by ostatecznie utrzymać pierwotne brzmienie - code civil. Kodeks składał się z 2281 artykułów ułożonych w 3 księgach - o osobach, o majątkach i różnych rodzajach własności, o różnych sposobach nabywania własności. W I księdze znalazły się przepisy o nabywaniu i utracie praw cywilnych, prawo małżeńskie osobowe, przepisy o władzy ojcowskiej, adopcji, opiece i kurateli. Księga II zawierała przepisy o własności, użytkowaniu i służebnościach. Księga III zawierała zobowiązania, prawo spadkowe, majątkowe małżeńskie.Systematyka kodeksowa w intencjach twórców miała stanowić usankcjonowanie 3 wolności - osoby, własności prywatnej i obrotu prawnego. centralnym pojęciem kodeksu była instytucja własności. KN to kodyfikacja mieszczańskiego prawa cywilnego epoki kapitalizmu wolnokonkurencyjnego. Miał charakter antyfeudalny, w swych założeniach ogólnych opierał się na zasadach indywidualizmu i liberalizmu. W rozwiązaniach szczegółowych KN nawiązywał do dawnego prawa francuskiego stanowiąc harmonijne połączenie norm zaczerpniętych z prawa zwyczajowego Francji północnej, prawa rzymskiego krajów prawa pisanego i prawa okresu Rewolucji (droit intermediaire). KN stał się modelem dla większości kodeksów cywilnych Europy i innych kontynentów - kodeks rumuński (1864/1865), kodeks włoski (1865), portugalski (1867), hiszpański (1889). Na nim wzoruje się wiele kodeksów państw Ameryki Południowej, na Bliskim i Dalekim Wschodzie, i w Afryce Północnej. Od zarania III Republiki zaczęły ujawniać się tendencje przeciwstawiające się indywidualistyczno-liberalnym założeniom code civil. Najwięcej nowelizacji przeprowadzono w czasach IV i V Republiki. Od 1945 roku działa we Francji komisja reformy kodeksu cywilnego, której celem było opracowanie jednolitego kodeksu prawa prywatnego, obejmującego zarówno prawo cywilne, jak i handlowe.

KN na ziemiach polskich. Kodeks Cywilny Królestwa Polskiego.

Artykuł 69 konstytucji KW przewidywał wprowadzenie KN na ziemie polskie. Spowodowało to potrzebę przeszkolenia kadry sądowniczej i administracyjnej. W tym celu powstała w III 1808 roku Szkoła Prawa oparta na wzorach francuskich. KN wszedł w życie na terenach Księstwa 1 V 1808 roku. Jednocześnie dokonano reorganizacji sądownictwa oraz wprowadzono francuski kodeks procedury cywilnej z 1806 roku. W 1810 roku moc obowiązująca KN została rozciągnięta na utworzone departamenty pogalicyjskie. Kodeks spotkał się z opozycją duchowieństwa, które zmuszone było, wobec braku odpowiednich kadr do pełnienie funkcji urzędników stanu cywilnego, a tym samym do podejmowania decyzji sprzecznych z zasadami wiary. W 1809 roku wydano dekret zezwalający duchownym na nieudzielanie ślubów cywilnych i nieogłaszanie rozwodów. W opozycji była również średnia szlachta, czego przyczyną były przepisy o hipotece, godzące w interesy zadłużonego ziemiaństwa. W 1818 roku w miejsce tytułu XVIII księgi III weszło nowe prawo hipoteczne - „prawo o ustaleniu własności dóbr nieruchomych, o przywilejach i hipotekach”. W 1820 roku powołano Deputację, która po wykorzystaniu uwag sądów, judykatury i piśmiennictwa prawniczego francuskiego oraz analizy Landrechtu i ABGB przygotowała projekt I księgi kodeksu, uchwalonego przez sejm w 1825 roku jako KCKP. Wchodził on w miejsce księgi I oraz tytułu V księgi III KN (o ustrojach majątkowych małżeńskich). Jednocześnie uchwalone osobno w 1825 roku „prawo o przywilejach i hipotekach” uchyliło moc obowiązującą tytułu XVIII księgi III KN. KCKP składał się z 521 artykułów, zebranych w 11 tytułach. Był przeróbką prawa osobowego kodyfikacji napoleońskiej. Znosił instytucję śmierci cywilnej, polepszał sytuację dzieci pozamałżeńskich, reformował prawo małżeńskie osobowe. Po upadku powstania listopadowego przepisy prawa małżeńskiego w Królestwie zostały uregulowane według postanowień Zwodu Praw, na mocy wydanego w 1836 roku „prawa o małżeństwie” uchylającego odnośne przepisy KCKP.

Zwód Praw Cesarstwa Rosyjskiego.

Ruch kodyfikacyjny związany był z osobą Michała Sperańskiego (1772-1839). Aleksander I powołał komisję kodyfikacyjną, na czele której początkowo stał baron Rosenkampf z Litwy. W latach 1808-1809, gdy komisji przewodniczył już Sperański, w jej pracach nastąpił zwrot w kierunku planu ułożenia odrębnych kodeksów dla poszczególnych dziedzin prawa. 1809-1812 przygotowano projekt kodeksu cywilnego Sperańskiego, wzorowanego na KN. Wywołał on ostrą krytykę, a wystąpienie historyka i poety N.M. Karamzina w „Zapiskach o starej i nowej Rosji” spowodowało, iż ten popadł w niełaskę cara i został zesłany na Sybir. Po powrocie w 1821 roku znów podjął pracę w komisji kodyfikacyjnej. W pierwszych latach panowania Mikołaja I komisja dokonała pracy wstępnej zbierając cały materiał normatywny (od Sobornego Ułożenija do ukazu z 1825 roku obwieszczającego zgon Aleksandra I) w jednym, chronologicznie ułożonym zbiorze. Pełny Zbiór Praw Cesarstwa Rosyjskiego ukazał się drukiem w 46 tomach w 1830 roku. Stał się podstawą do ułożonego systematycznie, mającego charakter kodyfikacji - Zwodu Praw CR, ukończonego w 1832 roku, a który wszedł w życie od 1 I 1835 roku. Liczył 15 tomów, wykazywał podobieństwo do Landrechtu. W 1882 roku powołano do życia komisję, której zadaniem było opracowanie nowego kodeksu cywilnego Rosji. Projekt z 1905 roku, wzorujący się na kodeksie cywilnym niemieckim nie został przyjęty. Dokonano tylko reformy najbardziej przestarzałych rozwiązań Zwodu, m.in. ukazem z 1914 roku o prawach osobistych i majątkowych mężatek. W niepodległej Polsce tom X część 1 Zwodu Praw utrzymał moc obowiązującą w ciągu XX-lecia na kresach wschodnich.

Kodeks cywilny niemiecki (BGB).

W 1814 roku profesor z Heidelbergu A.F.J. Thibaut wystąpił z programem opracowania ogólnoniemieckiej kodyfikacji cywilnej. Również w 1814 roku Fryderyk Karol Savigny ogłosił polemiczną odpowiedź Thibautowi, pt. „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”. Oparł się na założeniu, że prawo jest produktem wewnętrznego, organicznego rozwoju historycznego społeczeństwa, a nie wyrazem abstrakcyjnej woli ustawodawcy. Na podstawie krytycznej analizy Landrechtu, code civil, ABGB oraz aktualnego stanu prawa niemieckiego, wystąpił on z tezą, że Niemcy nie dorosły do dokonania kodyfikacji.

Na podstawie poprawki do konstytucji II Rzeszy z 1871 roku powołano do życia w 1874 roku komisję kodyfikacyjną. Jej I projekt spotkał się z ostrą krytyką. Zarzuty podnosili germaniści, którzy zarzucali autorom niewolnicze trzymanie się konstrukcji prawnych nauki recypowanego prawa rzymskiego - pandektystyki. Drugi nurt krytyki związany był z ideami socjalnymi. W 1890 roku powołano II komisję. Kolejny projekt został uchwalony w 1896 roku przez Sejm Rzeszy z mocą obowiązującą od 1 I 1900 roku pod nazwą BGB. BGB składał się z 2385 paragrafów w pięciu księgach - część ogólna, prawo zobowiązań, rzeczowe, rodzinne i spadkowe. Nazywany był „wcieleniem teorii pandektów” i uznany za najbardziej romanistyczne dzieło ustawodawcze czasów nowożytnych. Umieszczenie w nim licznych klauzul generalnych, tj. odwołań do dobrej wiary, zwyczajów uczciwego obrotu, ważnych podstaw miało umożliwić orzecznictwu sądowemu posługiwanie się przepisami kodeksowymi w sposób elastyczny, stosownie do zmieniających się okoliczności. Wpływy BGB: kodeks cywilny grecki 1940, włoski 1942, polski kodeks zobowiązań; brazylijski 1916, meksykański 1920, peruwiański 1936, syjamski 1925, chiński 1929, japoński 1948. W czasach Republiki Weimarskiej zmiany ustawowe BGB były minimalne. W czasach III Rzeszy kodeks obowiązywał formalnie nadal, nastąpiło natomiast załamanie podstaw porządku prawnego. hasłem narodowego socjalizmu stało się zlikwidowanie kodeksu cywilnego i zastąpienie go „kodeksem narodowym Niemców”, nad którym prace rozpoczęto w 1940 roku. Po wojnie Sojusznicza Rada Kontroli Niemiec podjęła decyzję unieważnienia norm cywilnoprawnych będących wyrazem ideologii III Rzeszy. Zlikwidowano też ostatnie przeżytki feudalizmu z ustawy wprowadzającej BGB.

Kodeks cywilny szwajcarski ZGB.

Szwajcaria już w XVI wieku wyodrębniła się od I Rzeszy, w szczególności nie uznając jurysdykcji Sądu Kameralnego. Na tych terenach nie wystąpiła dlatego globalna recepcja prawa rzymskiego. W XIX wieku na rozwój prawa prywatnego poszczególnych kantonów wpływ miały prawo francuskie, austriackie i niemiecka pandektystyka. W ramach powstałego w wyniku rewolucji 1848 państwa związkowego sformułowano program unifikacji prawa prywatnego w ramach poszczególnych kantonów. Ważne miejsce zajmował kodeks kantonu Zurychu z lat 1853-1855. Na mocy konstytucji federalnej z 1874 roku kodyfikacja pewnych części prawa prywatnego została uznana za należącą do kompetencji ustawodawczych Związku. W 1881 roku doszło do opracowania ogólnoszwajcarskiego kodeksu zobowiązań. W wyniku rewizji konstytucji z 1898 roku kompetencje Związku zostały rozciągnięte na całość prawa prywatnego. Decydujący wpływ w pracach nad kodeksem miał profesor Eugen Huber (1849-1922). Opracował on projekty częściowe m.in. prawa małżeńskiego 1893, spadkowego 1895, hipotecznego 1896, które stały się podstawą ogólnego projektu kodeksu cywilnego. 10 XII 1907 roku projekt ten został uchwalony jednomyślnie przez obie izby jako kodeks cywilny. Później dołączono doń zrewidowany kodeks zobowiązań z 1881 roku. Całość kodyfikacji weszła w życie 1 I 1912 r. Dzieli się na: wstęp, 4 księgi (prawo osobowe, rodzinne, spadkowe, rzeczowe), oraz prawo zobowiązań wraz z przepisami prawa handlowego, które tworzy faktycznie księgę V. Jest najnowocześniejszą z wielkich kodyfikacji cywilnych Europy epoki kapitalizmu. Podstawowe tendencje na których się oparła to: tendencja egalitarna i liberalna. W 1927 roku został on w całości recypowany przez Turcję. Wzorował się na nim francusko-włoski projekt zobowiązań, polski kodeks zobowiązań z 1933 roku, a także nowelizacje ABGB w zakresie prawa spadkowego i hipotecznego.

Źródła prawa cywilnego II RP.

W zakresie prawa cywilnego na terenie odrodzonego państwa polskiego istniało 5 systemów prawnych. Na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego obowiązywało prawo francusko-polskie, w byłym zaborze pruskim - kodeks cywilny niemiecki, w byłym zaborze austriackim - kodeks cywilny austriacki, na Kresach Wschodnich - tom X, cz. 1 Zwodu Praw; na obszarze Spiszu i Orawy obowiązywało prawo węgierskie. Ustawą z 3 VI 1919 roku została powołana do życia Komisja Kodyfikacyjna w dziedzinie prawa cywilnego i karnego. Program kodyfikacji w zakresie prawa cywilnego miał być zrealizowany w 2 etapach: pierwszym miała być unifikacja prawa; drugim kodyfikacja całego prawa cywilnego, oparta na rozwiązaniach oryginalnych, dokonywana drogą opracowania poszczególnych działów prawa cywilnego. Do najpilniejszych zadań należało, obok likwidacji najbardziej anachronicznych norm prawa dzielnicowego, uregulowanie sposobów rozstrzygania występujących między prawami dzielnicowymi rozbieżności poprzez stworzenie norm kolizyjnych. W tym celu zostały wydane w 1926 roku, według projektu profesora Fryderyka Zolla, 2 ustawy z zakresu prawa międzynarodowego i międzydzielnicowego prywatnego. W związku z przystąpieniem Polski do wielu konwencji i traktatów międzynarodowych została wydana, m.in. ustawa o prawie autorskim z 1926 roku, ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1926 oraz ustawa z 1928 o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych. Referentem głównym projektu prawa małżeńskiego osobowego został prof. Karol Lutostański. Jego projekt ukończony w 1929 roku wywołał falę protestu duchowieństwa. Fiasko tego projektu zahamowało postęp prac nad niektórymi częściami kodeksu, w szczególności nad prawem majątkowym małżeńskim, którego projekt ukończono w 1937 roku. Z dziedziny prawa rodzinnego ukazały się tylko projekty profesora Stanisława Gołąba o stosunkach prawnych między rodzicami i dziećmi (1934) oraz o urzędzie opiekuńczym (ogłoszone łącznie jako projekty podkomisji w 1938 roku). Prace nad kodyfikacją prawa rzeczowego podjęto dopiero w 1926 roku, a wznowiono od 1933 w podkomisji, gdzie referentami byli F. Zoll i Jan Wasilkowski. Jednolity projekt został opublikowany i poddany publicznej dyskusji w 1937 roku; dalsze prace przerwała wojna. Nad projektem prawa spadkowego pracował najpierw Henryk Konic, potem Stanisław Wróblewski i wreszcie Kazimierz Przybyłowski. Referentem części ogólnej prawa cywilnego został Ignacy Koschembar-Łyskowski. Jedynym działem prawa cywilnego, którego kodyfikację zrealizowano były zobowiązania. Prace prowadzone były w kilku ośrodkach, szczególnie lwowskim, gdzie autorem projektu części ogólnej zobowiązań był Ernest Till, oraz warszawskim (1927 roku ukazał się kontrprojekt adwokata L. Domańskiego). Powołano specjalną podkomisję, której referentem został Roman Longchamps de Berier. Projekt kodeksu zobowiązań po niewielkich poprawkach rządowych ogłoszony został w formie rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 27 X 1933 roku jako Kodeks zobowiązań, z mocą obowiązującą od 1 VII 1934 roku. Opierał się na kodeksach dzielnicowych (głównie BGB), przepisach szwajcarskiego kodeksu zobowiązań oraz francusko-włoskim projekcie prawa zobowiązań (1927-1931). Utrzymał moc obowiązującą do 1964 roku.

Źródła prawa prywatnego w Anglii.

W dziedzinie prawa prywatnego (w systemie anglosaskim nie nastąpiło wyodrębnienie prawa cywilnego i handlowego) wydano szereg statutów, przy czym niektóre z nich są na tyle obszerne, że noszą charakter kodyfikacji pewnych działów prawa. najpokaźniejsza liczba statutów wydana została w dziedzinie obrotu handlowego - ustawa wekslowa (Bills of Exchange Act z 1892), ustawa o spółkach zwykłych (Partnership Act z 1890), ustawa o sprzedaży (Tales of Goods Act z 1893), złożona z 748 paragrafów ustawa o handlu i marynarce z 1894 roku. Ważniejsza ustawa o znaczeniu ogólniejszym - statut o sytuacji prawnej małoletnich z 1874 i ustawa o własności z 1925 roku. Od 1934 roku działa w Anglii specjalny komitet powołany do reformy prawa oraz liczne komisje, np. komisja z 1959 roku do reformy prawa o kompaniach handlowych.

Źródła prawa handlowego w Europie kontynentalnej.

Do odrębnych kodyfikacji prawa handlowego nie doszło np. w Szwajcarii.

I. Na kontynencie europejskim I kodyfikacja prawa handlowego została przeprowadzona we Francji. Ludwik XIV wydał 2 ordonanse z dziedziny handlu lądowego i morskiego - o handlu 1673 i o marynarce z 1681.

Pierwszy z nich stał się podstawą prac, których rezultatem było wydanie I nowożytnego kodeksu handlowego, code de commerce z 1807 roku. Składał się z 4 ksiąg - prawo handlowe i wekslowe, prawo morskie, prawo upadłościowe, przepisy o jurysdykcji i organizacji sądów handlowych. Kodeks ten oparł się na zasadzie przedmiotowej, zaliczając do prawa handlowego normy, które dotyczyły obrotu handlowego. Punktem wyjścia było tu wyodrębnienie czynności prawnych uznanych przez prawo za handlowe, niezależnie od tego, kto je wykonywał. Formalnie obowiązuje we Francji do dziś, został jednak znowelizowany w około 600 przypadkach.

II. Państwa niemieckie.

Utworzony w 1834 roku Związek Celny wysunął postulat ogólnoniemieckiej kodyfikacji prawa handlowego. I krokiem było uchwalenie przez parlament frankfurcki 1848 prawa wekslowego, które następnie zostało przyjęte przez wszystkie kraje Związku Niemieckiego. W 1856 roku została powołana do życia w Norymberdze specjalna komisja. W 1861 roku powstał projekt norymberski, który w następnym roku został wprowadzony - bez księgi V, zawierającej prawo morskie - jako kodeks handlowy Austrii, gdzie obowiązywał do 1938 roku. Przyjęty następnie w Związku Północno-Niemieckim został wprowadzony ostatecznie w 1871 roku jako kodeks handlowy dla całego Cesarstwa Niemieckiego. W 1897 roku doszło do wydania nowego kodeksu handlowego, który wszedł w życie wraz z BGB 1 I 1900.Handelsgesetzbuch (HGB) składał się z 4 ksiąg, podlegał różnym zmianom, do dziś obowiązuje w Niemczech. Przyjął kryterium podmiotowe ujmując prawo handlowe jako prawo kupców.

III. Polska okresu międzywojennego.

Referentami sekcji prawa handlowego byli Aleksander Doliński ze Lwowa i Antoni Górski z Krakowa. Rezultatem pracy były ustawy szczegółowe, wynikające ze zobowiązań międzynarodowych Polski, np. jednolite prawo wekslowe i czekowe z 1924 roku - opracowane na podstawie dodatku do konwencji haskiej z 1912 roku. Prace wznowiono w początku lat 30-tych, a referentem głównym projektu został Tadeusz Dziurzyński z Krakowa. Do gotowego i ogłoszonego w 1933 roku tekstu dołączono przepisy uwzględnione uprzednio w ustawach szczegółowych. Całość projektu jako I część kodeksu handlowego została ogłoszona rozporządzeniem Prezydenta z 27 VI 1934 roku z mocą obowiązującą od 1 VII 1934 roku. KH wzorował się na kodeksie handlowym niemieckim. Przyjęto tu dwojakie kryterium: po pierwsze - prawo handlowe dotyczyło kupców, po II czynności handlowych, przy czym istnieje domniemanie, że wszelkie czynności prawne kupca związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa są czynnościami handlowymi. Został on w zasadzie uchylony przez kodeks cywilny z 1964 roku z wyjątkiem przepisów dotyczących spółek jawnych, zoo i sa.

Charakterystyka instytucji prawa prywatnego

Rozwój prawa cywilnego w XIX i XX wieku. 2 okresy.

I okres przypadał na czasy panowania liberalizmu ekonomicznego. Ukształtowanie się systemu prawa cywilnego społeczeństwa „obywatelskiego” było zapoczątkowane zwycięstwem Rewolucji Francuskiej nad ustrojem feudalnym. Kodeksy cywilne oparte były na wspólnych, prawnonaturalnych założeniach, które dały się sprowadzić do 3 haseł: wolność, własność, umowy. Przepisy prawa majątkowego ukształtowane były całkowicie na zasadach indywidualizmu i liberalizmu. Kierunek rozwiązań w dziedzinie prawa majątkowego wyznaczały dwie fundamentalne zasady: zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej i swobody umów.

II okres rozpoczął się w ostatnich dziesiątkach lat XIX wieku wraz z wkraczaniem kapitalizmu w stadium monopolistyczne. Rozwinął się program reform formułowany w duchu społecznym, m.in. pod hasłami solidaryzmu społecznego i ochrony słabszych przed egoizmem ekonomicznie silniejszych jednostek. W sferze prawa cywilnego pojawiły się żądania zerwania z dotychczasowym prymatem interesu indywidualnego na rzecz uwzględniania interesu społecznego, a także odwrotu od liberalizmu w stronę interwencjonizmu państwowego.

Prawo osobowe i rodzinne

Osoby fizyczne.

