ROZDZIAŁ I CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ, Niepełnosprawność, Niepełnosprawność intelektualna

Wstęp

Funkcjonujący w dzisiejszym świecie człowiek wchodzi w relacje z najbliższym otoczeniem, może to być rodzina, sąsiedzi czy znajomi z pracy, szkoły. Pracując w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Legnicy w zawodzie pracownika socjalnego często stykam się z różnorodnymi problemami, z jakimi nie są w stanie samodzielnie poradzić sobie ludzie. Zaobserwowałam, że szczególnie widoczne jest to zjawisko u osób, które mają problem alkoholowy. Stąd też wybór tematu, Formy pomocy osobom uzależnionym i ich rodzinom oferowane w mieście Legnica, nie jest przypadkiem.

Motywacją do podjęcia tematu z zakresu uzależnień były również moje wcześniejsze zainteresowania tą problematyką. Uważam, że mimo wzrostu świadomości społeczeństwa na temat szkodliwego wpływu alkoholizmu na życie własne jak i rodziny, problem ten się nie zmniejsza i dotyczy coraz młodszych ludzi. Samo zjawisko, niestety, jest bagatelizowane, a problem uzależnienia i jego mechanizmy kojarzą się statystycznemu Polakowi z ostatnimi fazami alkoholizmu. Dlatego, każda kolejna publikacja dotycząca problematyki uzależnień jest ważna. Moim zdaniem alkoholizm wpływa destrukcyjnie na życie osoby uzależnionej i na członków rodzin alkoholika. Ma także niekorzystny wpływ na całe otocznie osoby uzależnionej. W pracy zawodowej, w środowisku mojego działania, spostrzegam wiele drastycznych skutków alkoholizmu. Praca z rodzinami z problemem alkoholowym jest bardzo trudna, wymaga odpowiedniego przygotowania zawodowego, cierpliwości, zrozumienia i zaangażowania. Szczególna trudność wynika z faktu, że rodziny poprzez mechanizmy zaprzeczeń starają się ukryć rzeczywistą przyczynę trudnej sytuacji, zasłaniając się np. bezrobociem, złym stanem zdrowia. Planując pracę socjalną, poznając bliżej rodzinę docieram do pierwotnych przyczyn problemu - uzależnienia od alkoholu członka lub członków rodziny.

Celem mojej pracy jest odpowiedź na postawione przeze mnie pytanie badawcze, o znaczenie terapii pomocy i gdzie w moim mieście może skorzystać osoba uzależniona od alkoholu i jej rodzina. W pierwszym rozdziale pracy przedstawię problem alkoholowy i współuzależnienia w świetle literatury przedmiotu. W kolejnym rozdziale wyjaśnię pojęcie rodziny jako systemu oraz problematykę rodzin dysfunkcjonalnych.

Rozdział trzeci będzie dotyczył diagnozy problemów związanych z uzależnieniem na terenie miasta Legnicy. Spróbuję przyjrzeć się, jak przedstawiają się problemy związane z uzależnieniem w moim mieście, co pozwoli mi na dokonanie spostrzeżeń odnośnie potrzeby rozwiązywania tych problemów. Dzięki diagnozie środowiska, ocenie sytuacji będę mogła odnieść się do form pomocy, jej adekwatności w stosunku do potrzeb w tym zakresie. Czwarty rozdział będzie prezentacją form pomocy oferowanych osobom uzależnionym i ich rodzinom w mieście Legnicy, moich własnych doświadczeń zawodowych związanych ze współpracą z poszczególnymi instytucjami pomagającymi Spróbuję również ocenić działalność instytucji, placówek, grup samopomocowych, podzielę się swoimi refleksjami i uwagami. Pierwszy i drugi rozdział mojej pracy zawiera zagadnienia teoretyczne zaprezentowane przeze mnie w świetle poznanej literatury przedmiotu. Podjęta w kolejnych rozdziałach próba diagnozy problemów związanych z uzależnieniem w mieście Legnicy i prezentacja form pomocy osobom uzależnionym od alkoholu i ich rodzinom wymagała ode mnie przeglądu stron internetowych, artykułów w prasie odnoszących się do problematyki uzależnienia. Musiałam bowiem zebrać dane pozwalające na dokonanie oceny sytuacji. Konieczna była również analiza dokumentów, aby uzyskać odpowiedź na postawione pytanie badawcze.

Wstęp

ROZDZIAŁ I - CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ

1. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną

1.1. Rodzaje niepełnosprawności intelektualnej

1.2. Trudności i potrzeby osób niepełnosprawnych intelektualnie

1.3. Oczekiwania osób niepełnosprawnych

2. Możliwości wsparcia rozwoju osób niepełnosprawnych intelektualnie w ramach terapii zajęciowej

2.1. Integracja osób z niepełnosprawnością intelektualną

2.2. Formy wsparcia osób niepełnosprawnych intelektualnie

2.3. Terapia zajęciowa osób z niepełnosprawnością intelektualną

3. Znaczenie udziału w terapii zajęciowej niepełnosprawnych intelektualnie uczestników

3.1. Uczestnicy Warsztatów Terapii Zajęciowej

3.2. Rodzina a niepełnosprawni intelektualnie uczestnicy terapii

3.3. Autonomia osób niepełnosprawnych intelektualnie

WSTĘP

We wstępie ROZDZIAŁ I - CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ

1. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną

1.1. Rodzaje niepełnosprawności intelektualnej

1.2. Trudności i potrzeby osób niepełnosprawnych intelektualnie

1.3. Oczekiwania osób niepełnosprawnych

2. Możliwości wsparcia rozwoju osób niepełnosprawnych intelektualnie w ramach terapii zajęciowej

2.1. Integracja osób z niepełnosprawnością intelektualną

2.2. Formy wsparcia osób niepełnosprawnych intelektualnie

2.3. Terapia zajęciowa osób z niepełnosprawnością intelektualną

3. Znaczenie udziału w terapii zajęciowej niepełnosprawnych intelektualnie uczestników

3.1. Uczestnicy Warsztatów Terapii Zajęciowej

3.2. Rodzina a niepełnosprawni intelektualnie uczestnicy terapii

3.3. Autonomia osób niepełnosprawnych intelektualnie

ROZDZIAŁ I

CHARAKTERYSTYKA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ

Osiemnaście lat mija od przyjęcia przez Sejm Karty Praw Osób Niepełnosprawnych, która uznaje, że niepełnosprawne osoby mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia, a także nie mogą podlegać dyskryminacji.

Następujące zmiany w edukacji, gospodarce rynkowej, mass - mediach wpływały na funkcjonowanie całego społeczeństwa i w nim, osób niepełnosprawnych, jednakże w dalszym ciągu można zaobserwować istnienie stereotypów szczególnie dotyczących osób z niepełnosprawnością intelektualną.

Poruszanie tematyki, która pokazuje osoby niepełnosprawne intelektualnie przez pryzmat ich zgodnej z tożsamością inności zachowań, a także możliwości i zdolności, a nie tylko dysfunkcji oraz ograniczeń, pozwala dostrzec i zmienić sposób myślenia o osobach upośledzonych umysłowo. Warto również nie pomijać głosu samych zainteresowanych w dyskusjach o ich potrzebach i oczekiwaniach.

1. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną

Pojęcie niepełnosprawności, czy osoby z niepełnosprawnością, nie jest dla wszystkich jednoznaczne i niezależnie od licznych międzynarodowych opracowań, terminy te nie mają jednej uniwersalnej definicji.

Definicja pojęcia niepełnosprawności stale ewoluuje, aktualnie wskazuje się, że niepełnosprawność wynika z interakcji między osobami z dysfunkcjami a barierami, które wynikają z postaw ludzkich oraz środowiskowych, a te utrudniają ludziom niepełnosprawnym pełny udział w życiu społeczeństwa, na zasadzie równości z innymi osobami.

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) niepełnosprawność intelektualna oznacza istotne, znacznie poniżej przeciętnego obniżenie poziomu funkcjonowania intelektualnego oraz wyraźnie osłabione zdolności do przystosowania się do życia społecznego (tzw. zachowanie przystosowawcze), występujące u danej osoby przed 18 rokiem życia. Przy czym, naukowcy wskazują, że tylko wtedy można osobę uznać za niepełnosprawną intelektualnie, jeśli wszystkie trzy czynniki występują u niej jednocześnie. Oznacza to, że niepełnosprawną intelektualnie nie jest np. osoba źle przystosowana do pełnienia różnych ról w społeczeństwie, która posiada jednocześnie iloraz inteligencji w granicach normy lub powyżej. Także za osobę z niepełnosprawnością intelektualną nie zostanie uznana osoba z niższym ilorazem inteligencji, która dobrze jest zaadaptowana społecznie.

W Polsce powszechnie uznawana i stosowana jest definicja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego-( DSM - IV) wg której „zasadniczą cechą upośledzenia umysłowego jest znacząco niższy poziom ogólnego funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą: obniżenie funkcjonowania przystosowawczego związanego z co najmniej dwoma obszarami zdolności: komunikacja, troska o siebie, życie w domu, zdolność nawiązywania kontaktów interpersonalnych na płaszczyźnie społecznej, kierowanie sobą, zdolność uczenia się i pracy, czas wolny, zdrowie oraz bezpieczeństwo. Ujawnia się przed ukończeniem 18 roku życia”.

W literaturze przedmiotu spotyka się zalecenie Międzynarodowej Ligi na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym (ILSMH) aby nie traktować osoby niepełnosprawnej intelektualnie jako osoby chorej. Osoby upośledzone nie są chore, na ich funkcjonowanie i zachowanie wpływa trwały stan umysłu będący najczęściej efektem uszkodzenia bądź nieprawidłowej budowy ośrodkowego układu nerwowego, którego nie można usnąć farmakologicznie, ani innymi metodami. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają zaburzoną sferę orientacyjno - poznawczą, czyli myślenie, rozumienie, uczenie się i tworzenie pojęć.

