STRELAU 2008 PSYCHOLOGIA RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

KOLOKWIUM NR 1

1. POCZĄTKI PSYCHOLOGII RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

* KAROL DARWIN „O powstawaniu gatunków”
* twórca kierunku PS RI - Franciss GALTON
* GALTON podjął pionierskie badania nad przyczyną różnic indywidualnych osób wybitnie uzdolnionych - metoda drzewa genealogicznego (1000 osób, 300 rodzin, 3 pokolenia);
* im bardziej porównywane osoby są bliskie pod względem podobieństwa genetycznego w stosunku do tej uznanej za genialną, tym częściej występują wśród nich osoby wybitnie uzdolnione;
* zadał pytanie „dziedziczność czy środowisko”
* Galton badał: progi wrażliwości, percepcja kolorów, siła reakcji motorycznych
* „Inquires into human faculty and its development”
* pierwsza próba ilościowej charakterystyki RI
* JAMES CATTEL - pierwszy użył terminu test umysłowy; prototyp standaryzacji warunków badania
* SPEARMAN - za poziom wykonywania czynności odpowiedzialny jest jeden czynnik ogólny, który nazwał inteligencją ogólną
* HERMAN von EBBINGHAUS - badania nad pamięcią, test luk (uzupełnień), który traktuje się jako zwiastun skali inteligencji BINETA
* HEYMANS i WIERSMA - pierwsze badania kwestionariuszowe nad temperamentem, posługując się techniką korelacyjną
* IWAN PAWŁOW - fizjologiczne podstawy temperamentu typologia układu nerwowego - fizjologiczna interpretacja czterech temperamentów Hipokratesa-Galena
* twórcy pierwszego testu inteligencji - Alfred BINET i Theodore SIMON; inteligencja przejawia się w złożonych procesach umysłowych, takich jak wnioskowanie i rozumowanie
* BINET - autor terminu wiek umysłowy iloraz inteligencji
* Wiliam STERN - „Differentielle Psychologie” - wprowadził pojęcie ilorazu inteligencji, rozumianego jako iloraz wieku umysłowego i wieku życia (pomnożony przez 100)

2. PRZEDMIOT BADAŃ PSYCHOLOGII RI

RÓŻNICE INDYWIDUALNE - polegają na tym, że jednostki (ludzie i zwierzęta) należące do tej samej populacji różnią się między sobą pod względem porównywanych charakterystyk fizycznych i psychicznych.

* RI są powszechne, indywidualne
* przedmiotem zainteresowania RI są te zachowania i zjawiska psychiczne, które cechuje względna stałość; koncentrują się głównie na tych, które pełnią ważną funkcję adaptacyjną, mają znaczenie dla funkcjonowania ludzi
* do RI: inteligencja i zdolności specjalne, osobowość, w tym temperament, style funkcjonowania jednostki, a zwłaszcza style poznawcze

3. CECHA I ZBLIŻONE DO NIEJ KONSTRUKTY JAKO PODSTAWOWE KATEGORIE OPISU RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH

* CECHA - stanowi podstawową kategorię opisu osobowości człowieka oraz zdolność, która to kategoria odnosi się do RI w możliwościach człowieka, w tym fo inteligencji wprowadził ALLPORT

* DYSPOZYCJA OSOBISTA - niepowtarzalna, specyficzna dla jednostki

* Wilhelm WINDELBAND - podejścia nomotetyczne i idiograficzne

* ALLPORT zwolennik podejścia idiograficznego

* cecha jako niezmienna, dziedzicznie zdeterminowana predyspozycja do odpowiednich zachowań; dlaczego wiele osób w tej samej sytuacji zachowuje się odmiennie?

* cechy cechy: spójność czasowa (stałość) i spójność sytuacyjna (jej ujawnianie się niezależnie od specyfiki sytuacji)

Krytyka teorii osobowości - Mischel:
* cecha, która odnosi się do różnic między zachowaniami porównywanych osób, jest etykietą stałych RI w zachowaniu
* cecha jako konstrukt osobowości nie musi realnie istnieć, tak jak rzecz, stan Lu proces wewnątrz jednostki
* doprowadziła do spadku popularności teorii cech
* nie kwestionowano spójności czasowej

* Seymour Epstein - spójność czasowa i sytuacyjna są funkcją agregacji dokonanych pomiarów; jednorazowy pomiar jest mało rzetelny i mało trafny
* krytyka cech przyczyniła się do rozwoju interakcjonizmu wkład w RI w zachowaniu, mierzone na podstawie analizy wariancji, ma nie tylko osoba (cecha) i nie tylko środowisko, lecz także interakcja między nimi; konkretne środowisko oddziałuje na osobę mającą specyficzne cechy i interakcja między nimi decyduje o jej zachowaniu, a także rozwoju osobowości

CECHA to względnie stała, charakterystyczna dla jednostki, zgeneralizowana tendencja do określonych zachowań, przejawiająca się w różnych, spójnych z tą tendencją sytuacjach

ZDOLNOŚĆ - potencjalne możliwości jednostki, przejawiające się w poziomie (stopniu trudności i szybkości) wykonywania zadań i rozwiązywania problemów

* cecha ma charakter latentny, nie można jej bezpośrednio obserwować
* jest zmienną pośredniczącą między wejściem (bodźcem) a wyjściem (reakcją)
* jest zakotwiczona w zmiennych wejściowych (niezależnych) i wyjściowych (zależnych) - STAGNER

* jest zdeterminowana przez mechanizmy wewnętrzne, które są wrodzone lub nabyte
* jest wynikiem specyficznych powiązań i interakcji między tymi mechanizmami i ma specyficzny status wyrażający się w tendencji do zachowania lub reagowania w określony sposób
* ma status konstruktu hipotetycznego

Inteligencja - konstrukt teoretyczny; dotyczy realnie istniejącej dyspozycji

* zachowanie, procesy psychiczne i szeroko rozumiane uczenie się zależą od czynników biologicznych, takich jak geny, mózg, AUN i substraty neurochemiczne

* Curtis i Cicchetti „Modyfikacje synaptyczne i neuronalne przyczyniają się do biologicznej podstawy indywidualności”

* cecha jako zjawisko psychiczne nie jest zlokalizowana w genach, nie dziedziczymy cech osobowości ani inteligencji rozumianej jako właściwość psychiczna

* cechy wyrażane są na dwa sposoby: przez zachowanie i stany uczestniczące w wykonywaniu czynności, które mogą być fizjologiczne albo psychiczne

* w wypadku pomiaru zdolności koncentrujemy się głównie na efektywności wykonywania zadań lub na produktach będących jej wynikiem

* w obszarze cech osobowości obiektem badania są zachowania i stany z reguły mierzone przy użyciu kwestionariusza

* W celu wydobycia tego co wspólne w tych cechach lub zachowaniach współkorelujących ze sobą, stosuje się analizę czynnikową

* konstrukt teoretyczny będący wynikiem analizy czynnikowej nazywamy czynnikiem, który ma status supercechy

WUNDT - wprowadził pojęcie wymiaru w celu opisania czterech temperamentów

* wymiar odzwierciedla RI w postaci przestrzennej

* TYP - kategoria opisu RI, stanowi kat klasyfikacyjną, nie jest przypisany jednostce, lecz stanowi kategorię, na podstawie której klasyfikujemy osoby według ustalonych kryteriów; do typu się NALEŻY; pojęcie wprowadzone w celu uporządkowania występujących RI

* koncepcje: szufladkowa, biegunowa i wymiarowa

* krytyka:

1. tendencja do szufladkowania ludzi obejmuje tylko przypadki skrajne, bo większość charakterystyk psychologicznych układa się zgodnie z krzywą Gaussa
2. Krytyce poddano założenie o niezmienności cech lub innych charakterystyk, na których podstawie konstruowano typologie

* STYL - pojęcie ma zastosowanie tam, gdzie podkreśla się względnie stałe RI w sposobie, w jaki przebiega określony proces, czynność lub działanie

5.2 DARWINOWSKIE KORZENIE PSYCHOLOGII

TEORIA EWOLUCJI BIOLOGICZNEJ DARWINA:
* jednostki różnią się w obrębie gatunku pod względem morfologii, fizjologii i zachowania
* część jest dziedziczona, ponieważ potomstwo wydaje się bardziej podobne do rodziców niż do innych
* organizmy mają zdolność do ogromnej produkcji potomstwa - populacje nie zmieniają swojej liczebności
* wskutek konkurencji niektóre osobniki pozostawiają więcej potomstwa niż inne
* rezultatem selekcji jest powstanie osobników najlepiej przystosowanych do życia w środowisku naturalnym

5.2.1 ZJAWISKO RÓŻNIC INDYWIDUALNYCH I JEGO ŹRÓDŁA

* są powszechne, u ludzi i zwierząt
* jednostki należące do określonej populacji różnią się między sobą pod względem każdej porównywalnej charakterystyki psychicznej i fizycznej
* różnice wewnątrzosobnicze (intraindywidualne) - u danej jednostki związane są ze zmiennością tych samych cech w czasie i z ich występowaniem w różnych zachowaniach z niejednakowym nasileniem

* zakres różnic jest ilustrowany krzywą Gaussa
* genetyka zachowania (behawioralna) - zajmuje się badaniem źródeł i przyczyn różnic indywidualnych
* dwa główne źródła różnic indywidualnych to genotyp oraz środowisko człowieka

ADDYTYWNY czynnik genetyczny - związany z transmisją genetyczną z pokolenia rodziców na pokolenia dzieci

SELEKTYWNY DOBÓR RODZICÓW -zmienna, która odnosi się do tendencji ludzi, polegającej na doborze partnerów w sposób nielosowy na podstawie jednej lub więcej charakterystyk psychologicznych uwarunkowanych genetycznie
* ich potomstwo będzie bardziej podobne do siebie, podobieństwo do rodziców też będzie większe
* prawdopodobny wpływ na rozkład danej cechy w populacji, w kolejnych pokoleniach
* zwiększałby zmienność danej cechy w kolejnych pokoleniach, a dopełniający dobór (komplementarny) osób o diametralnie różnym poziomie danej cechy powodowałby zmniejszenie tej zmienności w populacji

