Periodyzacja epok

STAROŚYTNOŚĆ - ANTYK

Starożytność - okres historyczny stosowany przeważnie dla historii Europy i Bliskiego Wschodu. Obejmuje czasy od około 3500 lat p.n.e do roku 476, czyli upadku Cesarstwa zachodniorzymskiego (często można spotkać się z innymi datami początku i końca tego okresu historycznego).

Okres następujący po starożytności nazywany jest średniowieczem.

Epoka ta dzieli się na okresy wg powstawania rodzajów i gatunków literackich począwszy od IX w. p.n.e. (kiedy Grecy przejęli prasemickie za pośrednictwem Fenicjan).

Literaturę starożytnej Grecji dzielimy na okresy w następujący sposób:

• VIII wiek p.n.e. - wiek epiki;

• VII-VI wiek p.n.e. - epoka liryki;

• V wiek p.n.e. - doba dramatu;

• IV wiek p.n.e. - okres filozofów;

• III wiek p.n.e. - wiek epigramatu.

Okresy literatury starożytnego Rzymu to:

• III/II wiek p.n.e. - początek poezji;

• I wiek p.n.e. - epoka Wergiliusza i Horacego;

• I wiek n.e. - wiek Owidiusza, Seneki i Tacyta;

• II wiek - doba filozofii Marka Aureliusza;

• III wiek-V wiek - rozwój i ekspansja kultury chrześcijańskiej.

Badając literaturę starożytną, osobno zajmować się należy literaturą starożytnego Wschodu oraz Biblią.

Nazwą „Starożytność” (lub „Antyk”) określa się epokę, która obejmuje ponad 4 tysiące lat, zarówno przed, jak i po narodzeniu Chrystusa. Epoka ta obejmuje zarówno czasy najstarszych cywilizacji (egipskiej, greckiej, rzymskiej, babilońskiej, arabskiej, mezopotamskiej i innych), jak też czasy tzw. starożytności chrześcijańskiej, trwające od I do V wieku n.e.

Nazw „Antyk” i „Starożytność” zazwyczaj używa się zamiennie. Znaczenie etymologiczne obu nazw oznacza okres zamierzchły, stary, umiejscowiony w dalekiej przeszłości. Nazwa „antyk” pochodzi od greckiego antiquus - dawny. Do dzisiaj przymiotnika antyczny czy rzeczownika antyk używa się na określenie czegoś starego, zabytkowego.

Czasami rozgranicza się znaczenie obu nazw epoki. Starożytność oznacza wtedy epokę szerszą, cały dorobek ludzkości od czasów pierwszych cywilizacji aż do V wieku, obejmujący zarówno wszystkie kultury europejskie, jak i Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Za Antyk uznaje się zaś część Starożytności - jedynie kultury basenu Morza Śródziemnego: Grecji, Rzymu i judaizm w wydaniu żydowskim i chrześcijańskim.

Podział chronologiczny epoki

• Okres archaiczny: Trwał od IX do VI w. p.n.e., jest to okres świetności epiki i liryki. W VIII w. p.n.e. tworzył Homer, a w VII-VI w. p.n.e. - Safona, Ezop i Anakreont.

• Okres klasyczny: Trwał od V do IV w. p.n.e. Przeważała twórczość dramatyczna, rozwijała się proza literacka i naukowa, obejmująca filozofię, historiografię, sztukę wymowy. V w. p.n.e. to czas dramatów Sofoklesa, Eurypidesa, Ajschylosa. IV w. p.n.e. to okres dominacji filozofii Platona i Arystotelesa.
  

• Okres hellenistyczny: Trwał od III do I w. p.n.e. W prozie rozpowszechniła się retoryka, literatura była nasycona erudycją. Wtedy narodziła się również literatura popularna, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. W III w. p.n.e powstały słynne sielanki Teokryta, a w II epigramaty.
  

• Okres rzymski: Trwał od I w. p.n.e. do II w. n.e. W literaturze przeważała twórczość wtórna, naśladująca już istniejące dzieła. Powstała literatura wczesnochrześcijańska, moralizatorska, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. Od ok. 30 roku (I w. n.e.) przypada okres złotego wieku poezji rzymskiej, z dziełami Wergiliusza, Horacego, Owidiusza, Seneki i Petroniusza.
  

• Okres chrześcijański: Trwał od II do V w. n.e. Kończy się epoka tworzenia dzieł pogańskich. Rozwija się za to literatura popularna w postaci romansów oraz filozofia mająca podłoże chrześcijańskie.

• Koniec starożytności

• 395 - ostateczny podział cesarstwa na wschodnie i zachodnie

• 476 - wódz germański Odoaker pozbawia władzy Romulusa Augustulusa. Upadek Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego

• 529 - zamknięcie Akademii platońskiej w Atenach na polecenie Justyniana i utworzenie pierwszego klasztoru na Monte Casino przez Benedykta z Nursji

• 622 - ucieczka Mahometa z Mekki (Hidżra)

ŚREDNIOWIECZE	Podstawowe informacje
Czas trwania	w Polsce przyjmuje się zakres od końca X w. do schyłku XV w. (lub do 1543); trzy podokresy: 1) X-XIII w. (od powstania państwa polskiego do końca okresu rozbicia dzielnicowego) 2) XIV w. (jednoczenie się państwa polskiego, pierwsze próby literackie w języku polskim) 3) XV w. (kształtowanie się wspólnego języka literackiego, liczne już utwory w języku polskim)
Filozofia	- pod przemożnym wpływem religii; najważniejsze autorytety to Biblia i pisarze kościelni - ogromny wpływ wywierają poglądy filozoficzne Arystotelesa i jego komentatorów - zwrócona ku sprawom wiecznym, istocie bytu; doczesność podporządkowana wieczności - powstają wielkie syntezy całości filozofii i teologii (np. Summa Theologiae św. Tomasza    z Akwinu); w ramach scholastyki wykształca się precyzyjny język filozoficzny - obecny jest także mistycyzm, dążący do bezpośredniego poznania Boga, znajdujący oparcie    w religii (liczni święci-mistycy) i w filozofii neoplatońskiej
Sztuka	o charak­terze dydaktycz­nym, służąca religii i przesiąknięta motywami reli­gijnymi; dwa wielkie style w architekturze: romański i gotycki (por. s. 374)
Zagadnienia polityczne	- przez znaczną część okresu brak jedności politycznej, niezależność poszczególnych książąt - świadomość jedności Królestwa Polskiego trwa nawet w okresie rozbicia dzielnicowe­go    (arcybiskupstwo gnieźnieńskie łączy wszystkie polskie dzielnice, wspólny język polski,    poczucie wspólnej chlubnej przeszłości umacniane przez kronikarzy) - okresy zagrożenia zewnętrznego; w XIII-XV w. najazdy Tatarów i pogańskich Litwinów,    kolejne wojny z Krzyżakami; zagrożenie ładu w okresie wojen husyckich w 1. poł. XV w.
Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze	- feudalny system społecz­ny: wyraźnie wyodrębnione stany o znanych prawach i obowiązkach - prawo zwyczajowe, oparte na przywilejach nadawanych poszczególnym wsiom, miastom,    grupom ludności (niejednolite nawet w skali jednej dzielnicy) - w społeczeństwie dominuje stan szlachecki (rycerski) - mieszczaństwo jest nieli­cz­ne, w większości niepol­skie (gł. niemieckie) i mało znaczące - kulturę tworzy przede wszystkim duchowieństwo; szkolnictwo organizowane jest przez    duchownych i w zasadzie dla duchownych; wszyscy uczeni są duchownymi
		- księgi przepisuje się ręcznie, drogie są surowce (pergamin, papier znany jest od schyłku śred­nio-    wiecza); cena książki (rzędu rocznych zarobków rzemieślnika) uniemożliwia jej szerszy obieg - u schyłku średniowiecza pojawia się w Europie przełomowy wynalazek: druk
Wpływy zewnętrzne, język literatury	- uniwersalizm kultury w kręgu Europy Zachodniej i Środkowej: jednocząca rola Kościoła    i łaciny jako powszechnego, ponadnarodowego języka ludzi nauki i kultury - nowe prądy kulturalne trafiają do Polski głównie poprzez Niemcy i Czechy - język narodowy pełni w kulturze rolę wtórną, odtwórczą (np. przekłady dzieł łacińskich)
Cele literatury	przede wszystkim dydaktyczne: poinformowanie o faktach, pouczenie, wskazanie wzoru do naśladowania (pareneza)
Tematyka	dominuje tematyka religijna, rycerska i dworska; w Polsce niemal brak np. poezji miłosnej, bardzo niewiele dzieł związanych z tematyką społeczną; pojęcie literatury obejmu­je także gatunki uważane później za pozaliterackie (np. kronika historyczna)
Typ autora	artysta, pisarz pojmowany jako „rzemieślnik”: rola artysty służebna, powszechna anonimowość twórców
Typowy bohater	święty-asceta: wyrzekający się dóbr doczesnych, umartwiający swe ciało i w pokorze służący bliźniemu, liczne cuda za jego życia i po śmierci są dowodami jego świętości (św. Aleksy) władca: rycerski, sprawiedliwy, majestatyczny i potężny, walczący z poga­nami, strzegący suwe­renności swego państwa (Bolesław Krzywousty: Kronika Galla, Karol Wielki: Pieśń o Rolandzie) rycerz: waleczny, wierny swemu władcy, gotów życie oddać za wiarę, przestrzegający kodeksu honorowego, obrońca słabszych, dworny wobec dam (Pieśń o Rolandzie, pieśni trubadurów)
Zasady poezji	wiersz zdaniowy, nieregularnie rymowany, wykonywany w ścisłym związku z muzyką (s. 335)
Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła	pieśni religijne (maryjne, wielkanocne i in.): Bogurodzica, Żale Matki Boskiej pod krzyżem, kolęda Anioł pasterzom mówił; przekłady Godzinek, psalmów biblijnych (Psałterz floriański) kazania: Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie kroniki (wszystkie po łacinie): Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Jana Długosza hagiografia (żywoty świętych): Legenda o świętym Aleksym, przekłady Złotej legendy (s. 463) literatura dydaktyczna: religijna Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią, Skarga umiera­jącego, dworska: O zachowaniu się przy stole satyra społeczna: Satyra na leniwych chłopów, elementy satyry w różnych utworach (m.in. w Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią)