Niepełnosprawność intelektualna ujawnia się w niemowlęctwie, wczesnym dzieciństwie lub latach szkolnych. Przy zastosowaniu odpowiedniej rehabilitacji możliwe jest nauczenie osób niepełnosprawnych intelektualnie powszechnych umiejętności dzięki czemu stają się samodzielne. Osiągnięcie założonego w procesie rehabilitacji celu, staje się możliwe dzięki kompleksowemu, powszechnemu, wczesnemu oraz ciągłemu wsparciu. Samodzielność osób niepełnosprawnych intelektualnie jest tym większa, im bardziej stymulujące oraz przyjazne jest im otoczenie.

1.1. Rodzaje niepełnosprawności intelektualnej

Każda osoba funkcjonuje w trzech obszarach biologicznym, jednostkowym oraz społecznym, każde odchylenie od standardowego poziomu funkcjonowania stanowi istotę niepełnosprawności. Osoby z niepełnosprawnością umysłową mają przede wszystkim obniżony poziom sprawności poznawczych oraz zaburzoną zdolność adaptacyjną.

Zgodnie z przyjętą klasyfikacją niepełnosprawność intelektualna posiada cztery poziomy: głęboki, znaczny, umiarkowany, lekki. Podział dokonany zostaje ze względu na iloraz inteligencji. Najczęściej przyjmuje się, iż z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim mamy do czynienia kiedy iloraz inteligencji znajduje się poniżej 20 punktów, znacznym w granicach 20 - 34 punktów, umiarkowanym w granicach 35 - 49 punktów, a lekkim od 50 - 69 punktów.

Jak wspomniano już w niniejszej pracy wspomniano odchodzi się od wyznaczania wartości osoby z niepełnosprawnością intelektualną ilorazem inteligencji. Obecnie za podstawę diagnozy niepełnosprawności intelektualnej służy określenie dostosowania społecznego, jaki jest poziom funkcjonowania danej osoby, czyli określenie tego co ona potrafi, a nie to czego nie umie wykonać.

Jednakże zajmując się tematyką osób z niepełnosprawnością intelektualną ważne jest również poznanie symptomatologii poszczególnych stopni niepełnosprawności, która została przedstawiona w tabeli nr 1.

Tabela nr 1. Symptomatologia stopni upośledzenia umysłowego

Stopnie	Upośledzenie w stopniu lekkim	Upośledzenie w stopniu umiarkowanym	Upośledzenie w stopniu znacznym	Upośledzenie w stopniu głębokim
Procesy instrumentalne
Procesy orientacyjne: spostrzeganie	Sprawność spostrzegania w normie, ale wolny tok. Spostrzeżenia nieprecyzyjne, trudności z wyróżnieniem istotnych szczegółów. Zdarzają się przypadki szczególnych uzdolnień do muzyki i plastyki.	Obniżona sprawność spostrzegania. Spostrzega cechy konkretne, nie odróżnia cech ważnych.	Znacznie obniżona sprawności i szybkość spostrzegania. Trudności rozpoznawania przedmiotów, wyodrębnienia elementów całości.	Głęboko zubożona sprawność spostrzegania. Reakcje głównie na bodźce sygnalizujące pokarm.
Uwaga	Uwaga dowolna, dobrze skoncentrowana na materiale konkretnym. Słabo koncentruje się na treściach abstrakcyjnych, trudnych do zrozumienia. Ograniczony zakres uwagi.	Trudności z koncentrowaniem uwagi dowolnej. Dobrze koncentruje uwagę przy czynnościach prostych, mechanicznych i na interesujących przedmiotach. Dominuje uwaga mimowolna.	Poważne trudności z koncentracja uwagi. Koncentruje się na przedmiotach do zaspokajania potrzeb lub wyróżniających się, np. zdecydowaną barwą. Uwaga mimowolna, brak uwagi dowolnej.	W niektórych przypadkach brak objawów koncentracji uwagi mimowolnej.
Pamięć	Dobra pamięć mechaniczna, zdarzają się przypadki wybitne dobrej „pamięci fotograficznej”		Zapamiętywanie wybitnie utrudnione. Zakres pamięci znikomy, mała trwałość pamięci. Potrafi zapamiętać najprostsze układy ruchowe na rytmice. Osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie (12 sylab), 4 cyfry, 3 proste polecenia zapamiętać i wykonać.	Zapamiętywanie i uczenie się zniesione lub widoczne jedynie w opanowywaniu prostych reakcji ruchowych, odszukiwaniu schowanego przedmiotu.
Pamięć		Słaba pamięć logiczna i dowolna. Uczenie się bez zrozumienia. Wolne tempo uczenia. Zapamiętuje piosenki, wiersze.			Ograniczony zakres pamięci. Bardzo wolne tempo uczenia się. Potrafi zapamiętać proste piosenki i wiersze. Osoby dorosłe potrafią powtórzyć zdanie (16-18 sylab), 5 cyfr.
Mowa	Opóźniony rozwój mowy. Trudności z wypowiadaniem myśli, formułowaniem wypowiedzi. Agramatyzmy. Częste wady wymowy. Mały zasób słownictwa.	Znacznie opóźniony rozwój mowy. Używa prostych zdań, liczne agramatyzmy. Wymowa wadliwa, niewyraźna. Ograniczony zasób słownictwa, brak pojęć abstrakcyjnych.	Głębokie opóźnienie rozwoju mowy. Często nie buduje zdań, wypowiedzi monosylabami lub jednym wyrazem. Niekiedy używa zdań prostych. Nie odmienia przez przypadki. Wymowa bełkotliwa. Zasób słownictwa minimalny.	Mowa niewykształcona, opanowuje 2-3 wyrazy i rozumie kilka prostych poleceń.
Procesy intelektualne: myślenie	Dominuje myślenie konkretno-obrazowe nad abstrakcyjnym myśleniem pojęciowo-słownym. Upośledzone uogólnianie, porównywanie oraz rozumowanie przyczynowo-skutkowe, wnioskowanie i tworzenie pojęć. Mała samodzielność myślenia, zwolnione tempo, mała płynność. Słaby krytycyzm, ograniczona zdolność do samokontroli. Dobrze definiuje pojęcia konkretne, nie potrafi definiować pojęć abstrakcyjnych.	Słabo rozwinięte myślenie pojęciowo-słowne. Myślenie ma charakter konkretno-obrazowy. Upośledzone rozumowanie przyczynowo-skutkowe. Bardzo wolne tempo i sztywność myślenia. Brak samodzielności, krytycyzmu, zdolności do samokontroli. Pojęcia definiuje poprzez opis przedmiotu i materiału, z którego jest zrobiony lub „przez użytek".	Dominuje myślenie sensoryczno-motoryczne w działaniu głęboko upośledzone myślenie pojęciowo-słowne. Pojęcia definiuje „przez użytek".	Nie wykształcone.
Maksymalny poziom rozwoju umysłowego	W wieku 15-21 lat osiąga wiek inteligencji 8-12 lat	W wieku 15 lat osiąga wiek inteligencji 7-8 lat	W wieku 8-10 lat osiąga wiek inteligencji do 3 lat. Osoby dorosłe nie przekraczają poziomu intelektualnego dziecka w wieku 56 lat.
Procesy wykonawcze: motoryka	Opóźniony rozwój ruchowy: siadanie w końcu 1 r.ż. Chodzenie pod koniec 2 r.ż. Brak precyzji ruchów ruchy słabo skoordynowane. Pełny zakres samoobsługi. Może opanować czynności zawodowe i bardzo dobrze je wykonywać.	Poważnie opóźniony rozwój ruchowy: siadanie w 2 r.ż., chodzenie w 3 r.ż. Dość dobrze radzi sobie z samoobsługą. Wyuczalne w wykonywaniu prostych czynności zawodowych, pod nadzorem, obsługuje proste urządzenia i maszyny. Ruchy mało precyzyjne, niezgrabne. Wolne tempo czynności ruchowych.	Głęboko opóźniony rozwój ruchowy: siadanie i chodzenie opanowuje w wieku przedszkolnym. Może przyswoić sobie ruchy niezbędne do wykonywania prostych czynności związanych z samoobsługą, wymaga to dłuższego ćwiczenia. Poważnie upośledzona motoryka rąk.	Zdolne do opanowania chodzenia. Ruchy automatyczne, stereotypowe, które nie służą wykonywaniu czynności.
Procesy ustosunkowań
Procesy emocjonalno-motywacyjne i dojrzałość społeczna	Osłabiona kontrola emocji, popędów, dążeń. Zdolne do uczuć wyższych. Utrudnione przystosowanie społeczne. Niektóre dzieci osiągają znaczny stopień uspołecznienia.	Ujawnia wrażliwość emocjonalną, głębokie przywiązanie do wychowawców. Słabo kontrolują emocje, popędy i dążenia.	Zdolne do okazywania uczuć, przywiązania, choć wyraża je w sposób prymitywny. Nie kontroluje emocji i popędów. Wymaga stałej pomocy i kontroli. Realizuje proste potrzeby nauczone, dba o higienę osobistą.	Zdolne do wyrażania prostych emocji. Najczęściej brak objawów życia uczuciowego W wyniku długotrwałego ćwiczenia można nauczyć je sygnalizowania potrzeb fizjologicznych.
Maksymalny poziom dojrzałości społecznej	17 lat	10 lat	7-8 lat	4 lata

Źródło: Janusz Kostrzewski, Ignacy Wald, Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym. s. 71