NIEADDYTYWNE CZYNNIKI GENETYCZNE - dwa procesy interakcji pomiędzy allelami mającymi to samo albo różne umiejscowienie w chromosomie

* Dominacja - w interakcję wchodzą allele o tym samym umiejscowieniu w chromosomie
* Epistaza - interakcja alleli mającym różne umiejscowienie w chromosomie
* nie są wspólne dla rodziców i dzieci, ale mogą być wspólne dla rodzeństwa
* ich wpływ powoduje zmniejszenie podobieństwa w zakresie obserwowalnych charakterystyk organizmu pomiędzy dziećmi a ich rodzicami biologicznymi oraz między rodzeństwem zwykłym i w parach bliźniąt DZ

EFEKT EPIGENETYCZNY:
* powoduje trwałe wyłączenie ekspresji danego genu
* jest dziedziczony i łączony z powstawaniem najpoważniejszych chorób somatycznych u ludzi
* może mieć znaczenie dla powstawania RI w zakresie temperamentu oraz dla różnicowania bliźniąt MZ, bo mają te same geny, ale efekty epigenetyczne mogą być u nich odmienne

ŚRODOWISKO WSPÓLNE:
* środowisko danej rodziny
* status ekonomiczno-społeczny, warunki materialne, klimat rodziny, jej tradycje, zachowania i wzajemny wpływ członków danej rodziny, sposób wychowania dzieci etc.

ŚRODOWISKO SPECYFICZNE:
* zasób indywidualnych, niepowtarzalnych doświadczeń środowiskowych danej osoby, który tworzy się między innymi w wyniku specyficznych dla tej jednostki interakcji oraz korelacji jej genotypu i środowiska w rodzinie i poza rodziną, historia życia danej jednostki

KORELACJA GENOTYPU I ŚRODOWISKA - zmienna odnosząca się do współwystępowania genotypu człowieka i jego środowiska
* BIERNA - polega na tym, że rodzice lub rodzeństwo biologiczne kształtują środowisko skorelowane z genotypem nowo narodzonego dziecka, sprzyjające u niego rozwojowi tych cech, które są uwarunkowane genetycznie występuje tylko pomiędzy osobami spokrewnionymi i nie wymaga aktywnego uczestnictwa podmiotu
* REAKTYWNA - wpływ środowiskowy wynikający z reakcji ludzi na zachowanie dziecka, wyznaczone przez jego cechy uwarunkowane genami
* AKTYWNA - poszukiwanie lub tworzenie środowiska odpowiadającego genetycznie uwarunkowanej charakterystyce jednostki w największym stopniu sprzyja zmienności międzyosobniczej w populacji

INTERAKCJA GENOTYPU I ŚRODOWISKA:
* odnosi się do specyf wpływu środowiska na jednostki o zróżnicowanych genach
* odmienne pojawianie się genotypu w obserwowalnych charakterystykach jednostki w różnych warunkach środowiskowych
* środowisko optymalne dla ludzi z określonym wyposażeniem genetycznym może nie być optymalne dla osób z odmiennym genotypem
* przykładem może być różna podatność na stres osób mniej i bardziej odpornych emocjonalnie

5.2.2 GENETYKA ZACHOWANIA CZŁOWIEKA

GENETYKA ZACHOWANIA - zajmuje się badaniem przyczyn zmienności populacji i ustalaniem, w jakim stopniu czynniki genetyczne i środowiskowe wpływają na RI w danej populacji

* Genetyka ilościowa
* metody badawcze: metoda bliźniąt, metoda adopcyjna + chów wsobny i badania selekcyjne

* Francis Galton - pionier genetyki zachowania
* Grzegorz Mendel - twórca teoretycznych podstaw współczesnej genetyki i autor hipotez odnoszących się do prawidłowości w mechanizmach dziedziczenia

* GENETYKA MOLEKULARNA - zajmuje się badaniem struktury i funkcjonowania genów na poziomie DNA

* GENETYKA ILOŚCIOWA - opiera się głównie na metodach statystycznych, zajmuje się szacowaniem wkładu czynników genetycznych i środowiskowych do zmienności genotypowej w populacji

5.2.2.1 GENETYKA ILOŚCIOWA

PRZEDMIOTEM badań jest wynikające z wpływów wielogenowych ilościowe zróżnicowanie fenotypów w określonej populacji

CELEM jest wykazanie roli czynników genetycznych w powstawaniu RI i określenie znaczenia wpływów środowiskowych

DWA ZAŁOŻENIA:
1) jednostki w populacji różnią się z przyczyn genetycznych, jak i środowiskowych przy czym genotyp i środowisko traktuje się jako niepowiązane ze sobą

Vp=Vg+Ve'
Vp - zmienność fenotypu
Vg - zmienność genotypu
Ve' - zmienność środowiska

2) RI są uwarunkowane działaniem wielu genów, niekiedy różnie umiejscowionych w chromosomach. Pojedyncze geny mogą mieć różny wkład w ogólną zmienność badanej charakterystyki i tłumaczyć tylko niewielką jej część, ale suma wpływów poszczególnych genów istotnych dla danej charakterystyki wywiera znaczący wpływ na jej obserwowalną zmienność

BADANIA BLIŹNIĄT - polegają na porównaniu fenotypowych różnic wewnątrz par bliźniąt MZ i DZ

METODA BLIŹNIĄT MZ i DZ WYCHOWYWANYCH RAZEM - najbardziej rozpowszechniona metoda badawcza genetyki zachowania człowieka; porównywanie charakterystyki fenotypowej między parami bliźniąt MZ i DZ mieszkających razem
* 1 założenie:
- bliźnięta MZ są genetycznie jednakowe, a zatem jakiekolwiek różnice pomiędzy nimi wynikają z wpływu środowiska
- bliźnięta DZ są do siebie genetycznie podobne w takim samym stopniu, jak zwykłe rodzeństwo, a zatem różnice fenotypowe pomiędzy bliźniętami DZ mogą być wyjaśnione pod wpływem genetyki i środowiska
* 2 założenie:
- jeżeli podobieństwo pomiędzy bliźniętami MZ jest większe w porównaniu z bliźniętami DZ, to można wnioskować, że mniejsze podobieństwo między DZ wynika ze zmienności ich genotypów, a różnice genotypowe mają związek z różnicami fenotypowymi badanymi tą metodą
- dobór rodziców bliźniąt ze względu na badane cechy był losowy oraz że wpływ czynników środowiskowych (wewnątrz par) jest taki sam u MZ i DZ
* jeśli badana cecha osobowości lub zachowanie są determinowane tylko przez czynniki genetyczne, to różnice fenotypowe wewnątrz par MZ powinny być mniejsze w porównaniu z bliźniętami DZ

PORÓWNANIE BLIŹNIĄT WYCHOWYWANYCH OSOBNO
* cel: sprawdzenie, czy wspólne środowisko ma istotny wpływ na podobieństwo fenotypowe lub jego brak pomiędzy bliźniętami oraz czy ewentualny wpływ tego czynnika jest taki sam w odniesieniu do obu typów bliźniąt

Podstawowe znaczenie ma tzw czynnik specyficzny, a nie wspólny (Plomin, Rowe i Daniels)?

Jak ustalić zygotyczność bliźniąt? - 3 metody:
* badanie błon płodowych
* analiza grup krwi
* diagnoza morfologiczna

Kwestionariusz Fizycznego Podobieństwa Bliźniąt (KFPB) - Włodzimierz Oniszczenka, Jan Strelau, Alois Angleitnera - można sklasyfikować 94% badanych bliźniąt

STUDIA RODZINNE - badania rodzin biologicznych, uzupełnienie lub metoda weryfikacji wyników badań bliźniąt lub rodzin adopcyjnych

METODA ADOPCYJNA - porównanie stopnia podobieństwa pomiędzy dziećmi adoptowanymi a rodzicami adopcyjnymi i ewentualnie podobieństwa występującego pomiędzy tymi samymi dziećmi a ich rodzicami biologicznymi; pozwala bardzo wyraźnie oddzielić wpływy genetyczne od wspólnego środowiska rodzinnego

5.2.2.2 CZYNNIKI WARUNKUJĄCE RÓŻNICE INDYWIDUALNE - EWOLUCJA POGLĄDÓW

* Francis Galton opierał się na założeniu o wrodzonym charakterze zdolności ludzkich

* Osoby o wysokich osiągnięciach intelektualnych miały na ogół krewnych charakteryzujących się zbliżonymi dokonaniami
* JOHN MILL uważał za nieprzyzwoitość przypisywanie odmienności w ludzkim zachowaniu wrodzonym odmiennościom (czynnikom genetycznym); w rozwoju zdolności podkreślał rolę czynników społecznych, takich jak intensywna nauka od okresu dzieciństwa
* PLOMIN i PETRILL - lata 20., 60. i 80. To okresy przewagi poglądów o biologicznym uwarunkowaniu RI, w latach 50. i 70. Dominowało przekonanie o większym znaczeniu czynników środowiskowych

5.2.2.3 GENY A ZACHOWANIE - OD ODZIEDZICZALNOŚCI DO POLIMORFIZMÓW GENETYCZNYCH

CELEM badań jest określenie w jakim stopniu RI w danej populacji wynikają z wpływu genetycznego, a w jakim środowiskowego.

METODA DOPASOWANIA MODELI - służy ustaleniu, które składniki genetyczne i środowiskowe tworzące model, czyli układ możliwych składników zmienności badanego zachowania, i analizowane łącznie wyjaśniają największą część zmienności badanego zachowania.

METODA FALCONERA - ???