RENESANS - ODRODZENIE	Podstawowe informacje
Czas trwania	1543-1584 (od wydania De Revolutionibus Kopernika i Krótkiej rozprawy Reja do śmierci Kochanowskiego); niekiedy okres ten rozszerza się na cały wiek XVI w. (por. też barok)
Filozofia	- inspiracja antycznymi systemami filozoficznymi (platonizm, epikureizm, stoicyzm, arystotelizm) - zwrócona ku doczesności - filozofia pochwala człowieka wszechstronnego, zainteresowanego światem, własną naturą i egzystencją, wolnego i wysoce moralnego (humanizm)
Sztuka	- zlaicyzowana, statyczna, dążąca do harmonii - eksponuje piękno ludzkiego ciała i głębię jego przeżyć wewnętrznych - malarstwo jest najwyżej cenioną dziedziną sztuki - rzeźba, architektura i urbanistyka nawiązują do wzorców antycznych
Zagadnienia polityczne	- brak konfliktów zbrojnych, które mogłyby zagrozić stabilności Rzeczypospolitej (hołd pruski 1525, wojny z Moskwą poza granicami kraju, groźne tylko napady tatarskie) - reformacja: gorące spory religijne, nie skutkujące jednak w Polsce domowymi wojnami religijnymi (znanymi np. z Niemiec, Francji czy Anglii) ani konfliktami zewnętrznymi
Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze	- dominująca rola polityczna i ekonomiczna szlachty - kształtowanie się demokracji szlacheckiej z jej poczuciem równości w ramach stanu szlacheckiego; wielka rola sejmu, król obieralny przez szlachtę (pierwsza elekcja 1573) - folwark pańszczyźniany staje się dominującą formą gospodarowania na wsi - mieszczaństwo silne, wysoko wykształcone, na ogół polskie lub niemieckie
		- następuje dynamiczny rozwój drukarstwa, książka tanieje i staje się towarem stosunkowo masowym (nakłady sięgają od kilkuset do kilku tysięcy egzemplarzy) - podnosi się poziom życia, nie tylko szlachty, ale także mieszczaństwa, a nawet chłopów - poszerza się krąg odbiorców literatury (niezależny rozwój literatury plebejskiej)
Wpływy zewnętrzne, język literatury	- płynące z Europy Zachodniej, a zwłaszcza z Włoch, w mniejszym stopniu z Francji - znaczny jest wciąż prestiż języka czeskiego, nieco słabną w kulturze wpływy niemieckie - następuje emancypacja języka polskiego: wkracza on m.in. do dziedziny prawa i nauki - literatura mieszczańsko-ludowa uprawiana jest po polsku, ale dworska — także po łacinie
Cele i główne cechy literatury	- refleksja, pouczenie, podzielenie się doświadczeniami i przemyśleniami autora - rozrywka - przyswajanie antycznych wzorów literackich, wzbogacanie kultury narodowej i języka
Tematyka	- dworska (np. poezja miłosna, fraszki) - polityczno-społeczna (problemy ustroju państwa, aktualne spory polityczne, agitacja) - wiejska (ideał życia wiejskiego, przyroda) tematyka religijna nadal istnieje, ale schodzi na nieco dalszy plan
Typ autora	- indywidualność twórcza górująca nad tłumem: artysta sławny, podziwiany, poważany (por.    Exegi monumentum, Sobie śpiewam a Muzom Kochanowskiego) - ideał to poeta wykształcony (poeta doctus), czyli bawiący, wzruszający i uczący;    tworzący pod wpływem natchnienia
Typowy bohater	szlachcic-ziemianin: szczęśliwy, wolny, cnotliwy, majętny, roztropny gospodarz, spokojny, pobożny, odpowiedzialny za kraj dworzanin: obyty, mężny, szlachetny, wykształcony, znawca muzyki, poezji; silny, zdrowy, lojalny wobec władzy i narodu błazen/frant: plebejski antybohater, wędrowny głosiciel naturalnej mądrości, pro­stak z pozoru, drwiący ze szlacheckich ideałów; szpetny, śmieszny, psotny, sprytny, przekorny (Marchołt, Sowizdrzał, Ezop, Frant, Albertus)
Zasady poezji	od czasów Kochanowskiego: sylabizm, rym dokładny, różnorodna budowa stroficzna
Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła	bajka: Biernat z Lublina Żywot Ezopa Fryga, mędrca obyczajnego i z przypowieściami jego fraszka: Mikołaj Rej Figliki, Jan Kochanowski Fraszki pieśń: Jan Kochanowski Pieśni zwierciadło: Mikołaj Rej Żywot człowiek poczciwego mowa: Andrzej Frycz Modrzewski Łaski, czyli o karze za mężobójstwo epitafium (nagrobek): różne utwory Jana Kochanowskiego tren (lamentacja, żal): Jan Kochanowski Treny sielanka: Szymon Szymonowic Żeńcy elegia: Klemens Janicki O samym sobie do potomności dramat: Jan Kochanowski Odprawa posłów greckich satyra: Marcin Bielski Satyry literatura plebejska: Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sproś­nym, albertusy