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim mają rzadko rozpoznawany stopień we wczesnym dzieciństwie, w wieku szkolnym - osoby te mają słabszą pamięć logiczną i myślenie abstrakcyjne. Dorosłe osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu lekkim w jakości myślenia osiągają poziom rozwoju dwunastolatka, ale nie we wszystkich sferach. Osoby te są zaradne życiowo, potrafią czytać, pisać, liczyć, posługiwać się pieniędzmi oraz załatwiać proste sprawy urzędowe. Wiele z osób ze stopniem lekkim znajduje pracę na tzw. rynku otwartym, mieszka samodzielnie, zakłada rodziny. W społeczeństwach z dobrze rozwiniętą edukacją, opieką zdrowotną i socjalną - osoby te nie wyróżniają spośród innych członków społeczności.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym przy odpowiedniej stymulacji rozwoju od najwcześniejszych lat oraz jeśli mają kontakt z rówieśnikami a ich rodzice nie są nadopiekuńczy osiągają dość wysoki poziom przystosowania społecznego. Dzieci z tym stopniem mogą uczyć się w przedszkolach i szkołach integracyjnych jeśli będą miały pomoc i indywidualny program. Mogą opanować umiejętność pisania i czytania, ale muszą stale ćwiczyć aby umiejętności te nie zanikły. Osoby z umiarkowanym stopniem wykazują zainteresowanie swoim otoczeniem, mogą nauczyć czynności samoobsługowych oraz takich jak przygotowywanie posiłków, sprzątanie, pranie, posługiwanie się sprzętami elektro - mechanicznymi, robienie zakupów, samodzielne poruszanie się po terenie własnej miejscowości, posługiwanie się telefonem, kalendarzem i zegarkiem, załatwianie prostych spraw, natomiast nie radzą sobie z pieniędzmi. Przy korzystnej sytuacji na rynku pracy wiele z tych osób może podjąć pracę na chronionym bądź otwartym rynku pracy. Osoby z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności mają potrzebę kontaktów, wymiany informacji, wspólnego działania, pracy i zabawy. Z uwagi na wrażliwość chętnie niosą pomoc innym, nie rzadko własnym kosztem, wykazują wyraźną potrzebę okazywania im szacunku. Wielu niepełnosprawnych intelektualnie z umiarkowanym stopniem jest w stanie funkcjonować w miarę samodzielnie w małej grupie - bardziej z pomocą udzielaną na zasadach partnerskich niż typowymi usługami opiekuńczymi.

Osoby niepełnosprawne intelektualnie z ustalonym znacznym stopniem zwykle są zdolne do nauczenia się pewnego zakresu samoobsługi - zwłaszcza, gdy nie jest to niepełnosprawność sprzężona. Porozumiewają się z otoczeniem za pomocą komunikatów niewerbalnych i niewielkiego zasobu słów, zdań prostych. Mają umiejętność unikania bezpośrednich niebezpieczeństw. Uczą się przez własne doświadczenia i przez naśladownictwo i potrafią wyciągać wnioski z prostych sytuacji i wydarzeń praktycznych. W sprzyjających warunkach i zastosowaniu rehabilitacji mogą wykonywać proste prace. Samodzielnie potrafią się poruszać po znanym sobie terenie.

Osoby niepełnosprawne intelektualnie w stopniu głębokim częściej niż osoby z pozostałymi stopniami niepełnosprawności intelektualnej mają również dodatkowo wady wzroku, słuchu, problemy z narządem ruchu. Zdarza się również, że fizycznie są to osoby zdrowe. W większości osoby z upośledzeniem głębokim są zdolne do utrzymywania kontaktów emocjonalnych z bliskimi i opiekunami, często porozumiewają się z nimi w sposób niewerbalny. Zdarza się, że są w stanie opanować najprostsze umiejętności w zakresie samoobsługi tj.: mycie, jedzenie, ubieranie się, bądź orientują się w sytuacjach życia domowego - pór wyjścia/przyjścia domowników. Niektórzy są zdolni przeprowadzić proste operacje myślowe - np. wybór potrawy na obiad, wykonać proste czynności domowe np. wytrzeć kurze, posłać łóżko. Nauka odbywa się poprzez naśladownictwo - czerpiąc przede wszystkim z własnych doświadczeń.

Rozwój osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu głębokim zależny jest całkowicie od środowiska i warunków, w których żyją oraz postawy jaką reprezentują ich opiekunowie. Ważne jest znalezienie dla nich sensownego zajęcia, umożliwienie uczestnictwa w różnych formach terapii. U osób upośledzonych w stopniu głębokim, które żyją w izolacji, bądź w otoczeniu, które nie stara się nawiązać z nimi kontaktu, może występować agresja, autoagresja czy zaburzenia o charakterze autystycznym. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim mimo swoich możliwości i osiągnięć zawsze są zależne od opiekunów.

1.2. Trudności i potrzeby osób niepełnosprawnych intelektualnie

Dominujący we współczesnej cywilizacji kult piękna, zdrowia i sukcesu sprawia, że ci którzy od tego wzorca odbiegają, bywają narażeni na różne uprzedzenia czy dyskryminację. Najczęściej są one efektem braku kontaktów z osobami niepełnosprawnymi oraz niewiedzy o przyczynach i istocie ich niepełnosprawności. Brak wiedzy na temat rzeczywistych możliwości osób z upośledzeniem i brak kontaktów z osobami z niepełnosprawnością intelektualną stanowi źródło uprzedzeń, lęku, niechęci czy nawet wrogości.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie mają zapewnionego odpowiedniego startu życiowego, przeważnie z powodu niewłaściwego traktowania ich potrzeb przez ludzi normalnych. Funkcjonowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie uwarunkowane jest nie tylko ich możliwościami rozwojowymi, ale i warunkami otoczenia.

Podstawowym problemem, z jakim muszą sobie poradzić, jest to jak są odbierani przez otoczenie społeczne i przyjmowane wobec nich postawy. Każdy człowiek jest inny i życie stawia jemu różnorodne wyzwania, staje się upośledzony, kiedy zostanie tak określony w rezultacie reakcji społecznej.

Trudnością dla osób z niepełnosprawnością intelektualną jest powszechne zaniżanie ich możliwości rozwojowych przy jednoczesnym eksponowaniu ograniczeń, często nie jest to robione świadomie. Niska świadomość skutków społecznej degradacji niepełnosprawnych umysłowo prowadzi do blokowania stymulacji środowiskowej, przez co nie nabywają sprawności do prowadzenia samodzielnego i aktywnego życia. Nie mają możliwości sprawdzenia swoich umiejętności, nauki metodą „prób i błędów”, ponieważ najbliżsi uznają już od początku, że osoba upośledzona sobie nie poradzi. Zdarza się, że osoby niepełnosprawne intelektualnie szczególnie w okresie dojrzewania i wczesnej dorosłości przejawiają tzw. zachowania trudne. Wzrasta w nich poziom napięcia i lęku, którego efektem mogą być ataki agresji bądź samouszkodzenia. Główną przyczyną tego niepokoju często jest wzrost oczekiwań społecznych, jak i stopień złożoności sytuacji w których uczestniczą a ze względu na trudności poznawcze, których nie rozumieją. Dorosłość osób z upośledzeniem w dużej mierze zależy od środowiska w którym żyją, od rodziców, wychowawców, terapeutów.

Kolejnym problemem osób z niepełnosprawnością intelektualną jest utożsamianie ograniczonej sprawności umysłowej z wiecznym dzieciństwem i nie branie pod uwagę faktu ich dojrzewania i dorosłości. Mimo że o rozwoju osób upośledzonych decydują praktycznie te same mechanizmy, które odnoszą się do ludzi pełnosprawnych, a w populacji osób z niepełnosprawnością intelektualną znaczną grupę stanowią osoby, które przekroczyły próg pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Osoby z upośledzeniem także chcą mieć szansę na realizowanie zadań odpowiednich dla danego okresu rozwojowego.

Wykluczenie społeczne jest przeciwieństwem procesu integracji, według R. Szarfenberga z wykluczeniem związane są procesy społecznego zamykania się grup, które mimo iż posiadają prawa - nie korzystają z nich. Konsekwencje wykluczenia, ujawniają się w postrzeganiu samego siebie i własnych możliwości, a w konsekwencji tego przyczyniają się do marginalizacji. Ściśle powiązany jest z tym też problem wyuczonej bezradności. Przy tym bezradność jest dodatkowym mechanizmem marginalizacji.

Szczególnie narażone na dyskryminację są osoby z niepełnosprawnością intelektualną. Ograniczenie w dostępie do dóbr i usług utrudnia im korzystanie z przysługujących praw człowieka i fundamentalnych swobód w życiu osobistym, społecznym, politycznym oraz gospodarczym. Prowadzi to do braku rozwoju form aktywności życiowych i zaniku tych posiadanych. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną często nie mają dostępu do osób, które by je właściwie reprezentowały. Pojęcia dyskryminacji, rzecznictwa oraz wykluczenia tworzą zamknięty układ, a osobom z niepełnosprawnością intelektualną bardzo ciężko się z niego wydostać.

Do aktywności i działania pobudzają człowieka potrzeby. Każdy żywy organizm reaguje na bodźce, dlatego, że ma określone potrzeby. Klasyfikacji potrzeb w dotychczasowej literaturze naukowej jest wiele. Potrzeby człowieka możemy podzielić na materialne tj.: potrzeba odżywiania, odzienia, mieszkania, fizjologiczne np.: wypoczynek, sen oraz potrzeby psychospołeczne m.in.: potrzeba akceptacji, potrzeba bezpieczeństwa.

J. W. Thomas do głównych potrzeb psychicznych osoby umysłowo upośledzonej zalicza: potrzebę bezpieczeństwa, przeżyć i zmiany, uznania i zachowania szacunku do samego siebie. Według Thomasa u osób umysłowo upośledzonych w stopniu głębszym potrzeba poczucia bezpieczeństwa jest nadrzędną wobec innych potrzeb. Osoby te potrzebują stabilności kontaktów uczuciowych i bezpieczeństwa uczuciowego. Elementami, z których wywodzi się poczucie bezpieczeństwa są miłość i stałość. Osoba z niepełnosprawnością intelektualną czuje się bezpiecznie wówczas, gdy jest kochana taką, jaka jest. Z uczucia bliskich czerpie ona poczucie pewności siebie i nabiera wiary we własne siły.

Uczucie wyzwala też inicjatywę, rozwija indywidualność, pozwala patrzeć optymistycznie na otaczający świat. Poczucie bezpieczeństwa daje rodzina, w której panuje ciepła atmosfera uczuciowa, akceptacja i stabilizacja uczuciowa. U osób upośledzonych lęk przed odtrąceniem uczuciowym jest bardzo silny, gdyż krytycyzm i zdolność obiektywnej oceny sytuacji są u nich ograniczone. Stabilność środowiska rodzinnego stanowi bardzo ważny czynnik wpływający na zrównoważenie emocjonalne i zdrowie psychiczne.