Metoda dopasowania modeli pozwala dokładniej oszacować wielkość udziału czynników genetycznych czyli ustalić wskaźnik ich odziedziczalności

ODZIEDZICZALNOŚĆ (h^2)
- stopień, w jakim obserwowalne RI mogą być wyjaśnione genetycznymi RI
- oznacza proporcję albo procent zmienności tego zachowania wyjaśniony wpływami genetycznymi
- poziom odziedziczalności danej cechy czy zachowani nie jest stały i niezmienny, może się zmieniać w czasie, jak i między populacjami

Trójwymiarowy Kwestionariusz Osobowości TPQ Cloningera - poszukiwanie nowości
Inwentarz Temperamentu i Charakteru TCI Cloningera - poszukiwanie nowości (polska wersja - Hornowska)

5.4 UWARUNKOWANIA GENETYCZNE I ŚRODOWISKOWE UJAWNIAJĄCE SIĘ W RÓŻNICACH INDYWIDUALNYCH

Badania nad genetycznymi i środowiskowymi uwarunkowaniami RI prowadzone są w 3 obszarach: osobowości, inteligencji i psychopatologii.

5.4.1 OSOBOWOŚĆ
* w latach 1991-1994 przeprowadzono w Polsce badania dot struktury i uwarunkowania temperamentu młodzieży i dorosłych
* 27 cech temperamentu: żwawość, perseweratywność, wrażliwość sensoryczna, reaktywność emocjonalna, wytrzymałość i aktywność (FCZ-KT), siła procesu pobudzenia, siła procesu hamowania, ruchliwość procesów nerwowych (PTS), ogólny poziom aktywności, aktywność-sen, zbliżanie się-wycofywanie, elastyczność-sztywność, jakość nastroju, rytmiczność-sen, rytmiczność-jedzenie, rytmiczność-codzienne nawyki, podatność na roztargnienie i wytrwałość (DOTS-R), niezadowolenie, strach, złość, aktywność i towarzyskość (EAS-D), ekstrawersja, neurotyzm i psychotyzm (EPQ-R)
* związek polimorfizmów w genach receptora dopaminy i transportera serotoniny z cechami temperamentu: strach, radość, złość, zaciekawienie i aktywność (Auerbach, Faroy, Ebstein, Kahan i Levine)
* powiązanie z negatywną emocjonalnością i niezadowoleniem z ograniczeń (DeLuca)
* związek DRD4 z intensywnością reakcji
* DRD4 - poszukiwanie nowości, unikanie urazów, różnice w zakresie uzależnienia od nagrody
* 5-HTT - cechy mierzone TCI: zdolność do samo ukierunkowania i zdolność do samo transcendencji (Ham), z różnicami w zakresie wytrzymałości i aktywności jako cech temperamentu oraz neurotyczności mierzonej NEO-FFI u młodych kobiet (Dragan i Oniszczenko)

5.4.2 ZDOLNOŚCI
* udział wspólnego środowiska w zróżnicowaniu zdolności maleje po okresie adolescencji na rzecz wzrostu udziału środowiska specyficznego, co wydaje się dosyć oczywiste, ponieważ w okresie dorosłości wpływy pozarodzinne stają się coraz ważniejsze (Plomin, DeFries, McClearn, McGuffin)
* udział czynników genetycznych w zmienności inteligencji wzrasta w ciągu życia jednostki, w wypadku osobowości zaś maleje (Plomin i Petrill)
* celem badań jest poznanie źródeł RI, a także przyczyn upośledzenia poszczególnych zdolności
* orientacja przestrzenna, rozumienie słów, płynność słowna, przekształcenie pola percepcji (Rietveld, van Baal, Dolan i Boomsma - najwyższa odziedziczalność płynność słowna, a najniższa rozumienie słów)
* upośledzenie zdolności językowych u dzieci w wieku 4,5 lat jest uwarunkowane genetycznie (Kovas)
* u 4latków upośledzenie w posługiwaniu się mową ma uwarunkowanie genetyczne (Vidding)
* mała sprawność wykonywania zadań matematycznych u 7latków też genetyczne
* zdolność rozpoznawania słów przy czytaniu na głos przez dzieci w wieku 7 lat (Harlaar, Spinath, Dale i Plomin) też genetycznie
* geny odpowiadające za upośledzenia zdolności to te same geny, które odpowiadają za ich normalne zróżnicowanie (Plomin i Kovas)

5.4.3 PSYCHOPATOLOGIA
* schizofrenia, zaburzenia nastroju i zaburzenia lękowe

KOLOKWIUM NR 2

3. TEMPERAMENT

* pierwsza typologia temperamentu - Hipokrates-Galen
* Hipokrates „O naturze ludzkiej” w nawiązaniu do 4 żywiołów Empedoklesa, wyodrębnił 4 soki (humory) organizmu: krew, flegmę, żółć czarną i żółć żółtą; stan zdrowia zależy od proporcji tych soków w organizmie
* Galen „Umiarkowana mieszanina” wyróżnił 9 temperamentów, spośród których 4 zależą bezpośrednio od przewagi jednego z głównych humorów: sangwniki (krew), choleryk (żółć), melancholik (czarna żółć) i flegmatyk (flegma, śluz)

9.3.1. PIERWSZE BADANIA EMPIRYCZNE NAD TEMPERAMENTEM
* na przełomie XIX i XX wieku stworzono kilkanaście typologii
* psychometryczna koncepcja Heymansa (Holandia)
* typologia układu nerwowego Pawłowa (Rosja)
* typologia konstytucjonalna Kretschmera (Niemcy)

9.3.1.1 HEYMANS - PIONIER BADAŃ EMPIRYCZNYCH NAD TEMPERAMENTEM
* GERARD HEYMANS i ENNO WIERSMA - wyodrębnili trzy podstawowe cechy temperamentu: aktywność, emocjonalność i funkcję pierwotną/wtórną
* AKTYWNOŚĆ - przeciwstawny biegun to bierność, przejawia się głównie w ilości czasu, który człowiek poświęca danemu rodzajowi zachowania w domu, w szkole, w pracy i w czasie wolnym.
* EMOCJONALNOŚĆ - objawia się w sile i częstości występowania reakcji emocjonalnych
* FUNKCJA PIERWOTNA/WTÓRNA - dotyczy intensywności reakcji i czasu ich trwania, pierwotna - reaguje szybko i silnie, a reakcja szybko zanika; wtórna - reagują na bodźce otoczenia słabo, a ich reakcja stopniowo się wzmaga i utrzymuje się długo
* wyodrębnienie 8 typów temperamentu, zwanych typami charakteru
* Heymans jako pionier badań empirycznych nad temperamentem i twórca pierwszego kwestionariusza osobowości

9.3.1.2 TYPOLOGIA PAWŁOWA JAKO FIZJOLOGICZNA PODSTAWA CZTERECH KLASYCZNYCH TEMPERAMENTÓW
* IWAN PAWŁOW - badania nad czynnością odruchowo-warunkową psów
* u podłoża RI tkwią właściwości dwóch podstawowych procesów nerwowych - pobudzenia i hamowania - siła procesu pobudzenia , siła procesu hamowania, równowaga i ruchliwość procesów nerwowych
* SIŁA PROCESU POBUDZENIA - zdolność komórek nerwowych do pracy, przejawiająca się w wydolności funkcjonalnej, tj w zdolności do wytrzymania długotrwałego lub krótkiego, ale silnego pobudzenia, właściwość (cecha) układu nerwowego
* HAMOWANIE OCHRONNE - proces, który chroni komórkę nerwową przed szkodliwym działaniem bodźca; przejawia się ono w nieadekwatności reakcji do siły bodźca, szczególnie w zaniku lub zmniejszeniu reakcji
* SIŁA PROCESU HAMOWANIA - łatwość, z jaką układ nerwowy tworzy warunkowe reakcje hamulcowe, takie jak wygasanie, różnicowanie czy opóźnianie; cecha, która przejawia się wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z powstrzymywaniem się od pewnych czynności czy z koniecznością odraczania reakcji
* RÓWNOWAGA PROCESÓW NERWOWYCH - stosunek siły procesu pobudzenia do siły procesu hamowania, ma status cechy wtórnej
* RUCHLIWOŚĆ PROCESÓW NERWOWYCH - polega na zdolności układu nerwowego do szybkiej zmiany procesu pobudzenia w proces hamowania i odwrotnie
* pojęcia wyjaśniające
* typ układu nerwowego - kombinacja tych cech pozwala na wyodrębnienie co najmniej 24 typów, ale Pawłow ograniczył ich liczbę do czterech; dla niego typ un = temperament
* Tiepłow rozszerzył zbiór cech, a Strelau zaproponował ich psychometryczny pomiar

9.3.1.3. KONSTYTUCJONALNE TYPOLOGIE TEMPERAMENTU

* cechy temperamentu wiązano z RI w budowie ciała
* Ernst Kretschmer „Korperbau Und Charakter”
* ludzie o danym typie ciała mają skłonności do chorób psychicznych
* 4 typy budowy ciała: lepto somatyczny, pykniczny, atletyczny i dysplastyczny
* LEPTOSOMATYKA - wątła budowa ciała o wydłużonym wzroście
* PYKNIK - otyły, raczej niskiego wzrostu
* ATLETYK - umięśniona, silna budowa ciała, szeroki w pasie barkowym, a wąski w biodrach
* DYSPLASTYK - budowa bezkształtna, nieregularna, często występują deformacje
* między budową anatomiczną a rodzajem zaburzeń psychicznych zachodzi zbieżność
* pacjenci maniakalno-depresyjni - pyknik
* schizofrenicy - leptosomatyk
* epileptycy - atletyk
* odstępstwa od normy, - dysplastyk
* zależność między budową ciała a psychiką występuje również u ludzi zdrowych
* odpowiednio do typów budowy ciała, wyodrębniono trzy typy temperamentów: schizotymik, cyklotymik i iksotymik
* SCHIZOTYMIK - o budowie ciała lepto somatycznej, ma skłonności do schizofrenii, zamknięty w sobie, jego emocje wahają się między drażliwością a oschłością, mało podatny na zmianę nastawień i postaw, trudno więc przystosowuje się do otoczenia
* CYKLOTYMIK - tendencje do psychozy cyklicznej (maniakalno-depresyjnej), pykniczna budowa ciała, emocje oscylują między radością i smutkiem, łatwo kontaktuje się z otoczeniem
* IKSOTYMIK - spośród atletyków, ma skłonność do epilepsji, spokojny, mało wrażliwy, umiarkowany w genach i mimice, trudno przystosowuje się do zmian w otoczeniu
* budowa ciała i temperament mają wspólną przyczynę - chemizm krwi