BAROK	Podstawowe informacje
Czas trwania	1584-1740 (niekiedy liczony od 1587, czyli początku panowania Wazów, niekiedy od 1620, ślady baroku widoczne są jeszcze w poezji konfederacji barskiej ok. 1770; por. też oświecenie)
Filozofia	- następuje ożywienie postaw religijnych; człowiek musi się jasno opowiedzieć za doczesnością lub wiecznością: świadomość dramatyzmu wyboru - główne kierunki to racjonalizm (Kartezjusz) i mistycyzm (prądy związane z kontrreformacją)
Sztuka	- odchodząca od renesansowej harmonii i regularności, dążąca do niezwykłości i ekspresji, dynamiczna, kontrastowa, ozdobna; w okresie późniejszym coraz bardziej elegancka i wytworna - często alegoryczna - łączy wątki chrześcijańskie z elementami greckimi i rzymskimi, orientalnymi i lokalnymi - programowo łączy różne rodzaje sztuki (np. opera, emblemat) - główne nurty to barok szlachecki i dworski
Zagadnienia polityczne	- w początku XVII w. silna pozycja międzynarodowa Polski (wojny z Moskwą, Szwecją, Turcją, wyprawa mołdawska) - coraz groźniejsze powstania kozackie; 1648-1667 spustoszenie i wyludnienie całego kraju    wskutek powstania Chmielnickiego, potopu szwedzkiego, najazdu moskiewskiego, najazdu wojsk brandeburskich, najazdu Rakoczego; upokarzający traktat z Turcją w Buczaczu (1672) - krótki okres względnego spokoju za panowania Sobieskiego; wiktoria wiedeńska (1683) - od początku XVIII w. — coraz większa niezdolność do stawiania oporu zaborczym sąsiadom (1717 Sejm Niemy: Rzeczpospolita pod faktyczną kuratelą Rosji)
Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze	- władza państwowa jest stopniowo coraz słabsza; rośnie rola magnaterii, aż do niemal całkowitego paraliżu władzy państwowej w początkach XVIII w. - ogół szlachty gloryfikuje zasady demokracji szlacheckiej (liberum veto, wolna elekcja) - mieszczaństwo traci znaczenie, chłopstwo tkwi w jarzmie systemu pańszczyźnianego - zdecydowana przewaga katolicyzmu w życiu publicznym (zwycięstwo kontrreformacji) - rozwijają działalność jezuici; szkolnictwo jezuickie dostosowuje się do oczekiwań szlachty - kształtuje się specyficzny model szlachcica-Polaka: rozkwit kultury sarmackiej
		- postępujący kryzys ekonomiczny związany ze skrępowaniem przez szlachtę możliwości rozwoju miast, nastawieniem na folwarczną gospodarkę rolną, pustoszącymi kraj wojnami - drukarstwo jako sztuka podupada; szeroki obieg zachowuje tylko literatura religijna i kalendarze
Wpływy zewnętrzne, język literatury	- impulsy kulturowe płyną do Polski głównie z krajów katolickich - coraz większy jest prestiż kultury francuskiej - w sarmatyzmie pojawia się fascynacja kulturą Wschodu (Turcja, Persja) - literatura uprawiana jest i po polsku, i po łacinie - styl makaroniczny uchodzi za dowód ogłady towarzyskiej i wykształcenia
Cele i główne cechy literatury	- duża rola literatury dydaktycznej (gł. literatura religijna) - literatura świecka ma zadziwić i zaskoczyć, wywrzeć wielkie wrażenie na odbiorcach - gustuje w wyszukanych środkach wyrazu: w skompliko­wanej konstrukcji, niebanalnym słownictwie, lubuje się w zaskakującym rozumowaniu i sprzeczności, efektach retorycznych
Tematyka	- refleksyjno+filozoficzna (pojęcie vanitas: znikomości, próżności ludzkich trosk i namiętności, zwłaszcza w obliczu śmierci) - dworska (często tematem jest „miłość dworska”) - ziemiańska  - tematyka często błaha, będąca pretekstem do okazania kunsztu literackiego - pojawiają się elementy przygodowe, awanturnicze (np. w pamiętnikach, relacjach z podróży)
Typ autora	brak jednego obowiązującego wzorca; w praktyce często jest to człowiek wykształcony, niekiedy poliglota, nie dbający zbytnio o swoją popularność (wiele utworów pozostaje w rękopisie!); często ziemianin, dworzanin, żołnierz
Typowy bohater	dworak: wyrafinowany, wielbiciel życia, uciech dworskich, skłonny do subtelnych refleksji; sarmata: ziemianin, tradycjonalista, patriota, gorliwy katolik, dobry kompan w zabawie
Zasady poezji	panuje sylabizm; utwór poetycki ma być dowodem kunsztu artysty, stąd wielka popularność wyszukanych konceptów i różnych form poezji kunsztownej; przeważają krótkie formy liryczne
Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła	sonet: Jan Andrzej Morsztyn Do trupa sielanka: Szymon Zimorowic Roksolanki to jest ruskie panny epopeja: Wacław Potocki Transakcja wojny chocimskiej pamiętnik: Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki hagiografia: Piotr Skarga Żywoty Świętych kazanie: Piotr Skarga Kazania sejmowe romans: Samuel Twardowski Nadobna Paskwalina

OŚWIECENIE	Podstawowe informacje
Czas trwania	1740-1822 (od powstania pierwszej ważnej instytucji oświeceniowej, Collegium Nobilium, do wydania pierwszego tomu Poezji Mickiewicza); wyróżnia się trzy podokresy: 1) do końca panowania Augusta III (nurt oświeceniowy pojawia się na tle kultury sarmackiej) 2) okres stanisławowski (panowanie Stanisława Augusta, 1764-95) 3) okres postanisławowski (po utracie niepodległości w III rozbiorze 1795)
Filozofia	- głosząca możliwość rozumowego poznania świata przez człowieka (racjonalizm) - pojmująca świat i społeczeństwo statycznie, jako dobrze działającą maszynę - pojmująca Boga jako Istotę doskonałą i Tego, który świat stworzył, ale który dalej już nie wkracza w bieg historii i nie troszczy się o koleje życia poszczególnych ludzi (deizm) - podkreślająca znaczenie doświadczenia (empiryzm) i poznania zmysłowego (sensualizm) - podkreślająca potrzebę edukacji - krytycznie odnosząca się do instytucji politycznych, społecznych i Kościoła - operująca pojęciem stanu naturalnego, gloryfikująca naturę (mit „dobrego dzikusa”)
Sztuka	dominuje nurt klasycyzmu, nawiązujący w formie i treści do starożytności, przez długi czas współistnieje on z rokokiem, a nawet z barokiem, a następnie z sentymentalizmem
Zagadnienia polityczne	- całkowite uzależnienie polityczne Polski od sąsiadów, nieudane próby zrzucenia ich „opieki” za Stanisława Augusta, zakończone rozbiorami (1772, 1793 i 1795) i utratą państwowości - nadzieje związane z Napoleonem, krótki okres księstwa Warszawskiego (1807-1815) - utrwalenie władzy zaborców po Kongresie Wiedeńskim (1815), ale zachowanie większości suwerennych polskich instytucji państwowych w ramach Królestwa Polskiego
Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze	- trwa głęboki kryzys ustroju państwa, rywalizacja rodów magnackich - dążenie do reformy ustroju (Sejm Czteroletni, Konstytucja 3 Maja) - powstawanie instytucji promujących rozwój kultury narodowej: Collegium Nobilium, Szkoła Rycerska, Komisja Edukacji Narodowej, Teatr Narodowy, publiczna biblioteka Załuskich - utrzymywanie się zasad społeczeństwa stanowego, ale większa możliwość awansu    społecznego, zwłaszcza dla mieszczan - po rozbiorach Polski warunki społeczne i ekonomiczne zróżnicowane w zależności od zaboru - następuje powolne dźwiganie się z upadku gospodarczego, pojawianie się zalążków przemysłu (manufaktury); następuje też powolny, ale stały wzrost roli mieszczaństwa
Wpływy zewnętrzne, język literatury	- ważną rolę odgrywa antyczna teoria trzech stylów: wysokiego, średniego i niskiego, stąd nie wolno mieszać np. patosu z komizmem (zasada decorum) - przemożne są wpływy literatury francuskiej i filozofii francuskiego Oświecenia - zanika znaczenie łaciny jako języka nauki - literatura powstaje już niemal wyłącznie w języku polskim
Cele i główne cechy literatury	- literatura ma wytykać wady narodowe, dbać o czystość języka polskiego, pochwalać edukację, ma wyrażać reformatorskie poglądy w dziedzinie polityki trzy nurty: - klasycyzm (nawiązanie do tradycji, nacisk na zagadnienia społeczne, dydaktyzm) - sentymentalizm (pochwała natury, przyjaźni, miłości, rodziny; często ton moralizatorski) - rokoko (wolność od dydaktyzmu, beztroska, subtelność i lekkość)
Tematyka	- problem reform ustroju, edukacji, społeczeństwa - rozwój człowieka od dzieciństwa do dojrzałości - w sentymentalizmie: natura, uczucia pojedynczego człowieka, szczere więzi międzyludzkie
Typ autora	- najczęściej osoba wykształcona, zaangażowana społecznie i politycznie - tworzy według ściśle określonych reguł poetyckich (niewielka rola natchnienia)
Typowy bohater	człowiek oświecony: wolny od przesądów, kierujący się rozumem, znający swoje miejsce w społeczeństwie, obywatel-patriota, reformator (klasycyzm); człowiek czuły: wrażliwy, przyjacielski, pragnący kontaktu z innymi (sentymentalizm)
Zasady poezji	- w poezji obowiązuje sylabizm, a następnie sylabotonizm (por. s. 335) - występuje ogromna dbałość o rym - w bajkach istnieje znaczna dowolność formatu wiersza przy zachowaniu rymu (s. 336)
Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła	bajka: Ignacy Krasicki Bajki i przypowieści, Stanisław Trembecki Bajki sielanka: Franciszek Karpiński Laura i Filon poemat opisowy: Stanisław Trembecki Sofiówka, Kajetan Koźmian Ziemiaństwo polskie powieść: Ignacy Krasicki Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki satyra: Ignacy Krasicki Satyry, poematy heroikomiczne (np. Monachomachia) komedia: Franciszek Zabłocki Fircyk w zalotach tragedia: Alojzy Feliński Barbara Radziwiłłówna opera: Wojciech Bogusławski Zabobon, czyli Krakowiacy i górale