Równość obywateli w dziedzinie stosunków prywatnoprawnych. Ograniczenia dotyczyły kobiet, co wynikało ze szczególnej pozycji przyznanej przez kodeksy mężowi jako głowie rodziny. W prawie francuskim była to władza mężowska nad osobą żony rozciągająca się na całe jej życie osobiste. Ponadto istniały zakazy występowania kobiet w charakterze świadków przy sporządzaniu testament ów, aktów notarialnych. Najwięcej zmian w tym zakresie nastąpiło po I wojnie światowej - w Polsce np. ustawa z 1921 roku zmieniająca przepisy dotyczące kobiet uchyliła zawarte w KCKP ograniczenia mężatki w zakresie zdolności do czynności prawnych i zdolności procesowej. W prawie francuskim myśl likwidacji istniejących w KN przejawów upośledzenia kobiet zamężnych przypadła dopiero na czasy IV i V Republiki. II kategorią osób upośledzonych w zakresie ich pozycji cywilnoprawnej były dzieci nieślubne. KN odmawiał dzieciom ze związków cudzołożnych i kazirodczych tzw. praw stanu. Jednostki mogły być ograniczane z przyczyn wyznaniowych - w prawie austriackim od lat 60-tych XIX wieku istniał wymóg specjalnych zezwoleń na małżeństwo Żydów. Obok prawnych ograniczeń istniały również pewne ograniczenia faktyczne, uzależniające wykonywanie pewnych praw cywilnych od czynników natury moralnej jak godność osobista. Skutki polegające na faktycznym ograniczeniu praw mógł wywierać stan majątkowy; np. według ABGB „brak potrzebnych dochodów” był prawną przyczyna odmówienia zezwolenia na małżeństwo. Zdolność prawną nabywała jednostka z chwilą urodzenia, z tym że wszystkie kodeksy cywilne zapewniały ochronę prawną dziecka poczętego, a jeszcze nie narodzonego, np. przez ustanowienie kurateli ventris nomine. Koniec zdolności prawnej jednostki następował wraz ze śmiercią. KN znał instytucję śmierci cywilnej, fikcji, mocą której człowiek fizycznie żywy zostawał na zawsze usunięty ze społeczeństwa. Instytucja ta nawiązywała do rzymskiej capitis deminutio maxima czy też średniowiecznego wyjęcia spod prawa. następowała jako skutek skazania na pewne kary np. śmierci, deportacji. I powodowała utratę wszelkich praw cywilnych majątkowych i osobistych, m.in. otwarcie spadku po skazanym, rozwiązanie małżeństwa. Na ziemiach polskich instytucja ta została zniesiona w KCKP z 1825 roku, we Francji w 1854 roku. Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskiwało się z wiekiem 21 lat (najczęściej w kodeksach cywilnych i prawie angielskim); 20 lat w prawie szwajcarskim. Drugim czynnikiem był stan psychiczny jednostki. Inne ograniczenia były uzależnione np. od płci (prawne ograniczenia mężatek) czy trybu życia (marnotrawstwo, pijaństwo).

Osoby prawne.

Indywidualizm przejawiał się m.in. w występowaniu przeciw wszelkim zorganizowanym formom zbiorowości, które w ustroju feudalnym krępowały swobodę jednostki. Teoria fikcji Savigny'ego wszelkie zbiorowości uznawała za twory sztuczne, nie posiadające bytu realnego, a uznawane za podmioty prawa tylko na mocy fikcji. Podobnie teoria interesu Rudolfa Iheringa, który wiązał pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego prawem interesu tylko z osobami fizycznymi, a nie z osobami prawnymi, które uważał za wytwór techniki prawniczej. Kodeksy cywilne I połowy XIX wieku poświęcały kwestii osób prawnych tylko wzmianki, BGB poświęcił im aż 69 paragrafów. Teoria osób prawnych była ówcześnie jednym z zasadniczych punktów kontrowersji między dwoma odłamami w niemieckiej nauce prawa - romanistami i germanistami. Romaniści hołdowali teoriom fikcji, germaniści uznawali natomiast realny byt osób prawnych. Głównym rzecznikiem takiej teorii był Otto von Gierke, który sformułował teorię organiczną, przyrównującą osobę prawną do żywego organizmu ludzkiego. Osoby prawne dzieliły się na osoby prawne prawa prywatnego, tworzone przez samych zainteresowanych drogą umowy lub aktu założycielskiego i regulowane normami prawa prywatnego, oraz osoby prawne prawa publicznego powoływane do życia przez ustawę (np. fiskus).Osoby prawne dzieliły się na dwa typy: korporacje, czyli stowarzyszenia funkcjonujące jako zbiorowość osób będących członkami osoby prawnej i realizujących wspólne im cele, oraz fundacje, czyli zakłady, których podstawą był substrat majątkowy.Ze względu na cel przyjęto odróżniać osoby prawne o charakterze majątkowym i osoby prawne o charakterze niezarobkowym. Osoby prawne prawa prywatnego mogły nabywać zdolność prawną poprzez system koncesyjny (specjalne zezwolenie władz) lub system normatywny (zbiorowość nabywała osobowość prawną po wypełnieniu wymogów przez sam wpis do rejestru). Ustawa z 1901 roku (ustawa Waldeck-Rousseau) wprowadzała swobodę zakładania stowarzyszeń przez prawo dozwolonych i przyznała im osobowość prawną z mocy ustawy, z wyjątkiem związków religijnych, których założenie wymagało zezwolenia. W kodeksie cywilnym niemieckim utrzymane zostały przepisy dotyczące nabywania osobowości prawnej przez pewne związki w kompetencjach ustawodawstwa krajowego, co umożliwiało kontynuację w tym zakresie autorytarnych i policyjnych tradycji istniejących w poszczególnych krajach Rzeszy. W samych przepisach BGB państwo zastrzegło sobie kontrolę nad powstawaniem osób prawnych, wprowadzając wymóg koncesji dla stowarzyszeń zakładanych w celach gospodarczych. Stowarzyszenia powstające nie w celach gospodarczych uzyskiwały osobowość przez wpis do rejestru pod warunkiem, że wniosek o wpis został przesłany przez sąd władzy administracyjnej, która mogła wnieść protest przeciw wpisowi. Kodeks cywilny szwajcarski stał generalnie na stanowisku nabywania przez stowarzyszenia osobowości prawnej z mocy samego prawa, wg. systemu normatywnego.

Małżeństwo.

Czasy Oświecenia cechowało dążenie do nadania instytucji małżeństwa świeckiego charakteru oraz do objęcia tej dziedziny ustawodawstwem państwowym. Prąd ten znalazł swój ustawowy wyraz najwcześniej w Austrii. W 1783 roku Józef II wydał patent o małżeństwie, który głosił expressis verbis, że małżeństwo jest umową cywilną, regulowaną przepisami państwowymi zarówno co do ważności, jak i co do skutków. Również Landrecht ujmował instytucję małżeństwa jako umowę cywilnoprawną, ujmując jednak religijną formę zawarcia związku małżeńskiego. W zakresie prawa małżeńskiego osobowego wykształciły się 3 systemy jego regulacji - świecki, wyznaniowy i mieszany. Na zasadach czysto laickich oparte zostało prawo małżeńskie w KN i kodeksie cywilnym niemieckim. czysto wyznaniowe zasady prawa małżeńskiego utrzymały się w prawie rosyjskim. Według KCKP z 1825 roku zawarcie małżeństwa miało się odbywać w formie religijnej, natomiast sprawy o unieważnienie, separację czy rozwód podlegały sądom świeckim, które sądzić miały wg. prawa wyznaniowego. Po upadku autonomii Królestwa władze rosyjskie narzuciły w 1836 roku prawo o małżeństwie, które opierało się na zasadach czysto wyznaniowych. Charakter mieszany miała instytucja małżeństwa według kodeksu cywilnego austriackiego. ABGB określał małżeństwo jako umowę utrzymując laicki charakter zasad ogólnych dotyczących samej istoty małżeństwa, jako umowy cywilnej, zdolności do zawarcia małżeństwa, przeszkód małżeńskich itp. Zawarcie małżeństwa następowało w formie alternatywnej - wyznaniowej (dla wyznań w państwie uznanych) lub świeckiej (dla osób nie należących do żadnego uznanego przez państwo wyznania). Separacja była dopuszczalna dla wszystkich, rozwód mógł być orzeczony tylko w stosunku do niekatolików. Kodeks przewidywał odrębne zasady zawierania i rozwiązywania małżeństw żydowskich wraz z instytucją tzw. listu rozwodowego. Wprowadzono instytucję tzw. małżeństwa cywilnego z konieczności, m.in. w przypadku gdy duchowny odmawiał udzielenia ślubu z przyczyn nie znanych prawu cywilnemu. Opracowany w 1929 roku przez Karola Lutostańskiego projekt jednolitego prawa małżeńskiego, oparty na nowoczesnych założeniach świeckiego charakteru małżeństwa z dopuszczeniem fakultatywnej formy zawarcia związku małżeńskiego, spotkał się z opozycją. W projekcie tym zawarta była nowatorska zmiana - wprowadzenie równouprawnienia obojga małżonków. Poszczególne systemy prawa prywatnego odróżniały i omawiały odrębnie majątkowy ustrój małżeński ustawowy, obowiązujący małżonków w braku odmiennego uregulowania ich stosunków majątkowych przez umowę, oraz kilka ustrojów majątkowych umownych, które mogły być jeszcze dowolnie przez strony modyfikowane. Wyróżnić można dwa skrajne systemy regulacji stosunków majątkowych między małżonkami - system ogólnej wspólności oraz system całkowitej rozdzielności. Jeśli chodzi o regulację ustroju ustawowego, to system wspólności przyjęty był przede wszystkim przez KN. Była to tzw. wspólność ustawowa, obejmująca ruchomości i mienie nabyte w czasie trwania małżeństwa. Zarząd, użytkowanie i rozporządzanie majątkiem wspólnym należało do męża. Na zasadzie rozdzielności oparte były przepisy KCKP, ABGB.

Rodzina.

Stosunki prawne między dziećmi i rodzicami nosiły jeszcze w XIX wieku wiele cech patriarchalnych. Nawet czysto mieszczański KN zawierał pewne rozwiązania z zakresu prawa rodzinnego, które w rażący sposób odbiegały od nowoczesnego charakteru tej kodyfikacji i były anachronizmem już w chwili ich wydania. NP.: przyjęcie za wzorem rzymskim domniemania ślubnego pochodzenia dziecka, a także innych prawnych sposobów zapobieżenia wstrząsom, na jakie spoistość rodziny legalnej mogła być narażona. Należał do nich słynny artykuł 340 KN zakazujący poszukiwania ojcostwa. Konsekwencją zasady trwałość rodziny legalnej było jaskrawe upośledzenie dzieci nieślubnych. KN odróżniał 2 kategorie dzieci pozamałżeńskich - dzieci nieślubne zwykłe zwane naturalnymi oraz dzieci ze związków cudzołożnych i kazirodczych. Dzieci naturalne mogły został uprawnione przez następne małżeństwo lub dobrowolnie uznane. Dzieci naturalne nie uznane dobrowolnie mogły sądownie dochodzić swego pochodzenia w drodze procesu o tzw. poszukiwanie stanu. Dzieci naturalne lub których pochodzenie zostało ustalone, nie wchodziły do rodziny swych rodziców, a uzyskiwały tylko ograniczone uprawnienia spadkowe. Dzieciom ze związków kazirodczych i cudzołożnych odmawiano nawet prawa poszukiwania stanu. KCKP z 1825 roku wprowadzał pewne ułatwienia w zakresie legitymacji dzieci naturalnych i poszukiwania macierzyństwa. Fundamentem trwałości rodziny legalnej według KN była silna władza ojcowska. W czasie trwania małżeństwa władza nad dziećmi przysługiwała wyłącznie ojcu, jemu również przysługiwał wyłączny zarząd majątkiem ojca. KN znał szczególne środki wykonywania władzy ojcowskiej - „środki poprawy” (przymus fizyczny w postaci żądania zamknięcia go przez władze sądowe w miejscu odosobnienia). KCKP przyznawał władzę rodzicielską obojgu rodzicom, z przyznaniem przewagi ojcu w razie różnicy zdań. Zniesiono prawo ojca do stosowania „środków poprawy”, wprowadzono środki tzw. karności domowej i sankcje za nadużywanie władzy rodzicielskiej. Pojawiła się tendencja do indywidualizacji i liberalizacji stosunków rodzinnych związana m.in. ogólnymi przemianami w strukturze społeczno-gospodarczej państwa i potrzebami kapitalistycznego obrotu, którego uczestnikami stawali się coraz częściej małoletni. Nowelizacja ABGB dała małoletniemu, nie pozostającemu na utrzymaniu rodziców, prawo samodzielnego zobowiązywania się do świadczenia usług. Wraz z ogólnym polepszeniem sytuacji kobiet, wzrastała ich rola w stosunkach rodzinnych, a tym samym udział we władzy rodzicielskiej. Czasem trwało to długo - we Francji uznanie władzy rodzicielskiej obojga rodziców znalazło ostatecznie wyraz ustawowy w 1970 roku. W 1912 roku we Francji zniesiony został zakaz poszukiwania ojcostwa, a w 1956 ustalone zostały warunki dopuszczalności legitymacji dzieci ze związków cudzołożnych. Drugą tendencją występującą w rozwoju prawa rodzinnego do końca XIX wieku były przejawy wkraczania państwa w sferę funkcjonowania rodziny. Na przykład francuska ustawa z 1889 roku o ochronie dzieci dręczonych lub moralnie zaniedbanych dopuszczała ingerencję sądu we wszystkich sytuacjach uzasadniających obawę o „zdrowie, moralność, edukację” dzieci aż do pozbawienia władzy ojcowskiej włącznie.

B. Prawo majątkowe

162. Własność. Własność traktowana była jako prawo przyrodzone, dające jednostce władzę absolutną i wyłączną nad dobrami majątkowymi do niej należącymi, a także umożliwiające ich nieskrępowany obrót oraz pomnażanie zysków. Ta indywidualistyczno-liberalna konstrukcja prawa własności odegrała ważną rolę w dziele likwidacji urządzeń epoki feudalnej wraz z charakterystycznym dla feudalizmu „związaniem" własności (73) i stała się sztandarowym hasłem prawa cywilnego doby kapitalizmu przemysłowego, jako prawny wyraz swobody jednostki w zakresie działalności gospodarczej zgodnie z założeniami panującej wówczas idei laissez-faire, laissez-passer.W Landrechcie pruskim (147) znajdujemy przepis: „właścicielem zowie się ten, kto jest mocen samowładnie, przez samego siebie lub przez trzeciego rozporządzać istotą rzeczy lub prawa z wyłączeniem innych” (I, § 81). Również w ABGB (148) prawo własności jest zdefiniowane jako-„prawo rozporządzania według upodobania istotą rzeczy i pożytkami pewnej rzeczy oraz do wykluczenia od tego każdego innego"). Podobne ujęcie własności, jako prawa dającego pełnię władzy nad rzeczą, znalazło się też w t. X cz. l, § 420 Zwodu Praw (151). Jednocześnie j< wszystkie wymienione wyżej kodeksy sankcjonowały istnienie własności feudalnej Stąd też, obok definicji własności pełnej-., zawierały przepisy odnoszące się do^ własności podzielonej. W Landrechcie do tej ostatniej odnosić się miały szczegółowe przepisy o lennach, fideikomisach i dobrach dziedziczno- czynszowych, Również w ABGB znalazła się definicja własności podzielonej, polegającej na oddzieleniu prawa do istoty rzeczy i prawa do pożytków z rzeczy .W ,Zwodzie Praw spotykamy się z ujętym w specyficzny sposób pojęciem własności niepełnej, czyli „ograniczonej przez czyjeś inne, również niepełne prawa do danego majątku. Z faktu istnienia w tych kodyfikacjach pojęć własności podzielonej czy niepełnej wynikała ważna konsekwencja, ustawodawca uznawał mianowicie za potrzebne szczegółowe wyliczenie uprawnień właściciela pełnego. Stąd też spotykamy się tu z określeniem treści własności w sposób pozytywny. polegający na mniej lub bardziej dokładnym zestawieniu poszczególnych uprawnień.

Pierwszym kodeksem cywilnym, który zerwał już całkowicie z wszelkimi pozostałościami feudalnego porządku prawnego, a instytucję nieograniczonej i nienaruszalnej własności prywatnej pozostawił na czele całego systemu prawne- --majątkowego, był Kodeks Napoleona (149). „Świętość" własności, uważana za jedną z najważniejszych zdobyczy Rewolucji i fundament nowego porządku społeczno-gospodarczego, znalazła dobitny wyraz w art. 544 KŃ: „Własność jest to prawo używania rzeczy i rozporządzania nimi w sposób najbardziej nieogra­niczony (de la manierę la plus ahsolute), byleby nie czyniono z nich użytku przez ustawy lub urządzenia zabronionego','. Definicja ta podkreślała pełnię własności, jej absolutny charakter. Kodeks' nie wyliczał już tu poszczególnych uprawnień właściciela, ale treść własności ujmował od strony negatywnej; właścicielowi wolno było czynić ze swą własnością wszystko, byleby w zakreślonych ustawowo granicach.

Względy dobra publicznego uzasadniały także wy­właszczenie właściciela, ale — co podkreślały kodeksy — tylko w wypadkach wyjątkowych, i tylko za „słusznym i uprzednim" odszkodowaniem..

W drugiej połowie XIX w. zaczęła się ujawniać w coraz szerszej mierze nieadekwatność przepisów kodeksowych do postępujących zmian w ustroju społeczno-gospodarczym. Rozdźwięk ten był szczególnie silny w ostatnich dziesiątkach lat XIX w. W podejmowanych wówczas na szeroką skalę programach reform w duchu społecznym (157) ważne miejsce zajęła sprawa rewizji tradycyjnego „romanistycznego" ujęcia własności, jako nieograniczonego w swej .treści władztwa nad rzeczą. Ekonomiści i politycy społeczni domagali się, by dotychczasowa ochrona prawna egoistycznych interesów właściciela ustąpiła ochronie. interesów ogółu:. Podczas gdy w dobili kapitalizmu wolnokonkurencyjnego państwo spełniało rolę „stróża nocnego”' interesów sfer gospodarczych obecnie przemienione w organizatora życia gospodarczego powołane było do ograniczania własności drogą nieinterwencjonistycznych zarządzeń typu administracyjnego. Program ten rychło znalazł szeroką ideologiczną podbudowę.. W sytuacji zagrożenia samych podstaw ustroju kapitalistycznego szukano sposobów ich ochrony w rozwijaniu haseł solidaryzmu społecznego. Do takich należała w szczególności teoria własności jako funkcji społecznej/kładąca nacisk nie --jak dotychczas— na prawa właściciela, ale na jego obowiązki.

Koncepcja własności jako funkcji społecznej została opracowana i uzasadniona przez głośnego francuskiego konstytucjonalistę Leona Duguita. Opierając się na analizie rozwoju społeczno-gospodarczego ostatnich dziesiątków lat XIX w. Duguit doszedł do konkluzji, że własność przestała być absolutnym i nienaruszalnym prawem podmiotowym. „Każda jednostka — pisał Duguit — ma obowiązek spełnienia w społeczeństwie pewnej funkcji, w stosunku prostym do miejsca, jakie w tym społeczeństwie zajmuje. A więc ten, kto dzierży, ,dobro przez to samo, że i je ma w swoim ręku, może spełniać pewne zadanie, które tylko on wykonać może.^ Tylko on może pomnożyć bogactwo ogólne, uczynić ,zadość potrzebom ogólnym puszczając.; w ruch .kapitał, który trzyma. Jest więc społecznie zobowiązana wypełnić to zadanie i dozna ochrony społecznej tylko wtedy, jeśli je spełnia i w takiej mierze, w jakiej to uczyni. Własność nie jest prawem podmiotowym właściciela, jest jego funkcją społeczną" (Kierunki rozwoju prawa cywilnego od początku XIX wieku). Nie wypełnianie tej misji społecznej było, zdaniem Duguita, nadużyciem prawa, uzasadniającym stosowanie wobec właściciela środków^ przymusowych aż do wywłaszczenia.

Teoria funkcjonalizmu własności zająć miała szczególną pozycję w nauce społecznej Kościoła. Już w encyklice Rerum Novarum z 1891 r. Leon XIII z pozycji obrony własności prywatnej przed teoriami kolektywistycznymi akcentował obowiązki właściciela wobec nie posiadających i jego troskę o dobro powszechne, co w 40 lat później, w encyklice Quadragesimo Anno Piusa XI zostanie — expresis verbis — sformułowane jako funkcja społeczna (ratio socialis) własności, a powtórzone w zmodyfikowanej postaci w encyklikach społecznych Jana XXIII {Mater et Magistra} i Jana Pawia II {Laboremem exercens). Koncepcja ta nawiązywała bezpośrednio do nauki św. Tomasza z: - Akwinu , który, uzasadniając prawo własności jako „naturalne", wiązał je-— jak pamiętamy — z równie „naturalnymi" obowiązkami właściciela wspierania potrzebujących (74). Na tej podstawie zbudowana została teraz teza o podwójnym charakterze własności prywatnej: indywidualnym, a zarazem społecznym, określonym interesami ogółu społeczeństwa. Zadania dostosowania norm kodeksowych do zmieniających się okoliczności podjęło się najpierw orzecznictwo sądowe, które posługując się bardziej elastycznymi metodami interpretacji potrafiło nadać dawnym przepisom '-odnoszącym się do prawa własności nową treść.. Szczególne znaczenie miała tu w praktyce sądowej-konstrukcja nadużycia prawa podmiotowego, która stała się doniosłym in­strumentem przekształcania norm Kodeksowych w duchu solidaryzmu społecznego, pozwalając na znaczne ograniczenia absolutnej dotąd swobody wykonywania prawa własności ze względów społecznych.