Poczucie bezpieczeństwa realizuje się również w toku zdobywania przez osobę niezależności. Jak już wcześniej wspominano niezależność osoby z niepełnosprawnością intelektualną osiągają dzięki zdobytym umiejętnościom w zakresie samoobsługi, włączanie do życia rodzinnego i społecznego. Jest to poczucie bezpieczeństwa wynikające z wiary własne siły.

Zaspokajanie potrzeb przeżyć i ich zmiany zapewnia się osobie niepełnosprawnej intelektualnie wówczas, gdy w zależności od wieku i stopnia upośledzenia dostarcza się jej takich przeżyć, które pozwalają na należyte wyładowanie energii, rozbudzają umysł i dają różnorodne doświadczenia. Należy podkreślić, że u dzieci upośledzonych umysłowo bardzo ważna jest potrzeba ruchu. Ruch jest, bowiem ważnym elementem stymulacji wszelkich funkcji psychicznych człowieka.

Bardzo istotną potrzebą osób umysłowo upośledzonych jest też potrzeba znaczenia i uznania przez innych. Osoby te chcą być uznawane w rodzinie, we własnej grupie i w najbliższym otoczeniu. Istotne jest nie tylko doznawanie poczucia własnej wartości przez osobę upośledzoną, ale i jej poczucie pełnienia określonej roli społecznej.

Potrzeba znaczenia i uznania wiąże się ściśle z potrzebą kontaktu z osobami spoza rodziny. Brak tych kontaktów utrudnia jednostkom upośledzonym przystosowanie się do życia w społeczeństwie. Szacunku dla samego siebie i wiary we własne siły osoby te nabierają wówczas, gdy czują, iż ocena innych jest pozytywna.

Ogólnie można stwierdzić, że osoby upośledzone posiadają takie same potrzeby jak osoby normalne.

Tematem tabu w stosunku do osób z niepełnosprawnością intelektualną jest seksualność. Zapomina się, że upośledzenie dotyczy człowieka, nie zaś płci. Osoba niepełnosprawna intelektualnie to kobieta lub mężczyzna, tyle, że z upośledzeniem. Przejawy seksualności to naturalne symptomy osiągania kolejnych etapów rozwoju.

Potrzeba więzi i miłości to jedne z podstawowych potrzeb każdego z nas. Miłość i małżeństwo, są wpisane w zadania rozwojowe, dla osób niepełnosprawnych intelektualnie także są jednym z warunków osiągnięcia szczęścia, natomiast przyzwolenie społeczne na związki osób z upośledzeniem umysłowym jest bardzo niskie.

Poważnym dylematem jest przeciwdziałanie w posiadaniu dzieci przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną, szczególnie jeśli sprzeczne jest to z ich wolą. Uznanie, iż niepełnosprawność intelektualna zaprzecza istnieniu potrzeby seksualnej oraz iż osoba z upośledzeniem nie może w sposób odpowiedni realizować funkcji rodzicielskich jest zbytnim uproszczeniem.

Ważną potrzebą jest praca, sprawia ona, że życie ludzkie ma sens, umożliwia również człowiekowi rozwój. Obecny stan na rynku pracy i możliwości podejmowania pracy przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną nie jest zadawalający. Przy organizacji pracy dla osób upośledzonych decydujące znaczenie ma wybór dostępnych rodzajów pracy z uwzględnieniem intelektualnych ograniczeń osób. Adekwatny wybór rodzaju pracy, przy której osoba daje sobie z powodzeniem radę i otrzymuje za nią wynagrodzenie daje większą pewność siebie i poczucie własnej wartości oraz przeciwdziała stereotypom i zapewnia większą aprobatę otoczenia.

Osoba niepełnosprawna nie różni się konstrukcją psychiczną od sprawnej. Każdy człowiek niezależnie od wieku, płci czy poziomu sprawności ma potrzebę akceptacji, bycia kochanym, afiliacji, pracy i innych. Ma także niezbywalne prawo do nauki, samorealizacji oraz uczestniczenia w życiu kulturalnym i społecznym. Ograniczenia wynikające z niepełnosprawności nie mogą determinować działań rehabilitacyjnych czy terapeutycznych.

1.3. Oczekiwania osób niepełnosprawnych

Każdy człowiek to odrębna istota, w gronie niepełnosprawnych, każdy na swój indywidualny sposób przeżywa problem bycia odmiennym. Jednocześnie są podobne sprawy, które dla wszystkich, niezależnie od stanu zdrowia, są tak samo ważne. Osoba upośledzona może wolniej przyswajać nowe wiadomości oraz mieć trudności z wykorzystaniem nabytych umiejętności i wiedzy, jednakże chce być traktowana jak niezależny człowiek.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną oczekują by brano pod uwagę, że wraz z dorosłością pojawiają się u nich potrzeby dotyczące np.: bycia z partnerem, założenia rodziny, posiadania kręgu znajomych czy podjęcia zatrudnienia. Tłumienie czy lekceważenie przez otoczenie tych oczekiwań, zwłaszcza u osób w stopniu umiarkowanym i znacznym kształtuje ich stosunek do własnej dorosłości. Osoby z upośledzeniem budują wyobrażenia o sobie i swoich możliwościach na podstawie działań otoczenia, takie postawy u osób niepełnosprawnych mogą generować mechanizm wyuczonej bezradności i bierność społeczną.

Osoba z niepełnosprawnością intelektualną w znajomym otoczeniu może radzić sobie bardzo dobrze, bo działa według stałego, znanego jej planu, faktem jest też, że w obcym miejscu, którego nie zna, wśród nieznanych jej ludzi może poczuć się zagubiona i przestraszona. Poczucie wyobcowania często towarzyszy osobom z niepełnosprawnością intelektualną, m.in. ze względu na specyficzny tryb życia i aktywność diametralnie różną od aktywności sprawnych rówieśników, czas wolny spędzają najczęściej w domach lub na zajęciach organizowanych przez placówki rehabilitacyjne. Według Teresy Żółkowskiej do szkół uczęszcza tylko 73,5% osób z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności, ze stopniem głębokim - ok. 59%; przysposobienie do zawodu zdobywa 14% ze stopniem umiarkowanym i tylko 8% ze stopniem znacznym. Aż 68% osób dorosłych z głębszą niepełnosprawnością intelektualną mieszka z rodzicami, 18% z dalszą rodziną. 98,7% osób z tym stopniem upośledzenia nie pracuje, utrzymując się ze świadczeń socjalnych; z warsztatów terapii zajęciowej korzysta 7% wszystkich niepełnosprawnych intelektualnie, w zakładach aktywności zawodowej pracuje zaledwie 0,05% osób z intelektualną niepełnosprawnością.

Świat osób z upośledzeniem nie jest podobny do świata ich rówieśników. Zachowania i oczekiwania osób z niepełnosprawnością intelektualną w dużej mierze są uzależnione od ich możliwości rozwojowych. Od otoczenia osoby z niepełnosprawnością intelektualną oczekują przede wszystkim równego traktowania poprzez akceptację ich inności, szacunku dla ich godności i przysługujących im praw człowieka.

Istotne dla osób z niepełnosprawnością intelektualną jest prawo do dokonywania wyborów, podejmowania decyzji ich dotyczących. Oczywiście osoby niepełnosprawne intelektualnie różnią się w swoich pragnieniach osiągania niezależności i dążeniu do niej, ale samostanowienie wiąże się uświadomieniem sobie własnych potrzeb, marzeń, możliwości i ograniczeń. Nawet w przypadku, konieczności pomocy przy zapewnianiu elementarnych potrzeb, podejmowanie decyzji o wyborze posiłku, czy dzisiaj mogę być nie ogolony, daje poczucie sprawstwa.

Samostanowienie pozostaje w ścisłym związku z oceną jakości własnego życia. Jeśli preferencje osób z niepełnosprawnością intelektualną zostają uwzględnione, to osiągają oni znacznie więcej, są lepiej przystosowani i wyżej oceniają jakość swojego życia. Osoby spostrzegające siebie jako „upośledzone” czy „inne”, mają znacznie zaniżoną samoocenę i negatywny obraz siebie. Najczęściej w codziennym funkcjonowaniu stosują strategie polegające na minimalizowaniu zakresu niepełnosprawności oraz mają mało realistyczne przekonanie, iż jeśli będą ciężko pracować to staną się „normalne”. Osoba, która tak widzi siebie, często jest skazana na izolację społeczną, ponieważ jest odrzucana przez sprawnych rówieśników, a sama zaś odrzuca osoby, które są do niej podobne. Przekonanie o gorszym statusie, nie sprzyja także rozwijaniu potencjału i osiąganiu satysfakcji z życia. Znaczenie może mieć wówczas kontakt z osobami niepełnosprawnymi, które dobrze sobie radzą oraz potrafią pomóc innym w przełamywaniu barier.

Niezwykle istotną kwestią dla osób z niepełnosprawnością intelektualną jest edukacja społeczeństwa i rozpowszechnianie wiedzy na temat możliwości rozwojowych i przystosowawczych osób z upośledzeniem. Wówczas osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą liczyć na szersze oraz bardziej stymulujące możliwości uczestniczenia w życiu społecznym. Nawet w najcięższych przypadkach niepełnosprawności intelektualnej okazuje się, iż w pewnym stopniu rozwój jest możliwy i w znacznym stopniu uzależniony jest również od tego, gdzie zakreślimy jego pułap.