KRYTYKA:
* biologicznie zdeterminowana budowa ciała i temperament zmieniają się w otogenezie brak podstaw empirycznych
* ignorowanie środowiska w kształtowaniu temperamentu
* związek chorób psychicznych z budową ciała nie znajduje potwierdzenia, jeśli podda się kontroli zmienne demograficzne
* typologie konstytucjonalne służyły teoretycznemu uzasadnianiu postaw rasistowskich

9.3.2. POJĘCIE TEMPERAMENTU

* GORDON ALLPORT - temperament jako jeden ze składników osobowości; jest surowcem, z którego rzeźbi się osobowość, ujawnia się w formalnych charakterystykach emocji (podatność na wzbudzenie emocjonalne, szybkość i siła reakcji emocjonalnych)
* BUSS i PLOMIN - temperament to te cechy osobowości, które są dziedziczne i obecne od wczesnego dzieciństwa
* ZUCKERMAN - do temperamentu należą cechy osobowości, u których podstaw leżą określone mechanizmy fizjologiczne lub biochemiczne
* JEFFREY GRAY - uczeń Eysencka; dwa podstawowe wymiary temperamentu: lęk i impulsywność; u podstaw lęku leży tzw behawioralny układ hamujący BIS, a podłoże impulsywności stanowi behawioralny układ aktywacyjny BAS; BIS - układ przegrody hipokampa, odpowiedzialny za wrażliwość na sygnały kary i braku nagrody; BAS - w zwojach podstawy mózgu, jądrach wzgórza i okolicach kory nowej, odp za wrażliwość na sygnały nagrody i braku kary, jego reaktywność determinuje zachowania impulsywne
- temperament stanowi część składową struktury osobowości osobowość to zespół cech
- temperament charakteryzuje się względną stałością; zmiany zachodzące są bardziej powolne
- temperament ma podłoże biologiczne, a RI w cechach temperamentu są częściowo genetycznie zdeterminowane
- cechy temp są obecne już od wczesnego dzieciństwa, występują także w świecie zwierząt

*TEMPERAMENT odnosi się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Będąc pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, temperament polega powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniom między genotypem a środowiskiem.

9.3.3. TEORIE TEMPERAMENTU POWSTAŁE W DRUGIEJ POŁOWIE XX STULECIA
*THOMAS i CHESS - teoria temperamentu skoncentrowana na dziecku

9.3.3.1. INTERAKCYJNA TEORIA TEMPERAMENTU DZIECKA AUTORSTWA THOMASA I CHESS
* Alexander THOMAS i Stella CHESS - interakcja temperamentu i środowiska to najważniejszy czynnik warunkujący normalny rozwój lub zaburzenia zachowania

POJĘCIE TEMPERAMENTU I JEGO STRUKTURA:
*badania podłużne nad temperamentem niemowląt
* rozumienie temperamentu jako stylu zachowania
* interesowało ich to, jak dziecko się zachowuje
* wyodrębnili 9 cech temperamentu:
- aktywność - aspekt motoryczny, proporcja okresów aktywności i jej braku
- rytmiczność - regularność bądź jej brak funkcji biologicznych
- zbliżanie się-wycofywanie - pierwotna reakcja na nowy bodziec
- łatwość przystosowania - zachowanie może zmienić w pożądanym kierunku
- próg reagowanie - siła bodźca potrzebna do wywołania reakcji, reakcje na słabe bodźce
- siła reakcji - poziom energetyczny reakcji niezależnie od jej jakości lub kierunku
- jakość nastroju - proporcja emocji pozytywnych do negatywnych
- roztargnienie - skuteczność, z jaką bodźce zewnętrzne odwracają uwagę dziecka od tego, co robi w danym momencie
- zasięg uwagi i wytrwałość - najdłuższy czas poświęcony bez przerwy danemu rodzajowi aktywności oraz zdolność kontynuowania aktywności mimo bodźców rozpraszających

TEMPERAMENT TRUDNY:
* trudny, wolno rozgrzewający się i łatwy
* staje się źródłem zaburzeń w zachowaniu
* to konstelacja składająca się z takich charakterystyk tempera mentalnych jak brak regularności, wycofywanie się, trudność w przystosowaniu, duża siła reakcji i przewaga emocji negatywnych nad pozytywnymi.
* nie zachodzi bezpośrednia zależność między temperamentem trudnym a zaburzeniami w zachowaniu
*DOBROĆ DOPASOWANIA - gdy występuje zgodność między temperamentem jednostki a oczekiwaniami i wymogami otoczenia
* NIEDOPASOWANIE - istotna i długotrwała rozbieżność między temp dziecka a środowiskiem
* żadna konstelacja kategorii cech temp nie prowadzi do zaburzeń zachowania

KRYTYKA:
* uniwersalne, niezależne od wieku - cechy temp wyróżnione przez Chess i Thomasa
* liczbę postulowanych kategorii można zmniejszyć, struktura temp jest specyficzna w zależności od wieku
* oceniając dziecko jako mające temp trudny, otoczenie zdejmuje z siebie odpowiedzialność za skutki wychowawcze i powstałe zaburzenia w zachowaniu
* cechy temp nabierają różnego znaczenia i różnej wartości w zależności od tego, z jakimi czynnikami zewnętrznymi i wewnętrznymi wchodzą w interakcję

9.3.3.2. TEORIA PSYCHOTYCZNOŚCI, EKSTRAWERSJI I NEUROYCZNOŚCI W UJĘCIU EYSENCKA

* charakteryzuje się biologizacją
* trójczynnikowa struktura temperamentu (PEN)
* teoria hamowania i teoria aktywacji
* neurotyczność mieści się w układzie limbicznym
* ekstrawertycy poszukują silnej stymulacji, a introwertycy słabej
* ekstrawertycy - głód stymulacji, poszukują pobudzenia i silnych wrażeń, a introwertycy - unikanie stymulacji, preferują formy o niskiej wartości stymulacyjnej, unikają nadmiaru bodźców
* Jeffrey Gray - podważył pierwotność wymiarów ekstrawersji i neurotyczności
* psychotyczność jest cechą należącą raczej do charakteru

9.3.3.3. ROZWOJOWA TEORIA TEMPERAMENTU
* MARY ROTHBART i DOUGLAS DERRYBERRY - rozwojowy model temperamentu

REAKTYWNOŚĆ I SAMOREGULACJA JAKO PODSTAWOWE KONSTRUKTY TEMPERAMENTU:
* temperament jako konstytucjonalnie uwarunkowane RI w reaktywności i samoregulacji
* reaktywność - pobudliwość fizjologiczna i behawioralna; progi wrażliwości, czas latencji, siła i amplituda reakcji czy czas powrotu reakcji do stanu wyjściowego
* samoregulacja - rozumie procesy modyfikujące reaktywność
* ich konitruty samoregulacji i reaktywności wykazują duże pokrewieństwo z konstruktami Strelaua
* uwaga, dążenie, unikanie, atak, powstrzymywanie się od reakcji itp. - procesy modyfikujące
* reaktywność i samoregulacja wchodzą w stała interakcję, samoregulacja wywiera coraz większy wpływ modyfikujący na reaktywność
* dzięki rozwojowi procesów poznawczych zwiększa się świadoma kontrola samoregulacji
* cechy temperamentu ujawniają się w sferze motoryki, emocji i uwagi
* struktura temp zmienia się wraz z wiekiem

BIOLOGICZNE MECHANIZMY LEŻĄCE U PODSTAW TEMPERAMENTU:
* u małego dziecka ważnym wyznacznikiem temperamentu są RI w aktywacji pochodzącej z projekcji pnia mózgu, produkujących noradrenalinę, dopaminę i serotoninę
* wraz z dojrzewaniem układu limbicznego, lepsza kontrola hamowania, a dojrzewanie przodomózgowia ułatwia rozwój procesów samoregulacji

KRYTYKA:
* trudno wywnioskować jak reaktywność i samokontrola mają się do cech wchodzących w skład bogatej struktury temperamentu
* pojęcie reaktywności ma wiele znaczeń
* pojęcie świadomej kontroli (wola) trudno zaliczyć do domeny temperamentu; jest raczej cechą charakteru i kształtowanie się tej cechy, pozostaje pod wpływem oddziaływań środowiskowych

9.3.3.4. KONCEPCJA TEMPERAMENTU ZAHAMOWANEGO I NIEZAHAMOWANEGO
* JEROME KAGAN - jedyną cechą, która nie zmieniła się w trakcie rozwoju, jest nieśmiałość/lękliwość vs śmiałość/towarzyskość

DWIE KATEGORIE TEMPERAMENTU JAKO SKRAJNOŚCI NA KONTINUUM:
* dziecko, które na zdarzenia nowe reaguje w sposób nieśmiały i ostrożny, milknie, powstrzymuje się od okazywania emocji, ma temperament ZAHAMOWANY
* dziecko, które w tych samych warunkach nawiązuje kontakt, jest rozmowne, nie boi się, ma temperament NIEZAHAMOWANY
* Kagan często nadaje im status typu
* TEMPERAMENT to dziedzicznie uwarunkowane profile zachowania i funkcjonowania biologicznego, obecne od najwcześniejszego dzieciństwa
* badania podłużne na dzieciach w wieku od dwóch miesięcy do ponad siedmiu lat cechy temp nie ulegają zmianie, dzieci zahamowane pozostają zahamowane, a niezahamowane w dalszym ciągu są niezahamowane
* temperament zahamowany u zwierząt tendencja do unikania bodźców, a temperament niezahamowany tendencja do zbliżania się do nowych bodźców
* temperamentu nie można ocenić na podstawie subiektywnego opisu zachowania dziecka przez rodziców i opiekunów
* zalecaną metodą pomiaru temperamentu jest obserwacja zachowania dziecka, prowadzona w wystandaryzowanych warunkach laboratoryjnych