W toku prac nad kodeksem cywilnym niemieckim (152) podnoszono postulaty ustawowego sformułowania obowiązków właściciela. Pos­tulaty te nie zostały urzeczywistnione i definicja prawa własności w BGB utrzymała charakter tradycyjny: „Właścicielowi jakiejś rzeczy wolno, o ile ustawy, albo prawa osób trzecich temu się nie sprzeciwiają, z rzeczą według upodobania* (nach Belieben) postępować i wykluczać drugie osoby od wywierania wszelkich -wpływów" (§ 903). Jednak pominięto w niej — jak widać — element dowolności, jeśli idzie o charakter władztwa właściciela nad rzeczą, akcentując natomiast szczególnie to, że istnieją granice wykonywania własności, zakreślone ustawano i prawami osób trzecich. Ponadto, w kodeksie pojawiły się bardzo rozbudowane przepisy dotyczące ograniczeń wykonywania prawa własności z tytułu. Prawa sąsiedzkiego. Podobny charakter miał ogólny zakaz szykany, tj. wykonywania swego prawa mając na celu szkodzenie innemu.

Najpoważniejsze ograniczenia prawa własności wyrastały jednak poza ramami tradycyjnego systemu prawa cywilnego. Wraz z występującym w monopolistycznej fazie kapitalizmu wzrostem interwencjonizmu państwowego we wszystkich dziedzinach gospodarki rosła liczba przepisów administracyjnych, zawierających coraz to nowe ograniczenia właścicieli w różnych dziedzinach aktywności gospodarczej, ze względu na potrzeby rozwoju przemysłu, eksploatacji bogactw naturalnych, komunikacji, transportu, higieny, obrony narodowej itd. Po pierwszej wojnie światowej na szeroką skalę przystąpiono do nacjonalizacji całych gałęzi przemysłu i transportu.

163. Zobowiązania. I. Umowy. W omawianej epoce fundamentalnym założeniem prawa majątkowego była, obok zasady nienaruszalności własności prywatnej (162), zasada swobody umów. Wyrazem zwycięstwa porewolucyjnego porządku prawnego nad feudalnymi ograniczeniami było przyznanie jednostce pełnej autonomii woli w dziedzinie prawa cywilnego, a zwłaszcza w zakresie. kształtowania stosunków umownych. Oznaczało to m.in. wyrwanie stosunków umownych z wszelkich patriarchlno - feudalnych okowów , a nadanie im czysto indywidualistyczno-liberalnego charakteru przy założeniu istnienia abstrakcyjnej równości stron kontraktu.

Kodeksy stały na straży ważności umów. Tylko wyjątkowe okoliczności mogły uzasadniać nieważność umowy z samego prawa lub być podstawą skargi o unie­ważnienie. Zgodnie z rzymską paremia głoszącą, ze ^chcącemu nie dzieje się^ krzywda" (yolenti non fit iniuria), prawo czyniło jednostkę panem swoich czynów w zakresie zawiązywania stosunków umownych, co odpowiadało najlepiej postulatom liberalizmu gospodarczego i zasadom wolnej gry sił na kapitalistycznym. rynku. Zniesione zostały dawne zakazy pożyczek lichwiarskich;; Bardzo ograniczona została możność zerwania umowy z powodu pokrzywdzenia.

Wymogi nowej polityki społecznej uzasadniały konieczność podporządkowania nieskrępo­wanej dotychczas swobody umawiania się racjom dobra ogólnego oraz zadaniom ochrony „małych ludzi" przed egoizmem ekonomicznie silniejszych uczestników obrotu. Sądy zaczęły badać treść umów nie tylko od strony kodeksowych przesłanek ważności, ale i ich społecznego oddziaływania. Zaczęto wykorzystywać na większą skalę zawarte w kodeksach klauzule generalne, które umożliwiały badanie umów z punktu widzenia ich zgodności z zasadami „dobrych obyczajów", „zwyczajów uczciwego obrotu", „porządku publicznego" itp., a tym samym ocenę ważności umów w duchu słuszności. W sferę stosunków umownych wkraczała etyka materialna, która — wbrew panującej dotychczas regule, że „prawa pisane są dla rozważnych" (vigilantibus iura scripta sunt) — uzasadniała względami słuszności, moralności czy sprawiedliwości nieważność umów zawartych z pokrzywdzeniem strony, np. przez wykorzystanie jej nieświadomości czy też trudnej sytuacji materialnej. Również i w tej dziedzinie za działalnością orzecznic­twa poszły następnie odpowiednie zmiany ustawodawcze. W różnych krajach pojawiać się zaczęły ustawowe zakazy lichwy. W ostatniej fazie prac nad niemieckim kodeksem cywilnym wprowadzono doń przepis, uznawany za ważne ustępstwo na rzecz nowych prądów socjalizacji prawa. Według § 138 al. 2 BGB:

„w szczególności jest nieważną taka czynność prawna, przez którą ktoś wyzyskując przykre położenie lekkomyślność albo brak doświadczenia drugiej osoby każe sobie samemu lub trzeciej osobie za wyświadczenie czegoś obiecywać lub dawać takie majątkowe korzyści, które istotną wartość świadczenia o tyle przewyższają, że w danych okolicznościach korzyści majątkowe pozostają w rażąco niewłaściwym stosunku do tego, co dano". Na tym samym podłożu wyrastały próby — szczególnie widoczne .po I wojnie światowej — ustawowej ochrony interesów dłużników, ochrony lokatorów, jak również ustawodawstwo waloryzacyjne, dotyczące zasad, przerachowywania zobowiązań pieniężnych w warunkach powojennej inflacji.

Podobną ewolucję zaobserwować można w dziedzinie umów o pracę. Znamiennym rysem wczesnokapitalistycznego prawa cywilnego było oparcie również umowy o pracę na założeniach abstrakcyjnej równości stron kontraktu i ich autonomii woli. Praca traktowana była jako towar, który nabywało się za cenę ukształtowaną, zgodnie z prawami popytu i podaży. Kodeksowe uregulowania umów o pracę były z reguły oparte na rzymskiej konstrukcji locatio-conductio operarum, tj, najmu usług przy całkowitym pominięciu jakichkolwiek społecznych aspektów pracy ludzkiej.

Kodeks cywilny austriacki ogólnie tylko wspominał o tej instytucji, ujmując ją w sposób abstrakcyjny, jako kontrakt najmu. pracy; pod którym to pojęciem rozumiano również umowę o dzieło. W tym zakresie utrzymane zostały w mocy feudalne w swej istocie przepisy kodeksu cywilnego zachodnio-galicyjskiego (148) o wzajemnych prawach i obowiązkach między panami i służącymi, które nakładały na służbę m.in., obowiązek „wierności", a służbodawcom przyznawały środki karcenia domowego, głosząc że „nagany, zarzuty, ustawiczne zatrudnianie, sam nawet zakaz .nie wychodzenia przez kilka dni z domu należy do karności i do środków ku poprawie służących".

Również Kodeks Napoleona pomijał niemal całkowicie problem pracy najemnej i ignorował jej społeczne aspekty. Całość zagadnienia została w KN ujęta — za wzorem rzymskiej locatio-conductio operarum —jako najem usług i umieszczona między rozbudowanymi przepisami o umowie najmu w ogóle! Przepisy szczegółowe z tego zakresu zawarte były w dwóch artykułach. Artykuł 1780 KN głosił, że nie można zobowiązywać się do usług inaczej, jak na pewien czas lub do oznaczonych zatrudnień. Zastrzeżenie to uniemożliwiać miało nawrót do feudalnych stosunków nieograniczonej w czasie zależności osobistej. Natomiast drugi z tych przepisów, głośny artykuł 1781 KN, wprowadzał wyraźny wyłom od zasady równości stron kontraktu na niekorzyść pracownika Przewidywał on, że w razie sporu dana będzie wiara oświadczeniom pracodawcy co do zakresu wykonanej pracy i wysoko­ści wynagrodzenia.

Hasłem programu reform socjalnych było wprowadzenie publicznoprawnej ochrony pracowników.. Z biegiem czasu ustawodawstwo przemysłowe stało się zrębem nowej gałęzi prawa—pracy.

Nowe ustawodawstwo pracy opierało się na całkowicie odmiennych przesłan­kach niż indywidualistyczno- liberalne koncepcje leżące u podstaw rozwiązań kodeksów cywilnych pierwszej połowy XIX w. Szły one obecnie w kierunku ograniczania swobody umów między pracodawcami i pracownikami w zakresie treści tych umów (np. co do czasu pracy), jak i sposobu ich zawierania (zastępowanie umów indywidualnych umowami zbiorowymi). Na tej podstawie wyrastały nowe kategorie umów, np. kierowanych, taryfowych, adhezyjnych itp.. których skutki były z góry uregulowane i niezależne od woli kontrahentów, a także rozciągały się na osoby trzecie, nie będące stronami kontraktu.

II. Podstawy odpowiedzialności cywilnej. Kodeksy cywilne XIX w. stały na stanowisku, że podstawą odpowiedzialności cywilnej, zarówno z tytułu niewyko­nania czy nienależytego wykonania umowy (kontraktowej), jak i z tytułu czynów niedozwolonych (deliktowych), jest wina. Stąd też z reguły nie ponosiły od­powiedzialności osoby, nie mające świadomości swych działań, jak małoletni czy umysłowo chorzy. Ustawodawstwo mimo to nieraz uznawało za wskazane odstępstwo od zasady winy i nakładało na te osoby — gdy nie można było przypisać winy osobom trzecim zobowiązanym do nadzoru — obowiązek zapłaty odszkodowania ze względów słuszności; np. gdy uzasadniał to stan majątkowy stron. Generalnie biorąc, winę należało sprawcy szkody udowodnić, gdyż stało za nim domniemanie braku winy. Niektóre systemy prawne uzależniały zakres odpowiedzialności od stopnia winy. ABGB np. przy istnieniu złego zamiaru {dolus) lub rażącego niedbalstwa(culpa lata) sprawcy przyznawał poszkodowanemu zupełne zadość-uczynienie, natomiast przy zwykłym niedbalstwie (culpa levis) poszkodowany mógł żądać tylko naprawienia szkody rzeczywistej .

Odpowiedzialność za czyny drugiego ponosili ci, którzy powołani byli z mocy ustawy lub umowy do nadzoru nad osobami, które wyrządziły szkodę, lub ci, którzy się takimi osobami posługiwali. W specyficzny sposób uregulowana była odpowiedzialność za cudze czyny w Kodeksie Napoleona.. KN wychodził tu z założenia domniemania winy, a więc przerzucał na samych odpowiedzialnych za czyny drugiego ciężar udowodnienia braku winy.

Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy była początkowo generalnie ukształ­towana na zasadzie winy z braku dozoru (culpa in custodiendo), ale zaostrzonej w stosunku do zasad ogólnych przez przerzucenie ciężaru dowodu na osobę odpowiedzialną. Wyjątkowo tylko wprowadzano odpowiedzialność obiektywną jak np. właściciela budynku za szkody wyrządzone skutkiem wady w budowie..

Powszechną tendencją ustawodawstwa europejskiego od końca XIX w. stało się obciążanie osób posługujących się urządzeniami technicznymi poruszanymi elementarnymi siłami przyrody odpowiedzialnością za sam skutek, a więc obiektywną; jej uzasadnienia szukano w łacińskiej paremii „czyj zysk, tego i strata" (eius damnum cuius commodum), tj. że osoby podejmujące dla własnej korzyści-działalność niebez­pieczną dla otoczenia powinny były ponosić ryzyko z tym związane. Wymienić tu można polski kodeks zobowiązań z 1933 r.

Ważnego znaczenia zaczęła nabierać sprawa ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej. U podstawa instytucji ubezpieczeń legła myśl społecznego rozdziału odpowiedzialnością uspołecznienia indywidualnego ryzyka. Rozwój tej instytucji , której skutkiem było rozciąganie obowiązku wynagrodzenia szkody na osoby, Które szkody nie wyrządziły lub instytucje, które zawodowo trudniły się ich pokrywaniem (np. towarzystwa asekuracyjne), było w doktrynie uważane za przejaw nawrotu do występującego w średniowiecznym prawie obligacyjnym zjawiska rozdziału długu od odpowiedzialności przy instytucji rękojemstwa.

164. Spadkobranie. Instytucja spadkobrania w ustroju kapitalistycznym była najściślej związana z instytucją własności prywatnej, stanowiąc obok niej jeden z filarów ustroju, jako podstawowy czynnik jej trwałości i kontynuacji z pokolenia na pokolenie. Prawu spadkowemu przypadały nie tylko cele zabezpieczenia interesów rodziny i jej poszczególnych członków, ale także ważne funkcje w dziele gromadzenia kapitałów, a tym samym pomnażania zysków i utrzymywania trwałości kapitalistycznych fortun.

Jednym z podstawowych założeń porewolucyjnego prawa spadkowego była zasada formalnej powszechności praw spadkowych i równości w dziedziczeniu. Do pierwszych posunięć ustawodawczych władz rewolucyjnej Francji w dziedzinie prawa spadkowego należało zniesienie wszelkich przywilejów starszeństwa i płci w dziedziczeniu, jak również zniesienie dziedziczenia jednostkowego (primogenitury) i tym podobnych feudalnych instytucji prawa spadkowego. Kodeksy cywilne XIX w. stały więc z reguły na stanowisku równości praw spadkowych, choć zawierały jednocześnie ważne wyłomy od tej zasady, np. jeśli chodzi o prawa spadkowe dzieci nieślubnych. Znamienna też była tu z, reguły gorsza pozycja małżonka w dziedziczeniu, co zapobiegać mogło „(przechodzeniu majątku do obcej rodziny.

Drugim bowiem rysem prawa spadkowego tej epoki było zagwarantowanie w dziedziczeniu praw rodziny w interesach trwałości i dobrej jej organizacji oraz ochrona interesów jej członków. Temu celowi służyła m.in.; instytucja zachowku w szerokim znaczeniu, a więc sposobu, zapewnienia osobom najbliższym spadkodawcy określonych korzyści ze spadku. W doktrynie socjalistycznej podnoszono, że instytucja ta w ustroju kapitalistycznym nie tylko sprzyja utrzymaniu kapitałów w rękach rodziny, ale pośrednio przyczynia się także do realizacji zasadniczego celu prawa spadkowego w społeczeństwach „burżuazyjnych", tj. do ułatwienia gromadzenia i utrzymywania kapitałów w rękach tej samej klasy.

Trzecim z założeń prawa spadkowego tej epoki, które wyrażało jego indy­widualizm, a jednocześnie wypływało wprost z zasady równości praw spadkowych, była zasada podzielności spadków. Z reguły nie można było zmuszać spadkobierców do „pozostawiania _w niepodzielności, a każdy z nich mógł w każdej chwili żądać swego udziału spadkowego w naturze/ Tendencja ta, Tsędąca⁴ w czasie Rewolucji francuskiej wyrazem opozycji przeciw utrzymywaniu się wspólnot, o „charakterze, feudalnym oraz przeciw wszelkim instytucjom służącym utrzy­mywaniu w stanie niepodzielnym majątków, szczególnie własności ziemskiej, jako podstawy materialnej fortun wielkoszlacheckich, wywrzeć miała rychło — jak o tym będzie mowa — wybitnie szkodliwy wpływ na strukturę własności ziemskiej.

Czwartym z charakterystycznych dla prawa spadkowego epoki kapitalizmu — we wcześniejszej fazie jego rozwoju — rysów był jego liberalizm w zakresie dysponowania mieniem przez jednostkę, co wyrażało się w przyjęciu zasady swobody testowania oraz początkowa przewaga dziedziczenia testamentowego nad ustawowym. Dziedziczenie ustawowe wchodziło w grę dopiero wtedy, gdy nie było ważnego rozporządzenia ostatniej woli i najczęściej rozumiane było, jako wykonanie domniemanej woli testatora.

Zdolność testowania była uzależniona od wieku (według § 569 ABGB „niedojrzali nie mogą testowa"} według art. 904 Kodeksu Napoleona małoletni rozporządzać testamentem mogli poi ukończeniu 16 lat i tylko połową tego, czym rozporządzaliby po dojściu do pełnoletności) lub też stanu umysłowego (§ 566 ABGB głosił, że: „oświadczeni ostatniej woli jest nieważne, jeśli wykazanym będzie, że nastąpiło w stanie szaleństwa, obłąkania, głupkowatości lub opilstwa"). Istniały też szczególne ograniczenia, np. w prawie austriackim i rosyjskim istniały ogólne zakazy sporządzania testamentu przez osoby stanu duchownego.

Swoboda testowania nie może naruszać praw spadkowych osób najbliższych spadkodawcy, czyli dziedziców koniecznych. Do dziedziców koniecznych kodeksy zaliczały początkowo z reguły tylko najbliższy krewnych, tj. zstępnych i wstępnych testatora. Dopiero w późniejszych czasach zaś dziedzica koniecznego uznawać zaczęto także małżonka (por. § 2303 BGB).Na kontynencie europejskim wykształciły się w XIX w. dwa systemy zabezpieczenia praw dziedziców koniecznych: 'system zachowku w ścisłym znaczeniu i system rezerwy.

System zachowku, znany m.in. kodeksowi austriackiemu i niemieckiemu, nawiązywał do rzymskiej instytucji części obowiązkowej (pars legitima), czyli pewnego minimalnego udziału w spadku najbliższych krewnych testatora, których pominięcie umożliwiało zaczepienie testamentu . Jednak— inaczej niż w prawie rzymskim —osoby usprawnione do. zachowku nie otrzymywały konkretnego udziału w spadku, a tylko roszczenie do spadkobiercy powołanego w testamencie o zapłatę sumy pieniężnej stanowiącej równowartość należnej im części obowiązkowej" {legitymy) ze spadku. Spadkobiercy konieczni byli więc tylko wierzycielami dziedzica testamentowego, który nie był zmuszony do działu spadku in natura, a tylko do wypłaty określonej sumy, co wiązało się z niezmiernie istotnymi skutkami ekonomicznymi, umożliwiało bowiem utrzymywanie spadku w stanie niepodzielnym . Wysokość części obowiązkowej wynosiła połowę tej części, która by przypadała danemu spadkobiercy w dziedziczeniu ustawowym (§ 765 ABGB; § 2303 BGB). Pozbawienie w testamencie prawa do zachowku spadkobiercy koniecznego, czyli wydziedziczenie przez spadkodawcę. mogło nastąpić tylko z przyczyn w ustawie wymienionych (ABGB wymieniał tu w swym pierwotnym brzmieniu m.in. odejście od wiary chrześcijańskiej, w BGB jedną z przyczyn wydziedziczenia było „bezecne i niemoralne prowadzenie się potomka wbrew woli spadkodawcy").

System rezerwy wykształcił się w prawie francuskim. Kodeks Napoleona dzielił mianowicie spadek na dwie idealne,, oznaczone ułamkowo części: tzw. część rozporządzalną i rezerwę, 'przy czym spadkodawca mógł swobodnie rozpo­rządzać tylko tą pierwszą częścią majątku. Według art. 913 KN wszelkie szczodrobliwości (tj. rozporządzenia pod tytułem darmym między żywymi i na wypadek śmierci) nie mogły przekraczać pewnej części majątku, której wielkość ustalał kodeks w zależności od liczby krewnych w linii prostej, uznanych za dziedziców koniecznych (reservataires). W wypadku naruszenia przez testatora owej części obowiązkowej, rezerwy, zapisy testamentowe ulegały z chwilą otwarcia spadku odpowiedniemu zmniejszeniu, a gdy ich nie starczało— również i darowiz­ny, uczynione za życia spadkodawcy. System ten sprzyjał podziałowi spadków i rozdrabniania majątków.

W prawie rosyjskim utrzymywał się specyficzny system zabezpieczenia praw dziedziców koniecznych. Środkiem tym był podział na dobra rodowe i nabyte. Dobrami nabytymi mógł' spadkodawca rozporządzać swobodnie, natomiast dobra rodowe były w zasadzie z dyspozycji testamentowej wyłączone, chyba że na rzecz krewnych w linii prostej, będących ustawowymi dziedzicami dóbr rodowych.

Dziedziczenie ustawowe obejmowało początkowo bardzo szeroki krąg krewnych natomiast upośledzoną pozycję w dziedziczeniu zajmował małżonek i dzieci nieślubne.

Kodeks Napoleona powtórzył za ustawodawstwem rewolucyjnej Francji zakaz substytucji fideikomisarnych, tj. wywodzącej się z rzymskiego fideikomisu uniwersalnego instytucji podstawienia powierniczego, która w epoce feudalizmu stanowiła środek przechodzenia w stanie nie uszczuplonym z pokolenia na pokolenie fortun stanowiących podstawę pozycji społeczno-politycznej rodów wielkoszlacheckich (96). Nie przeszkadzało to Napoleonowi już wkrótce, bo w 1807 r. , odejść ód generalnego zakazu substytucji przez powołanie do życia instytucji majoratów niepodzielnych i niezbywalnych majątków ziemskich, jako podstawy materialnej^ dla nowej, kreowanej przez Cesarza arystokracji, mającej —jak pisał do swego brata Józefa — „podtrzymywać świetność tronu.