ROMANTYZM	Podstawowe informacje
Czas trwania	1822-1863 (od pierwszego tomu Poezji Mickiewicza do upadku powstania styczniowego)
Filozofia	- opozycyjna wobec tradycji oświeceniowej - pojmuje świat jako żywy, wciąż stający się i rozwijający element większej całości - świat poznawany jest dzięki intuicji, wyobraźni i uczuciom (odrzucenie racjonalizmu) - filozofia głosi ideał „człowieka wewnętrznego”, indywidualisty zbuntowanego przeciwko światu, normom społecznym, walczącego w imię zbiorowości - natura to pośrednik w kontakcie z Bogiem - ważny nurt w polskim romantyzmie to mesjanizm
Sztuka	- wysuwa na pierwszy plan indywidualność twórczą artysty - nawiązuje do dzieł średniowiecznych (gotyk), ludowych i orientalnych (świat arabski) - inspirowana jest głównie naturą - silnie zaznaczone jest dążenie do syntezy sztuk - szczególnie wysoko ceniona jest muzyka i poezja
Zagadnienia polityczne	- początkowo dość powszechna akceptacja statusu Królestwa Polskiego - polityka rusyfikacji i germanizacji prowadzona przez zaborców; proces filomatów - wybuch powstania listopadowego i wojna polsko-rosyjska 1830-31 - utracona niepodległość Polski stałym motywem twórczości literackiej - poczucie wspólnoty ciemiężonych ludów (wojna o niepodległość Grecji, Wiosna Ludów)
Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze	- najważniejsze dzieła literackie powstają na emigracji (Paryż) - duże znaczenie mecenatu kulturalnego Czartoryskich - w kraju trwa rozwój gospodarczy (m.in. przemysł włókienniczy, pierwsze koleje) - maleje rola arystokracji i ziemiaństwa, rośnie rola mieszczaństwa - stale obecna jest kwestia chłopska (w zaborze rosyjskim cały czas istnieje pańszczyzna) - wielki wstrząs społeczny wywołany rabacją galicyjską 1846
Wpływy zewnętrzne, język literatury	- silne oddziaływanie literatury romantycznej (bądź zawierającej pierwiastki romantyczne) innych krajów (zwłaszcza literatura niemiecka: Goethe, Schiller; angielska: Szekspir, Byron) - język staje się ostoją polskości - programowe odwoływanie się do języka ludu i literatury ludowej
Cele i główne cechy literatury	- poezja to spontaniczna ekspresja uczuć - literatura ma podejmować problemy uniwersalne i rozterki jednostki - nie może być obojętna na sytuację zniewolonego narodu, jego kulturę i historię - odrzuca klasyczne reguły poetyckie i wzorce kultury francuskiej, nawiązuje do literatury    Północy (np. celtyckie ballady), Średniowiecza, Orientu, twórczości ludowej - chętnie przeplata wątki realistyczne i fantastyczne - preferuje gatunki mieszane (stąd np. poemat dygresyjny, powieść poetycka, ballada)
Tematyka	- patriotyczna i niepodległościowa, wyidealizowany obraz dawnej Polski (np. Pan Tadeusz); - miłosna (liryka miłosna, wątek miłosny często splata się z patriotycznym) - moralna, zwłaszcza w początkowym okresie wiążąca się z metafizyką
Typ autora	najpełniejsza ludzka osobowość, geniusz obdarzony umiejętnością intuicyjnego poznawania prawd metafizycznych; wieszcz przeznaczony do roli przywódcy narodu; wolna indywidualność obdarzona w sferze sztuki mocą stwarzania równą boskiej
Typowy bohater	poeta: silna indywidualność, zbuntowana przeciwko ogólnemu porządkowi świata, cierpiąca z powodu nieszczęśliwej miłości; szalona, dążąca do wolności i szczęścia w sprzeczności z racjami ogółu; z czasem ulega przemianie i odkrywa swoje powołanie w służbie narodowi jako wieszcz lub stacza walkę z Szatanem albo Bogiem; szlachcic: patriota o wielu cechach wyidealizowanego sarmaty; chłop lub wiejska dziewczyna: poniżani, wykorzystywani przez pana
Zasady poezji	przeważa sylabotonizm, jednak w ramach jednego utworu mogą wystąpić silnie zróżnicowane wzorce rytmiczne (np. Dziady), pojawiają się nawet elementy wiersza wolnego
Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła	ballada: Adam Mickiewicz Ballady i romanse sonet: Adam Mickiewicz Sonety krymskie powieść poetycka: Adam Mickiewicz Grażyna, Antoni Malczewski Maria, Seweryn Goszczyński Zamek kaniowski epopeja: Adam Mickiewicz Pan Tadeusz poemat liryczny: Juliusz Słowacki Anhelli gawęda poetycka: Władysław Syrokomla Pocztylion gawęda szlachecka: Henryk Rzewuski Pamiątki Soplicy poemat dygresyjny: Juliusz Słowacki Beniowski komedia: Aleksander Fredro Pan Jowialski, Mąż i żona dramat romantyczny: Adam Mickiewicz Dziady, Juliusz Słowacki Kordian, Balladyna