2. Możliwości wsparcia rozwoju osób niepełnosprawnych intelektualnie w ramach terapii zajęciowej

Do podstawowych zasad, by osoby niepełnosprawne zostały jak najlepiej przygotowane do prowadzenia względnie normalnego życia zalicza się: kompleksowość, tj. uwzględnienie wszystkich potrzeb i problemów osób niepełnosprawnych, integrację społeczną, czyli włączanie osób niepełnosprawnych w normalne życie społeczeństwa, zasadę wyrównywania szans -stwarzanie warunków dla zaspokajania potrzeb niepełnosprawnych w takim zakresie i na tym samym poziomie, jaki mają sprawni członkowie społeczeństwa oraz zasadę kształtowania i kierowania własnym życiem. Według, której niepełnosprawny powinien aktywnie uczestniczyć w podejmowaniu decyzji dotyczących istotnych dla niego spraw życiowych.

2.1. Integracja osób z niepełnosprawnością intelektualną

Integracja oznacza scalanie, proces tworzenia całości z części, włączenia jakiegoś elementu w całość. Integracja pozwala osobie niepełnosprawnej być sobą wśród innych. Integracja może mieć zastosowanie do wszystkich sfer życia jednostki niepełnosprawnej - życia rodzinnego, kształcenia ogólnego i zawodowego, pracy, czasu wolnego, aktywności społecznej i politycznej itp. Działania integracyjne wyrażają zdolność do uznania godności osoby niepełnosprawnej oraz jej prawa do uczestnictwa we wszystkich sferach życia.

Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, przyjęta w 1997 roku uchwałą Sejmu, określa katalog 10 praw osób niepełnosprawnych. „Osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji.” W dokumencie wskazano na potrzebę szczególnego wsparcia przez państwo kluczowych obszarów, w celu zapobiegania dyskryminacji osób z niepełnosprawnością w życiu społecznym i zawodowym oraz przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu.

Warto zauważyć, że przez wieki obecna była społeczna tendencja do izolowania się od osób z niepełnosprawnością, a co za tym idzie - wykluczania ich i zamykania w odrębnej przestrzeni typu przytułki, szkoły specjalne. Teraz również tworzone są takie przestrzenie, ale mają za zadanie służyć jako narzędzia integracji, np. domy środowiskowe, warsztaty terapii zajęciowej, zakłady pracy chronionej czy aktywizacji zawodowej.

Ludzie, często czują skrępowanie w kontaktach z osobą z ograniczoną sprawnością. Człowiek niepełnosprawny, z uwagi na fakt, że odbiega wyglądem oraz sposobem funkcjonowania od norm, według których wzorem jest zdrowy, samodzielny, odnoszący sukcesy człowiek, wywołuje odruch lęku i odrzucenia. Najbardziej negatywne reakcje wyzwalają w otoczeniu społecznym osoby z zaburzeniami psychicznymi oraz upośledzeni umysłowo.

Unikamy kontaktów z osobami z upośledzeniem i ich rodzinami, obawiamy się ich problemów, odmienności i czasami niezrozumiałych zachowań. Integracja bywa pozorna - jesteśmy „za”, o ile zjawisko nie dotyczy nas osobiście. Popieramy integrację, jednocześnie nie chcąc, aby osoby z niepełnosprawnością intelektualną były blisko nas i naszych bliskich, deklarujemy się za aktywizacją zawodową osób z upośledzeniem, ale nie zatrudnimy ich w swojej firmie.

Takie zaniżanie możliwości rozwojowych osób niesprawnych intelektualnie, eksponowanie ich ograniczeń oraz wyolbrzymianie zachowań negatywnych wydaje się zjawiskiem dość powszechnym. Wynika to z małej świadomości skutków społecznej izolacji i prowadzi do ograniczania stymulacji środowiskowej. Osoby niepełnosprawne są często „stygmatyzowane” przez swoje ograniczenia, nie mają możliwości podejmowania samodzielnego i aktywnego życia. Zasadniczą kwestią działań integracyjnych jest przyznanie osobom z niepełnosprawnością umysłową prawa do innościOsoby z upośledzeniem zawsze będą inne i mają prawo takie być, mają prawo zachować swoją inność, bo ta inność buduje ich tożsamość.

Działania na rzecz osób z niepełnosprawnością są zadaniem ogólnospołecznym. Należy dążyć do kompleksowego działania, uwzględniającego potrzeby fizyczne, psychiczne, społeczne, duchowe niepełnosprawnego obywatela i stwarzając możliwość integracji ze społeczeństwem. Znakomitym sposobem przeciwdziałającym dyskryminacji umożliwiającym wzajemne poznanie, wykorzystywanym często w działalności fundacji i stowarzyszeń jest integracja poprzez twórczość.

2.2. Formy wsparcia osób niepełnosprawnych intelektualnie

Wsparcie społeczne jest to wszelka dostępna dla jednostki pomoc w sytuacjach trudnych. Udzielanie wsparcia osobom z niepełnosprawnością intelektualną polega przede wszystkim na stosowaniu takich form pomocy, aby w rezultacie, według możliwości osoby niepełnosprawnej, zapewnić jej samodzielne funkcjonowanie w społeczeństwie. Ważną rolę w procesie wsparcia odgrywają obowiązujące regulacje prawne oraz współwystępująca z nimi polityka społeczna, które odzwierciedlają świadomość społeczeństwa dotyczącą sytuacji osób niepełnosprawnych i jego wolę dokonania zmian.

W Polsce większość działań na rzecz zmiany podejścia do niepełnosprawności intelektualnej realizowanych jest przez organizacje pozarządowe, a regulacje prawne, mimo istotnych zmian, wciąż nie do końca odpowiadają zmieniającej się rzeczywistości.

Wsparcie w zakresie kształcenia na jakie mogą liczyć osoby z niepełnosprawnością intelektualną polega na możliwości uczestnictwa w formie nauki w szkołach integracyjnych, szkołach specjalnych i innych placówkach edukacyjnych, np. niepublicznych ośrodkach rewalidacyjno-edukacyjno-wychowawczych. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną mogą być objęte wychowaniem przedszkolnym także w wieku powyżej 6 lat, a ich obowiązek szkolny może zostać odroczony do końca roku szkolnego, w którym ukończą 10 lat. Uczniowie z niepełnosprawnością mają również prawo do przedłużenia okresu nauki co najmniej o rok na każdym etapie edukacyjnym w porównaniu z uczniami pełnosprawnymi. Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim spełniają obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego, obowiązek szkolny i obowiązek nauki poprzez udział w zajęciach rewalidacyjno-wychowawczych. Zajęcia te mogą być organizowane zarówno w ramach systemu oświaty, publicznych placówkach opiekuńczo-wychowawczych, niepublicznych ośrodkach rehabilitacyjno-wychowawczych, domach pomocy społecznej, środowiskowych domach samopomocy i zakładach opieki zdrowotnej oraz w domach rodzinnych. Dzieci i młodzież mają prawo do uczestnictwa w tych zajęciach pomiędzy 3 a 25 rokiem życia

Do prawnych form wsparcia osób z niepełnosprawnością intelektualną należy kuratela i opieka, ściśle powiązane z częściowym, bądź całkowitym ubezwłasnowolnieniem osoby niepełnosprawnej. Dla każdej osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanawia się opiekuna, który zastępuje osobę ubezwłasnowolnioną przy wszystkich czynnościach prawnych. Czynności dokonane osobiście przez osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną są nieważne.

Podstawowa różnica między kuratelą a opieką polega na tym, że opieka dotyczy całości majątkowych i osobistych spraw osoby poddanej pod opiekę. Ubezwłasnowolnienie, którego skutkiem jest ustanowienie opieki bardzo istotnie ogranicza autonomię jednostki i to nie tylko w sferze majątkowej, ale także np. przy wyrażaniu zgody na leczenie, skutkuje niemożliwością zawarcia małżeństwa, pozbawieniem praw wyborczych.

Od 2007 roku w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym wprowadzono instytucję kuratora dla osoby niepełnosprawnej. Ustanowienie kuratora osoby niepełnosprawnej nie pozbawia, ani nawet nie ogranicza, zdolności do samodzielnego podejmowania decyzji przez osobę niepełnosprawnością, dla której jest on ustanowiony, w tym trybie kurator działa w charakterze doradcy.

Stosunkowo nowym w Polsce rodzajem wsparcia jest self-adwokatura - osoba niepełnosprawna intelektualnie poprzez szkolenia nabywa potrzebnych umiejętności, rozpoczynając od mówienia we własnym imieniu, o swoich potrzebach do dokonywania wyborów, negocjowania i zabezpieczenia swoich osobistych interesów i praw, aż do decydowania o swoim życiu. Ma na celu wzmocnienie osób z niepełnosprawnością intelektualną, dodania im wiary, że mogą dużo osiągnąć oraz przyjąć rolę obywatela, który chce i może uczestniczyć w życiu społecznym i wpływać na nie.

Pomoc osobom niepełnosprawnym, nie tylko z niepełnosprawnością intelektualną świadczą placówki pomocy społecznej. Zadania pomocy społecznej w stosunku do osób niepełnosprawnych mieszkających w środowisku domowym są realizowane m.in. przez pracownika socjalnego w zakresie pracy socjalnej oraz pomoc w formie usług opiekuńczych. Celem działalności formalnego systemu pomocy społecznej jest ułatwianie osobom z niepełnosprawnością korzystanie z rehabilitacji, stworzenie warunków dla jej prowadzenia i sprawowanie właściwej opieki w przypadku niezdolności do pracy, czy samoobsługi. Ośrodki pomocy społecznej świadczą również pomoc finansową w formie zasiłków stałych, okresowych, bądź celowych na brakujące potrzeby pierwszego rzędu.

W systemie pomocy społecznej poza pomocą skierowaną bezpośrednio do środowiska jest też pomoc instytucjonalna świadczona przez placówki zapewniające dzienną bądź całodobową opiekę. Dom pomocy społecznej zaspokaja potrzeby opiekuńcze, bytowe, społeczne, zdrowotne i religijne w sposób i w stopniu umożliwiającym godne życie pensjonariuszom, którzy nie byli w stanie pozostać we własnym środowisku.

Ośrodki wsparcia typu dziennego - dzienne domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy pomagają osobom niepełnosprawnym żyć w społeczeństwie, służą utrzymaniu osób niepełnosprawnych w ich naturalnym środowisku. Ważną rolę w pomocy osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom odgrywają ośrodki wsparcia dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, w których realizowana jest kompleksowa rehabilitacja. W dziennych domach pomocy społecznej jest organizowana pomoc m.in. w formie: wydawania posiłków, prowadzone są warsztaty terapii zajęciowej, zajęcia społecznie aktywizujące, fizjoterapia, psychoterapia i inne.