Politycy i ekonomiści, szczególnie ze szkoły Fryderyka Le Playa. który nazywał Kodeks Napoleona „maszynką do siekania ziemi", głosili potrzebę przeprowadzenia reformy dotychczasowych zasad spadkobrania własności ziemskiej. Szersze znaczenie praktyczne miała reforma kodeksu cywilnego w 1938 r., której celem było możliwie długie utrzymanie niepodzielności niektórych gospodarstw rolnych przy spadkobraniu i umożliwienie ich przejścia na jednego spadkobiercę ze spłatą pozostałych.. Kolejną nowelizacja kodeksu cywilnego w 1961 r. rozszerzyła te możliwości na wszystkie gospodarstwa rolne stanowiące całość ekonomiczną.

165. Instytucje prawa handlowego. W ramach systemu prawa prywatnego następował proces wyodrębniania się instytucji odnoszących się do obrotu handlowego. Uzasadnione to było m.in. tym, że obrót handlowy podlegał na ogół szybszym zmianom, niż obrót powszechny, że wykształcał nowe zjawiska, 4 urządzenia i instytucje, które nie dawały się ująć w ramy tradycyjnej cywilistyki, że wreszcie potrzeby handlu uzasadniały przyznanie działalności gospodarczęj atrybutów, które dawałyby jej optymalne warunki rozwoju, a więc przede wszystkim zapewnienie podstaw bezpieczeństwa, swobody i szybkości obrotu handlowego.

Prawo handlowe było prawem szczególnym wobec norm ogólnych prawa cywilnego. Określano je jako; prawo odrębne (ius speciale) zawodu (stanu);

kupieckiego i obrotu handlowego. Dwa więc były kryteria wyróżniające prawo handlowe: kryterium podmiotowe (osoba kupca) i przedmiotowe (obrót handlowy). W zależności od tego, który czynnik przyjmowany był jako punkt wyjścia dla wyodrębniania i określania sfery działania norm prawa handlowego, przyjęto wyróżniać trzy systemy: przedmiotowy, podmiotowy i mieszany.

Najwcześniejszy był system przedmiotowy. Jak o tym była mowa (156), w czasach średniowiecza prawo handlowe było prawem stanowym, prawem szczególnym stanu kupieckiego (ius mercatorum), cieszącego się określonymi przywilejami w obrocie towarowym.. .W początkach XIX w. za „handel" uznawano każde pośrednictwo w obróci dóbr. Stąd też każdy akt owego pośrednictwa był uważany za należący do prawa handlowego, a każdy podejmujący je nabywał charakter kupca. Punktem wyjścia^ stał się tu czynnik przedmiotowy — uznanie danej czynności za „handlowa, natomiast kupcem stawał się ten, kto podejmował czynności uznane przez prawo-za handlowe. Na tym stanowisku stanął pierwszy kodeks handlowy — francuski code de commerce z 1807 roku

W ostatnich dziesiątkach lat XIX w., wraz z rozwojem nurtu socjalnego w prawie , w ujmowaniu prawa handlowego nastąpił znamienny nawrót do kryterium podmiotowego.

Myśl ujęcia prawa handlowego od strony podmiotowej, tj. uznania go za prawo właściwe dla osób trudniących się zawodowo czynnościami handlowymi (kupców) legła u podstaw kodeksu handlowego niemieckiego z 1897 r., który za punkt wyjścia uznał osobę kupca, a jego zawodowej, działalności w obrocie nadawał cechy czynności handlowych (156). Na kryterium podmiotowym oparł się także polski kodeks handlowy z 1934 r., który — jak wspomnieliśmy — w większości rozwiązań wzorował się na kodyfikacji handlowej niemieckiej.

Należy także wspomnieć o trzecim systemie określania sfery działania prawa handlowego, tj. według kryterium mieszanego, przedmiotowo-podmiotowego. Na systemie tym opierał się m.in. kodeks handlowy austriacki (156). Wprawdzie ujmował on prawo handlowe jako prawo szczególne dla spraw handlowych i wychodził, podobnie jak kodeks handlowy francuski, od pojęcia czynności handlowych, ale oprócz czynności, które były uważane za handlowe niezależnie do tego, kto je wykonywał (tzw. obiektywne), i tych, które mogły nadać osobom je wykonującym charakter kupca (subiektywne), przewidywał takie, które były uznawane za handlowe tylko wtedy, gdy były wykonywane przez kupca. W tym więc ostatnim przypadku decydujący o przynależności danej czynności do prawa handlowego był czynnik podmiotowy.

Normy prawa handlowego w po­czątkach XIX stulecia jeszcze fragmentaryczne (np. francuski code de commerce z 1807 r. regulował całe prawo handlowe i wekslowe materialne w 189 artykułach) rozrosły się do schyłku tego stulecia do wielkiego systemu, a zawarte były zarówno w kodyfikacjach handlowych, jak i w coraz to większej liczbie ustaw szczegółowych. W dobie kapitalizmu monopolistycznego prawo handlowe stało się ważnym instrumentem prawnej regulacji zrzeszeń kapitalistycznych. Wśród podmiotów prawa handlowego na czoło wysunęły się obecnie różne rodzaje spółek handlowych, a przede wszystkim najbardziej charakterystyczne dla procesu koncentracji i centralizacji kapitału — spółki akcyjne. Ten rodzaj spółki polegał bowiem na operowaniu wielkim, skoncentrowanym kapitałem, umożliwiającym tworzenie dużych przedsiębiorstw przez przyciąganie rzesz drobnych posiadaczy kapitałów lokujących swe zasoby w nadziei na udział w zyskach (tzw. dywidendy) danej spółki w postaci akcji, papierów wartościowych, będących z reguły papierami na okaziciela i przedmiotem operacji giełdowych.

Nowego znaczenia nabrała też instytucja kupiecka, giełda, będąca od XIV w? miejscem zebrań kupców dla zawierania transakcji i omawiania ogólnych spraw handlu, będąca potem instytucją, w której dokonywał się obrót wartościami pieniężnymi i towarowymi, jak również ustalanie na ogólną skalę cen i kursów wartości dopuszczonych do obrotu na giełdzie (tzw. notowania giełdowe).

Odrębnym, rozbudowanym działem prawa handlowego stało się prawo weks­lowe, regulujące najdogodniejsze z narzędzi kredytu, jakim jest instytucja weksla, papieru wartościowego, wystawionego w określonej formie i zawierającego przyrzeczenie zapłaty ściśle określonej sumy pieniężnej, za którą są odpowiedzial­ne wszystkie osoby na tym dokumencie podpisano, oraz prawo czekowe, zajmujące się instytucją czeku, dokumentu zawierającego polecenie zapłaty, będącego środkiem obrotu bezgotówkowego, a więc sposobem dokonywania operacji' pieniężnych bez uruchomiania pieniędzy, a tylko na podstawie istniejącej między nabywcą czeku a płatnikiem (trasatem) umowy.

C. Główne kierunki myśli cywilistycznej

166. Panowanie kierunku „klasycznego". Pozytywizm ustawowy. W pierw­szych dziesiątkach lat XIX w. wraz z pojawieniem się wielkich kodyfikacji prawa prywatnego w cywilistyce europejskiej zapanował kierunek zwany ogólnie — niezależnie od występujących w różnych jego odłamach różnic programowych i lokalnych odrębności — klasycznym albo dogmatycznym. Kierunek ten zapanował w połowie XIX w., w okresie stabilizacji ustroju kapitalistycznego, pod rządami kodeksów, które w pełni odpowiadały potrzebom społecznym klas średnich i warunkom ekonomicz­nym epoki kapitalizmu przemysłowego. Wyrazem owego dostosowania norm kodeksowych do potrzeb czasu był, jeśli chodzi o myśl cywilistyczną tej epoki, rozkwit różnych odmian pozytywizmu prawniczego.

Jedną z najbardziej charakterystycznych odmian pozytywizmu prawniczego w cywilistyce była tzw. szkoła egzegezy. Terenem, na którym szkoła egzegezy doszła do największego rozkwitu i panowała aż po schyłek XIX w.. była Francja. Nazwa szkoły wywodzi się stąd. że jej przedstawiciele zajmowali się analizą przepisów Kodeksu Napoleona, ograniczając się wyłącznie do suchej egzegezy tekstu. Założeniem reprezentantów tego kierunku była teza. że kodeks cywilny stanowi zamkniętą i kompletną całość dostarczającą rozwiązań dla wszystkich możliwych do przewidzenia przypadków. Rola stosującego przepisy kodeksowe sprowadzała się tylko do odkrywania intencji ustawodawcy przez analizę samego tekstu i wydobywania pewnych myśli przewodnich, z których można by czerpać dane do konkretnych rozstrzygnięć praktycznych. Założenia szkoły egzegezy zwięźle i dobitnie charakteryzowało słynne powiedzenie francuskiego cywilisty Bugneta: „Ja nie znam prawa cywilnego, ja uczę tylko kodeksu Napoleona". Prawników tej szkoły cechował kult przepisu prawnego, upodobanie do tworzenia abstrakcyjnych, oderwanych od realiów życia konstrukcji logicznych, doprowadza­nych nieraz do szczytów rygoryzmu formalnego. Rola sędziego miała być sprowadzona do czysto mechanicznego stosowania przepisów do stanów faktycz­nych, a wykładnia prawa — do uściślania tekstu przepisów drogą operacji logicznych i ustalania zakresu obowiązywania norm kodeksowych.

Szkoła egzegezy była też panującym kierunkiem doktryny cywilistycznej austriackiej po wejściu w życie kodeksu cywilnego austriackiego (ABGB). Poczynając od współtwórcy kodeksu Franciszka Zeillera (148), cywiliści austriaccy pierwszej połowy XIX w. zajmowali się wyłącznie dogmatyczną analizą norm kodeksowych, a ich całą działalność charakteryzował bezkrytyczny kult litery prawa..

Specyficzny charakter miał rozwój doktryny cywilistycznej w państwach niemieckich. Wobec braku ogólnoniemieckiej kodyfikacji cywilnej pozytywizm prawniczy, jeśli chodzi o dziedzinę prawa prywatnego, przybrał tu postać nie pozytywizmu ustawowego, ale pozytywizmu naukowego, gdyż w przeciwieństwie do innych krajów kontynentu europejskiego rozwijał się nie na bazie prawa skodyfikowanego, ale na podstawie nauki prawa, a mówiąc ściślej — nauki recypowanego prawa rzymskiego, czyli pandektystyki.

Natomiast rozkwit pandektystyki przypadł na drugą połowę XIX w., kiedy to pod wpływem kierunku pozytywistycznego rozrosła się ona do wielkiego abstrakcyjnego systemu nauko­wego „dzisiejszego prawa rzymskiego". Powstało wówczas wiele fundamentalnych opracowań Pandektów. Koryfeuszem tego kierunku był Bernard Windscheid (1817-1892), a jego trzytomowy podręcznik Pandektów z 1862 r., na tych terenach gdzie obowiązywało prawo rzymskie, miał walor ustawy, a zarazem komentarza i zbioru orzecznictwa. Dziełem pandekty styki było opracowanie najszerszego ze spotykanych w ówczesnej cywilistyce katalogu abstrakcyjnych pojęć prawnych, które według poglądów pozytywistów miały niejako samodzielny byt, a w drodze odpowiedniej operacji logicznej służyć miały rozstrzyganiu wszystkich przypadków szczegółowych. Ta technika prawna niemieckiej cywilistyki określana mianem jurysprudencji pojęć (Begriffsjurisprudenz) stanowiła skrajny przejaw charak­terystycznej dla pozytywizmu prawniczego metody formalno-dogmatycznej. Ce­chujące pandektystykę nastawienie ściśle dogmatyczne oraz odrywanie norm prawnych od społeczno-gospodarczych uwarunkowań bardzo zawężało ogólny program tego kierunku naukowego.. Dzie­łem pandektystyki była też budowa zupełnie nowych — specyficznych dla kapitalizmu — pojęć i instytucji prawnych (spółki kapitałowe, obrót papierami wartościowymi, nowe formy operacji kredytowych itp.). Największym dziełem pandektystów. owocem niemieckiego pozytywizmu naukowego, zarówno pod względem treści, jak i techniki, był kodeks cywilny niemiecki (152).

167. Naturalizm prawniczy. Nowe metody wykładni.. Rozwijające się w prawoznawstwie kierunki tzw. socjalne stawiały przed normami prawa cywilnego zadania ograniczania tradycyj­nych swobód indywidualnych na rzecz dobra ogółu. Uderzano wówczas —jak już o tym była mowa — w fundamentalne zasady prawa cywilnego; zasada nieograniczonej własności prywatnej ustąpić musiała koncepcji własności, jako funkcji społecznej (162); swoboda umów doznawała ograniczeń w imię interesów kolektywnych i ochrony słabszych uczestników obrotu (163). Zachwianiu uległa sama podstawa indywidualistyczno -liberalnego systemu prawa cywilnego — koncepcja praw podmiotowych (158), a absolutna dotąd swoboda wykonywania przez jednostkę swych uprawnień została w orzecznictwie ograniczona przez teorię nadużycia prawa.

U schyłku XIX w. wraz z ogólnym kryzysem liberalnej myśli politycznoprawnej nastąpiło załamywanie się filozofii pozytywizmu. Atak na podstawy pozytywizmu prawniczego podejmowały rozwijające się w tym czasie różne kierunki so­cjologiczne, psychologiczne itp., które głosiły potrzebę nasycania prawa pozytyw­nego elementami zaczerpniętymi z nauk społecznych, a nawet ścisłych (darwinizm). Prąd ten zwany naturalizmem prawniczym, zwracał się także przeciw metodolo­gicznym podstawom pozytywizmu, przeciw metodzie formalno-dogmatycznej i jurysprudencji pojęć. W tej dziedzinie ważną rolę odegrać miały dwa odłamy naturalizmu prawniczego: tzw. jurysprudencja interesów i szkoła wolnego prawa.

Powstanie kierunku zwanego jurysprudencja interesów wiązało się z aktyw­nością grupy uczonych działających u schyłku XIX w. na uniwersytecie w Tybindze z Filipem Heckiem na czele. Natomiast za prekursora kierunku uznaje się wielkiego niemieckiego romanistę Rudolfa Iheringa (1818-1892), twórcę tzw. jurysprudencji celowościowej. Rudolf Ihering. jeden z najwybitniejszych przed­stawicieli jurysprudencji pojęć, operujący przez większą część życia metodą „pojęciową", sam w końcu uznał jej bezpłodność i bezsilność wobec potrzeb czasu przez jej izolację od społecznych aspektów prawa. Głęboka wiedza historyczno--prawna. szczególnie w dziedzinie prawa rzymskiego, oraz obserwacja aktualnych stosunków społecznych przywiodła Iheringa do twierdzenia, że prawo spełnia rolę służebną wobec interesów społecznych czy jednostkowych i że interesy te. określają zarówno treść przepisów prawnych, jak i ich należytą wykładnię. Kolejne wydania jego fundamentalnego dzieła Duch prawa rzymskiego przeniknięte były w coraz szerszej mierze elementami socjologicznymi, a drugie jego wielkie dzieło Cel w prawie poświęcone było dowodzeniu, że prawo nie rozwija się przez mechaniczne tworzenie pojęć, ale że jest odbiciem określonych celów jednostkowych lub społecznych.

Stąd też przedmiotem wykładni prawa ma być nie tylko literalne brzmienie ustawy, ale uwzględnianie jej społecznego celu. Tak narodziła się teoretyczna koncepcja nowej metody interpretacji prawa — metoda teleologiczna, czyli celowościowa, dająca orzecznictwu możność działania z dużą elastycznością w zakresie wykładni prawa obowiązującego.

Przeciwstawiając się głoszonej przez jurysprudencję pojęciową fikcji „braku luk" w kodeksie, jurysprudencja interesów uważała istnienie tych luk za zjawisko nieuchronne; chodziło tylko o sposób, w jaki sędzia miał je wypełniać. Przedstawiciele kierunku uznawali, że sposobem tym ma być ustalenie woli ustawodawcy według kryterium interesów, które legły u podstaw wydania przez ustawodawcę danej normy.

Drugim, bardziej skrajnym odłamem naturalizmu prawniczego był kierunek, który ukształtował się na początku XX w. w Niemczech, pod nazwą szkoły „wolnego prawa" (Freirechtssciwle), a we Francji — szkoły „wolnych poszukiwań nauko­wych" (ecole des libres recherches scientifiques). Punktem wyjścia tego kierunku była również krytyka pozytywizmu ustawowego i jurysprudencji pojęć, ale wnioski stąd płynące były znacznie bardziej radykalne niż u zwolenników jurysprudencji interesów. Bowiem z uznaniem nieuchronności luk w prawie wiązał on postulat ich wypełniania nie poprzez różne metody interpretacji domniemanej woli ustawodawcy, ale drogą prawotwórczej działalności sędziego. Na gruncie niemieckim program szkoły został sformułowany przez profesora prawa z Czemiowiec, Eugena Ehriicha i rozwinięty przez Hermana Kantorowicza (publikującego pod pseudonimem Gnaeus Flavius). Nazwa kierunku wywodziła się z idei. by sąd nie był bezwzględnie związany prawem pozytywnym, ale żeby mógł także działać w sposób „wolny" od przepisów ustawy i woli ustawodawcy. Powstanie francuskiej odmiany tego kierunku wiązało się z pojawieniem się dzieła Francois Geny o metodzie interpretacji i źródłach w prawie pozytywnym (Methode d'mterpretution et sources en droit prive fwsitif). Wychodził on z założenia, że normy pisane nigdy nie odpowiadają porządkowi prawnemu, bo nawet największy wysiłek wkładany w ich rozwijanie drogą operacji logicznych nie zdoła dostosować norm do potrzeb życia, objąć systemem prawnym całej złożoności stosunków międzyludzkich. Istniejących luk w ustawie nie da się więc wypełnić wykładnią przepisów, ale twórczą interwencją sędziego, owym „wolnym poszukiwaniem naukowym", zresztą dokonywanym według obiektywnych wskazówek nauki i wspomaganym właściwą techniką prawa.

W Szwajcarii kierunek ten zyskał zwolennika w osobie Eugena Hubera (153), a ustawowym usankcjonowaniem tej ideologii był głośny art. l kodeksu cywilnego szwajcarskiego, który —jak już było wspomniane — upoważniał sędziego, w razie luki w kodeksie, do orzekania według reguł, które by sam ustanowił, gdyby był ustawodawcą.

Ogólnie biorąc, program tego kierunku, zmierzający do „uwolnienia" sędziego z więzów ustawy i tradycyjnych metod interpretacji, spotkał się z licznymi oporami środowisk prawniczych. Ostatecznie kierunek ten w praktyce orzecznic­twa nie odegrał poważniejszej roli. Również dane z praktyki szwajcarskiej wykazały, że sędziowie nie korzystają tam z owej „furtki" danej im przez kodeks cywilny i nie przejmują na siebie roli „ustawodawcy" w ścisłym znaczeniu tego słowa.

HISTORIA PRAWA KARNEGO

1. Założenia programu kodyfikacji prawa karnego

168. Powstanie humanitarnej doktryny prawa karnego XVIII w

Kierunek ten określano stąd mianem szkoły albo doktryny humanitarnej. Filozofowie-humanitaryści. przejęci żarliwą pasją walki z bezprawiem i nadużyciami feudalnego wymiaru sprawiedliwości, jak i okrucieństwem kar, nie zawsze zajmowali się legislacyjną stroną swego programu reform czy też tajnikami sztuki prawodawczej.

Jednym z pierwszych przedstawicieli nurtu humanitarnego w prawie karnym był uczony należący do kręgu filozofów niemieckiego Oświecenia Christian Thomasius (l 65 5-1728). który występował m.in. przeciw karalności czarów i okrucieństwom rozpowszechnionych jeszcze w początkach XVIII w. „polowań na czarownice" (118). Ośrodkiem skupiającym zwolenników kierunku humanitar­nego stała się francuska Encyklopedia. Wiele postulatów odnoszących się do reformy prawa karnego znalazło się w dziełach Monteskiusza. W przededniu rewolucji najwybitniejszym rzecznikiem humanitaryzmu był J.B. Brissot de War-wille (1754-1793). inicjator wydanej poza granicami Francji 10-tomowej, Bibliotheque philosophieque du legislateur zawierającej prace wybitnych prawników--humanitarystów z całej Europy. We Włoszech postulaty humanitarnej reformy prawa karnego zawarł w swym dziele Nauka prawodawstwu wspomniany już Kajetan Filangieri (139). Myśl humanitarną reprezentowali też prawnicy polscy doby stanisławowskiej, jak Teodor Ostrowski (1750-1802), Sebastian Czochron (1749-1819), członkowie Deputacji powołanej do prac nad kodeksem Stanisława Augusta (143): Józef Szymanowski (1748-1801) i Józef Weyssenhoff (1760-1798) czy wreszcie najbardziej radykalny w swych poglądach na reformę prawa karnego w Polsce Tomasz Kuźmierski. Rzec można, że niemal każdy z myślicieli i pisarzy politycznych epoki zajmował stanowisko w sprawie „uczłowieczenia" dotych­czasowego systemu karania. Jednak uczonymi, którzy wywarli decydujący wpływ na podjęcie reform w duchu humanitaryzmu, a których działalność zdobyła światowy rozgłos, byli: Wolter i Cesare Beccaria.