PODSTAWY BIOLOGICZNE TEMPERAMENTU:
* podstaw fizjologicznych temperamentu należy szukać w reaktywności układu limbicznego
* dzieci zahamowane - wyższa reaktywność tych układów powoduje, że na zdarzenia nieznane reagują one wzrostem napięcia mięśniowego, przyspieszeniem akcji serca, rozszerzeniem źrenic i wzmożonym wydzielaniem kortyzolu
* za wariancję reakcji na nieznane zdarzenia w dużym stopniu odpowiedzialny jest czynnik genetyczny

KRYTYKA:
* t. zahamowany różni się od niezahamowanego nie tym, że mają one odmienne mechanizmy fizjologiczne, lecz stopniem reaktywności tych samych mechanizmów
* koncepcja Kagana to przykład teorii temperamentu skoncentrowanej na dziecku, na jednej cesze

9.3.3.5. TEORIA EMOCJONALNOŚCI, AKTYWNOŚCI I TOWARZYSKOŚCI BUSSA I PLOMINA
* Arnold BUSS i Robert PLOMIN - koncepcja powstała pod wpływem istniejących wówczas teorii temperamentu dziecka Thomasa i Chess, koncepcji neurotyczności i ekstrawersji Eysencka, idei Diamonda, mówiącej o tym, że temperament występuje także w świecie zwierząt
* dwa założenia:
- aby można było uznać określoną cechę osobowości za należącą do temperamentu, musi być ona obecna co najmniej od drugiego roku życia
- RI zależeć muszą od czynnika genetycznego
* temperamenty to obecne od wczesnego dzieciństwa, odziedziczone cechy osobowości

STRUKTURA OSOBOWOŚCI:
* trzy podstawowe cechy temperamentu: emocjonalność, aktywność, towarzyskość (EAS)
* EMOCJONALNOŚĆ - skłonność do reagowania silnym pobudzeniem, występuje w postaci niezadowolenia (dystresu) i przejawia się w płaczu niemowlęcia; strach, złość - charakteryzuje ponadprzeciętna aktywacja, co odróżnia je od wszystkich pozostałych emocji
* AKTYWNOŚĆ - ma dwa składniki, WIGOR (poziom energetyczny zachowania) i TEMPO (szybkość reakcji); ujawniają się w tym, jak dana osoba się zachowuje
* TOWARZYSKOŚĆ - wiąże się z dążeniem lub unikaniem kontaktu z ludźmi, a jej źródłem są wzmocnienia płynące ze środowiska

BIOLOGICZNE PODSTAWY TEMPERAMENTÓW EAS:
* wkład czynnika genetycznego do wariancji cech mierzonych kwestionariuszem EAS-TS waha się w granicach od około 30-40%
* u podstaw emocjonalności z poziomem aktywacji autonomicznej
* u podstaw aktywności leży aktywacja behawioralna
* fizjologicznym korelatem towarzyskości jest aktywacja struktur kory mózgowej (porównanie z ekstrawersją)
* EAS do diagnozy dzieci oraz dla młodzieży i dorosłych

KRYTYKA:
* Goldsmith i Campos - badania oparte na genetyce zachowania nie potwierdzają, jakoby czynnik genetyczny był współodpowiedzialny za RI w towarzyskości
* powoływanie się na fakt, że RI w zakresie temperamentów wyodrębnionych przez autorów nie są w większym stopniu zdeterminowane genetycznie niż inne cechy temperamentu

9.3.3.6. TEORIA POSZUKIWANIA DOZNAŃ ZUCKERMANA
* MRVIN ZUCKERMAN pod wpływem koncepcji Hebba istnieją RI w optymalnym poziomie stymulacji

POSZUKIWANIE DOZNAŃ I JEGO STRUTURA:
* cechę, która wyraża tendencję do poszukiwania lub unikania stymulacji Zuckerman nazwał poszukiwaniem doznań
* źródłem stymulacji jest ich znaczenie uwarunkowane indywidualnym doświadczeniem
* poszukiwanie doznań to cecha zdefiniowana przez poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń
* 4 czynniki wchodzące w skład poszukiwania doznań:
- poszukiwanie grozy i przygód (TAS) - zamiłowanie do aktywności na świeżym powietrzu i zajęć fizycznie ryzykownych
- poszukiwanie przeżyć (ES) - nonkonformistyczny styl życia, angażujący umysł i zmysły (np. nieplanowane podróże)
- rozhamowanie (Dis) - rozładowywanie się i poszukiwanie odprężenia w takich zachowaniach jak picie alkoholu, seks, hazard; jest to cecha najsilniej uwarunkowana biologicznie
- podatność na nudę (BS) - awersja do powtarzania doświadczeń, rutynowej pracy, nudnych ludzi

PODSTAWY BIOLOGICZNE POSZUKIWANIA DOZNAŃ:
* dla poszukiwaczy doznań niski poziom aktywacji w pętli kora-układ siatkowaty
* u osób unikających doznań podwyższony poziom aktywacji
* „cecha poszukiwania doznań jest po części funkcją poziomu katecholamin - noradrenaliny i dopaminy - w obszarach nagrody układu limbicznego”
* ujemny związek między poziomem MAO (oksydazy monoaminowej) a rozhamowaniem
* dopamina wzmaga tendencje eksploracyjne i aktywność behawioralną
* MAO obniża poziom dopaminy i redukuje tendencję poszukiwania doznań
* czynnik genetyczny odpowiada w około 50% za RI w poszukiwaniu doznań
* optymalny poziom aktywności układów katecholaminowych (CSA)
* stały, niski poziom CSA dla poszukiwaczy doznań osoby te poszukują takich bodźców, które podwyższają toniczny poziom aktywności układów katecholaminowych

KRYTYKA:
* 4 składniki wymiaru poszukiwania doznań
* te same korelaty biologiczne są typowe dla poszukiwania doznań, ekstrawersji i impulsywności bądź też cech temp zaproponowanych przez Cloningera
* to, że CSA funkcjonuje jako całość nie ma uzasadnienia empirycznego
* neuroprzekaźniki mają różne funkcje
* nieuwzględniono roli środowiska

9.3.3.7. PSYCHOBIOLOGICZNY MODEL TEMPERAMENTU W UJĘCIU CLONINGERA
* LĘK POZNAWCZY i LĘK SOMATYCZNY
* somatyczny - bóle ciała, które nie są związane ze specyficznymi sygnałami ostrzegawczymi; poszukiwanie nowości i zachowanie impulsywności,
* poznawczy - zmęczenie, napięcie mięśniowe i powolny powrót do zdrowia; unikają nowości i antycypują szkodę, niska tolerancja na stres fizjologiczny;

LOKALIZACJA TEMPERAMENTU W STRUKTURZE OSOBOWOŚCI:
* nawiązanie do lęku i impulsywności Cloningera
* zastąpił lęk nazwą unikanie szkody - tendencja do uczenia się unikania kary, braku nagrody i nowości; charakteryzuje je wysoki poziom aktywności serotonicznej
* zastąpił impulsywność poszukiwaniem nowości - osoby aktywne, eksploracyjne, intensywnie zaangażowane w poszukiwanie nieznanych bodźców; obniżona aktywność dopaminergiczna
* zależność od nagrody - tendencja do zachowań, które dostarczają nagród osoby niezależne od nagród są praktyczne, bezkompromisowe, sprytne, analityczne i realistyczne, a osoby zależne od nagród są sentymentalne i niepraktyczne, ulegają wpływom otoczenia i są nastawione na zaspokojenie żądzy nagrody; intensywne reakcje na nagrodę i odporność na wygaszanie zachowań nagradzających
* wytrwałość (Cloninger + Svrakic i Przybeck) - odporność na frustrację i zmęczenie, cecha homogeniczna i niezależna od pozostałych
* 3 inne, należące do sfery charakteru: samokierowanie, zdolność do oderwania się od własnej osoby i skłonność do współpracy
* temperament i charakter wpływają na siebie wzajemnie; charakter - skłonność do reagowania silnie związanego z rozwojem Ja, kształtuje się na osnowie temperamentu, ale wtórnie go modyfikuje

PODSTAWY BIOLOGICZNE CECH TEMPERAMENTU:
* u podstawy unikania szkody leży centralny układ „karania”/hamujący zachowania (w strukturach limbicznych)
* unikanie szkody jest skorelowane z aktywnością serotoniny i jej metabolitów w mózgu oraz w płynie mózgowo-rdzeniowym
* u podstawy poszukiwania nowości leży centralny układ „motywacyjny”/aktywacyjny zachowania (drogi dopaminergiczne, miejsce sinawe, aktywność eksploracyjna)
* u podstawy zależności od nagrody leży centralny układ „nagrody”/utrzymywania zachowania (neurony noradrenergiczne, pęczek grzbietowy)
* wskaźniki odziedziczalność wahają się w granicach 50-65%

KRYTYKA:
* zbyt silny akcent na genetykę
* aktywność dopaminergiczna koreluje z impulsywnością, ekstrawersją, unikaniem-zbliżaniem się i poszukiwaniem doznań
* konglomerat teorii Eysencka, Graya i Zuckermana jest niebanalny, bo autor wyprowadził swój model z obserwacji klinicznych

9.3.3.8. REGULACYJNA TEORIA TEMPERAMENTU (RTT)
* badania prowadzone przez Strelaua
* teoria czynności Tadeusza Tomaszewskiego
* charakterystyka zachowania sprowadza się w zasadzie do dwóch aspektów: energetycznego i czasowego, które wyznaczają strukturę temperamentu
* reaktywność i aktywność
* REAKTYWNOŚĆ - cecha determinująca wielkość reakcji; wrażliwość sensoryczna, wydolność, niska reaktywność - duże zapotrzebowanie na stymulację, wysoka - małe
* AKTYWNOŚĆ - ilość i zakres podejmowanych działań o określonej wartości stymulacyjnej
* wysoki poziom aktywności - niska reaktywność i odwrotnie
* funkcją aktywności jest regulacja aktywności do poziomu optymalnego, traktowanego jako standard regulacji stymulacji
* RUCHLIWOŚĆ ZACHOWANIA - zdolność szybkiej zmiany zachowania (reakcji) adekwatnie do zmian w otoczeniu