POZYTYWIZM	Podstawowe informacje
Czas trwania	1863-1890 (od powstania styczniowego do pojawienia się modernistycznych prądów w sztuce)
Filozofia	- krytyczna wobec romantycznej metafizyki i mistycyzmu - buduje wiedzę o świecie za pomocą metody empirycznej (empiryzm) - wysoko ceni nauki przyrodnicze jako jedyne stosujące metodę prawdziwie naukową, przenosi metodologię nauk przyrodniczych do nauk społecznych (scjentyzm) - głosi idee praw ewolucji i postępu w rozwoju społeczeństw (m.in. Herbert Spencer) - celem refleksji filozoficznej jest doskonalenie jednostki jako cząstki społeczeństwa i ludzkości, miarą wartości ludzkich czynów jest ich użyteczność (utylitaryzm, John Stuart Mill) - zagadnienia religijne filozofii nie interesują, w filozofii przeważa materializm
Sztuka	- realistyczna, o tematyce historycznej i współczesnej, największa rola malarstwa - za granicą pojawia się impresjonizm
Zagadnienia polityczne	- powstanie styczniowe i jego konsekwencje: utrata autonomii Królestwa Polskiego, wywózki    na Syberię i wywłaszczenia - brak widocznych szans na odzyskanie niepodległości - odrębne problemy poszczególnych zaborów
Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze	- ograniczone jest szkolnictwo w języku polskim (sytuacja jest zróżnicowana w poszczególnych zaborach i pogarsza się stopniowo w zaborze niemieckim i rosyjskim, a poprawia w austriackim) - uwłaszczenie chłopów we wszystkich zaborach - trwa rozwój przemysłu i miast, w miastach zacierają się tradycyjne podziały stanowe - rośnie rola pieniądza jako wyznacznika sytuacji społecznej - ogromnie rośnie rola prasy i czasopism, dzięki nim wydatnie poszerza się krąg odbiorców literatury, pojawia się zawód dziennikarza
Wpływy zewn., język literatury	- zdecydowanie przeważa proza, najważniejszym gatunkiem literackim staje się powieść - język dąży do precyzji i konkretu, unika zbędnego patosu i efektów poetyckich
Cele i główne cechy literatury	- początkowo bardzo zaangażowana w realizację programu społeczno-ekonomicznego (praca u podstaw: dźwiganie ludowej oświaty i dobrobytu, praca organiczna: propagowanie nowych form życia gospodarczego i społecznego, które usprawnią funkcjonowanie społeczeństwa pojętego jako organizm) - początkowo tendencyjna: miarą wartości literatury ma być jej tendencja społeczna - z czasem realizująca założenia światowych prądów literackich — realizmu i naturalizmu - może i powinna ukazywać problemy jednostki, ale zawsze na szerszym tle społecznym - pojawia się tworzona przez wybitnych artystów literatura kierowana do dzieci (Konopnicka) - dążenie do niepodległości drogą walki zbrojnej usunięte na dalszy plan
Tematyka	- współczesna tematyka społeczna: problem edukacji szerokich rzesz chłopskich, emancypacji kobiet, asymilacji żydów, nadmiernej roli arystokracji, niesprawiedliwości społecznych - historyczna, niekiedy z aluzjami do współczesności - unika fantastyki, trzyma się realiów, pojawia się problematyka miejska
Typ autora	mocno związany ze społeczeństwem, świadomy jego potrzeb i problemów, służący mu swą wiedzą i talentem
Typowy bohater	działacz: przedsiębiorczy, wykształcony, kierujący się rozsądkiem, a nie porywami uczuć, orientujący się w osiągnięciach nauki i techniki i doceniający je, realizujący program pozytywistyczny; praca jest miernikiem jego wartości; Żyd: aktywny, nowocześnie myślący, silnie związany z polskim społeczeństwem (silne dążenia części Żydów do asymilacji); ubogie dziecko: pozbawione szans edukacyjnych, bez swojej winy skazane na wegetację (dziecko po raz pierwszy staje się samodzielnym bohaterem literackim)
Zasady poezji	- na ogół jest odrzucana przez zaangażowanych pisarzy i krytyków, spychana na margines - istniejąca poezja realizuje zasady sylabotonizmu - często nawiązuje do motywów ludowych, podejmuje tematy społeczne (Konopnicka, Asnyk)
Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła	nowela: Henryk Sienkiewicz Latarnik, Bolesław Prus Katarynka opowiadanie: Bolesław Prus Antek, Maria Konopnicka Nasza szkapa powieść tendencyjna: Eliza Orzeszkowa Marta, Pan Graba, Jan Lam Wielki świat Capowic powieść realistyczna: Bolesław Prus Lalka, Eman­cy­pantki, Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem, Henryk Sienkiewicz Rodzina Połanieckich powieść naturalistyczna: Adolf Dygasiński Zając, Antoni Sygietyński Na skałach Calvados powieść historyczna: Bolesław Prus Faraon, Henryk Sienkiewicz Quo vadis obrazek poetycki: Maria Konopnicka W piwnicznej izbie, Jaś nie doczekał felieton: Bolesław Prus Kroniki reportaż: Henryk Sienkiewicz Listy z podróży do Ameryki

MŁODA POLSKA (MODERNIZM)	Podstawowe informacje
Czas trwania	1890-1918 (tendencje młodopolskie zanikają dopiero w latach 20. XX w.)
Filozofia	- będąca wyrazem kryzysu kultury mieszczańskiej — jej zakłamanej etyki, filozofii, pogoni za    pieniądzem (potępianie „mentalności filistrów”) - przedstawia bezsens ludzkiego życia, kierowanego popędami i pełnego cierpień - wyznacza artystę jako tego, kto intuicyjnie, dzięki swej twórczości poznaje prawdę o świecie - główne kierunki: intuicjonizm (Henri Bergson, pojęcie élan vital, siły życiowej i twórczej),    nietzscheanizm (Fryderyk Nietzsche, m.in. ideał nadczłowieka, apoteoza woli, witalności),    filozofia Schopenhauera (pesymizm, fascynacja buddyzmem)
Sztuka	- dążenie do tego, by sztuka przenikała całe życie codzienne (stąd rola rzemiosła artystycznego) - ideał syntezy różnych dziedzin sztuki (literatury, muzyki, malarstwa) - żywe zainte­resowanie fol­klorem (m.in. Podhale, Huculszczyzna) - sięganie do gotyku, renesansu, baroku, a nawet do klasycyzmu jako źródeł inspiracji - odchodzenie od konkretu i realizmu ku symbolizmowi lub impresjonizmowi - dominacja nurtu narodowego (Młoda Polska, Młode Niemcy, Młode Włochy)
Zagadnienia polityczne	- rusyfikacja szkół wszystkich szczebli w zaborze rosyjskim, terror carski - szczytowy okres germanizacji w zaborze niemieckim (działalność Hakaty) - duża autonomia narodowa Galicji (Kraków i Lwów ważnymi ośrodkami życia narodowego,    nauki, sztuki, literatury) - działalność polityczna przybiera formy zorganizowanych, niekiedy masowych partii politycznych (powstają partie ludowe, narodowe, socjalistyczne) - stopniowo powraca problem walki o niepodległość Polski (gł. w zaborze austriackim) - okres I wojny światowej to rozpad dotychczasowego, pozornie solidnego świata XIX wieku
Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze	- trwa rozwój miast, przemysłu, finansów (banki); zwiększają się kontrasty społeczne w miastach; zwiększa się liczebność klasy urzędniczej; formuje się specyficzna warstwa inteligencka - zanikają tradycyjne przedziały stanowe, pojawiają się liczni twórcy pochodzenia nie tylko szlacheckiego czy mieszczańskiego, ale i chłopskiego
Wpływy zewnętrzne, język literatury	- ożywione kontakty artystyczne z głównymi ośrodkami w Europie (Paryż, Wiedeń, Monachium) - ogromna dbałość o język artystyczny - świadome odwoływanie się do gwar ludowych
Cele i główne cechy literatury	- wewnętrznie bardzo zróżnicowana - łącząca elementy symbolizmu, impresjonizmu, ekspresjonizmu i parnasizmu - wielu twórcom przyświeca hasło „sztuka dla sztuki” (czysty estetyzm, bez uwikłań etycznych, społecznych itp.) - początkowo bardzo pesymistyczna, bierna wobec świata, z czasem bardziej aktywistyczna
Tematyka	- dekadencka: jałowe miotanie się jednostki w społeczeństwie - psychologiczno-obyczajowa - erotyczna (miłość często stowarzyszona ze śmiercią, np. w poezji Przerwy-Tetmajera) - ludowa (opracowania baśni ludowych Leśmiana, opowieści tatrzańskie Przerwy-Tetmajera) - społeczna (potępienie mieszczańskiej moralności w twórczości Zapolskiej) - narodowa (na ogół sceptyczne spojrzenie na polski charakter narodowy, daremność pustych gestów i zrywów)
Typ autora	artysta samotnie doskonalący swą sztukę i osobowość; dekadent trawiony twórczą żądzą, ale jej nie realizujący, nienawidzący porządku społecznego
Typowy bohater	artysta-cygan: samotny, strojem i skandalizującym życiem podkreślający swą odrębność; wywyższający się ponad pogardza­ne mieszczaństwo; poszukujący prawdziwego sensu życia i trwałych wartości; kobieta fatalna (femme fatale): kobieta-demon, tajemnicza, przynosząca nieszczęście; społecznik: walczący z krzywdą społeczną kosz­tem własnego szczęścia, odpowiedzialny, etyczny, konsekwentny, poświęcający się (np. u Żeromskiego)
Zasady poezji	powstają nadal wiersze sylabotoniczne, do głosu dochodzi tonizm, coraz więcej pojawia się wierszy wolnych
Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła	hymn: Jan Kasprowicz Hymny liryka impresjonistyczna: Kazimierz Przerwa-Tetmajer Melodia mgieł nocnych powieść konfesyjna: Stanisław Przybyszewski Dzieci szatana dramat obycza­jo­wo-psycholo­giczny: Gabriela Zapolska Moralność pani Dulskiej dramat historyczny: Stanisław Wyspiański Warszawianka, Noc listopadowa opowiadanie: Stefan Żeromski Rozdzióbią nas kruki, wrony... powieść: Stefan Żeromski Ludzie bezdom­ni, Syzyfowe prace, Władysław Reymont Chłopi, Wacław Berent Próchno