Wolter już w swych wcześniejszych pismach filozoficznych poddał krytyce panujący system wymiaru sprawiedliwości. Natomiast wydarzeniem, które zadecydowało o podjęciu przezeń otwartej walki o reformę prawa karnego w duchu humanitarnym, była głośna sprawa protestanta z Tuluzy, Jana Calasa, niewinnie obwinionego przez fanatyczną opinię publiczną o zamordowanie syna z pobudek religijnych, a następnie skazanego na łamanie kołem i spalenie na stosie. Męczeńska śmierć Calasa stała się dla Woltera inspiracją do podjęcia akcji o jego pośmiertną rehabilitację.. W tym samym czasie Wolter podjął się podobnej obrony niewinnie oskarżonych o mord na tle religijnym małżonków Sirvenów, a potem podejmował się jeszcze wiele razy obrony niewinnych ofiar okrucieństwa i niesprawiedliwości.

Opublikowanie w Livomo w 1764 r. przez młodego mediolańskiego myśliciela Cesarego Beccarię (1738-1794) niewielkiego objętościowo traktatu Dei delitti e delie pene (O przestępstwach i karach), który rychło przetłumaczony na wszystkie niemal języki europejskie,. Dzieło Beccarii, nazwane przez Woltera „kodeksem uczuć ludzkich", przyczyniło się do niezwykłego ożywienia umysłów i serc. stało się rychło swoistym credo tych wszystkich, którzy zaangażowali się w walkę o reformę prawa karnego w duchu humanitaryzmu, było też inspiracją dla ówczesnych poczynań legislacyjnych.

169. Program humanitarystów w dziedzinie prawa karnego materialnego.

Domagano się więc określenia przez prawo, co jest przestępstwem i jaka zań grozi kara. Myśl ta wyrażona w przyszłości regułą nullum crimen sine legę, nulla poena sine legę (nie ma przestępstwa bez ustawy, nie ma kary bez ustawy), jako podstawą bezpieczeństwa prawnego jednostek i gwarancją praworządności, w dobie wystąpień XVIII-wiecznych humanitarystów była na razie nie tyle postulatem pozytywnym, ile hasłem skierowanym przeciw praktyce stosowania analogii w prawie karnym, to znaczy pociągania do odpowiedzialności z powodu „podobieństwa" danego czynu do przewidzianego w prawie przestępstwa, co dawało pole do nadużyć i karania niewinnych. Humanitaryści domagali się, by ustawa obowiązywała wszystkich jednakowo, a więc by wszyscy — bez względu na stan — podlegali równym karom. Postulaty zerwania z różnicami stanowymi w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości były więc zapowiedzią — zrealizowanej dopiero w wyniku rewolucyjnego obalenia ustroju feudalnego — zasady formalnej równości wobec prawa karnego.

Walcząc z zabobonem i irracjonalnymi przesądami, humanitaryści domagali się zniesienia karalności czarów i magii. Wychodząc z założenia pełnej wolności jednostki również i w zakresie dysponowania swoją osobą, humanitaryści domagali się zniesienia karalności samobójstwa.

Najwięcej jednak miejsca w dziełach humanitarystów zajął problem kary, a okrucieństwo istniejącego systemu kar wywoływało ich najgorętszy protest.. Odrzucano więc wszelkie dotych­czasowe metafizyczne koncepcje kary, a oparto się na założeniach utylitaryzmu społecznego. Istotą kary nie był już odwet czy dręczenie winowajcy, ale osiągnięcie za jej pomocą określonych pożytecznych dla społeczeństwa celów. Do celów tych zaliczane było zapobieganie dalszym przestępstwom zarówno przez oddziaływanie na samego winowajcę, jak i powstrzymywanie innych członków społeczeństwa od popełniania przestępstw. Za najskuteczniejszy sposób oddziaływania na przestępcę uznawano jego pracę, użyteczną dla społeczeństwa, stąd też spośród różnych rodzajów kar za najbardziej korzystną i celową uważano karę pozbawienia wolności połączoną z obowiązkiem pracy. Niektórzy widzieli w tym również środek służący poprawie przestępcy.

Powszechnym postulatem humanitarystów było głoszone w imię „uczłowiecze­nia" represji karnej żądanie zniesienia kar okrutnych, połączonych z męczarnią skazanego, jak kwalifikowane kary śmierci czy kary mutylacyjne.

Kara miała być określona ustawowo, współmierna do przestępstwa i relatywna, a więc wymie­rzana w wysokości ściśle zależnej od wielkości przestępstwa. Humanitaryści zwracali uwagę, że o sprawiedliwości i użyteczności kary decyduje szybkość jej zastosowania.

Wiązał się z tym postulat nieuchronności kary. Jak pisał Beccaria: „Jednym z najistotniejszych środków powstrzymujących od popełnienia przestępstw jest nie okrucieństwo kar, lecz nieuchronność tych kar.

170. Ogólne założenia kodyfikacji karnych XVIII i XIX w. Przed przejściem do bardziej szczegółowego rozbioru cech charakterystycznych prawa karnego XIX i XX w. należy podkreślić, że u podstaw programu kodyfikacji prawa karnego legły dwa fundamentalne założenia: po pierwsze — zasada legalizmu. zwana również zasadą ustawowości w prawie karnym, zgodnie z którą przestępstwem jest tylko czyn zabroniony pod groźbą kary w ustawie, tj. że nie ma przestępstwa bez ustawy (nullum crimen sine legę), a po drugie — zasada formalnej równości obywateli wobec prawa karnego.

. Ostateczne zwycięstwo odniosła zasada prawnopublicznego charakteru przestępstwa. Cele i charakter represji karnej zostały określone względami utylitaryzmu, racjonalizacji i laicyzacji prawa. Nowego znaczenia nabrała sprawa ochrony własności indywidualnej. będącej w systemie kapitalizmu prawem świętym i nienaruszalnym. W zakresie katalogu kar istniała tendencja do zniesienia kar okrutnych i hańbiących. Ograniczano stosowanie kary śmierci, rozbudowywano system kar pozbawienia wolności, z oporami spotykała się kara konfiskaty mienia, po pierwsze ze względu na nienaruszalność własności, jako jednego z najważniejszych praw przyrodzonych jednostki, po drugie zaś — ze względu na to, że kara ta dotykała również niewinnych członków rodziny skazanego.

Zaznaczały się też zmiany dotyczące samej techniki kodyfikacyjnej, które w prawie karnym zmierzać będą do osiągnięcia trzech celów. Po pierwsze — dążono do nowej systematyzacji przepisów prawa karnego w kierunku podziału na część ogólną (omawiającą ogólne założenia odpowiedzialności karnej, przestępstwa i kary) oraz część szczególną, zajmującą się poszczególnymi rodzajami przestępstw i kar. Po drugie — zaznaczyło się dążenie do całkowitego rozgraniczenia przepisów prawa materialnego i procesowego, co prowadzić będzie do stopniowego wyłaniania się odrębnych kodyfikacji prawa materialnego i procesowego. Po trzecie wreszcie, odchodzono od kazuistyki na rzecz budowy norm abstrakcyjnych, zwięzłych i jak najbardziej ogólnych.

2.Żródła prawa karnego

171.Kodyfikacja prawa karnego we Francji. Code penal.

Już Deklaracja praw człowieka i obywatela z 1789r. Zawierała zapowiedź oparcia prawa karnego na nowych zasadach. W Deklaracji została sformułowana zasada równości wobec prawa karnego. Znalazło się tu obok przestępstwa od strony materialnej również jego ujęcie od strony formalnej, co wyrażała zasada legalizmu, uznając za przestępstwo tylko czyn zagrożony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie popełnienia.Pierwszy kodeks karny rewolucyjnej Francji wydany został w 1791r. W postaci dwóch ustaw uchwalonych przez Konstytuantę. Składał się on z dwóch części, z których pierwsza, „ogólna”. Mówiła o krach w ogólności, recydywie, wyrokach zaocznych, skutkach skazania, przedawnieniu i itp., natomiast druga zajmowała się katalogiem przestępstw i kar (podzielonych generalnie na „przestępstwa i zamachy na interes publiczny” oraz „przestępstwa przeciw jednostce” i grożącym za nie karom. Lepeletier powoływał się tu na założenia szkoły humanitarnej, głosząc ideę równości w karaniu, ścisłego określenia kar w ustawie, współmierności kary do przestępstwa, ekonomii kary. Główną kara była kara pozbawienia wolności; kara śmierci, mimo protestów Robespierre'a, który wówczas zaliczał się do jej przeciwników, została utrzymana, ale w przypadkach wyjątkowych. Ogólnie kodeks ten cechowała surowość, również ze względu na istnienie na ogół sankcji bezwzględnie oznaczonych, uniemożliwiających uwzględnianie przy wymiarze kary indywidualnych sankcji.Wydany w 1795r złożony z 646 artykułów kodeks o przestępstwach i karach dotyczył w istocie reformy prawa karnego procesowego, zajmując się tylko w 47 artykułach prawem materialnym. Przewidywał surowe kary za przestępstwa przeciw bezpieczeństwu wewnętrznemu, udział w spiskach, opór wobec władzy publicznej itp.Zamknięciem epoki rewolucyjnych przeobrażeń był wydany w czasach napoleońskich Code penal w 1810r, pierwszy klasyczny kodeks karny „triumfującego mieszczaństwa”. Zawierał on wyłącznie przepisy prawa karnego materialnego; składał się z rozdziału wstępnego i 4 części, z których dwie pierwsze miały charakter ogólny, natomiast dwie pozostałe tworzyły część szczególną. Ważną cechę układu kodeksu stanowił trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia w zależności od charakteru kary, która za dane przestępstwo była przewidziana i według rodzaju sądów właściwych do rozpatrywania spraw danej kategorii. Np. za zbrodnie przewidziane były kary tzw. dręczące i hańbiące lub tylko hańbiące, wymierzane przez sądy przysięgłych; za występki- kary poprawcze sądzone przez trybunały policji poprawczej. Wykroczenia podlegały karom policyjnym, orzekanym przez sąd policji prostej. Pod względem treści kodeks karny francuski wyrażał interesy zwycięskich sił społecznych w walce o utrzymanie politycznego panowania.. System kar kodeksu napoleońskiego cechowała wielka surowość, służąca idei odstraszenia. Powrócono do szerokiego stosowania kar śmierci. Przywrócono karę konfiskaty majątku. Niektóre przestępstwa karane były dodatkowo piętnowaniem skazanego przez wypalenie znaków na ciele. Z najcięższymi karami łączyła się śmierć cywilna. Zadaniem kodeksu była ochrona podstaw nowego ustroju społeczno- gospodarczego, a więc przede wszystkim ochrona „świętego i nienaruszalnego” prawa własności prywatnej. Wśród przestępstw przeciw jednostce przestępstwa przeciw własności stanowiły podstawowy, niezwykle rozbudowany dział, a kary za przestępstwa przeciw własności wyróżniały się swą surowością.

Z kodeksu usunięto niektóre okrutne i odstraszające kary, jak kwalifikowaną karę śmierci za ojcobójstwo(1832), pręgierz (1848), śmierć cywilną (1854). Późniejsze nowelizacje podejmowane w czasach III Republiki ogólnie zmierzały do złagodzenia systemu represji karnej, szerszego uwzględniania okoliczności łagodzących przy wymiarze kary, ostrzejszego traktowania recydywistów od osób skazanych po raz pierwszy, rozwijania elementów reedukacyjnych w systemie kar, zastępowania środków represyjnych środkami wychowawczymi wobec nieletnich przestępców. Po II wojnie światowej pod wpływem ruchu tzw. nowej obrony społecznej podjęte zostały dalsze reformy, w szczególności jeżeli chodzi o odpowiedzialność nieletnich; ustawa z 1945 wprowadzała dalsze zmiany tej odpowiedzialności, reorganizowała instytucje opieki i nadzoru oraz przewidywała współprace organów wymiaru sprawiedliwości z przedstawicielami medycyny i psychologii. Kodeks z 1810 obowiązywał we Francji do 1994r.

172.Kodeksy karne austriackie.

Kodeks karny Marii Teresy z 1768r., Theresiana, mieścił się całkowicie w feudalnym porządku prawnym, w kręgu pojęć i instytucji wyznaczonych przez Carolinę. Kodyfikacja ta obejmowała zarówno przepisy prawa karnego materialnego, jak i procesu karnego. W dziedzinie prawa materialnego Theresiana wychodziła z założenia publicznoprawnego charakteru przestępstwa. Wyodrębniła jednak od przestępstw naruszających bezpośrednio lub pośrednio interes publiczny, zwanych publicznymi, drobne przestępstwa naruszające wyłącznie interes jednostki, dochodzone w postępowaniu cywilnym, zwane prywatnymi. Znała też kategorie przestępstw mieszanych. Ze względu na rodzaj kary dzieliła ona przestępstwa na bardzo ciężkie, ciężkie i lekkie. Theresianę cechował pewien postęp na drodze systematyzacji materiału prawnego i tworzenia pojęć ogólnych. Dopuszczała stosowanie analogii, wymierzanie kar arbitralnych, uwzględniała różnice stanowe w wymiarze kary. Stojąc na stanowisku wyłącznie odstraszającego charakteru kary, Theresiana szafowała całym katalogiem okrutnych, kwalifikowanych kar śmierci, co wraz z załączonymi do niej rycinami, zawierającymi wskazówki prawidłowego wykonywania tortur, zyskało jej przydomek Nemesis Theresiana.Leopold II podjął reformy ustrojowo- prawne w duchu ideologii Oświecenia, a najtrwalszym ich dokumentem stał się kodeks karny wydany dla Toskany w 1786r., zwany Leopoldiną. Ustawa ta była pierwszym w Europie kodeksem karnym, który pod bezpośrednim wpływem działa Beccarii realizował podstawowe postulaty doktryny humanitarnej.Leopoldina, zgodnie z nową humanitarna koncepcją kary, nie tylko skreśliła z katalogu okrutne kary cielesne i hańbiące, ale zniosła także stosowanie kary śmierci. Podstawową w systemie kar Leopoldiny byłą kara pozbawienia wolności. Zasięg obowiązywania tego kodeksu był ograniczony do małej części włoskich posiadłości Habsburgów.

Kodeksem o szerokim zasięgu obowiązywania był kodeks karny cesarza Józefa II pod nazwą: Allgemeines Gesetz uber Verbrechen und derselben Bestrafung zwany Josephiną, z 1787r.Josephina dotyczyła wyłącznie prawa karnego materialnego. Składała się z dwóch części: I- o przestępstwach i karach kryminalnych oraz II- o przestępstwach i karach politycznych. Złożona tylko z 264 paragrafów wolna od kazuistyki. Napisana jasnym i prostym językiem Josephina skutecznie realizowała kodyfikacyjnie postulaty zwięzłości i zrozumiałości.Najważniejszą nowością Josephiny było przyjęcie w paragrafie 1 zasady, że przestępstwem jest tylko taki czyn, który jest uznany w tym kodeksie za przestępstwo. Kodeks dawał więc próbę formalnej definicji przestępstwa, po raz pierwszy w dziejach sankcjonując ustawowo zasadę legalizmu określona później słowami: nullum crimen sine lege. Znosił on także arbitralność sądów w dziedzinie systemu kar, przewidując, że stosować można tylko takie rodzaje kar, jakie są przewidziane w kodeksie. Josephina nie przewidywała też żadnego zróżnicowania odpowiedzialności karnej ze względu na stan społeczny sprawcy. Silnie podkreślała subiektywny i indywidualny charakter odpowiedzialności karnej. Ważnym novum było zrównanie przez Josephinę usiłowania z dokonaniem przestępstwa. Pominięto natomiast instytucje przedawnienia przestępstwa i kary.W zakresie katalogu przestępstw Josephina wprowadziła typowe dla oświeconego absolutyzmu zmiany, jak np. dążenie do ujęcia zbrodni obrazy majestatu w kategoriach zamachu przeciwko państwu jako całości, zniesienia karalności czarów, wprowadzenia karalności pojedynków. Przestępstwa przeciw religii zaliczone zostały do „politycznych”, a więc mniejszej wagi, podobnie jak przestępstwa obyczajowe. Utrzymana natomiast została karalność samobójstwa.W zakresie systemu kar ważną cechą Josephiny było oparcie ich katalogu na nowym spojrzeniu humanitarnej doktryny na funkcję kary jako czynnika dającego możliwość naprawienia przezeń szkody wyrządzonej społeczeństwu poprzez użyteczną społecznie pracę, dając również szanse jego poprawy i powrotu do uczciwego życia. Dlatego też nastąpiło zniesienie kary śmierci w postępowaniu zwyczajnym( w postępowaniu doraźnym dopuszczono jeden jej rodzaj- przez powieszenie). Natomiast podstawowymi w katalogu kar za zbrodnie i przestępstwa kryminalne były kary pozbawienia wolności. Obawa przed wzrostem przestępczości spowodowała, że zniesienie kary śmierci w Josephinie zrekompensowane zostało niezwykłą surowością wykonywania kary pozbawienia wolności. Kary więzienia dzieliły się ze względu na czas trwania na czasowe, długie i długotrwałe, a ze względu na stopień dolegliwości- na łagodne, ciężkie i najcięższe. Kary więzienia mogły być obostrzane piętnowaniem, przykuciem łańcuchami, postem o chlebie i wodzie, chłostą. Utrzymana została okrutna kara holowania statków po Dunaju. W 1790 r. Została powołana przez cesarza Leopolda II komisja kodyfikacyjna do opracowania nowego kodeksu karnego. W tym samym roku zniesiono karę holowania statków, przykucia i piętnowania twarzy. W 1795r. W związku z koniecznością wzmożenia represji karnej przeciw ruchom rewolucyjnym przywrócono karę śmierci za zdradę główną. W 1796r. Ukończono pracę nad nowym kodeksem karnym, który przez Franciszka II został wprowadzony na ziemie polskie III zaboru austriackiego z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1797r, pod nazwą Ustawy karnej dla Galicji Zachodniej (Strafgesetzbuch fur Westgalizien), w celu uregulowania sytuacji prawnej nowych nabytków terytorialnych. Tekst ustawy karnej zachodnio galicyjskiej stał się podstawą wydania kodeksu karnego obowiązującego w całej monarchii, tj. Księgi ustaw na zbrodnie i ciężkie policyjne przestępstwa z 1803r. Zwanej Franciscaną.Franciscana dokonała ścisłego podziału przestępstw na dwie kategorie. Kodeks dzielił się na dwie księgi: Księga I dotyczyła zbrodni, księga II zaś- ciężkich przestępstw policyjnych. Każda z ksiąg dzieliła się na część ogólną i szczegółową, a ponadto zawierała odrębne przepisy proceduralne. Zbrodnie karane były przez władze sądowe , natomiast ciężkie policyjne przestępstwa przez władze administracyjne. Do tej ostatniej grupy przestępstw zaliczane były wszelkie przestępstwa z działania lub zaniechania popełnione nieumyślnie oraz lżejsze uszkodzenia ciała i czyny naruszające dobre obyczaje. W stosunku do Josephiny postępową zmianą było przywrócenie zniesionej przez Józefa II instytucji przedawnienia. W zakresie katalogu przestępstw znacznemu rozszerzeniu uległa kategoria przestępstw przeciw władz państwowej, jak i samo pojęcie „zdrady głównej”. Przestępstwa przeciw religii i obyczajowe znów zaliczone zostały do zbrodni. Rozbudowane zostały tez przestępstwa przeciw mieniu. W katalogu kar najważniejszą zmianą było wprowadzenie kary śmierci za najcięższe przestępstwa. Zniesiona została natomiast kara konfiskaty majątku. Pewnemu złagodzeniu uległo wykonanie kary więzienia. Ponadto, Franciscana wprowadziła możność nadzwyczajnego złagodzenia kary i przedterminowego zwolnienia z więzienia. Ważnej przeróbki i modernizacji Fransicany dokonano w 1852r. i ujęto w formalne ramy nowego kodeksu karnego. Przede wszystkim usunięte zeń zostały przepisy z dziedziny procedury karnej. Za wzorem francuskim wprowadzono to trójpodział przestępstw na zbrodnie(cz. I), występki i wykroczenia(cz. II). Dokonano nowej- ograniczającej stylizacji przepisów dotyczących zdrady głównej i obrazy majestatu, złagodzono kary więzienia. Wprowadzono też zmiany redakcyjne. Kodeks karny z 1852 obowiązywał w Austrii do 1974r.