Stosunkowo nowym zawodem i jednocześnie formą wsparcia osobom niepełnosprawnym jest asystent osoby niepełnosprawnej. Zadaniem asystenta osoby niepełnosprawnej jest wspieranie niepełnosprawnego w codziennym życiu, w poprawie jego jakości. M.in. przez: pomoc w dojazdach do wybranych miejsc, załatwianiu formalności urzędowych, umożliwienie korzystania z dóbr kultury, rekreacji oraz sportu, czy w komunikowaniu się z otoczeniem. Pomoc w czynnościach pielęgnacyjnych, ale tylko wówczas jeśli wymaga tego udział w życiu społecznym. Program asystenta osoby niepełnosprawnej bardzo wyraźnie zastrzega, że nie świadczy usług opiekuńczych.

Podstawowe formy wsparcia osób niepełnosprawnych w zakresie rehabilitacji uregulowane zostały w ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych. Obejmują one warsztaty terapii zajęciowej, turnusy rehabilitacyjne, zakłady aktywności zawodowej, zakłady pracy chronionej, otwarty rynek pracy.

Zatrudnienie wspierane to propozycja rozwiązania problemu pracy osób z niepełnosprawnością intelektualną na otwartym rynku. Osoby niepełnosprawne intelektualnie podejmują pracę na stanowiskach w normalnym otoczeniu, przy jednoczesnym zapewnieniu przez pracodawcę szkolenia i wsparcia. Wspieraniem i szkoleniem pracownika z niepełnosprawnością intelektualna zajmują się trenerzy pracy. Działalność trenera gwarantuje, że na dane stanowisko trafia właściwy pracownik, odpowiednio zmotywowany i świadczący pracę dobrej jakości.

Warsztaty terapii zajęciowej, jako forma wsparcia stwarzają osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia w przyszłości zatrudnienia.

Zakłady pracy chronionej, aby uzyskać taki status musi zatrudniać 40 procent bądź więcej pracowników niepełnosprawnych, z których 10 procent musi być głęboko niepełnosprawnych. Ponad to powinien zapewnić odpowiednie środowisko pracy t.j.: zakupić odpowiedni sprzęt, zapewnić dostęp do badań lekarskich, szkoleń i programów rehabilitacji. Zakład pracy chronionej powinien również stworzyć wewnętrzny Zakładowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, który finansuje te wymogi.

Zakłady aktywności zawodowej tworzy się celem zatrudnienia osób niepełnosprawnych w stopniu znacznym. W zależności od charakteru działalności, jaką prowadzą (działalność gospodarczą na zasadzie non profit), muszą zatrudniać odpowiednią liczbę pracowników niepełnosprawnych ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Zakłady aktywności zawodowej podlegają prawom ekonomii, walczą o pozycję rynkową, klientów, rynek zbytu oraz środki na dalsze funkcjonowanie. Dodatkowo organizacje zatrudniające osoby niepełnosprawne mają zadanie prowadzenia rehabilitacji społecznej i zawodowej, która ma przygotowywać osoby niepełnosprawne do życia w otwartym środowisku oraz pomagać im w realizacji samodzielnego i aktywnego życia na miarę indywidualnych możliwości.

Turnus rehabilitacyjny ma zapewnić osobie niepełnosprawnej intelektualnie zorganizowaną formę aktywnej rehabilitacji połączonej z elementami wypoczynku. Jego celem jest ogólna poprawa psychofizycznej sprawności oraz rozwijanie umiejętności społecznych uczestników. Osoby niepełnosprawne są kierowane do uczestnictwa w turnusie na wniosek lekarza, pod którego opieką znajduje się ta osoba.

Wspomniane szczególnie nowo powstające formy wsparcia są odpowiedzią na potrzeby osób z niepełnosprawnością intelektualną, promują one samodzielność i niezależność życiową osób niepełnosprawnych. Warto wspomnieć, że niezależnie od pomocy świadczonej przez państwo i organizacje pozarządowe na pierwszym miejscu wsparciem dla osoby niepełnosprawnej intelektualnie będzie i jest rodzina. To rodzina a w szczególności rodzice są głównym pomocnikiem w rozwiązywaniu wszelkich problemów, motywatorem do działań i kształtowania właściwych zachowań osób z upośledzeniem.

2.3. Terapia zajęciowa osób z niepełnosprawnością intelektualną

Termin „terapia” oznacza: troszczyć się o kogoś, opiekować się kimś, leczyć.

W ujęciu K. Malinowskiej terapia zajęciowa to „pewne określenie czynności o charakterze zajęć fizycznych lub umysłowych, zalecone przez lekarza a prowadzone przez fachowców w danej dziedzinie, które mają na celu przywrócenie choremu sprawności fizycznej i psychicznej. Jest to leczenie za pomocą pracy i zajęcia”.

Według E. Bauman terapia zajęciowa jest celowym, polisensorycznym działaniem rehabilitacyjnym o charakterze zajęć ciągłych, które stanowią proces terapeutyczny, prowadzący do usprawnienia i kompensacji zaburzonych funkcji organizmu pacjenta. Zajęcia w terapii mają plan, cel i są systematyczne.

W Polsce terapia zajęciowa definiowana jest również jako forma rehabilitacji, bez której realizacja procesu rewalidacyjnego byłaby niekompletna. Według S. Kowalika terapia zajęciowa jest wstępem do rehabilitacji zawodowej jej uczestników. L. Kozaczuk wskazuje, że terapia zajęciowa jest jednym z czynników rehabilitacji społecznej i ma na celu włączenie jej uczestnika w normalny nurt życia społeczeństwa.

Według literatury przedmiotu z uwagi na formę organizacji zajęć terapię zajęciową można podzielić na dwa typy: indywidualną - dostosowaną dla potrzeb jednego pacjenta oraz grupową, przygotowaną dla kilku osób. Ze względu na rodzaj oddziaływań terapeutycznych terapię zajęciową dzieli się najczęściej na trzy typy: arteterapię, ergoterapię oraz socjoterapię.

Na proces terapeutyczny składają się celowe działania zespołu specjalistów. Powinien być opracowany na podstawie wyników badań medycznych, psychologicznych oraz pedagogicznych, analizy dokumentów dotyczących uczestnika terapii oraz wywiadu z uczestnikiem terapii i jego najbliższymi. Zespół terapeutyczny opracowuje cel, ustala metody, formy i środki działania dla każdego indywidualnie a także cele i metody pracy grupowej. Skład zespołu terapeutycznego uzależniony jest od rodzaju niepełnosprawności, formy leczenia, wieku uczestnika, czasu rozpoczęcia rehabilitacji oraz miejscu odbywania się zajęć terapeutycznych.

Podejmując się terapii zajęciowej jako systemu wsparcia osób niepełnosprawnych intelektualnie warto mieć na uwadze, że służy ona temu aby poprawiać jakość życia osobom poprzez nadanie mu wartości i sensu. Niezależnie od rodzaju terapii ważne jest by każdy jej uczestnik w procesie terapeutycznym prowadzony był indywidualnie i podmiotowo.

Respektowanie zasady personalizacji, która uznaje, że osoba niepełnosprawna z upośledzeniem, bez względu na rozległość i głębokość dysfunkcji, pozostaje zawsze osobą, podmiotem z gwarantowanym prawem do godności i tożsamości osobowej, które są motorem realizowania się w życiu społecznym.

W zajęciach terapeutycznych stosowanie zasady indywidualizacji, czyli dostosowania pozytywnych postaw i działań terapeutycznych do kategorii upośledzeń i charakteru osób. Odwołuje się ona do potrzeby i zasady wewnętrznej aktywności z uwzględnieniem indywidualnych osobowych i osobowościowych właściwości rozwoju.

Oceniając możliwości psychospołeczne osoby niepełnosprawnej nie można uwzględniać wyłącznie dysfunkcji. Wiele wskazuje na to, iż wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie zdarzają się osoby uzdolnione w jakiejś dziedzinie życia. W pedagogice specjalnej funkcjonuje pojęcie sawant na oznaczenie osób o wąskich zdolnościach rozwiniętych na bardzo wysokim poziomie przy jednoczesnym pozostawaniu na bardzo niskim poziomie innych zdolności. Należy pamiętać, iż w rehabilitacji osób niepełnosprawnych ważne jest podejmowanie takich oddziaływań, które w sposób najlepszy przyczynią się do rozwoju jednostki niepełnosprawnej.

W ramach terapii zajęciowej osób z upośledzeniem z treningów dążących do opanowania konkretnych czynności, terapeuci przechodzą do kompleksowych działań służących rozwijaniu umiejętności niezbędnych do samostanowienia. Różnica między tymi oddziaływaniami dotyczy przede wszystkim sposobu postrzegania osoby z niepełnosprawnością intelektualną i jej miejsca w społeczeństwie. Właściwie spełniający swoją rolę program rehabilitacyjny, obejmuje kształtowanie określonej postawy osoby z niepełnosprawnością wobec siebie i rozwija takie zdolności, które umożliwią jej formułowanie własnych celów oraz ich osiąganie. Wówczas efekty tych oddziaływań są korzystne dla wszystkich. Terapia zajęciowa obecna jest w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną zarówno działaniach służących usprawnianiu funkcji życia codziennego jak i w działaniach integracyjnych, włączających w życie społeczne.

3. Znaczenie udziału w terapii zajęciowej niepełnosprawnych intelektualnie uczestników

W Polsce aktywizację zawodową i społeczną osób niepełnosprawnych prowadzą obecnie instytucje publiczne, należące do systemów pomocy i integracji społecznej lub rynku pracy oraz podmioty należące do I oraz III sektora.

Podstawowym aktem prawnym regulującym działania prowadzone na rzecz rehabilitacji i integracji społeczno-zawodowej osób niepełnosprawnych w Polsce jest ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.