XXLECIE MIĘDZYWOJENNE	Podstawowe informacje
Czas trwania	1918-1939 (okres niepodległości II Rzeczypospolitej)
Filozofia	- w różnoraki sposób głosząca kryzys wartości („śmierć kultury zachodniej”, nowe ruchy    totalitarne: faszyzm, narodowy socjalizm, komunizm) - człowiek stoi w obliczu pustki, ale przekonuje się, że jest skazany na wolność - skupiona na wnętrzu człowieka - zainteresowana teoriami psychologicznymi (psychoanaliza, behawioryzm, psychologia tłumu) - kształtowana pod znaczącym wpływem nauk ścisłych (relatywizm, poczucie względności    prawd przyjmowanych uprzednio jako oczywiste, inny stosunek do czasu upowszechniony    m.in. pod wpływem teorii względności Einsteina), indeterminizm (podkreślanie roli przypadku    to częściowo wpływ pojawienia się mechaniki kwantowej)
Sztuka	- uwolnienie kultury i sztuki od problematyki narodowej - upowszechnienie się nowych rodzajów sztuki i technicznych sposobów jej udostępniania    (film, fotografia, radio, nagrania dźwiękowe) - odejście od przedstawiającego, naśladowczego charakteru sztuki (rolę tę spełnia film    i fotografia), od mimesis (pojawia się sztuka abstrakcyjna) - poszukiwanie nowych, rewolucyjnych środków wyrazu, pojawia się m.in. technika kolażu
Zagadnienia polityczne	- odzyskanie niepodległości i walka o jej utrzymanie, zwłaszcza wojna polsko-bolszewicka - w latach 20. rosnące poczucie bezpieczeństwa narodowego - w latach 30. narastające poczucie osaczenia i groźba nowej wojny
Sytuacja społeczna, czynniki gospodarcze	- odbudowywanie państwowości polskiej i instytucji kulturalnych - często zmieniające się, słabe rządy po odzyskaniu niepodległości - przewrót majowy (1926): początek autorytarnych rządów sanacji, krępowanie wolności    wypowiedzi, ograniczenie swobód politycznych - problemy społeczne nasilone zwłaszcza po Wielkim Kryzysie początku lat 30. - nabrzmiałe problemy mniejszości narodowych, zwłaszcza ukraińskiej i żydowskiej
Wpływy zewnętrzne, język literatury	- wpływy poezji francuskiej, anglosaskiej, rosyjskiej - język literatury zbliżony do języka potocznego, programowe rezygnowanie z „poetyczności” - poetyka groteski - awangardyzm
Cele i główne cechy literatury	- literatura bardzo niejednorodna; prezentująca skrajne programy artystyczne - uprzywilejowuje narrację i monolog wewnętrzny, ogranicza rolę fabuły i akcji - jednym z głównych celów jest głęboka analiza psychologiczna wyraźnie podzielona na dwa okresy: - w pierwszym dziesięcioleciu optymistyczna, mierząca w możliwości odrodzonego państwa,    w cywilizację, technikę i postęp - w drugim dziesięcioleciu głosząca pesymistyczne, katastroficzne wizje historiozoficzne,    egzystencjalne, społeczne, przepowiadająca wojnę; okres licznych grup poetyckich
Tematyka	- cywilizacja, technika (futuryzm, awangardyzm) - miasto, anonimowy człowiek w mieście - odzyskanie niepodległości i zderzenie marzeń z rzeczywistością - rewolucja społeczna, obalenie istniejącego porządku, wezwanie do działania - maleje rola tradycyjnych tematów poezji, jak miłość czy piękno przyrody
Typ autora	- wpisany w teraźniejszość - porzuca rolę kapłańską i nie głosi już wiecznych wartości - eksperymentuje, poszukuje nowych tematów, rewolucjonizuje sztukę, wyprzedza    społeczeństwo swą myślą (co jednak prowadzi do samotności)
Typowy bohater	- współczesny szary człowiek, anonimowy, często robotnik lub chłop - inteligent, wewnętrznie zdezintegrowany, wyobcowany, żyjący w poczuciu zagrożenia - człowiek w świecie snu, marzeń, dzieciństwa
Zasady poezji	część twórców tworzy zgodnie z klasycznymi zasadami poezji polskiej (stały rozmiar wiersza, rym, rytm, stała budowa stroficzna), większość jednak preferuje różne odmiany wiersza nieregularnego i wolnego; stopniowo przewagę uzyskuje wiersz wolny
Uprawiane gatunki literackie; najbardziej znane dzieła	liryka (tradycyjna i awangardowa): Leopold Staff, Julian Tuwim, Jan Lechoń, Julian Przyboś, Józef Czechowicz, Tadeusz Peiper proza poetycka: Bruno Schulz Sklepy cynamono­we, Sanatorium pod klepsydrą opowiadanie: Jarosław Iwaszkiewicz Brzezina, Panny z Wilka powieść (różne odmiany): p. społeczna: Stefan Żeromski Uciekła mi przepióreczka, p. psychologiczna: Zofia Nałkowska Granica, Stefan Żeromski Przedwiośnie, p. realistyczna: Maria Dąbrowska Noce i dnie, p. awangardowa: Witkacy Nienasycenie; dramat: Witkacy Szewcy, Witold Gombrowicz Ferdydurke