173. Kodeksy karne państw niemieckich i II Rzeszy.

W Prusach pierwszą pełną kodyfikacją prawa karnego był Landrecht z 1794r. Przepisy karne Landrechtu zawarte w tytule XX, cz. II i obejmujące 1577 paragrafów, pod względem techniki ustawodawczej pozostawały daleko w tyle za osiągnięciami nauki europejskiej; cechowała je kazuistyka, brak ścisłego odróżnienia norm prawnych od wskazówek natury moralno-obyczajowej. Elementem nowym w stosunku do feudalnego systemu karania było przyjęcie przez Ladrecht zasady nullum crimen sine lege. Jednocześnie jednak w celu zwalczania przestępczości dopuszczał on stosowanie wobec niektórych kategorii przestępców, szczególnie recydywistów, włóczęgów ,żebraków, swoistych środków zabezpieczających, dozwalając na ich zamykanie w domach pracy już po odbyciu kary, na praktycznie dowolnie długi czas. Landrecht stał jeszcze na gruncie teorii odstraszenia. Przeważały wprawdzie kary pozbawienia wolności, ale jednocześnie utrzymano kwalifikowane kary śmierci, które mogły być obostrzane, np. wleczeniem skazańca na miejsce egzekucji. W około 60 przypadkach przewidywał on wyłączną karę śmierci. Szerokie zastosowania miała w Landrechcie chłosta, bądź jako kara samoistna, bądź stosowana obok innej kary. Wobec winnych ,którzy zmarli przed wykonaniem kary, stosowano karę in effigie, przez zawieszenie wizerunku sprawcy na szubienicy. Feudalno- stanowy charakter przepisów karnych Landrechtu ujawnił się m.in. w utrzymywaniu prawa tzw. karcenia domowego, patriarchalnej instytucji z pogranicza prawa rodzinnego i karnego, polegającej na dozwoleniu stosowania przez ojca rodziny jako głowy domu środków karnych wobec domowników, a także czeladzi. Stanowy charakter miała tez regulacja prawna przestępstw przeciw czci. Szczególną ochroną prawno karną otoczoną był honor osób ze stanów uprzywilejowanych (szlachty, kupców), podczas gdy osobom „stanu pospolitego”, uważanym za pozbawione godności osobistej, takiej ochrony nie przyznawano.W 1826r. powołana została pod przewodnictwem pruskiego ministra sprawiedliwości v. Dankelmanna komisja do rewizji prawa karnego. Do czasu rewolucji marcowej 1848r, wygotowano dziewięć projektów kodeksu. W związku z wydarzeniami rewolucji i wkroczeniem Prus na drogę konstytucjonalizmu podjęto nowe prace nad kodyfikacją karną. Wynikiem prac było uchwalenie kodeksu karnego z 1851r.Kodeks karny pruski z 1851r. wzorował się na francuskim Code penal z 1810rr, przejmując zeń m.in. trójdzielny podział przestępstw(zbrodnie- występki- wykroczenia). Oparty na założeniach nullum crimen sine lege oraz formalnej równości wobec prawa karnego, kodeks z 1851r. chronił szczególnie interesy społeczno- gospodarcze posiadaczy, co wyrażało się m.in. znacznym rozbudowaniem przepisów z zakresu ochrony praw majątkowych. Kodeks ten znał też postanowienia o charakterze absolutystyczno- policyjnym, szczególnie w przepisach o ochronie władzy i samej osoby króla.

W Bawarii ruch kodyfikacyjny w dziedzinie prawa karnego przyniósł najwcześniejsze i znaczące w skali europejskiej dokonania. Tam narodziła się pierwsza z europejskich kodyfikacji karnych w XVIII w.- Codex Iuris Criminalis Bavarici elektora Maksymiliana II Józefa z 1751r. Kodeks ten utorował w pewnej mierze drogę gruntowej reformie prawa karnego, której efektem było znakomite dzieło Anzelma Feuerbacha, otwierające, wraz z francuskim Code penal, epokę „obywatelskich” kodeksów karnych Europy i wyznaczając kierunek rozwoju ustawodawstwa karnego w XIX w.- kodeks karny z 1813r.Kodeks z 1813r. z punktu widzenia techniki legislacyjnej był najnowocześniejszym kodeksem tamtej epoki. Składał się z 459 artykułów, precyzyjnie oddzielając przepisy części ogólnej (141 art.) od szczególnej. Za wzorem francuskim wprowadzał trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia policyjne. Zawierał on normy zbudowane w sposób syntetyczny, wolny od kazuistyki i wszelkich wątków pozaustawowych, operował wyrobionym prawniczo językiem i jednolitą terminologią. Autor kodeksu Anzelm Feuerbach jako pierwszy użył sformułowania „nie ma przestępstwa bez ustawy”(nullum crimen sine lege) dla wyrażenia idei, która głoszona przez humanitarystów, stała się fundamentem praworządności w państwie liberalnym. Kodeks bardzo ograniczał swobodę decyzji sędziowskiej poprzez wprowadzenia sankcji bezwzględnie oznaczonych. Rola sędziego ograniczać się więc miała do automatycznego niejako wymierzania kary przewidzianej za dane przestępstwo przez odpowiedni paragraf kodeksu. Ustawodawca nie przewidywał na przyszłość wątpliwości interpretacyjnych, zakazując wydawania wszelkich komentarzy do kodeksu z wyjątkiem urzędowych motywów do ustawy.Pod względem systemu kar Kodeks bawarski z 1813 r. Był bardzo represyjny. Znał 11 przypadków zagrożonych karą śmierci, karę więzienia z obostrzeniami, instytucję śmierci cywilnej, zrównaną przez Feuerbacha ze śmiercią fizyczną, kary cielesne. Surowość represji karnej wynikała po części z głoszonej przez Feuerbacha teorii „przymusu psychologicznego”, według której samo zagrożenie karą w ustawie karnej wywoływać miało u potencjalnego sprawcy emocje hamujące go przed popełnieniem przestępstwa, a więc skutecznie zapobiegać przestępczości. Kodeks bawarski stał się wzorem dla wielu kodyfikacji karnych innych państw niemieckich, m.in. kodeksu saskiego (1838), hanowerskiego(1840), badeńskiego(1841), heskiego (141) i innych. Obowiązywał w Bawarii do 1871r. W Związku Północno- Niemieckim podstawą i punktem wyjścia prac nad kodyfikacją karna był kodeks karny z 1951r. Karę śmierci postanowiono w nowym kodeksie utrzymać. Nowy kodeks karny Związku Północno- Niemieckiego z 1870 r. po odpowiedniej zmianie stylizacji przepisów rozciągnięty został w 1871r. na obszar całej II Rzeszy Niemieckiej.Kodeks karny ogólnoniemiecki z 1871r. składał się z przepisów wstępnych i dwóch części: I- O karaniu za zbrodnie ,występki i wykroczenia w ogólności oraz II- O poszczególnych zbrodniach , występkach i wykroczeniach i ich karalności. Wzorował się na ogół na kodeksie karnym z 1851r., ale zmierzał w kilku ważnych punktach w kierunku pewnej liberalizacji przepisów karnych. W porównaniu z kodeksem pruskim 1851r. ograniczeniu i złagodzeniu uległa karalność przestępstw przeciw państwu. Ograniczył on karę śmierci, maksymalną wysokość kary pozbawienia wolności skrócił z lat 20 do 15, przewidywał warunkowe zwolnienie po odbyciu ¾ kary pozbawienia wolności.W II Rzeszy ustawodawstwo karne rozwijało się głownie poza ramami kodeksu z 1871r., w ustawach szczególnych, których , poczynając od ustawy antysocjalistycznej z 1878r. czy ustawy „dynamitowej” z 1884r, przeciw zamachom anarchistycznym wydano kilkadziesiąt. W związku ze zmianami gospodarczymi II Rzeszy w ustawodawstwie z zakresu prawa prywatnego zamieszczano przepisy karne.W początkach XX w. Zostały podjęte prace nad zasadnicza reforma ustawodawstwa karnego, które w czasach Republiki Weimarskiej prowadzono wspólnie z prawnikami austriackimi. Ich owocem był projekt nowego kodeksu karnego z 1930r.W czasach hitlerowskiej III Rzeszy nastąpił niesłychany rozrost zasięgu działania prawa karnego poprzez zasadnicze zmiany zasad odpowiedzialności karnej; m.in. nowela 1935r. do kodeksu karnego II Rzeszy zrywała z zasadą legalizmu na rzecz stosowania analogii w prawie. Przewidywała ona bowiem, że podstawą ścigania ma być nie tylko prawo stanowione, ale gdy domaga się tego „zdrowe odczucie narodu”. Jeszcze wcześniej nowelizacja z 1933r. w postaci ustawy „przeciw niebezpiecznym przestępcom z nawyku” wprowadzała rozbudowany system „środków zabezpieczających i poprawczych wobec osób wykazujących predyspozycję do przestępstwa i uznanych za przestępców „z nawyku” , stanowiąc „jeden z najhaniebniejszych dokumentów degradacji prawa karnego w Trzeciej Rzeszy”. W znowelizowanych w 1934r. przepisach o „zdradzie głównej” i „zdradzie kraju” rozbudowane zostało pojęcie przestępstw przeciw państwu, karanych wyłącznie śmiercią. Wprowadzono m.in. ustawy o ochronie prawnokarnej NSDAP i uniformów partyjnych, ustawy o ochronie gospodarki Rzeszy, która za sabotaż gospodarczy przewidywała wyłącznie karę śmierci itp. Nowa seria rozporządzeń karnych stanu wyjątkowego wydana została w związku z drugą wojną światową w postaci „niemieckiego prawa wojennego”.

174.Kodeks Karzący Królestwa Polskiego z 1818r.

W Księstwie Warszawskim zasada obowiązywania w dziedzinie prawa karnego dawnego prawa polskiego z posiłkowym stosowaniem Landrechtu pruskiego z 1794r., przy czym pierwszeństwo dawane było prawu, które było dla sprawcy łagodniejsze. W departamentach tzw. pogalicyjskich, tj. na terytoriach przyłączonych do Księstwa w wyniku wojny 1809r., utrzymano obowiązywanie kodeksu karnego austriackiego z 1803r. W praktyce przepisy karne kodeksów państw zaborczych były stosowane wobec ludności chłopskiej i mieszczan.W 1809r. ustawowo zniesiono ustalone w Landrechcie kwalifikowane kary śmierci, przewidując ,że odtąd: „ostrość kary śmierci i fizyczne dręczenie skazanego winowajcy nie będą posuwanymi dalej, jak tylko do odjęcia życia”.

Utrzymano tylko dwa rodzaje kary śmierci: karę ścięcia(kara miecza) i powieszenia(kara szubienicy). Przewidziane w Landrechcie „najsroższe katusze” miały być wykonywane symbolicznie już po ścięciu skazanego. Dozwolono natomiast przy egzekucji środki zmierzające do „tkliwego zawstydzenia zbrodniarza i do wzmocnienia zbawiennych w widzach wrażeń”. Złagodzone zostały obostrzenia kar więzienia. Zniesiono karę chłosty wobec szlachty i uczestników zgromadzeń gminnych. Za wzorem francuskim wprowadzono przy orzeczeniu kary śmierci kary dodatkowe: utratę praw politycznych i śmierć cywilną. W 1810r. wraz z reorganizacją sądownictwa karnego wprowadzono za wzorem francuskim trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia- karane odpowiednio karami kryminalnymi, poprawczymi i policyjnymi.Projekty wprowadzenia do Księstwa Warszawskiego francuskiego kodeksu karnego z 1810r. spotkały się z protestami ze względu na jego niedostosowanie do sytuacji społeczno-politycznej Księstwa.W Królestwie Polskim prace nad kodyfikacją prawa karnego rozpoczęły się w 1815r. wraz z powołanie do życia przez Rząd Tymczasowy tzw. komisji kodeksowej. Ostatecznie opracowanie projektu przypadło jednej z deputacji powołanej w 1817r. Komisji Prawodawczej. Czteroosobowa deputacja pod przewodnictwem Ksawerego Potockiego przygotowała projekt kodeksu, który miał być ostatecznie wzorowany na Franciscanie. Dyskusja nad projektem dotyczyły niezmiernie dla stosunków społeczno- gospodarczych Królestwa ważnej sprawy: kary chłosty. W ostatecznym tekście kara chłosty została utrzymana. Projekt uchwalony na sejmie 1818r, otrzymał w tym samym roku sankcję królewską.Kodeks Karzący z 1818r. składał się z 588artykułów. Całość składała się z ogólnego wstępu i trzech ksiąg poświęconych trzem kategoriom przestępstw: zbrodniom, występkom i „przewinieniom policyjnym”, czyli wykroczeniom. Trójpodział przestępstw dokonany był stosownie do rodzaju kar za nie wymierzanych i rodzaju jurysdykcji. Według art. 4 Kodeksu Karzącego zbrodniami były przestępstwa zagrożone karami głównymi, występkami- przestępstwa zagrożone karami poprawczymi, a wykroczeniami- czyny, za które wymierzane były kary policyjne.Język kodeksu korzystnie świadczył o rozwoju rodzimej terminologii prawniczej poczuciu tożsamości narodowej twórców tego pomnika prawnego.Również i pod względem treści Kodeks Karzący, mimo że wzorowany na kodeksie austriackim z 1803r. nosił znamiona kodyfikacji rodzimej, dostosowanej do ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej Królestwa Polskiego.Zaliczany do grupy kodeksów epoki przejściowej od feudalizmu do kapitalizmu Kodeks Karzący był dziełem kompromisu zarówno w sferze społeczno- gospodarczej, jak i sferze politycznej- przez przyjęcie za wzór kodyfikacji państwa absolutnego(Franciscany).

Kodeks Karzący wprowadzał zasadę nullum crimen sine lege. Jednak mało precyzyjne i kazuistyczne określenia kodeksu dawały możność podciągania różnych nie przewidzianych w kodeksie stanów faktycznych pod pojęcie przestępstwa wymienionego w tej kodyfikacji; np. przy przestępstwie oszustwa wyliczał kodeks przykładowo różnego jego postaci, dając na koniec możność pociągania do odpowiedzialności za czyny analogiczne, nie wymienione w ustawie „dla wielkiej onych rozmaitości”. Sankcjonował też nierówność wobec prawa karnego, np. przez przywilej zwolnienia od kar cielesnych szlachty i niektórych grup mieszczaństwa. Kodeks utrzymywał kary cielesne oraz instytucję karcenia domowego.Po upadku powstania listopadowego i zniesieniu autonomii Królestwa w Kodeksie Karzącym przywrócona została kara konfiskaty majątku, a zamiast więzienia warownego wprowadzono kary zesłania na Syberię. W 1847r. Kodeks Karzący został uchylony i zastąpiony rosyjskim Kodeksem Kar Głównych i Poprawczych.

175. Kodeksy karne rosyjskie.

Ciekawym dokumentem epoki XVIII-wiecznej Rosji pozostała słynna Instrukcja Katarzyny II z 1767r. zawierająca zbiór zasad, jakimi miała się kierować stworzona przez cara komisja przy podejmowaniu reformy prawa karnego. Instrukcja tak dalece szermowała frazeologią epoki Oświecenia i ogólnikami czerpanymi z pism filozofów- humanitarystów, że publikacja jej tekstu była nawet zakazana przez cenzurę francuską. Instrukcja składała się z 526 paragrafów głównie z dzieł Monteskiusza i Beccarii na temat istoty przestępstwa i kary. Według Instrukcji tylko ustawa miała określać czyny podlegające karze i rodzaj kary. Celem prawa karnego było zapobieganie przestępstwom, a sama kara miała być wymierzana tylko ze względów i w granicach określonych dobrem ogółu, proporcjonalna do przestępstwa, szybka i nieuchronna.Ruch Kodyfikacyjny XIX- wiecznej Rosji związany z działalnością Michała Sperańskiego objął również dziedzinie prawa karnego. Po raz pierwszy zostało ono zebrane jako usystematyzowana całość w tomie XV Zwodu Praw z 1832r. Zamieszczone tam przepisy prawa karnego materialnego zawierały 765 artykułów. Wśród nich odróżnić można było normy o charakterze ogólnym od przepisów szczegółowych. Treść merytoryczna przepisów karnoprawnych były tak dalece przestarzała, że niemal z chwilą ukazania się Zwodu zaistniałą konieczność podjęcia prac nad ich zreformowaniem zgodnie z wymogami czasu. Prace powierzono początkowo M.Sperańskiemu, a po jego śmierci hr. Błudowowi. Wynikiem prac kodyfikacyjnych było ułożenie w 1845r. Kodeksu Kar Głównych i Poprawczych( z mocą obowiązującą od 1 maja 1846r.).

Kodeks Kar Głównych i Poprawczych, mimo przyswojenia pewnych nowoczesnych elementów, był w istocie typową kodyfikacją państwa absolutyzmu policyjnego dostosowaną do realiów ustroju feudalno- pańszczyźnianego.W swej początkowej redakcji złożony z 2224 art., KKGP zawierał grupę przepisów należących do części ogólnej. Pomimo, że pojęcie przestępstwa zdefiniowane tu było jako wszelkie naruszenie ustawy karnej, jednak kodeks dopuszczał stosowanie analogii, przewidując ,że jeśli kodeks za przestępstwo nie ustanowił oznaczonej kary, sąd skazać miał „na jedną z kar, postanowionych za przestępstwo najbardziej do rzeczonego zbliżone”. Znając kilka stopni usiłowania, kodeks w szerokim zakresie przewidywał karalność czynności przygotowawczych, a nawet samo „przestępne zamierzenie”. W katalogu przestępstw bardzo rozbudowane były przestępstwa przeciwko władzy państwowej. Sam zamysł zamachu na cara lub jego rodzinę karany był śmiercią. Dużo miejsca zajmowały w kodeksie przestępstwa przeciw porządkowi publicznemu, wśród których surową represją karną zagrożone były zorganizowane wystąpienia robotników i chłopów poddanych.

Systematyka kar kodeksu opierała się na podstawowym podziale kar- na główne i poprawcze. Kary główne polegały na pozbawieniu wszelkich praw( stanu, familijnych i majątkowych) połączonych bądź z karą śmierci, bądź z zesłaniem na ciężkie roboty, bądź zesłaniem na osiedlenie się na Syberii lub Zakaukaziu. Zesłanie na katorgę mogło być obostrzone chłostą( w stosunku do osób nie zwolnionych od kar cielesnych), zakuciem w łańcuchy, piętnowaniem.Do kar poprawczych zaliczano m.in. zesłanie krótkotrwałe, roty aresztanckie, osadzenie w twierdzy, więzienie, kary cielesne ,grzywnę. Stanowy charakter kar wyrażał się szczególnie w tym, że kary cielesne, a także przymus pracy w więzieniu stosowane były wyłącznie wobec skazanych należących do niższych warstw społeczeństwa. Natomiast szlachta, duchowieństwo oraz tzw. znamienici obywatele spośród mieszczan byli od kar cielesnych oraz od przymusu pracy zwolnieni.Zmieniona i skrócona (do 1221art.) wersja KKGP została wprowadzona w 1847r. w miejsce Kodeksu Karzącego ma tereny Królestwa. Stanowił on dla władz cesarskich szczególnie wygodny środek represji przeciw ruchom narodowym.

Za czasów Aleksandra II do najważniejszych postępowych zmian należało zniesienie w 1863r. kar cielesnych (chłosty i piętnowania),ale chłostę stosowano nadal w sądach gminnych wobec służby i włóczęgów oraz jako karę dyscyplinarną wobec więźniów skazanych na katorgę.W związku z reformą sądownictwa w Cesarstwie wprowadzona została w 1864r. ustawa „o karach wymierzonych przez sędziów pokoju”, obejmująca przepisy o wykroczeniach przeciw porządkowi publicznemu, obyczajności, własności i in. Odrębne uregulowanie karalności wykroczeń spowodowało potrzebę rewizji KKGP z 1845r., która dokonana została w 1866r. Tekst KKGP z 1866r wprowadzony został w 1876r. do królestwa. Wprawdzie obowiązywać miał tu z pewnymi zmianami, jednak w rzeczywistości postępowanie władz cesarskich oznaczać miało likwidację wszelkich odrębności prawnych Królestwa w tej dziedzinie.W 1885r. została przeprowadzona kolejna nowelizacja KKGP mająca również głównie charakter redakcyjny. Obok kodeksu powstawały liczne ustawy szczegółowe, jak ukaz o buntach i tajnych związkach z 1874r., o środkach wybuchowych z 1882r., czy ukaz o środkach ochrony spokoju państwowego i publicznego z 1881r., regulujący system represji karnych w warunkach stanu wyjątkowego.Pod koniec XIX w. Zostały podjęte w Rosji prace nad opracowaniem nowego kodeksu karnego. W 1881r .powołana została do życia komisja, w której udział wzięli wybitni znawcy prawa karnego z profesorami N.G. Tagancewem i I.J. Fojnickim na czele. Owocem prac było opracowanie w 1903r. projektu kodeksu karnego rosyjskiego. Kodeks z 1903r. zwany kodeksem Tagancewa, był dziełem zwięzłym, liczącym 687art. Wśród nich ściśle wyodrębnione były normy o charakterze ogólnym (72 art.), oparte na konstrukcjach karnoprawnych czerpanych głównie z założeń szkoły klasycznej. Za wzorem kodeksów karnych zachodnioeuropejskich kodeks Tagancewa wprowadził trójpodział przestępstw na zbrodnie(zagrożone karą śmierci, katorgą, zesłaniem), występki(zagrożone więzieniem do 6 lat lub twierdzą) oraz wykroczenia karne aresztem lub grzywną. Kodeks z 1903r. określając w art.1 Przestępstwo jako:„czyn zagrożony przez ustawę w czasie jego popełnienia pod groźbą kary”, nawiązywał do rozwiązań szkoły klasycznej. W nowoczesny tez sposób ujęte zostały w kodeksie zasady odpowiedzialności karnej. Natomiast w części szczególnej przejawiała się tendencja do kazuistyki, co przejawiało się w rozbudowaniu poszczególnych stanów faktycznych.

Kodeks karny z 1903r. otrzymał wprawdzie sankcję cesarską ,ale nie został nigdy w Rosji wprowadzony w życie w całości. W związku z narastaniem fali rewolucyjnej uzyskała moc obowiązującą część jego artykułów odnosząca się do przestępstw politycznych i religijnych. Odtąd więc obowiązywały w Rosji równolegle: KKGP z 1885r wraz z ustawą o karach wymierzanych przez sędziów pokoju oraz nieliczne przepisy kodeksu 1903r., do których stosować miano jednak i przepisy części ogólnej tej kodyfikacji.