Według ustawy rehabilitacja służy uzyskaniu przez osoby niepełnosprawne możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej, który osiąga się przez zespół różnego rodzaju działań przy aktywnym uczestnictwie osoby niepełnosprawnej.

3.1. Uczestnicy Warsztatów Terapii Zajęciowej

Do podstawowych form aktywności wspomagającej proces rehabilitacji zawodowej i społecznej osób z niepełnosprawnością zalicza się uczestnictwo osób z niepełnosprawnością w warsztatach terapii zajęciowej i turnusach rehabilitacyjnych.

Uczestnikami Warsztatów Terapii Zajęciowej mogą być osoby niepełnosprawne, które posiadają orzeczenie Powiatowego Zespołu ds. Orzekania o Niepełnosprawności ze wskazaniem do terapii zajęciowej.

Warsztaty Terapii Zajęciowej mają za zadanie wprowadzenie niepełnosprawnych uczestników na chroniony bądź otwarty rynek pracy. Są to placówki typu dziennego, Osoby z niepełnosprawnością uczestniczą w zajęciach warsztatowych nie więcej niż przez 7 godzin dziennie i 35 godzin tygodniowo.

Warsztaty Terapii Zajęciowej działają na podstawie regulaminu organizacyjnego, który określa m.in.: prawa i obowiązki uczestnika warsztatu; sposób ustalania wysokości środków finansowych otrzymywanych przez uczestnika warsztatu w ramach treningu ekonomicznego i gospodarowania nimi; organizację pracy i zajęć; sposób dowozu uczestników do warsztatu.

WTZ nie są zorientowane na osiąganie zysku. Dochód uzyskany ze sprzedaży produktów wykonanych przez uczestników warsztatów w trakcie terapii zajęciowej przeznaczany może być wyłącznie na cele statutowej działalności warsztatu, czyli na rehabilitację społeczno-zawodową uczestników.

Zajęcia terapeutyczne realizuje się na podstawie indywidualnego programu rehabilitacji, w którym określa się formy rehabilitacji, jej zakres, metody i sposoby nauki czynności potrzebnych w codziennym życiu, zawiera także informacje planowanych działań wobec uczestnika i spodziewanych efektów tych działań.

Efekty rehabilitacji i rokowania uczestników są oceniane przez działającą w warsztacie radę programową. Rada programowa dokonuje kompleksowej oceny realizacji indywidualnego programu rehabilitacji zajmując stanowisko w kwestii osiągniętych przez uczestnika postępów w rehabilitacji. Nie rzadziej niż co 3 lata po prowadzonej terapii zapada decyzja czy uczestnik warsztatów powinien je opuścić, ponieważ jest gotowy na podjęcie zatrudnienia lub ze względu na brak postępów w rehabilitacji i złe rokowania należy uczestnika zajęć skierować do innego rodzaju ośrodka wsparcia. Może być także decyzja o przedłużeniu uczestnictwa w terapii ze względu na pozytywne rokowania co do przyszłych postępów w rehabilitacji.

Badania PFRON wskazują na niską rotację uczestników WTZ, zdarza się, że uczestnicy przebywają na warsztatach ponad 10 lat.

Dla uczestników z niepełnosprawnością umysłową warsztaty często stanowią łącznik między edukacją a podjęciem pracy. Osoby upośledzone umysłowo stanowią najliczniejszą grupę w Warsztatach Terapii Zajęciowej, według danych z 2013 r. - stanowili 57 % ogółu uczestników, średni wiek uczestnika warsztatu wynosił 33,4 lata. Według danych z raportów PFRON od 2003 r. struktura wykształcenia się raczej nie zmienia, zdecydowana większość uczestników ma wykształcenie specjalne (76%) w stosunku do powszechnego. W większości - uczestnicy nie posiadają wyuczonego zawodu.

Według badań uczestnicy Warsztatów Terapii Zajęciowej charakteryzują się niskimi kompetencjami społecznymi. Występuje również zależność dotycząca infrastruktury, w większych miejscowościach, gdzie do dyspozycji są różne formy rehabilitacji i pomocy osobom z niepełnosprawnością, kompetencje uczestników są nieco większe. Natomiast w mniejszych miejscowościach, zwłaszcza na wsi, poziom samodzielności nowych uczestników jest bardzo mały. Na terapię zajęciową trafiają uczestnicy, którzy nie potrafią zadbać o higienę osobistą, czystość odzieży, nie nabyli umiejętności przygotowania prostego posiłku.

Dzięki zajęciom terapeutycznym uczestnicy nabywają umiejętności radzenia sobie oraz korzystania ze wsparcia, które służy zachowaniu równowagi między zwiększonymi wymaganiami życia a nieadekwatnymi zasobami związanymi z upośledzeniem umysłowym.

3.2. Rodzina a terapia osób z niepełnosprawnością intelektualną

Dla osoby z niepełnosprawnością intelektualną rodzina jest podstawową instytucją wspierającą, która zapewnia im funkcjonowanie, a postawy rodzicielskie odgrywają ważną rolę w kształtowaniu się ich osobowości. W większości przypadków dzieci z upośledzeniem, zwłaszcza znacznym i głębokim, niepokój o przyszłość dziecka towarzyszy wszystkim poczynaniom rodziców i właściwie ich nie opuszcza. Nie widzą swojego upośledzonego dziecka jako dorosłego samodzielnego człowieka, mającego swoją rodzinę i swoje życie.

Niewątpliwie kształtowanie się prawidłowego stosunku rodziców do upośledzonego dziecka jest utrudnione przez zaburzenie jego prawidłowego rozwoju. Najlepsza postawa rodzicielska wobec dziecka upośledzonego - to postawa bezwarunkowej akceptacji, sprzyjająca rozwojowi, w przeciwieństwie do odtrącenia, postawy nadmiernie wymagającej bądź nadmiernie chroniącej, które w niekorzystny sposób wpływają na jego rozwój.

Nadopiekuńczość rodziców jest sposobem reakcji na upośledzenie, postępowanie takie prowadzi u osoby niepełnosprawnej intelektualnie do zbytniego uzależnienia się, utrudnia zdobycie samodzielności. Zdarza się też, iż rodzice starają się zamaskować zaburzenia rozwoju, w związku z tym nie stawiają wymagań, by ich dziecko dokonywało wysiłku potrzebnego przy przezwyciężaniu trudności.

Dzieci niepełnosprawne intelektualnie, jak wszystkie rodzą się w rodzinach, które kształtują ich rozwój, a z drugiej strony oddziałują na nią poprzez swoją w niej obecność.

Z badań wynika, iż relacje pomiędzy rodzeństwem mają znaczenie dla atmosfery życia rodzinnego w rodzinach z dzieckiem z niepełnosprawnością intelektualną. Relacje te zależą w dużej mierze od stosunku, jaki mają rodzice do upośledzenia dziecka. W rodzinach, w których rodzice pozytywnie rozwiązali kryzys upośledzenia, potrafili zaakceptować dziecko upośledzone umysłowo, mają do niego pozytywny stosunek i jednocześnie pamiętają o własnych potrzebach i potrzebach pozostałych dzieci, postawa rodzeństwa sprawnego wobec upośledzonego jest przychylna.

Rola rodziny, ma niezwykle istotne znaczenie w kreowaniu dorosłości i własnego wizerunku osoby niepełnosprawnej. Wychowanie i rewalidacja dziecka niepełnosprawnego jest zadaniem niezwykle trudnym, mądre i rozsądne traktowanie dziecka umożliwia jego rewalidację i skutkuje w znacznej mierze w jego dorosłym życiu. Rodzice wydają się najważniejszymi osobami w kształtowaniu zaradności życiowej ich niepełnosprawnych dzieci.

3.3. Autonomia osób niepełnosprawnych intelektualnie

Autonomia, czyli samodzielność i niezależność w decydowaniu o sobie, dla osób dorosłych jest rzeczą naturalną. Po osiągnięciu dojrzałości osoby z upośledzeniem umysłowym stają wobec szeregu wymagań, jakie stawiane są przed osobami dorosłymi. Natomiast osoby z niepełnosprawnością intelektualną, szczególnie upośledzone w stopniu znacznym i głębokim rzadko uznawane są w opinii powszechnej za podmiot, ludzi z ich własnymi nastawieniami, osobistymi potrzebami i problemami; nie ma też aprobaty pełnego respektowania ich obywatelskich praw i przywilejów.

Osoby z niepełnosprawnością umysłową są inne i jest to nieusuwalna część ich tożsamości. Próbują funkcjonować w społeczeństwie na swój własny sposób, nie zawsze znają normy społeczne i przestrzegają je. Jednakże ograniczona sprawność intelektualna nie stanowi przeszkody w realizowaniu zadań rozwojowych, natomiast jest czynnikiem moderującym sposób oraz zakres ich realizacji. Osoby upośledzone umysłowo mogą je wypełniać wyłącznie na miarę swych życiowych doświadczeń, warunkowanych ograniczeniami sprawności oraz właściwościami otoczenia społecznego.

Jak wspomniano we wcześniejszych rozdziałach niniejszej pracy, konieczne jest przełamywanie istniejących stereotypów i pomoc osobom z niepełnosprawnością intelektualną w wyjściu z zaklętego kręgu „wiecznego dziecka”, warto dać im możliwość prowadzenia dorosłego życia na miarę indywidualnych możliwości rozwojowych. Ważne jest przy tym wsparcie w tym zakresie, nie tylko osoby z niepełnosprawnością, ale również jego rodziny.

Konieczna jest zmiana w sposobie traktowania osób z niepełnosprawnością intelektualną zamiast biernego podporządkowania się opiece i ochronie dążenie do rozwijania zdolności do samostanowienia i osiąganie niezależności. Oprócz rozwijania wąsko zakreślonych umiejętności, przydatnych w życiu codziennym lub pracy, należy rozwijać w osobach z niepełnosprawnością intelektualną potrzebę decydowania o sobie oraz zdolności i umiejętności niezbędne do jej realizacji. O ile jest to możliwe, to warto rozpoczynać realizację tych celów we wczesnym dzieciństwie przez dostrzeganie potrzeb i pragnień dziecka z niepełnosprawnością intelektualną oraz traktowanie go jak osoby zdolnej do współdecydowania i mającej do tego prawo. Osiąganie autonomii jest więc zadaniem procesu wychowawczego prowadzonego nieustannie przez całe życie osoby z niepełnosprawnością intelektualną.