Okresy literackie - Schyłek XIX w. i 1. połowa XX w.
Kierunek	Okres	Główne idee, program, charakterystyka stylu i języka utworów	Typowe tematy	Przedstawiciele i utwory
Naturalizm	Francja ok 1870, nast. inne kraje	- literatura może dotrzeć do rzeczywistości, wzorując się na naukach przyrodniczych - fikcję literacką należy zastąpić gromadzeniem i beznamiętnym, szczegółowym    przedstawianiem faktów (mniejsza rola wszechwiedzącego narratora) - większa winna być rola dialogu i języka potocznego - nie ma istotnych różnic między życiem społecznym i światem przyrody - postępowanie człowieka wyznaczają prawa natury, dziedziczność, sytuacja    społeczna; najważniejsze są potrzeby biologiczne - nie należy za dużo uwagi poświęcać motywacjom psychologicznym - stosunki międzyludzkie są często pochodną zwykłej w przyrodzie walki o byt - z nieuchronności praw natury wynika fatalizm i pesymizm	środowiska upośledzone społecznie, margines społeczny, zakłamana moralność burżuazji powieść, dramat, opowiadanie	Émile Zola (1880 tom artykułów Le roman expéri­mental, powieści Nana 1880, Germinal 1885, Pieniądz 1891), Guy de Maupassant Baryłeczka 1884
								Henrik Ibsen Dzika kaczka (1884)
				Polska ok. 1880- 1910			Antoni Sygietyński Na skałach Calvados, Adolf Dygasiński Gody Życia, Gabriela Zapolska (dramaty)
	Parnasizm			Francja od poł. XIX w.	- reakcja na romantyczną skłonność do intymnych wyznań i „niedbałą formę”    poezji romantycznej - poezja winna być obiektywistyczna, jednoznaczna, najlepiej opisowa - zewnętrzna doskonałość formy jest bardzo ważna - właściwa jest forma harmonijna, symetryczna, nawet kunsztowna - język poezji winien być dopracowany - rzeźba, a także inne sztuki plastyczne mogą być źródłem inspiracji dla poezji	tematy antyczne, zagadnienia z pogranicza filozofii i sztuki liryka	Théophile Gautier (hasło „sztuka dla sztuki”), Charles Leconte de Lisle („sztuka czysta”), Théodore de Banville Les cariatides i in.; tendencje parnasis­towskie występowały już w latach 40., sama nazwa pojawiła się 1866
				Polska 2. poł. XIX w.			wpływ na poezję pozytywizmu i począt­ku modernizmu (m.in. liryka Feliksa Faleń­skie­go, Wiktora Gomulickiego, Antoniego Langego, Zenona Przesmyckiego-Miriama)
	Symbolizm			Francja po 1886, do ok. 1914	- poezja winna wyrażać to, co niewyrażalne, dotrzeć do tych sensów, które nie    poddają się rozumowi - poezja nie ma oddziaływać przez racjonalny dyskurs, ale jej nastrój, wywoły-    wane obrazy i walory muzyczne mają pewne ukryte sensy sugerować - w języku poezji najważniejsza jest metafora - ważne są walory brzmieniowe, a więc instrumentacja głosko­wa - cel wyrażenia niewyrażalnego można osiągnąć stosując symbole - poezję można do pewnego stopnia zestawić z magią - forma poetycka nie może być z góry dana, dotychczasowe formy należy    odrzucić, można zastosować nawet wiersz wolny - w obrębie prozy pojawiła się tendencja do liryzacji wypowiedzi	kultury egzotyczne, prymitywne, wątki baśniowe i legendarne liryka, w mniejszym stopniu dramat i epika	Stéphane Mallarmé, Paul Verlaine; za symbo­listę uważa się też Charlesa Baudelaire'a, choć ter­min „symbolizm” pojawił się 20 lat po jego śmierci; Maurice Maeterlinck dramat Ślepcy
				Rosja 1890- 1910			Aleksander Błok, Konstantin D. Balmont, Walerij J. Briusow, Andriej Bieły
				Polska pocz. XX w.			widoczny w twórczości Młodej Polski, zwłaszcza Bolesława Leśmiana, Stanisława Wyspiańskiego, Leopolda Staffa
	Impresjonizm			Francja 2 poł. XIX w.	- nie należy opisywać ogólnych, przetworzonych przez intelekt stanów, ale    oddawać ulotne, subiektywnie doznawane nastroje - nastrój można osiągnąć m.in. za pomocą upodobnienia poezji do muzyki    (instrumentacja głoskowa) i malarstwa (poetyka barw, światła) - w liryce świat należy podporządkować podmiotowi lirycznemu - w prozie i dramacie luźniejsza, epizodyczna kompozycja, liryczne oraz    subiektywistyczne opisy mogą pomóc kreować nastrój	krajobraz, przyroda, drobne epizody liryka	Paul Verlaine (liryka), bracia Goncourtowie (powieść)
				Polska po 1890			wpływ na twórczość m.in. Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Stefana Żeromskiego
	Ekspresjonizm			Niemcy 1909-25	- sztuka nie ma odtwarzać rzeczywistości zewnętrznej, lecz ma być przekazem    wewnętrznego świata artysty i powrotem do duchowych źródeł kultury - zainteresowanie kulturami egzotycznymi i pierwotnymi, nawiązania do    średniowiecza, baroku, romantyzmu - natura to symbol sił nadrealnych - podświadomość, sen, wizja to źródła istotnej wiedzy o świecie i życiu - artysta to prorok i kapłan, stąd wróżebny, patetyczny, ekstatyczny ton utworów - styl prosty, skrótowy, dynamiczny, a przy tym skłonny do kontrastów - słowa o maksymalnej intensywności wyrazu - bohater nie ma cech indywidualnych, w dramacie częste chóralne monologi	wojna, rewolucja, walka o pokój, kryzys polityczny i gospodarczy powojennego świata, cywilizacja liryka, dramat	Gottfried Benn Trupiarnia, Georg Trakl, Frank Wedekind, Reinhard Sorge
				Polska 1917-22			Jerzy i Witold Hulewicz, Jan Stur Człek wędrowny, Prolog Ani­na, Nostra, tomik poezji Triumfy, Tadeusz Miciński W mroku gwiazd, Jan Kasprowicz Hymny, Stanisław Przybyszewski powieść Krzyk, roz­prawa Ekspresjonizm, Słowacki i Genezis z Du­cha, Wacław Berent powieść Próchno
	Futuryzm			Włochy 1909-20	- sztuka ma wyrażać i opiewać dynamiczną współczesność - odrzucenie tradycji kulturalnej i historycznej - fascynacja nowością, afirmacja cywilizacji i techniki - odrzucenie psychologii i metafizyki, człowiek ujmowany w kategoriach    biologicznych (motyw ciała) i społecznych - intuicyjne poznanie świata - postulat „języka pozarozumowego”, wykorzystywanie warstwy brzmieniowej - wzajemne przenikanie się słów i obrazów, wielka rola onomatopei (słów, które    bezpośrednio, a nie umownie — jako nazwa — oddają istotę rzeczy) - wyzwolenie słowa ze składni i logiki („Słowa na wolności”) - podstawa nowego języka poetyckiego to rzeczownik lub bezokolicznik - zerwanie z tradycyjnym zapisem wiersza - zerwanie z ortografią, stosowanie pisowni fonetycznej i dodatkowych znaków	materia, zdobycze techniki (maszyny), miasto, tłum liryka	Filippo Tommaso Marinetti Manifest futurystyczny (wydrukowany 20 II 1909 w Le Figaro), Umberto Boccioni, Ardengo Soffici, Aldo Palazeschi
				Rosja 1909-30			Włodzimierz Majakowski Obłok w spodniach, Dobrze, Wielemir Chlebownikow
				Polska 1917-22			w Polsce oddziaływanie wielorakie i silne; Anatol Stern poemat Nagi człowiek w śród­mieś­ciu, Futuryzje, Anielski cham, Bruno Jasieński tomik poezji But w butonierce, Stanisław Młodożeniec tomiki poezji: Kreski i futureski, Kwadraty, Tytus Czyżewski tomiki poezji: Zielone oko, elektryczne wizje; Pastorałki, Noc­-Dzień, mechaniczny instynkt ele­ktryczny
Formizm	Polska 1917-22	- są cztery typy rzeczywistości: rzeczy (codzienna rzeczywistość), fizykalna    (świat fizyki), wrażeń (odczuć jednostki), wyo­brażeń (snów, ekstaz, marzeń) - nowa sztuka, czyli formizm, odpowiada rzeczywistości wyobrażeń - treść to elementy rzeczywistości rzeczy, treść należy przezwyciężyć - słowa należy wyzwolić od reguł składni i logiki - autonomiczność formy, czyli brzmieniowego kształtu wypowiedzi - niekiedy uznawany za realizację założeń futuryzmu	dowolne liryka	Leon Chwistek rozprawy Wielość rzeczywis­toś­ci, Wielość rzeczywistości w sztu­ce, Tytus Czyżewski tomik poezji Zielone oko,  elektryczne wizje, wiersz Zaragoza
Dadaizm 1916-24	Francja, Szwaj­caria	- anarchistyczne zanegowanie wartości całej dotychczasowej sztuki - podważenie wszystkich autorytetów, wartości społecznych i moralnych - twórczość jest wyrazem fantazji, jest spontaniczna, bezpośrednia, a przede    wszystkim alogiczna - słowo nie ma znaczenia, słowo to jedynie dźwięki - całkowicie przypadkowe kojarzenie słów, negowanie każdej formy - posługiwanie się absurdem, grą słów, czar­nym humorem, szyderstwem - świadomy prymitywizm i infantylizm - tworzenie zbiorowych utworów, wyrażających chaos, bezład, przypadkowość	„wszystko i nic” liryka	Tristian Tzara (animator ruchu), Jean Cocteau, Louis Aragon poemat-powieść Przygody Telemacha, Paul Éluard
				Niemcy			Ryszard Huelsen­beck, Walter Mehring, Max Ernst, Hans Arp
				Polska			w Polsce oddziaływanie ograniczone: niektóre utwory Stanisława Młodożeńca, Aleksandra Wata, Anatola Sterna (np. w almanachu Gga)
	Surrealizm			Francja 1921-	- poczucie kryzysu cywilizacji zachodniej i jej ideałów - nowa sztuka powinna wyrażać prawdziwe funkcjonowanie myśli poza    kontrolą rozumu (wyzwolenie wyobraźni), technika „zapisu automatycznego” - proces twórczy bliski snowi, marzeniu, halucynacji - pojęcia czasu, przestrzeni, przyczynowości fałszu­ją obraz rzeczywistości - logika niespodzianki, zaskoczenia, niespodziewanego zakończenia - brak moralizowania i estetyzowania - podstawą języka nadrealizmu jest obraz, czyli przypadkowe zbliże­nie się dwu    elementów rzeczywistości - posługiwanie się groteską, nonsensem, parodią, czarnym humo­rem, absurdem	sen, szaleństwo, kobie­ta, erotyzm, miasto liryka	André Breton Nadja, Filip Soupault mani­fest Pola magnetyczne, roz­prawa Poezja czysta, Louis Aragon Wieśniak paryski
				Polska 1920-			w Polce elementy w twórczości różnych autorów: Konstanty Ilde­fons Gałczyński wiersz Bal u Salomona, Aleksander Wat proza poetycka Ja z jednej strony i Ja z drugiej stro­ny mojego mopsożelaznego pie­cyka, Jan Brzękowski poemat Ślub Krzysztofa, powieść Psychoanalityk w podróży
	Imażynizm			Anglia i USA^a 1909-17	- sztuka ukazuje życie poprzez obraz i rytmikę obrazów - wiersz to kompleks metafor i obrazów luźno zestawionych ze sobą - obraz to kompleks przedstawieniowy, intelektualny i emocjonalny - obraz ma być wyrazisty, precyzyjny i oszczędny - słowo wyraża zmysłowość i emocjonalność obrazu - odrzucenie dziedzictwa romantyzmu i modernizmu - postawa antycywilizacyjna, pochwała wsi - wprowadzenie języka ulicy - propagowanie wiersza wolnego	duża dowolność; z jednej strony zachwyt miastem, tłumem, ulicą, z drugiej zaś — ludowością, wsią, pejzażem liryka	imagizm: Ezra Pound almanach Des Imagistes, Richard Aldington almanach Some Imagist Poets, David H. Lawrence, Hilda Doolittle, John G. Fletcher, Amy Lowell
				Rosja 1919-24			Anatolij B. Marienhof, Sergiusz Jesienin
				Polska			Stanisław Piętak Alfabet oczu, legendy dnia i nocy, Dom rodzinny, lot dojrzałych dni, Józef Czechowicz (wiersze symbolizujące)
	Autentyzm			Niemcy 1924-	- podstawą twórczości są prawdziwe przeżycia autora, a nie przeżycia inspirowane literacką konwencją - treść decyduje o formie - ważna bezpośredniość i spontaniczność - sielankowość - powrót do natury (antyurbanizm i antycywilizacyjne idee) - oprócz liryki ulubione gatunki to powieść repor­tażowa, dzien­nik, pa­miętnik,    biografia, autobio­gra­fia, dra­mat ja­ko re­por­taż sce­niczny	związane z chłopskim pochodzeniem autorów: codzienność wsi, tęsknota za dzieciństwem spędzonym na wsi liryka	GustawHartlaub, Erich Kästner, Lion Feuchtwanger, Arnold Zweig, Alfred Döblin
				Rosja 1918-			Włodzimierz Majakowski, Siergiej Trietjakow, Nikołaj Asiejew
				Polska 1935-39			Stanisław Czernik tomik poezji O polskim pło­cie, Jan Bolesław Ożóg tomiki poezji Wyjazd wnuka, Ogier i makolągwa, Józef Andrzej Frasik
	Realizm socjalistyczny, socrealizm			ZSRR 1934-56 (lub do lat 80.)	- realizm jako obowiązująca technika pisarska - sztuka podporządkowana działalności partii, związana z życiem mas ludowych,    odtwarza współczesność i ukazuje przyszłość - literatura wskazuje wzory godne naśladowania i kształtuje nowego człowieka - odrzucenie obiektywizmu jako złudzenia, subiektywizmu jako formy ucieczki,    zastąpienie ich klasowym, robotniczym punktem widzenia na rozwój zdarzeń - zdecydowanie optymistyczny ton utworów - należy ukazywać heroizm i entuzjazm ludzi w trudnych sytuacjach    (romantyka rewolucyjna) - typowość postaci i konfliktów - bohater silnie związany ze środowiskiem, zmienia się pod jego wpły­wem - żywa akcja utworu, język prosty i jasny, nie stroniący jednak od patosu	praca, produkcja w mieście i na wsi (motyw fabryki i kołchozu), walka z sabotażem, wrogiem klasowym, zacofaniem, tradycje rewolucyjne powieść produkcyjna, panegiryk	Dmitrij A. Furma­now Czapajew, Aleksander Fadiejew Młoda Gwardia, Nikołaj A. Ostrow­ski Jak hartowała się stal, Michaił Szołochow Cichy Don, Maksym Gorki Matka
				Polska 1949-56			Igor Newerly Pamiątka z celulozy, Władysław Broniewski Słowo o Stalinie; powieści produkcyjne: Jan Wilczek Nr 16 produ­kuje, Aleksander Ścibor-Rylski Węgiel, Andrzej Braun Lewanty, Witold Zalewski Traktory zdobędą wiosnę. Reportaże
^a Kierunek zwany imagizmem, podstawowe założenia imagizmu i imażynizmu były zbliżone.