W 1915r. władze okupacyjne niemieckie mylnie przypuszczając, że na zajętych przez nie terenach byłego Królestwa obowiązuje w całości kodeks karny z 1903r, potwierdziły jego moc obowiązującą na terenie Generalnego Gubernatorstwa warszawskiego. Ten stan rzeczy utrzymany został przez Tymczasową Radę Stanu, która w przepisach przechodnich z 1917r przewidywała tymczasowe stosowanie całego kodeksu karnego z 1903r- z pewnymi zmianami w Królestwie Polskim. Moc obowiązująca kodeksu z 1903r. utrzymana została także po odzyskaniu niepodległości przez Polskę na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego.

176.Kodyfikacja prawa karnego II Rzeczypospolitej.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918r. została utrzymana moc obowiązująca kodeksów karnych państw zaborczych. Na terenach byłego zaboru austriackiego obowiązywał kodeks karny austriacki z 1852r. W byłym zaborze pruskim obowiązywał kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871r. Na terenach byłego zaboru rosyjskiego i na kresach wschodnich obowiązywał kodeks karny rosyjski z 1903r, zmieniony przez przepisy przechodnie z 1917r. i późniejsze ustawy szczegółowe. Wreszcie na terenie Spisza i Orawy obowiązywało przejściowo (do 1922r, po którym rozciągnięto na te tereny ustawodawstwo karne austriackie) prawo węgierskie, tj. ustawa karna z 1878r. i prawo o wykroczeniach z 1879r. W 1919r. powołano do życia Komisję Kodyfikacyjną. W tym samym roku ukonstytuował się Wydział karny Komisji, a w na początku 1920r. zostały podjęte prace merytoryczne, którym przewodzili profesorowie: Juliusz Makarewicz i Wacław Makowski. Sekretarzem generalnym był Emil Sstanisław Rappaport. Członkami Sekcji karnej Komisji Kodyfikacyjnej byli przedstawiciele nauki i praktyki z różnych środowisk prawniczych kraju. Materiał prac nad projektami poszczególnych części przyszłego kodeksu były udostępnione sądom i instytucjom prawniczym w celu uzyskania ich opinii. Ostateczna wersja projektu kodeksu karnego zawierająca przepisy o zbrodniach i występkach została przyjęta z małymi poprawkami przez Radę Ministrów. Kodeks karny wydany został w drodze rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 11VII 1932r. Jednocześnie ogłoszone zostało odrębne prawo o wykroczeniach, oba akty prawne z mocą obowiązującą od 1.IX.1932r.

Kodeks karny z 1932r. pod względem techniki ustawodawczej był dziełem nowoczesnym, napisana jasnym, a zarazem precyzyjnym prawniczym językiem. Całość kodeksu składała się z 295 art., zgrupowanych w 42 rozdziałach. Na część ogólną(92art) składały się następujące rozdziały: zakres mocy obowiązującej ustawy karnej: zasady odpowiedzialności, usiłowanie, podżeganie i pomocnictwo, zbieg przestępstw i przepisów ustawy, kary zasadnicze, kary dodatkowe, wymiar kary, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie, postępowanie z nieletnimi, środki zabezpieczające, przedawnienie , zatarcie skazania, wyjaśnienie wyrażeń ustawowych, stosunek do ustaw szczególnych. W części szczególnej kodeks przyjmował dwuczłonowy podział przestępstw na zbrodnie(zagrożone karą więzienia od lat 5 lub karą śmierci) i występki(zagrożone karą więzienia do lat 5, karą aresztu powyżej 3 miesięcy lub karą grzywny powyżej 3000 zł.). Drobniejsze przestępstwa uregulowane były odrębnie w prawie o wykroczeniach.

Kodeks karny z 1932r., przejmując podstawowe zasady nowoczesnego prawodawstwa karnego: zasadę nullum crimen sine lege poenali anteriori oraz zasadę formalnej równości wobec prawa karnego, miał w zamiarze twórców odchodzić od założeń szkoły klasycznej w kierunku uwzględniania realiów życia społecznego. W literaturze wyróżnia się następujące zasady ogólne Kodeksu karnego z 1932r.: a) zasadę subiektywizm, b)zasadę humanitaryzmu i c) zasadę środków zabezpieczających..

a)Subiektywizm w kodeksie przejawiał się tym, że odpowiedzialność karna została w nim ukształtowana wyłącznie od strony subiektywnego stosunku sprawcy do czynu i ściśle uzależniona od jego poczytalności i swobody kierowania wolą. Przyjęta przez kodeks konstrukcja winy dopuszczała odpowiedzialność tylko za skutki zamierzone i przewidywane. Uzależnienie odpowiedzialności od stanu świadomości sprawcy przejawiało się m.in. w zakresie odpowiedzialności nieletnich. Nieletni do 13 roku życia byli uznani przez kodeks za nieodpowiedzialnych w ogóle. Odpowiedzialność nieletnich między 13 a 17 rokiem życia była odpowiedzialnością warunkową.

Indywidualizm kodeksu wyrażał się w odrzuceniu wszelkich pozostałości odpowiedzialności kolektywnej czy też akcesoryjnej. Pod tym względem szczególni nowoczesna była konstrukcja odpowiedzialności podżegacza i pomocnika, którzy odpowiadać mieli tylko w granicach swego zamiaru, niezależnie od sprawcy. Indywidualizacja kary przejawiała się w nakazaniu przez kodeks uwzględniania przez sąd okoliczności mających wpływ na wymiar kary, jak pobudki, sposób działania sprawcy, stosunek do pokrzywdzonego, stopień rozwoju umysłowego, charakter, dotychczasowe życie, zachowanie się po popełnieniu przestępstwa.

b) Zasada humanitaryzmu wywodziła się jeszcze z tradycji ideologii szkoły humanitarnej XVIII w. I wyrażała się w przyjęciu przez kodeks rozwiązań mających na względzie uczynienie represji karnej jak najbardziej „ludzką”, stosowanie jej tylko w granicach i środkami niezbędnymi dla uzyskania przewidzianych celów kar. W ten sposób kara śmierci została uznana za środek wyjątkowy i przewidziana tylko w pięciu przypadkach. W stosunku do tych nieletnich między 13 a 17 rokiem życia, którzy podlegać mieli odpowiedzialności, dopuszczalne było stosowanie tylko środków poprawczych(umieszczenie w zakładzie poprawczym) z możliwością ich zmiany na środki wychowawcze. Wyrazem zasady humanitaryzmu było przyjęcie przez kodeks takich instytucji, jak możność nadzwyczajnego złagodzenia kary, warunkowe zawieszenie wykonania kary, warunkowe zwolnienie po odbyciu części kary, rehabilitacja ustawowa i sędziowska, zatarcie skazania.

c) Idea środków zabezpieczających w ich nowoczesnym kształcie, jako sposobu ochrony społeczeństwa przed przestępcami narodziła się na przełomie XIX i XX w. W łonie szkoły socjologicznej prawa karnego, a polegała na możności izolowania pewnych kategorii przestępców w specjalnych zakładach już po odbyciu przez nich kary. Kodeks przewidywał stosowanie środków zabezpieczających w stosunku do czterech kategorii sprawców: osób nieodpowiedzialnych z powodu choroby psychicznej, alkoholików i narkomanów, przestępców wykazujących „wstręt do pracy”, przestępców niepoprawnych(recydywistów i przestępców zawodowych). W stosunku do pierwszej kategorii osób sąd orzekał środki o charakterze leczniczym(zamknięcie w specjalnych zakładach) zamiast kary. Osoby drugiej kategorii kierowane były przymusowo również do zakładów leczniczych, ale po odbyciu kary. Również przestępcy wykazujący wstręt do pracy i niepoprawni zamykani byli po odbyciu kary do zakładów zabezpieczających na okres 2-5 lat z możliwością przedłużenia.

177. Źródła prawa karnego w Anglii.

Specyficzną cechą systemu prawa angielskiego było to, że nie doszło tam - również w dziedzinie prawa karnego- do skodyfikowania prawa. Wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych opierał się tam nadal na prawie precedensowym(common law), wspomaganym jednak i uzupełnianym w coraz szerszej mierze przez ustawy (statute law). U schyłku XVIII w. Jeremiasz Bentham, m.in. pod wpływem Cezarego Beccarii ogłosił program przebudowy systemu prawa karnego z punktu widzenia użyteczności jednostkowej i społecznej. Był on twórcą nowoczesnej teorii kodyfikacji. Idee Benthama znalazły również oddźwięk w społeczeństwie angielskim i stały się pobudką do podjęcia w latach trzydziestych XIX w. Prac na skodyfikowaniem prawa karnego, których efektem było tylko zebranie obszernych materiałów wstępnych. Program kodyfikacji odżył jeszcze raz w latach siedemdziesiątych z inicjatywy angielskiego prawnika F.J Stephena, autora wielu ustawodawczych rozwiązań w Indiach. Jego projekt przedłożony parlamentowi w 1878r. nie został jednak uchwalony z powodu zmiany gabinetu. Posłużył jednak za wzór w pracach kodyfikacyjnych w dominiach korony brytyjskiej. Nie doszło więc ostatecznie do skodyfikowania prawa karnego, jednak równocześnie zaczął występować silny prąd zmierzający do modernizacji niektórych instytucji i urządzeń prawa karnego drogą ustawodawstwa szczegółowego. Ustawodawstwo to dotyczyło przede wszystkim zmian samego systemu karania. W mniejszym zakresie dokonywane były zmiany w samym katalogu przestępstw, przy czym zachowano tu na ogół znamienna dla angielskiego sposobu ujmowania zjawisk prawnych od strony konkretnych rozwiązań w celach praktycznych skłonność do kazuistyki. W początkach XIX w. Wydano kilka ustaw mających na celu złagodzenie najbardziej drastycznych środków represji w angielskim systemie karania, jak zniesienie śmierci za kradzież kieszonkową w 1808 r., zniesienie kwalifikowanych kar śmierci za zdradę główną w 1814r., zniesienie kary chłosty w stosunku do kobiet w 1820r., zniesienie kary śmierci za kradzież na statku w 1823r. W latach 1826-1832 wydano szereg statutów, zwanych od nazwiska ich inicjatora „ustawami Roberta Peela”, które uchylały wiele przestarzałych ustaw, a jednocześnie usystematyzowały przestępstwa przeciwko sobie(Offences against the Person Act 1828), przestępstwo fałszowania monet(Coimage Act 1832) i inne. W tym czasie zmniejszała się w dalszym ciągu liczba stanów faktycznych zagrożonych karą śmierci. Dążenie do uporządkowania ustawodawstwa karnego i do nadania prawu karnemu większej ścisłości doprowadziło do wydawania tzw. aktów konsolidacyjnych. Najważniejszymi z nich były ustawy konsolidacyjne z 1861r., regulujące w bardziej ogólny sposób przestępstwa kradzieży, uszkodzenia cudzego mienia, fałszerstwa, fałszowania monet oraz przestępstwa przeciw osobie.

Do najważniejszych zmian ustawowych angielskiego systemu karania od drugiej połowy XIX w. Zaliczyć należy zniesienie kary deportacji do kolonii, a wprowadzenie na to miejsce kary przymusowych robót karnych (Penal Servitude Act 1853), zapoczątkowujące rozwój systemu tzw. progresywnego odbywania kary, oraz ustawy dotyczące warunkowego zwolnienia od kary, występującego w systemie angielskim w postaci tzw. probacji (Probation of First offenders Act 1887, zreformowana w 1907r.). Z ustaw odnoszących się do poszczególnych rodzajów przestępstw wymienić należy u stawy o alkoholikach (Inebriates Acts 1879,1888,1898). Ustawę o włóczęgostwie (Vagreancy Act 1898), o ochronie dzieci (Infant Life Protection Act 1897, Childrens Act 1908), o zwalczaniu handlu kobietami, kuplerstwa i sutenerstwa (Criminal Law Amendement 1912), o krzywoprzysięstwie (Perjury Act 1911), o fałszerstwie (Forgery Act 1913) i kradzieży (Larceny Act 1916), wprowadzającej surowe kary za wszelkie zamachy na własność prywatną.

Ogólna charakterystyka prawa karnego XIX i XX w.

178.Zasady obowiązywania ustawy karnej. Podjęty w dobie Oświecenia program kodyfikacji prawa karnego zawierał postulat wyłącznego obowiązywania kodeksu w dziedzinie prawa karnego tj. zupełności formalnej oraz zupełności kodeksu pod względem treści, czyli materialnej jako gwarancji legalizmu wyrażonego w formalnej definicji przestępstwa- zgodni z bethamowską formułą :"co nie jest w kodeksie nie może być poza prawem". Obok kodeksów karnych narastały coraz liczniejsze ustawy dodatkowe, które z kodeksem karnym ujmowane były określeniem "ustawy karnej". Dalszym założeniem prawa karnego tej epoki była powszechność obowiązywania ustawy karnej, objecie nią wszystkich, którzy się czynu przestępnego dopuścili i stosowanie jej na jednakowych zasadach. Było to usankcjonowanie hasła formalnej równości wobec prawa karnego, stanowiącej drugi czynnik charakteryzujący zwycięstwo "obywatelskiego" porządku prawnego nad feudalnym. Zasada równości wobec prawa karnego oznaczała, że formalnie rzecz biorąc do odpowiedzialności karnej byli pociągani wszyscy obywatele jednakowo( z wyjątkiem osób zwolnionych na podstawie immunitetów parlamentarnych, dyplomatycznych, sądowych i innych).

Konsekwencją przyjęcia zasady legalizmu było uznanie, że przestępstwem jest czyn zagrożony karą przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Stąd na ogół kodeksy karne wprowadziły zasadę, że ustawa karna nie działa wstecz(lex retro non agit), tj. nie odnosi się do czynów popełnionych przed wejściem w życie. W późniejszych czasach przeważał pogląd, że reakcja karna powinna być wyrazem panującej w danym czasie oceny społecznej czynu i aktualnych intencji ustawodawcy, a stąd należy zastosować nową ustawę do wszelkich czynów nawet popełnionych przed wejściem jej w życie, o ile były zakazane pod groźbą kary w chwili popełnienia. Na takim stanowisku stanęły kodeksy karne: rosyjski z 1903r i austriacki z 1852r.Kodeks karny z 1932r , stojąc generalnie na stanowisku stosowania wobec przestępstw ustawy karnej obowiązującej w czasie jego popełnienia, wprowadzał jednak dwa odstępstwa od zasady lexretro non agit, a mianowicie stosowanie ustawy nowej do czynów popełnionych przed jej wejściem w życie, gdy jest ona względniejsza dla sprawcy czynu lub w ogóle nie uznaje już danego czynu za przestępstwo.

179.Pojęcie przestępstwa. Klasyfikacja przestępstw. Wyrazem przezwyciężenia feudalnego bezprawia i arbitralności sądów w dziedzinie karania przestępstw było, oparcie systemu prawa karnego na zasadzie legalizmu, który oznaczał, że warunkiem uznania danego czynu za przestępny jest jego wyraźne określenie i zagrożenie sankcją karną w ustawie, co było ujęte paremią "nie ma przestępstwa bez ustawy karnej. Zasada legalizmu znalazła więc wyraz w tzw. formalnej definicji przestępstwa, która dominowała w ustawodastwie i doktrynie prawa karnego XIXw.Określenie przestępstwa, jako czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę, nazywane jest dlatego definicją formalną, że dokonywane było za pomocą czysto formalnych wyznaczników. W epoce Oświecenia, w dobie kształtowania się zrębów państwa prawnego i zasad panowania prawa, spotkać można było przejawy określenia przestępstwa za pomocą pewnych kryteriów materialnych, a więc przez wymienianie rodzaju zamachów, które powinny być uznane za przestępstwo i wywoływać reakcję karną państwa, a tym samym dóbr, które mają podlegać ochronie karnej np. własność prywatna .Elementy materialnej definicji przestępstwa występowały m.in. w Theresianie i Landrechcie pruskim.

U schyłku XIX w., wraz z załamywaniem się liberalno- indywidualistycznych założeń ustrojowych i prawnych, w doktrynie prawa karnego zaznaczy się odwrót od formalnej konstrukcji przestępstwa w kierunku pojęć tzw. bezprawia materialnego, a nawet rezygnacja z badań samego przestępstwa. Przedmiotem zainteresowania i punktem wyjścia przy określeniu przestępstwa stawał się obecnie nie sam czyn, ale osoba sprawcy.

Na podstawie formalnej definicji przestępstwa w nauce o przestępstwie opracowane zostały szczegółowo poszczególne składniki tej definicji, czyli czynniki składające się na pojecie przestępstwa. Wyróżniono w szczególności dwa elementy decydujące o przestępczości danego zachowania ludzkiego: element obiektywny, jakim był fakt, że dany czyn był zabroniony przez ustawę karną, a więc jego bezprawność oraz element subiektywny określający wewnętrzny stosunek sprawcy czynu, czyli zawinienie. Nauka o przestępstwie zajmowała się także m.in. klasyfikacją przestępstw dokonywaną według rozmaitych kryteriów systematyzacyjnych, z których dwa najbardziej istotne dla klasyfikacji przestępstw w systemie nowożytnego prawa karnego tj. według trybu ścigania i według sankcji karnej. W prawie karnym czasów nowożytnych ostatecznie utrwaliło się pojęcie publicznoprawnego charakteru przestępstw. Każde przestępstwo, jako czyn naruszający ustawę karną wydaną przez państwo, było wyrazem nieposłuszeństwa wobec ustalonego przez państwo porządku prawnego i wywoływało odpowiedź ze strony państwa w postaci kary. Obok podstawowej grupy przestępstw dochodzonych przez państwo z urzędu, w trybie publicznoskargowym, istniały przestępstwa dochodzone w innym trybie. Chodziło tu o przypadki, w których wdrożenie postępowania zależało o inicjatywy osoby prywatnej, jak np. przy obrazie czci, drobnych kradzieżach domowych. Wyróżniano tu następujące grupy przestępstw: przestępstwa dochodzone w drodze skargi osoby zainteresowanej, a więc z oskarżenia prywatnego, przestępstwa ścigane z upoważnienia pokrzywdzonego, przestępstwa ścigane na wniosek osoby pokrzywdzonej. Przy dochodzeniu przestępstw pierwszej grupy samej osoby zainteresowanej jako oskarżycielowi prywatnemu pozostawiona była decyzja co do wniesienia, popierania przed sądem czy wycofania skargi. Dochodzenie przestępstw drugiej i trzeciej grupy oznaczało drogę pośrednią między trybem prywatnoskargowym a publicznoskargowym. Mianowicie pokrzywdzony miał tu tylko prawo inicjatywy co do wszczęcie postępowania, ale z chwilą złożenia przez osobę zainteresowaną wniosku o wdrożenie postępowania lub upoważnienia do ścigania sprawę przejmowało całkowicie państwo. Wszystkie kodeksy karne wyróżniały owe 3 grypy przestępstw dochodzonych z inicjatywy jednostki. Podstawowym podziałem przestępstw stosowanym w kodeksach karnych był podział według rodzaju i wysokości sankcji karnej, czyli według stopnia natężenia reakcji społecznej, która określała stopień ciężkości, wagę danego przestępstwa. Panującym systemem był tu wprowadzony przez francuski Code penal z 1810r. trójpodział przestępstw na zbrodnie, występki i wykroczenia stosownie do rodzaju i wysokości kar. Zbrodnie były karane karami dręczącymi i hańbiącymi, występki karami poprawczymi, a wykroczenia karami policyjnymi. Zbrodnie podlegały sądom przysięgłych, występki trybunałom policji poprawczej, wykroczenia sądom policyjnym bądź pokoju.

180.Subiektywne przesłanki odpowiedzialności karnej. Wina Jedną z podstawowych zasad, na których prawo karne kontynentu europejskiego w czasach nowożytnych opierało odpowiedzialność karną, była zasada subiektywizmu, czyli uzależnienie odpowiedzialności od subiektywnego stosunku sprawcy do czynu, od indywidualnej winy, co znalazło wyraz w paremii" nie ma zbrodni bez winy". W doktrynie prawa karnego pojęcie "winy" stało się jednym z fundamentalnych problemów teoretycznych. Podstawowym rozróżnieniem rodzajów winy był podział na winę umyślną i nieumyślną. Wina umyślna wyrażała się w rożnych formach złego zamiaru, łączącego zarówno cechy świadomości, jak i woli. Przestępstwo z winy umyślnej zachodziło wtedy, gdy sprawca działał w zamiarze popełnienia czynu przestępnego, przy czym zamiar ten wyrażać się mógł w postaci bezpośredniej chęci popełnienia czynu zabronionego lub w postaci przewidywania możliwości jego popełnienia i godzenie się na to.