*ŻWAWOŚĆ - tendencja do szybkiego reagowania, do utrzymywania wysokiego tempa aktywności i do łatwej zmiany jednego zachowania na inne
* PERSEWERATYWNOŚĆ - tendencja do kontynuowania i powtarzania zachowań oraz doświadczania stanów emocjonalnych po zakończeniu działania bodźca, który te zachowania wywołał
* WRAŻLIWOŚĆ SENSORYCZNA - zdolność do reagowania na bodźce zmysłowe o małej wartości stymulacyjnej
* REAKTYWNOŚĆ EMOCJONALNA - tendencja do intensywnego reagowania na bodźce wywołujące emocje, wyrażająca się w dużej wrażliwości i niskiej odporności emocjonalnej
* WYTRZYMAŁOŚĆ - zdolność do reagowania w sytuacjach wymagających długotrwałej lub wysoko stymulującej aktywności oraz w warunkach silnej stymulacji zewnętrznej
* AKTYWNOŚĆ - tendencja do podejmowania zachowań o dużej wartości stymulującej lub do zachowań dostarczających stymulacji zewnętrznej

BIOLOGICZNE PODSTAWY CECH TEMPERAMENTU W UJĘCIU RTT:
* czynnik genetyczny wyjaśnia ok. 40% fenotypowej wariancji cech temperamentu
* każde zachowanie, w którym przejawiają się parametry energetyczne i czasowe, jest wynikiem interakcji wszystkich mechanizmów fizjologicznych i biochemicznych uczestniczących w regulacji poziomu aktywacji
* indywidualność neurobiochemiczna - cechy temp są uwarunkowane specyf dla jednostki konfiguracją systemów nerwowych i hormonalnych, odpowiedzialnych za regulację aspektów energetycznych i czasowych zachowania
* 1. Temperament pełni funkcję regulacyjną - modyfikuje wartości stymulacyjne i temporalne zachowań i reakcji oraz sytuacji, w której jednostka znajduje się
* 2. Rola temperamentu w regulacji stosunków człowieka ze światem ujawnia się w sytuacjach trudnch lub w zachowaniach ekstremalnych

KRYTYKA:
* niedostateczne uwzględnianie prawidłowości rozwojowych
* zjawisko transakcji trudno poddaje się weryfikacji empirycznej, dlatego nie opracowano dla tej koncepcji narzędzi pomiarowych temperamentu

9.3.4. FUNKCJONALNE ZNACZENIE TEMPERAMENTU:
* specyfika badań temp polega na tym, ze koncentrują się one na analizie trudności adaptacyjnych (wynik stresu)
* efektem niedopasowania możliwości dziecka, wyznaczanych przez temp, do wymogów środowiska są problemy wychowawcze, trudności w szkole, w nauce, problemy zawodowe, mniejsze powodzenie życiowe
* u osób dorosłych - w problemach związanych z aktywnością zawodową, w działalności sportowej oraz w psychopatologii i problemach zdrowotnych będących następstwem stresu

9.3.4.1. FUNKCJONALNE ZNACZENIE TEMPERAMENTU DZIECKA

PROBLEMY WYCHOWAWCZE:
* THOMAS i CHESS - specyficzna konfiguracja cech temperamentu skutkuje problemami wychowawczymi u dziecka
* dzieci ocenione przez rodziców jako sprawiające trudności w wychowaniu, charakteryzowały się dużą aktywnością, zachowywały się mało przewidywalnie, miały duże trudności w adaptacji, reagowały silnie, były mało wytrwałe i przeważał u nich nastrój negatywny
* trudności wychowawcze sprawiały dzieci wykazujące tendencję do wycofywania się, dużą intensywność reakcji, złe przystosowanie i dużą łatwość rozpraszania się
* WINDLE - ryzyko zaburzeń zachowania jest tym większe, im więcej w życiu dziecka pojawia się czynników ryzyka
* każdy wymiar temp może być uznawany za przejaw temp trudnego, jeżeli występuje w skrajnym nasileniu

* C.M.SUPER i SARA HARKNESS - wychodząc od pojęcia dobroci THOMASA i CHESS oraz od wyników badań wskazujących na istnienie różnic kulturowych w zakresie cech tempera mentalnych
* sposób organizacji środowiska wpływa na ekspresję i funkcjonalną rolę cech tempera mentalnych
* pojęcie niszy rozwojowej, na którą składają się warunki fizyczne i społeczne, w jakich rozwija się dziecko

TEMPERAMENT A ADAPTACJA DO ŚRODOWISKA SZKOLNEGO ORAZ OSIĄGNIĘCIA SZKOLNE:

* BARBARA KCOGH - niska orientacja zadaniowa, mała plastyczność oraz duża reaktywność są charakterystyczne dla dzieci wykazujących obniżone osiągnięcia szkolne
* MARTIN - 3 spośród badanych cech - wysoka aktywność, roztargnienie i mała wytrwałość - są najlepszymi predykatorami osiągnięć szkolnych

TEMPERAMENT A ZABURZENIA ZACHOWANIA W DZIECIŃSTWIE:
* hiperaktywność, zła koncentracja uwagi, częste i nagłe wybuchy złości, agresywność, utrata kontroli zachowania, depresja, znaczący strach i niepokój, lęk, nadmierna zależność, zaburzenia w odżywianiu się, trudności w zasypaniu, skłonność do ulegania wypadkom czy do używania alkoholu i środków odurzających
* najlepsze metodologicznie badania - KYRIOS i ARGOT PRIOR - na dzieciach australijskich w wieku 3-5 lat, cechy tempera mentalne są najlepszymi predykatorami zaburzeń w zachowaniu
* rola cech temperamentu - reaktywności i samoregulacji - ujawniła się w rok po przeprowadzeniu pierwszych badań; wpłw bezpośredni i pośredni
* reaktywność - drażliwość, duża aktywność i duże natężenie emocji
* słaba samoregulacja - roztargnienie, mała rytmiczność i mała wytrwałość
* CHESS i THOMAS - trudny temperament w dzieciństwie, któremu towarzyszą niesprzyjające warunki środowiskowe, zwiększa prawdopodobieństwo zaburzeń psychicznych w wieku młodzieńczym oraz w dorosłości

TEMPERAMENT POWODZENIE ŻYCIOWE:
* konsekwencją niepowodzenia szkolnego i zaburzeń behawioralnych w dzieciństwie są problemy adaptacyjne w dorosłości - mniejsze sukcesy życiowe
* poziom przystosowania psychologicznego - samoocena, stosunki rodzinne, trudności szkolne, funkcjonowanie społeczne, seksualne i zawodowe, ekspresja emocjonalna i codzienne nawyki

9.3.4.2. FUNKCJONALNE ZNACZENIE TEMPERAMENTU U OSÓB DOROSŁYCH
* działanie w warunkach, które nie odpowiadają temperamentowi jest źródłem stresu i prowadzi do obniżenia poziomu wykonania zadania i silnych negatywnych reakcji emocjonalnych

FUNKCJONOWNIE ZAWODOWE:

* pracownicy, wykonując czynności zawodowe, indywidualizują swój sposób pracy; efektem indywidualizacji sposobu pracy jest zbliżona efektywność pracy u osób różniących się cechami temperamentu
* istnienie preferencji zawodowych, które są powiązane z temperamentem
* mechanizmem, dzięki któremu wybieramy zawód, są tempera mentalne preferencje co do sytuacji i form aktywności o określonej wartości stymulacyjnej
* Ewa Oleszkiewicz-Zsurzs - mała siła procesu pobudzenia wyznacza negatywne preferencje różnych zawodów o określonej wartości stymulacyjnej, ocenianej na podstawie poziomu stymulacji społecznej, fizycznej, poznawczo-intelektualnej oraz nowych doświadczeń i doznań w danym zawodzie
* przedstawiciele zawodów związanych z silną stymulacją fizyczną (rybacy), społeczną (prawnicy) charakteryzują się szczególnie dużą siłą pobudzenia
* zawody z niskim poziomem stymulacji (bibliotekarze) są wykonywane przez osoby o małej sile procesu pobudzenia
* istotna rola cech temp w powstawaniu syndromu wypalenia zawodowego, który jest jednym z czynników rezygnowania z pracy

SPOSÓB SPĘDZANIA CZASU WOLNEGO I AKTYWNOŚĆ SPORTOWA:
* Zawadzki - amatorskie uprawianie sportu pozostaje bez związku z temperamentem, preferencje co do uprawianej dyscypliny sportu oraz form spędzania czasu wolnego
* profesjonalne uprawianie sportu:
- zaangażowanie w profesjonalną aktywność sportową wiąże się z niższym poziomem neurotyczności i z wyższą siłą procesu pobudzenia czy ekstrawersji
- cechy temp wpływają na wybór dyscypliny sportu
- cechy temp wyznaczają poziom wykonania i osiągnięcia sportowe