Zachęcanie do podejmowania zadań, możliwość przeżywania sukcesów, jest elementem budowania poczucia własnej wartości i pewności.

Opis problemów związanych z nabywaniem autonomii uświadamia fakt, że osobami, u których ten proces będzie szczególnie narażony na utrudnienia, są jednostki z niepełnosprawnością intelektualną, zwłaszcza głębszą. Istnieje wokół tego zagadnienia jeszcze wiele kontrowersji. Nie zawsze i nie wszędzie, wśród osób opiekujących się, podzielany jest pogląd o potrzebie pozostawienia obszaru wolności dla tych osób. Mimo, że zagadnienie autonomii wiąże się ściśle z wychowaniem człowieka, jednak pozostaje jednym z kluczowych zagadnień również wieku dorosłego, ze względu na fakt, że konsekwencje błędów wychowawczych oddziałują na funkcjonowanie w wieku późniejszym.

Funkcjonowanie przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną jako dorośli ludzie, którzy wchodzą w typowe role tego wieku, zwłaszcza osób z głębszą niepełnosprawnością jest negowane w opinii społecznej, jak i przez profesjonalistów oraz samych rodziców czy opiekunów osób z upośledzeniem. Według badań Lausch-Żuk na 36 rodziców osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim tylko 3 rodziców uznało, że osoby dorosłe z głębszym upośledzeniem powinny być traktowane zgodnie ze swoim wiekiem biologicznym i że ich potrzeby odbiegają od potrzeb typowo dziecięcych.

Mimo powyższych tendencji praktycznych nie możemy odmawiać tym osobom prawa do normalnego traktowania. W opisie ich funkcjonowania w okresie dorosłości należy przyjąć założenie o ich równouprawnieniu. Konsekwencją będzie przypisywanie im normalnych ról społecznych, które są pełnione przez wszystkich ludzi. Zakładać musimy, zgodnie ze współczesnymi podejściami społecznymi, że środowisko społeczne musi niejako wychodzić naprzeciw tym osobom, dawać prawa do osiągania dorosłości oraz jednocześnie pomagać w tym procesie. Nie znaczy to, że każda z tych osób będzie w stanie funkcjonować na najwyższym poziomie w tym zakresie. Będą istniały ograniczenia wynikające z właściwości biopsychospołecznych tych osób. Odpowiedź na pytanie o możliwości autonomicznego funkcjonowania w wieku dorosłym osób z niepełnosprawnością intelektualną powinna być pozytywna, jednak samostanowienie należy rozumieć na miarę tych osób. W praktyce więc będą różne oblicza autonomii, tak różne, jak różne są te osoby.

Remigiusz Kijak, Niepełnosprawność intelektualna. Między diagnozą a działaniem, Warszawa2013, CRZL, s.8

Remigiusz Kijak, dz. cyt. s.9 -13.

Prawa osób z niepełnosprawnością. Dostęp do edukacji i zatrudnienia, Warszawa 2005, Wyd. Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. Zarząd Główny, s.32, wersja elektroniczna www.psouu.org.pl, marzec 2015.

Metody komunikacji, zachowania się i obsługi osób z niepełnosprawnością intelektualną - klientów instytucji publicznych red. Magdalena Winiarczyk, Warszawa 2012, Wyd. Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. Zarząd Główny, s.3, wersja elektroniczna www.psouu.org.pl, marzec 2015

Wojciech Otrębski, Interakcyjny model rehabilitacji zawodowej osób z upośledzeniem umysłowym, Wydawnictwo KUL, Lublin 2007, s.26-27.

Janusz Kostrzewski, Ignacy Wald, Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym [w:] red. Kazimierz Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe - Pedagogika, PWN, Warszawa 1981, s.71

Lucyna Bobkowicz - Lewartowska, Niepełnosprawność intelektualna. Diagnozowanie, edukacja i wychowanie, Wyd. Harmonia, Gdańsk 2011, s. 49-51

Beata Tylewska - Nowak, Wypełnianie zadań rozwojowych przez osoby dorosłe z umiarkowaną i znaczną niepełnosprawnością intelektualną, [w:] Dorośli z niepełnosprawnością intelektualną w labiryntach codzienności red. Beata Cytowska, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s.17 - 41

Remigiusz Kijak, dz. cyt., s. 26-42

Żaneta Stelter, Młodzi dorośli z niepełnosprawnością intelektualną: kontekst społeczny [w:] Diagnoza potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami sprawności red. Anna I. Brzezińska, Radosław Kaczan, Karolina Smoczyńska, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 130-131.

Ewa Pisula, Dorosłość osób z niepełnosprawnością intelektualną - szanse i zagrożenia, Wyd. Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym. Zarząd Główny, Warszawa 2008, s.7

Lucyna Bakiera, Żaneta Stelter, Wspomaganie rozwoju osób niepełnosprawnych intelektualnie, społeczny [w:] Diagnoza potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami sprawności red. Anna I. Brzezińska, Radosław Kaczan, Karolina Smoczyńska, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 143.

Ryszard Szarfenberg, Ubóstwo, marginalność i wykluczenie społeczne [w:] Polityka społeczna. Podręcznik akademicki red. Grażyna Firlit-Fesnak, Małgorzata Szylko-Skoczny, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 324

Sylwia Wrona, Osoba głęboko upośledzona umysłowo w systemie edukacji - analiza porównawcza zajęć rewalidacyjno - wychowawczych, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2012, s.11

Izabela Fornalik, Seksualność osób niepełnosprawnych, szanse i zagrożenia [w:] Diagnoza potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami sprawności red. Anna I. Brzezińska, Radosław Kaczan, Karolina Smoczyńska, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 130-131.

Remigiusz Kijak, dz. cyt., s. 121 - 124.

Ewa Baum, Terapia zajęciowa, Wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2008, s.13.

Dorota Podgórska-Jachnik, Praca socjalna z osobami z niepełnosprawnością i ich rodzinami, Wyd. CRZL, Warszawa 2014, s.42

Antonina Ostrowska, Niepełnosprawni w społeczeństwie. Postawy społeczeństwa polskiego wobec ludzi niepełnosprawnych,: Wyd. Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 1994, s.7.

Józefa Bałachowicz, Wychowanie społeczeństwa a integracja osób niepełnosprawnych [w:] Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych. Drogi do integracji red. Julian Auleytner, Jerzy Mikulski, WSP TWP, 1996, Warszawa

Uchwała Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych (M. P. Nr 50, poz. 475.),

Dorota Podgórska-Jachnik, dz.cyt., s.57.

Żaneta Stelter, Młodzi dorośli z niepełnosprawnością intelektualną: kontekst społeczny [w:] Diagnoza potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami sprawności red. Anna I. Brzezińska, Radosław Kaczan, Karolina Smoczyńska, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 130-131.

Anna Mężyk, Niepełnosprawność umysłowa [w:] Różni w życiu równi w prawach. Równość w polityce lokalnej red. Joanna Podgórska-Rykała, Wyd. Fundacja Grejpfrut Wrocław 2013, s.57 - 61

Ustawa z dnia 7 września 1991 o systemie oświaty (Dz.U. z 2004 Nr 256 poz. 2572 ze zm. )

art. 14 §1 k.c

) Ustawa z dnia 9 maja 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 121, poz. 831).

www.psou.org.pl , marzec 2015

Ustawa z dnia 12 marca 2004r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2015 poz.163)

Remigiusz J. Kijak, Niepełnosprawność intelektualna - między diagnozą a działaniem, Wyd. CRZS, Warszawa 2013, s. 91

Wojciech Otrębski, Osoby z upośledzeniem umysłowym w sytuacji pracy : psychospołeczne korelaty poziomu kompetencji zawodowej osób z lekkim i umiarkowanym upośledzeniem umysłowym, TN KUL, Lubin 2001, s. 63-65

Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2011 Nr 127 poz. 721 j.t.)

Ewa Baum., Terapia zajęciowa, Wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2008, s.5.

Kazimiera Milanowska, Techniki pracy w terapii zajęciowej, PZWL, Warszawa 1982, s.15.

Ewa Baum., Terapia zajęciowa, Wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2008, s.10.

Lucyna Kozaczuk., Terapia zajęciowa w domach pomocy społecznej, Wyd. „Śląsk”, Katowice 1999, s.40.

Ewa Baum., Terapia zajęciowa, Wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2008, s.14

Ewa Baum, Terapia zajęciowa, Wyd. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2008, s.14

Remigiusz J. Kijak, Niepełnosprawność intelektualna - między diagnozą a działaniem, Wyd. CRZS, Warszawa 2013, s.26

ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2011 Nr 127 poz. 721 j.t.)

art.10 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz.U. z 2011 Nr 127 poz. 721 j.t.)

Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej (Dz.U.2004.63.587), § 2

Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 r. w sprawie warsztatów terapii zajęciowej (Dz.U. z 2004 Nr 63. poz.587)

http://www.pfron.org.pl/pl/publikacje/badania-i-analizy-pfro/77,Badania-i-analizy-PFRON.html, 04.01.2015

Żaneta Stelter, Rodzina z dzieckiem upośledzonym umysłowo. Obrazy życia rodzinnego z perspektywy interdyscyplinarnej. Roczniki Socjologii Rodziny, XVII, UAM Poznań 2006, s.256

Antonina Ostrowska, J.Sikorska, B.Gąciarz, Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach 90-tych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001, s. 92

J. Lausch-Żuk, Terapia czy wychowanie?, [w:] Wczesna diagnoza i terapia dzieci z utrudnieniami w rozwoju. Interdyscyplinarne problemy, Dolnośląska Szkoła Wyższa Edukacji Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, Wrocław2004, s. 420

Wyszukiwarka