Stosownie do tego opracowano teoretycznie- zwłaszcza w nauce niemieckiej-odróżnienia tzw. zamiaru bezpośredniego od zamiaru wynikowego, czyli ewentualnego, występującego wtedy, gdy świadomość sprawcy i jego wola nie jest wprawdzie nastawiona bezpośrednio na popełnienie przestępstwa, ale gdy przewiduje on możliwość i godzi się z ewentualnością jego popełnienia. Podstawą pojęcia zamiaru pośredniego byłą zasada głosząca, że sprawcy działającemu w złym zamiarze przypisuje się wszystkie, nawet nie zamierzone następstwa czynu. W odróżnieniu od zamiaru ewentualnego, przy którym wola sprawcy bezpośrednio nie była skierowana na osiągnięcie skutku przestępnego, przy zamiarze pośrednim wola sprawcy była skierowana na osiągnięcie skutku mniej przestępnego. Konstrukcja zamiaru pośredniego z wyjątkiem kodeksu austriackiego została zarzucona .Doktrynie znane były ponadto różnie formy winy umyślnej, np. dolus praemeditatus, czyli zamiar przestępny podjęty po namyśle co do celu i sposobu jego urzeczywistnienia, dolus repentitus, czyli zamiar podjęty pod wpływem nagłego impulsu, dolus generalis, zły zamiar skierowany do osiągnięcia skutku przestępnego ogólnie tylko przez sprawcę określonego, dolus alternativus, zamiar zamienny, skierowany przez sprawcę zamiennie na różne rodzaje skutku przestępnego .Wina nieumyślna występowała bądź wtedy, gdy sprawca działał bez złego zamiaru, ale mając świadomość, że jego działanie wywoła skutek przestępny bezpodstawnie przypuszczał, że go uniknie, bądź wogóle nie miał świadomości przestępności skutków swego działania, choć mógł i powinien był ją posiadać. Stosownie do tego ów brak staranności i ostrożności, jeśli idzie o stosunek psychiczny sprawcy do czynu ujmowany był w dwóch formach winy nieumyślnej: lekkomyślności, zwanej także winą nieumyślną świadomą, gdyż sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, ale lekkomyślnie przypuszcza, że go uniknie, oraz niedbalstwa, zwanego także winą nieumyślną nieświadomą, gdyż sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć mógł i powinien był to przewidzieć. Podstawowym warunkiem możności przypisania komuś winy była jego poczytalność, czyli zdolność rozpoznawania własnych motywów postępowania i zdolność należytego nimi kierowania. Tak więc najważniejszym czynnikiem wyłączającym winę sprawcy była jego poczytalność. W doktrynie wyróżniono dwie niepoczytalności, a mianowicie takie, które wypływały z niedojrzałości wieku i te, które pochodziły z nienormalności stanu psychicznego. W nauce i prawodawstwie przyjęły się trzy sposoby określenia przyczyn niepoczytalności z powodu stanu psychicznego: metodą biologiczno-psychiatryczną, operującą racjami medycznymi i wymieniającą różne typy schorzeń, jak obłąkanie, demencja, niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna, metodą psychologiczną, mówiącą tylko o następstwach psychologicznych nienormalności, czyli wskazującą na wadliwość intelektu i woli bądź wreszcie metodą mieszaną, psychiatryczno -psychologiczną. Tę ostatnią, jako najodpowiedniejszą przyjął kodeks karny z 1932r.Ponieważ poczytalność człowieka była uzależniona od jego dojrzałości psychicznej, którą nabywał wraz z wiekiem po osiągnięciu pewnego poziomu rozwoju fizycznego i intelektualnego, okolicznością wyłączającą winę była nieletniość. Przede wszystkim należało rozstrzygnąć kwestie, od jakiego wieku przyjąć należy istnienie odpowiedzialności karnej nieletnich. W kodeksach XIX w. przyjęte tu były różne rozwiązania, które doktryna prawa karnego grupuje w trzech systemach: a) system trzech okresów, b) systemie pośrednim trzech okresów oraz c) systemie dwóch okresów.

System trzech okresów, wywodzący się jeszcze z prawa rzymskiego i kanonicznego, polegał na wyróżnieniu w życiu psychofizycznym człowieka trzech przedziałów czasowych: okresu dzieciństwa, w którym człowiek był bezwarunkowo nieodpowiedzialny, okresu niedojrzałości, w którym nieletni sprawca był odpowiedzialny warunkowo, a więc tylko o tyle, o ile działał on z rozeznaniem, okresu dojrzałości, w którym sprawca ponosił odpowiedzialność bezwarunkową. W kodeksie niemieckim z 1871r. okres odpowiedzialności warunkowej przypadał między 12 a 18 rokiem życia, w kodeksie rosyjskim między 13 a nieukończonym 17.W kodeksie karnym z 1932r.- między 13 a 17 rokiem życia. System pośredni trzech okresów występował w kodeksie austriackim, a polegał na tym, że w fazie środkowej(między 10 a 14 rokiem życia) sprawca wprawdzie podlegał odpowiedzialności bezwarunkowej, ale częściowej(zmniejszonej).System dwóch okresów był wprowadzony przez francuski Code penal w 1810r.Kodeks ten nie znał w ogóle okresu bezwarunkowej odpowiedzialności i przyjmował, że od samego urodzenia do 16 roku życia nieletni odpowiada warunkowo, o ile działał z należytym rozeznaniem. Ostatecznie zasady odpowiedzialności nieletnich we Francji zostały w 1912r zreformowane. Nieodpowiedzialność bezwarunkowa była do 13 roku życia, odpowiedzialność warunkowa od 13 do 18 roku życia.

181.Nauka o karze. Teorie kary. Czasy Oświecenia przyniósł narodziny systematycznej nauki o naturze i znaczeniu kary w postaci całościowo ujętych teorii kary.Za twórcę teorii kary uznawany jest Hugo Grocjusz, który oparł uzasadnienie kary na dwóch podstawach: zasłużenia, słuszności, użyteczności. Kara oparta na tej pierwszej podstawie czerpała swe uzasadnienie tylko z faktu popełnienia przestępstwa i stopnia winy sprawcy, miała więc charakter absolutny, bezwzględny, była celem samym w sobie. Natomiast oparcie kary na podstawie użyteczności tworzyło z niej narzędzie uzyskania jakichś korzyści. Sam fakt popełnienia przestępstwa nie wystarczał dla jej uzasadnienia .Kara użyteczna miała więc charakter względny, uzależniony od celów, którym służyła. Koncepcja Grocjusza o dwoistym charakterze kary stała się punktem wyjścia dla dwóch kierunków filozofii prawa karnego i teorii kary. Myśliciele , którzy przyjęli za podstawę filozoficzną kary jej słuszność, byli twórcami teorii karnych bezwględnych, natomiast ci, którzy hołdowali idei użyteczności kary, zawarli swe poglądy w teoriach karnych względnych. Istniał także kierunek w teoriach prawa karnego, uznający obydwie teorie, teoria mieszana. Wśród teorii bezwzględnych, zwanych także odwetowymi, gdyż opierały się one na idei konieczności odcierpienia przez sprawcę przestępstwa w odwecie za zło, jakie wyrządził, na czoło wysuwa się teoria odwetu moralnego Kanta. Drugą z ważnych teorii bezwzględnych była teoria odwetu dialektycznego Hegla, wyprowadzająca związek między przestępstwem a karą z prawideł logiki. Według niego, ponieważ przestępstwo jest negacją prawa, logika domaga się od państwa, by przeciwstawiło mu karę, jako negację popełnionego bezprawia. Teorie względne, zwane też utylitarnymi, wychodziły z ogólnego założenia, że kara ma spełniać określone cele praktyczne, przynosić korzyść przez zapobieganie popełnianiu nowych przestępstw. Teorie te opierały się na różnych pojęciach celu mającego karę usprawiedliwić. Mógł by to interes państwa, interes winowajcy. Wcześniejsze teorie opierały koncepcje kary na interesie państwa. Do takich należała teoria odstraszenia, uznająca karę za usprawiedliwioną tylko o tyle, o ile potrafi odstraszyć człowieka od popełnienia przestępstwa .Jej głosicielami byli: Kajetan Filangieri i Anzelm Feuerbach. Do tej grupy należała również teoria zapobieżenia ogólnego i szczególnego sformułowania przez Jeremiasza Benthama. Późniejsze teorie opierały się także na interesie przestępcy. Do takich należała teoria poprawy, uznająca za sprawiedliwą karę, która zdolna jest doprowadzić do odrodzenia moralnego przestępcy i wyrobienia w nim potrzeby poszanowania porządku prawnego. Teorie mieszane widziały w karze połączenie odwetu ze względami utylitarnymi(Edmund Krzymuski).

182.System kar. W ustawodawstwie karnym XIX w., jak i w doktrynie prawa karnego występowały różne podziały środków karnych. Na przykład podział kar według stopnia surowości dostosowany był najczęściej do przyjętego w danym systemie prawnokarnym podziału przestępstw, jak w Code Penal z 1810r. Stosownie do trójpodziału przestępstw wprowadzono trzy odrębne kategorie kar: kary dręczące i hańbiące, kary poprawcze i kary policyjne. W kodeksie Karzącym z 1818 r. z jego podziałem kar na główne, poprawcze i policyjne. W nowszych systemach prawnokarnych występował podział kar według stopnia samodzielności na kary zasadnicze i kary dodatkowe. Kary zasadnicze stanowiły właściwą treść represji karnej i wymierzane był samoistnie. Natomiast kary dodatkowe nie mogły być wymierzane samoistnie, ale tylko w połączeniu z karą zasadniczą. Wymierzanie wszelkich dodatkowych dolegliwości związanych z represją karną następowało niejako automatycznie z mocy ustawy w postaci tzw. skutków skazania. Równość prawa oznaczała także równość w zakresie karania. Ale w ustawodawstwie karnym XVIII-XIX w. spotkamy się z dopuszczalnością stosowania kar indywidualnych, różnicowanych ze względu na czynniki określające status osoby ukaranej. Najważniejszym z podziałów środków represji karnej był ich podział według charakteru dobra, które było karą dotknięte. Stosownie do tego kryterium przyjęto odróżniać kary śmierci, cielesne, pozbawienia wolności, majątkowe, utraty uprawnień i na czci.

Kara śmierci miała przeciwników już wśród XVIII-wiecznych humanitarystów. Tam gdzie kara śmierci była utrzymana, nadawano jej z reguły charakter alternatywnego środka karnego, a więc dawano sądowi możność zastosowania w jej miejsce innej kary. Ponadto nie stosowano jej z reguły wobec przestępców młodocianych(do 21 roku życia).W ciągu XIX w. zniknęły też pozostałości kwalifikowanych kar śmierci. Najczęściej wykonywano ją przez powieszenie lub rozstrzelanie. Kary cielesne były ogólnie uważane za przeżytek feudalnego systemu karania. Kary cielesne kaleczące zniknęły z kodeksów najszybciej, na początkach XIX w. Dłużej utrzymywały się w Rosji, do 1863 roku.

Kary pozbawienia wolności stały się w czasach nowożytnych i najnowszych podstawowym środkiem represji karnej. Powszechnie stosowanym była kara więzienia. W XVIII w. więzienie nabrało charakteru samoistnego środka karnego zmierzającego do ukrócenia tego dobra prawnego, jakim była wolność jednostki. Prototypem dzisiejszych zakładów karnych były angielskie i holenderskie domy pracy. Do wzorcowych należał dom poprawczy w Amsterdamie założony w 1596 roku. W początkach XVIII wieku we Włoszech, głównym celem była poprawa przestępcy poprzez jego "leczenie".Za pierwszy zakład karny nowego typu uważany był przytułek dla nieletnich San Michele założony w 1703 roku przez papieża Klemensa VI.Za twórcę nowożytnego programu urządzania więzień był angielski filantrop John Howard. Postulaty Howarda były niebawem wytyczną do tworzenia nowych systemów więziennych. Pierwszym z nich był tzw. system pensylwański, wprowadzony do więzienia w końcu XVIII wieku w pobliże Filadelfii. Zgodnie z ideą jego twórców, kwakrów, uznających za najskuteczniejszy środek uszlachetnienia moralnego więźniów ich odcięcie od wszelkich złych wpływów, system ten polegał na wprowadzeniu pełnego osamotnienia osiąganego przez budowę więzienia specjalnym sposobem, tzw. celkowym, zapewniającym pełną izolację skazańców. Wadą była kara odbywana w samotności. Model ten był wzorcem dla reform więziennictwa w Księstwie Warszawskim, zgłoszonym przez Juliana Ursyna Niemcewicza. Pewną modyfikacją był system zwany auburnskim lub systemem odosobnienia .Łagodził on izolacje więźniów przez to, że w ciągu dnia dopuszczał wspólną prace więźniów, System progresywny wprowadzony został w Anglii w II poł. XIX wieku. System ten zwany też był angielsko-irlandzkim. Polegał on na tym, że dzielono więźniów według wysokości kary, wieku, cech indywidualnych, po drugie- na stopniowym przechodzeniu więźniów od okresu pełnego odosobnienia poprzez okres pracy wspólnej do pobytu w więzieniu przejściowym o reżimie półwolnościowym. Pewne podobieństwo do niego wykazywał wprowadzony w szwajcarskim kantonie St.Gallen tzw. systemu klasyfikacyjnego, dzielącego więźniów na klasy i umożliwiający ich przechodzenie, w zależności od dobrego sprawowania, do klasy wyższej, zapewniając lepsze warunki odbywania kary. W państwach kolonialnych utrzymała się kara deportacji do kolonii. W Polsce po odzyskaniu niepodległości podjęto program uproszczenia i ujednolicenia systemu kar pozbawienia wolności, zrealizowany ostatecznie w kodeksie karnym z 1932 roku, który wprowadził tylko 2 ich rodzaje: więzienie(od 6 miesięcy do 15 lub dożywocie) lub areszt(od 1 tygodnia do 5 lat).

Kary majątkowe nie miały początkowo szerszego zastosowania .Kary na majątku uznawano za sprzeczne z zasadą równości wobec prawa ze względu na niewspółmierność dolegliwości takiej samej kary dla bogatych i biednych. Z czasem zaczęto je stosować, w wyniku z zawodzenia reedukacyjnej misji więzienia. Przemawiały za karami pieniężnymi dwa argumenty: ich elastyczność, możliwość doboru , po drugie użyteczność w postaci bezpośrednich korzyści finansowych dla państwa. Z reguły też dopuszczano możność zamiany kary grzywny na karę pozbawienia wolności. Kara utraty praw we wcześniejszym ustawodawstwie miała charakter kary zasadniczej. W swej skrajnej postaci przybierać mogła charakter śmierci cywilnej oznaczającej pozbawienie jednostki wszelkich praw stanu. W późniejszych czasach kara ta przybrała raczej charakter dodatkowego środka karnego i polegała na orzekaniu w stosunku do skazanego ze pewnego typu przestępstwa utraty praw publicznych, obywatelskich praw honorowych, niektórych praw cywilnych czy też prawa wykonywania zawodu. Utrata obywatelskich praw honorowych miała jednocześnie charakter kary na czci. Zaliczano do niej także kary, jak naganę sędziowską, obowiązek wystąpienia z prośbą o przebaczenie.

183.Środki zabezpieczające. Charakterystyczną cechą rozwoju prawa karnego w epoce Oświecenia było zbudowanie teorii środków zabezpieczających, czyli ochronnych. Uważano, że kara, jako środek sprawiedliwej odpłaty, nie jest wystarczającym sposobem zabezpieczenia społeczeństwa przed przestępcami. Nowy kierunek doktryny prawa karnego pod nazwą szkoły socjologicznej podjął ideę rozwijania polityki kryminalnej, zmierzającej do ochrony społeczeństwa przed elementami przestępczymi drogą innych, niż kara, środków zabezpieczenia społecznego. Prawo zajmować się powinno nie zajmować karaniem sprawcy w zależności od jego winy, ale sposobami zabezpieczenia społeczeństwa w zależności od stopnia zagrożenia. Zgodnie z postulatami zwolenników rozpowszechnionej wówczas tzw. teorii obrony społecznej i uchwałami Międzynarodowego Związku Kryminalistycznego, systemem środków zabezpieczających mieli być objęci sprawcy niepoczytalni i niepoprawni. Ponadto domagano się także objęcia tymi środkami osób, które ze względu na tryb życia czy nałogi, były uznawane za jednostki społecznie niebezpieczne i niepożądane. Stosownie do celów dzielono środki zabezpieczające na lecznicze, stosowane głownie wobec sprawców psychicznie chorych, w charakterze dodatkowym- wobec alkoholików i narkomanów, oraz środki poprawczo zabezpieczające, które polegały na zamknięciu w domach pracy przymusowej.

Główne kierunki doktryny prawa karnego

184.Szkoła klasyczna. W I poł .XIX weku ukształtował się w teorii prawa karnego kierunek określany mianem szkoły klasycznej. Wyrażał on podstawowe pryncypia prawoznawstwa karnego w dobie stabilizacji porewolucyjnego porządku polityczno- prawnego. Na charakter tego kierunku naukowego duży wpływ wywarły koncepcje idealistycznej filozofii niemieckiej(I.Kant, G.Hegel), a za założyciela szkoły uznawany jest twórca kodeksu karnego bawarskiego Anzelm Feuerbach. Dwa podstawowe założenia porządku prawnokarnego: równość wobec prawa karnego i hasło "nie ma przestępstwa bez ustawy. Pierwsze z tych założeń było ujmowane jako równość formalna. Drugie z tych założeń w tak zwanej formalnej definicji przestępstwa, według której przestępstwo jest tylko przekroczeniem abstrakcyjnej normy prawa. W myśl tej teorii podstawą odpowiedzialności była wina jednostki, obdarzonej niczym nie skrępowaną wolną wolą. Centralnym punktem zainteresowań szkoły klasycznej była teoria kary. Jej niektórzy przedstawiciele hołdowali teoriom tzw. bezwzględnym, według których kara miała być współmierna do przestępstwa, sprawiedliwym odwetem .Inni natomiast kładli nacisk na funkcje prewencyjne kary. Szkoła klasyczna była odbiciem liberalno- indywidualistycznych tendencji prawoznawstwa charakterystycznych dla wcześniejszych faz ustroju konstytucyjnego. Wyrażała ona podstawowe postulaty praworządności i ideały "państwa prawnego".

185.Szkoła antropologiczna. Szkoła socjologiczna. Od lat siedemdziesiątych XIX wieku z krytyka "klasyków" wystąpili uczeni nazywani czasem ogólnie "pozytywistami" .Spośród różnych szkół w nauce prawa karnego, zaliczanych do ogólnie pozytywistycznych, tylko kierunek zwany normatywnym kontynuował metodę szkoły klasycznej; traktował on ustawę jako samodzielny, realny twór, istniejący niezależnie od wszelkich czynników pozaprawnych i poddawał ją analizie przy zastosowaniu wykształconej przez pozytywizm prawniczy metody formalno- dogmatycznej. Natomiast zasadniczej krytyki szkoły klasycznej, podjęli się uczeni zaliczani do szkół: tzw. antropologicznej i socjologicznej. Szkoła antropologiczna powstała w latach siedemdziesiątych XIX wieku we Włoszech i związana była z działalnością włoskiego psychiatry Cesare Lombroso, autora rozpraw "Człowiek- zbrodnarz" .Jego zdaniem, niektórzy ludzie rodzą się obarczeni tym pierwotnym instynktem zbrodni: osobników tych wyróżniają pewne szczególne właściwości budowy ciała(mańkuctwo, deformacja czaszki).U innych współzałożycieli szkoły antropologicznej(Ferrierego czy Garofalo) złagodzeniu uległy najbardziej skrajne koncepcje Lambroso. Jednak w określonych systemach polityczno-społecznych, w państwach totalitarnych(III Rzesza), owe pseudonaukowe teorie był wskrzeszane w celu uzyskania "naukowej" argumentacji do prześladowań rasowych.

Z krytycznym odzewem na jednostronność zapatrywań szkoły antropologicznej na przestępczość wystąpił kierunek naukowy, szkoła socjologiczna, której założycielami u schyłku lat siedemdziesiątych XIX wieku byli: Franzvon Liszt, Adolf Prinz, Gerard A. van Hamel. Szkoła socjologiczna była pod pewnymi względami kierunkiem kompromisowym: z jednej strony odchodziła ona od formalizmu i ograniczoności sfery zainteresowań szkoły klasycznej, z drugiej strony zaś odrzucała skrajne biologiczny punkt widzenia szkoły antropologicznej z jej ideą "przestępcy urodzonego". Według reprezentantów szkoły socjologicznej przestępstwo jest przede wszystkim zjawiskiem społecznym. Zdaniem F Liszta przestępstwo jest zjawiskiem wynikającym ze społecznych warunków jego egzystencji. Stąd tez kara nie miała mieć charakteru sprawiedliwej odpłaty, ale miała spełniać funkcje ściśle ochronne lub celowe. Głównym celem represji karnej miała być ochrona społeczeństwa. Według znanego określenia przyjętego przez zwolenników kierunku socjologicznego "nie czyn przestępny, ale osoba przestępcy podlega ukaraniu ".Powołany w 1889 roku w Niemczech "Międzynarodowy Związek Kryminalistyczny" podjął zakrojone na szeroką skalę badania naukowe nad przestępczością i środkami zwalczania przestępstw, a jego współzałożyciel, F.V Liszt, uznawany jest za twórcę nowoczesnej polityki kryminalnej, jako odrębnej gałęzi wiedzy. Na przełomie XIX wieku i XX do kontrowersji między istniejącymi szkołami doktryny prawa karnego dołączył się nowy kierunek, zwany szkoła socjalistyczną, reprezentujący niemieckich socjalistów. Orientacje tego kierunku przedstawił w 1906 roku na zjeździe niemieckich socjaldemokratów w Mannheim H Haage. Zdaniem socjalistów przestępczość jako twór istniejący stosunków społeczno -gospodarczych musi być rozpatrywana wraz z całokształtem warunków ustroju kapitalistycznego. Ponieważ przestępczość jest produktem kapitalistycznej organizacji społeczeństwa i kapitalistycznej gospodarki. Główne źródła przestępczości to : rozbicie społeczeństwa na klasy, własność prywatna, wyzysk i nędza, alkoholizm, prostytucja, niepewność egzystencji.

---