Okresy literackie - Główne cechy literatury 2. połowy XX wieku
Zagadnienie	Charakterystyka	Przykłady	Występowanie dawniej
Tematyka utworów
Autotematyzm Turpizm	literatura skupiająca się na twórcy i samym procesie tworzenia, np. opisująca proces jego powstania, wyjaśniająca sens utworu, komentująca poszczególne fragmenty	Jerzy Andrzejewski Miazga (fragmenty opisujące końcowe etapy powstawania Miazgi)	inwokacje do muz w poezji antycznej, powieści Sterne'a, w romantyzmie poemat dygresyjny
		ostentacyjne eksponowanie brzydoty, kalectwa, choroby, śmierci, włączanie do poezji motywów makabrycznych	liryka Stanisława Grochowiaka	poezja średniowiecza (np. taniec śmierci), baroku
		włączanie do poezji motywów banalnych, kiczowatych, bylejakich	utwory Stanisława Różewicza, Mirona Białoszewskiego	niekiedy w literaturze plebejskiej, satyrze
Kompozycja
Symultanizm	przedstawianie wydarzeń toczących się jednocześnie, ale w oddalonych od siebie miejscach; postęp w toku narracji nie oznacza postępu w czasie	Józef Wittlin Sól ziemi, Andrzej Kuśniewicz Strefy	sporadycznie nawet już w Iliadzie (równoczesne wydarzenia w świecie bogów i ludzi)
Dialogowość	chętne ujmowanie tej samej sprawy z różnych punktów widzenia, przedstawianie wielu racji	Kazimierz Brandys Nierzeczywistość	powieści Dostojew­skiego (np. Bracia Karamazow)
		powstrzymywanie się przed fero­wa­niem ocen, unikanie mówienia „jak było naprawdę”		Paweł Huelle Weiser Dawidek
Ironia	dystans do własnej wypowiedzi, podkreślanie jej niepewności, warunkowości, wskazywanie, że utwór to tylko gra z konwencjami	wiersze Wisławy Szymbor­skiej, wiersze Zbigniewa Herberta o Panu Cogito	romantyczny poemat dygresyjny
Dyskursy­wizacja	skupienie się na relacjach, w których biorą udział autor i czytelnik, a więc np. w powieści — zmniejszenie roli narracji trzecio­osobowej	Edward Redliński Konopielka, Andrzej Stasiuk Biały Kruk: narracja pierwszoosobowa	autobiografie, pamięt­ni­ki, listy — od starożytności; od XVIII w. powieść w listach
		pozorny brak założonego z góry schematu konstrukcyjnego (jak w otwartej dyskusji)	Witold Gombrowicz Dziennik: utwór skomponowany z kolejno nasuwających się tematów	pamiętnik, list, powieść w listach
	Eklektyzm	łączenie różnych stylów i poziomów języka	Czesław Miłosz Ogród nauk, Ryszard Kapuściński Heban, Jan Twardowski Niecodziennik	widoczne w literaturze baroku, coraz silniejsze od okresu romantyzmu
		łączenie cech różnych gatunków literackich w jednym dziele
	Intertekstualność	świadome budowanie odniesień do innych dzieł, stylów, gatunków (cytaty, parafrazy, stylizacje, parodie)	Józef Łoziński Chłopacka wysokość, Kazimierz Brandys Wariacje pocztowe	w literaturze rzymskiej — nawiązywanie do wzorów greckich
		opisywanie swych przeżyć związanych z ich lekturą	Czesław Miłosz Wypisy z dzieł użytecznych	elementy w literaturze autobiograficznej
		komentowanie innych dzieł, polemizowanie z nimi	Edward Redliński Konopielka (postać chłopa w literaturze polskiej)	starożytna literatura chrześcijańska
		w skrajnej postaci — tworzenie kolaży literackich^a	Leopold Buczkowski Kamień w pieluszkach	centon
Neoklasycyzm	pełne szacunku nawiązywanie (zwłaszcza w poezji) do tradycji; stosowanie się do dawnych reguł poetyckich, stylizacje	Jarosław Marek Rymkiewicz Dafnis w drzewo bobkowe przemienieła się (nawiązanie do baroku)	literatura klasycyzmu (XVIII w., nawiązania do antyku i renesansu)
Uwaga: wiele z wymienionych cech bierze się z typowego dla literatury XX w. sceptycyzmu co do możliwości dotarcia w literaturze do prawdy (dialogowość, symultaneizm, ironia) i z poczucia wyczerpania się dotychczasowych konwencji literatury (eklektyzm, intertekstualność — ale także neoklasycyzm). ^a Dzieła w całości zestawione z innych, gotowych już dzieł.

15

---