TEMPERAMENT JAKO CZYNNIK RYZYKA ZABURZEŃ PSYCHICZNYCH:
* temperament jest czynnikiem ryzyka zaburzeń psychicznych
* TCR - TEMPERAMENTALNY CZYNNIK RYZYKA - cecha temp lub konfiguracja tych cech, która w interakcji z innymi czynnikami działającymi bardzo intensywnie, w sposób ciągły lub powtarzający się zwiększa ryzyko pojawienia się zaburzeń zachowania lub patologii bądź sprzyja kształtowaniu się osobowości nieprzystosowanej
* cechy temp - mediator lub moderator reakcji na stres
* stres jest przyczyną zaburzeń psychicznych, a temperament modyfikuje ten związek
* dwa typy uzależnienia od alkoholu
- I charakteryzuje się późniejszy pojawieniem się uzależnienia, piciem okresowym z dłuższymi okresami abstynencji oraz rzadkim występowaniem problemów alkoholowych w rodzinie niskie poszukiwanie nowości, wysokie unikanie szkody i wysoka zależność od nagrody
- II wczesne wystąpienie uzależnienia, rodzinna historia alkoholizmu oraz picie systematyczne, bez dłuższych przerw wysokie poszukiwanie nowości, niskie unikanie szkody i niska zależność od nagrody
* czynnikiem wyznaczającym podatność/odporność na powstanie PTSD są cechy osobowości, a także temperament
* Schaton GIL - cecha temperamentu - unikanie szkody - badana przed traumatycznym zdarzeniem pozwla na predykcję PTSD diagnozowanego u studentów po ataku terrorystycznym
* reaktywność emocjonalna jako czynnik odporności/podatności na zaburzenia stresowe pourazowe (PTSD)

9.5. INTELIGENCJA

* inteligencja współdeterminuje powodzenia i osiągnięcia życiowe człowieka
* dwa główne nurty:
- psychometryczny - główny akcent pada na RI w inteligencji; ma status cechy
- poznawczy - główny akcent pada na PP: rozumowanie, pamięć, uwaga leżą one u podstaw inteligencji psychometrycznej

9.5.1. CZYM JEST INTELIGENCJA?
* ludzie różnią się szybkością i jakością rozwiązywania problemów
* ukryta inteligencja - obserwacja życia codziennego, int. Praktyczna
* Binet i Spearman - zdolności rozumowania i wnioskowania są najbardziej typowe dla inteligencji człowieka
* w 1994 roku ukazała się artykuł-deklaracja, podpisany przez 52 badaczy inteligencji (Mainstream science on inteligence)
* inteligencja - b. ogólna zdolność umysłowa obejmująca rozumowanie, planowanie, rozw. problemów, myślenie abstrakcyjne, rozumowanie złożonych idei, szybkość uczenia się i korzystania z doświadczeń
* poznawcze pod. - pamięć robocza, strategie poznawcze, zasoby uwagi, przypominające pojęcie energii życiowej w ujęciu Spearmana
* zmienność funkcjonowania poznawczego (Intel.) zależnie od specyfiki sytuacji i zadania umysłowego
*twierdzenie o zmienności PP nie pozostaje w sprzeczności ze stałością (względną) cech, ponieważ dzięki tej zmienności stałość cech może być zachowana

* Donald HEBB - wprowadził pojęcia inteligencji A i B
* Inteligencja A - podstawowy potencjał intelektualny organizmu, zdeterminowany przez genotyp; określa górną granicę możliwości człowieka; nie może być przedmiotem obserwacji
* Inteligencja B - zdeterminowana przez fenotyp, składają się na nią zdolności intelektualne, które przejawiają się na zewnątrz, w zachowaniu, wynik interakcji inteligencji A z środowiskiem
* Inteligencja C (Philip VERNON) - poddaje się pomiarowi, ujawnia się w testach inteligencji, inaczej zwana inteligencja psychometryczna
* inteligencja społeczna (Edward THORNDIKE) - zdolność rozumienia i kierowania ludźmi oraz rozumnego postępowania w stosunkach między ludźmi
* brak danych na potwierdzenie korelacji inteligencji ogólnej i społecznej
* inteligencja emocjonalna (Peter SALOVEY i John MAYER + Daniel GOLEMAN) - znajomość własnych przeżyć, kierowanie emocjami, zdolność motywowania się, rozpoznawanie emocji u innych, nawiązywanie i podtrzymywanie związków z innymi (int. społeczna); Anna MATCZAK - badania w Polsce; konglomerat cech osobowości, motywacji i zdolności poznawczych, inteligencji społecznej; nie jest niezależna od inteligencji ogólnej
* PETRIDES i FURNHAM - inteligencja emocjonalna ma status cechy, kwestionariusz do jej pomiaru; i.e. koreluje + z ekstrawersją i - z neurotycznością
* inteligencja praktyczna (NEISSER, Robert STERNBERG) - inteligencja ogólna, mierzona testami ma niewiele wspólnego z inteligencją przejawiającą się w życiu codziennym

9.5.2. STRUKTURA INTELIGENCJI W UJĘCIU PSYCHOMETRYCZNYM
* Charles SPEARMAN (uczeń Galtona)
* brak korelacji między zdolnościami psychomotorycznymi a jej pomiarem testami
* we współczynnikach korelacji między pomiarami istnieje hierarchia
* Czynnik ogólny - wspólny dla wszystkich dokonanych pomiarów - występuje w tym większym nasyceniu, im większy jest udział procesów umysłowych w rozwiązywaniu zadań
* Czynnik specyficzny - różny dla różnych pomiarów
* dwuczynnikowa teoria zdolności - zdolności człowieka składają się z dwóch niezależnych czynników, 1. to inteligencja ogólna (cz. ogólny, „g”), a drugi zdolności specjalne - niezależne od czynnika g
* istnieje mechanizm odpowiedzialny za to, co nazywamy inteligencją energia umysłowa
* Edukcja relacji - ujmowanie stosunku między 2 lub > elementami
* Edukcja korelatów - kiedy znana jest relacja, a należy do niej wydedukować to, co jest brakującym elementem, do którego ta relacja się odnosi

9.5.2.1. MODELE CZYNNIKÓW RÓWNORZĘDNYCH

LOUIS THURSTONE:

* teoria podstawowych zdolności umysłowych
* 7 czynników - zdolności podstawowych
- rozumienie słów - tekstu pisanego, definiowanie słów
- płynność słowna - łatwość, szybkość generowania słów i ich użycie
- zdolności liczbowe - łatwość i umiejętność operacji arytmetycznych
- zdolności przestrzenne - przekształcanie w wyobraźni figur i kształtów, spostrzeganie układów przestrzennych
- zdolności rozumowania - rozumowanie indukcyjne, edukcja relacji i korelatu wg Spearmana
- pamięć - odtwarzanie zapamiętanego materiału
- szybkość spostrzegania - rozpoznawanie obiektów i szybkość spostrzegania podobieństw i różnic

JOY GUILFORD:
* Model Struktury Intelektu (MSI)
* metoda analizy czynnikowej, która wyklucza możliwość uzyskania czynników hierarchicznych
* każdą zdolność można opisać, odwołując się do: operacji, treści i wytworów (każde zachowanie inteligentne wyraża się zawsze w operacjach umysłowych wykonywanych na określonym materiale (treści) i prowadzą do określonego wytworu)
* operacje - wykonywane na wytworach i treściach, opisują sposób funkcjonowania umysłu; poznawanie, pamięć, wytwarzanie dywergencyjne, konwergencyjne i ocenianie
* treści - obejmują kategorie: figuralną, symboliczną, semantyczną i behawioralną, opisują podstawową zawartość informacji
* wytwory - jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia i implikacje, formalny aspekt informacji
* przez 12 lat opisał 98 czynników
* MSI przewiduje, że czynników powinno być 120
*myślenie dywergencyjne stało się ważnym elementem w teoriach twórczości i testach mierzących płynność, giętkość i oryginalność myślenia twórczego
* model atomistyczny
* ignoruje fakt, że zdolności nie są odizolowane jedne od drugich
* model ten jest niepożytecznie złożony (Cronbach i Snow)

9.5.2.2. MODELE CZYNNIKÓW HIERARCHICZNYCH

PHILIP VERNON:
* czteropoziomowa struktura inteligencji
* Test Matryc Ravena, testy werbalne, liczbowe i przestrzenne
* czynnik werbalno-szkolny (w:sz) - zdolności werbalne, liczbowe, rozumowanie logiczne, uwaga i płynność słowna
* czynnik przestrzenno-manualny (p:m)
* te dwa są najsilniej nasycone czynnikiem g Spearmana

RAYMOND CATTELL:
* John HORN rozwinął jego koncepcję
* czynnik g dzieli się na inteligencję płynną (gf) i skrystalizowaną (gc)
* inteligencja płynna - zależy od czynnika genetycznego, przypomina inteligencję A w ujęciu Hebba, przenika wszystkie czynności umysłowe, ujawnia się w rozwiązywaniu zadań, w których chodzi o stosunki między rzeczami czy elementami w testach niewerbalnych
* inteligencja skrystalizowana - zbliżona do inteligencji B Hebba, jest wynikiem doświadczenia i uczenia się, które nakładają się na inteligencję płynną, zmienia się ona wraz z wiekiem i duży wpływ mają na nią czynniki kulturowe, traktowana jako produkt końcowy ukształtowany w wyniku doświadczenia
* gf i gc są skorelowane + i dzielą wspólną wariancję z czynnikiem 3stopnia - inteligencją ogólną (g)
* Test MR i testy Wechslera

*zmiany w poziomie inteligencji na przestrzeni życia

JOHN CARROLL:
* trójczynnikowa struktura inteligencji
* 3 warstwy czynników - na szczycie g
* II warstwa:
- inteligencja płynna - rozumowanie i procesy, które w min. stopniu zależą od kultury i uczenia się
- int. skrystalizowana - procesy, które odzwierciedlają operacje i. płynnej, efekty doświadczenia, uczenia się, kultury
- ogólna zdolność pamięci - wymaga uczenia się i zpamiętania
- o. percepcja wzrokowa - spostrzeganie kształtów
- o. percepcja słuchowa - słuchowe wzorce dźwięków i mowy
- o. zdolność wydobywania z pamięci - wydobycie pojęć lub elem. z p. długotrwałej
- o. szybkość umysłowa - szybkie przetwarzanie inf. poznawczej
- szybkość przetwarzania informacji - szybkość reagowania na zdarzenia poznawcze
* warstwa III - czynnik G, który dzieli wariancję z czynnikami w. II (wpływają na wiele różnych zachowań w określonej dziedzinie

9.5.3. INTELIGENCJA WIDZIANA Z PERSPEKTYWY PROCESÓW POZNAWCZYCH
* Earl HUNT pożyczył termin „przetwarzanie inf.” od twórcy cybernetyki Norberta WIENER i zaproponował, by inteligencję traktować jako proces przetwarzania informacji (pamięć robocza, zasoby uwagi, strategie badawcze, elementarne zadania poznawcze)

9.5.3.1. TRIARCHICZNA TEORIA INTELIGENCJI
* Robert STERNBERG - istotę inteligencji człowieka można rozpatrywać z 3 punktów widzenia
* subteorie składników, doświadczenia i kontekstu

SUBTEORIA SKŁADNIKÓW:
* z koncepcji int. płynnej Cattella
* rozumowanie logiczne, znajdowanie powiązań między elementami, właściwe stawianie problemów, wychwytywanie ich istoty itp.
* przedmiot badań Sternberga - rozumowanie indukcyjne
* elementarne składniki przetwarzania informacji:
- wykonawcze - uczestniczą w wykonywaniu zadań: wnioskowanie, przekształcanie, zastosowanie, porównywanie, wyjaśnianie, skł. typowe dla rozwiązywania testów inteligencji
- nabywania wiedzy - selektywne kodowanie, selektywne łączenie i porównywanie - obecne w czynnościach uczenia się i nabywania wiedzy, miarą inteligencji są RI w szybkości nabywania wiedzy
- metaskładniki - wyższego rzędu, czynności planowania, kontroli i podejmowania decyzji, nadzorują procesy niższego rzędu
* najbliższa pojęciu inteligencji psychometrycznej

SUBTEORIA DOŚWIADCZENIA:
* radzenie sobie z nowym zadaniem i wymogami środowiska - wymaga udziału ogólnego systemu przetwarzania inf., w którym procesy przetw. inf. przebiegają w sposób kontrolowany i świadomy
* zdolność automatyzacji procesów informacyjnych - uczestniczy w rozwiązywaniu zadań znanych i w znanej sytuacji
* nowość i automatyzacja niejako się uzupełniają
*mierzenie skuteczności wykonywania zadań wymagających adaptacji do nowości Lu automatyzacji wykonywanych czynności

SUBTEORIA KONTEKSTU:
* rola środowiska
* inteligencja to celowa adaptacja do realnie istniejącej rzeczywistości
* jeśli adaptacja jest niemożliwa, to jednostka podejmuje działania zamierzające w kierunku kształtowania rzeczywistości lub selekcji środowiska
* określa, które zachowania, gdzie i dla kogo należy uznać za inteligentne
* inteligencja analityczna i akademicka
* inteligencja - obejmuje zdolności umysłowe niezbędne do adaptacji, kształtowania i selekcji dowolnego kontekstu środowiskowego; angażują one proces uczenia się
* inteligencja praktyczna - pojęcie to wprowadził Neisser
* inteligencja ogólna i praktyczna układają się w dwa niezależne czynniki
* inteligencja proceduralna i deklaratywna, ma istotne znaczenie dla efektywności funkcjonowania człowieka w życiu codziennym
* inteligencja praktyczna, inaczej zwana zdrowym rozsądkiem, nie koreluje lub słabo koreluje z inteligencją psychometryczną

KRYTYKA:
* rozpatrywanie inteligencji z możliwie różnych punktów widzenia
* przywiązywanie wagi do kontekstu przyczyniło się do rozwoju badań nad inteligencją praktyczną
* teoria omnibusowa i spekulatywna
* int. praktyczna koreluje z int. psychometryczną (Linda Gottfredson)

9.5.3.2. FORMALNA TEORIA INTELIGENCJI
* Edward NĘCKA - wyszedł od formalnej teorii myślenia Newella i Simona - istotne dla zrozumienia procesu myślenia jest poznanie sposobu jego przebiegu; pojemność czynności poznawczej; odniósł się do uwagi i pamięci roboczej
* zasoby uwagi - ważny składnik inteligencji, energia uczestnicząca w kontrolowaniu PP
* pamięć robocza - w niej różne operacje umysłowe, dlatego inaczej: pamięć operacyjna; koreluje z int. psychometryczną
* pobudzenie - (koncepcja Thayera) behawioralne, energetyczne (funkcje mobilizujące, zwiększa zasoby) i napięciowe (funkcje lękotwórcze, zmniejsza zasoby)
*proces inteligencji - proces oscylowania przez organizm w takich granicach pobudzenia, które są akceptowalne w wypadku konkretnej osoby rozwiązującej konkretne zadania w konkretnej sytuacji
* na aktualny stan pobudzenia organizmu wpływają czynniki sytuacyjne, a także charakterystyczne dla jednostki cechy temperamentu, u których podstaw leżą mechanizmy związane z regulacją poziomu aktywacji, współdeterminują one wielkość pobudzenia energetycznego (ekstrawersja) i napięciowego (neurotyczność)
* inteligentne zachowanie - kompetencje konkretnej osoby w zakresie rozwiązywania pewnej klasy zadań; poziom kompetencji intelektualnych danego człowieka stanowi jego trwałą cechę odróżniającą go od innych osób
* jego model należy rozumieć jako połączenie podejścia poznawczego i psychometrycznego
* osoby bardziej inteligentne mają większe zasoby uwagi i pojemność pamięci roboczej

KRYTYKA:
* odżegnuje się od koncepcji psychometrycznych
* opiera się na wynikach badań Testu Matryc Progresywnych Ravena
* słabą stroną jest pomiar poziomu pobudzenia, dokonywany na podstawie samoopisu

9.5.3.3. TEORIA WIELU INTELIGENCJI
* Howard GARDNER
* inteligencja jako zdolności do rozwiązywania problemów lub do tworzenia produktów cenionych w określonym środowisku kulturowym lub w społeczności
* badania na dzieciach z różnymi uzdolnieniami, na osobach genialnych i upośledzonych umysłowo
* 7 rodzajów inteligencji:
- inteligencja językowa - zaburzenia w ośrodku mowy Broki to dowód na jej biologiczne podłoże
- inteligencja logiczno-matematyczna - zdolności matematyczne i logiczne, rozumowanie indukcyjne, myślenie naukowe, surowa inteligencja
- inteligencja przestrzenna - dowodem na biologiczne podłoże jest uszkodzenie tylnych obszarów prawej półkuli (brak orientacji w przestrzeni)
- int. muzyczna - ma znaczenie w procesie ewolucji (np. u ptaków) - prawa półkula mózgu
- int. cielesno-kinestetyczna - rozwiązywanie problemów, tworzenie produktów angażujących całe ciało, apraksja - dowód na podłoże biologiczne, kora motoryczna
- int. interpersonalna - rozumienie innyc ludzi i współdziałanie z nimi, różnicowanie nastroju, temperamentu, motywacji i intencji osób płaty czołowe mózgu
- int. intrapersonalna - tworzenie modelu siebie obserwacja własnych emocji; płaty czołowe
* rodzaje inteligencji to surowy, biologiczny potencjał, który ujawnia się w czystej formie jedynie u osób uznanych za wyjątkowe

KRYTYKA:
* zaleta - podkreśla że efektywność działania i rozw. problemów nie zależy tylko od int. psychometrycznej
* badania prowadzone na różnych populacjach + na zwierzętach
* brak rzetelnego materiału empirycznego poddającego się pomiarowi i kontroli
* niektóre z inteligencji to zdolności grupowe

9.5.4. MECHANIZMY POZNAWCZE INTELIGENCJI
* nurt poznawczy koncentruje się na procesach przetwarzania informacji uczestniczących w rozwiązywaniu zadań poznawczych (pamięć, uwaga, procesy kontroli)
* nurt biologiczny - badania o różnych funkcjach i strukturach mózgu oraz nad genetycznymi podstawami zachowań inteligentnych

9.5.4.1. INTELIGENCJA A WYKONYWANIE ELEMENTARNYCH ZADAŃ POZNAWCZYCH
* 4 założenia:
- przedmiotem badania ECT (elementarnych zadań poznawczych) są reakcje na proste bodźce czy zdolność ich rozróżniania, potrafi je wykonać każdy
- wynik w postaci czasu lub efektywności nie zależy od wiedzy czy nabytych umiejętności
- ECT odwołują się do procesów przetw. inf. a nie do treści, dlatego są wspólne dla wszystkich
- wykonywanie ECT angażuje PP leżące u podstaw zachowań inteligentnych

CZAS REAKCJI A INTELIGENCJA:
* czas reakcji prostej, tzn reakcji na poj. bodziec, który nie niesie ze sobą znaczącej inf.
* CR złożonej - proces decyzyjny, osoba badana musi wybrać ten, który uważa za trafny
* badania Earla HUNTA - pamięć robocza i długotrwała jest mechanizmm organizującym PP, wykorzystuje procedurę badawczą Michaela Posnera (eksponuje się 2 pary liter AA i Aa; w jednej serii OB. naciska, gdy pojawiają się litery identyczne (AA), a w drugiej identyczne z nazwy (Aa) czas porównywania liter fizycznie identycznych koreluje jedynie z inteligencją płynną, a czas reakcji na bodźce semantycznie identyczne koreluje z gf i gc
* prawo HICKA - CR wzrasta liniowo jako funkcja logarytmiczna liczby wyborów czy alternatywnych bodźców
* Arthur JENSEN - nawiązuje do prawa Hicka, wykorzystuje test Ravena, bo najlepiej mierzy czynnik g najsłabszy związek z int. psychometryczną występuje w wypadku CR prostej (bo nie wymaga angażowania aktywności poznawczej)
* na CR motorycznej słada się proces podejmowania decyzji DT i czas niezbędny do wykonania ruchu MT
* Jensen: o związku CR motorycznej a int. decyduje szybkość przebiegu impulsu nerwowego
- szybkość transmisji impulsu nerwowego stanowi podstawę ogólnej zdolności umysłowej
- szum w transmisji neuronalnej może spowodować, że intraindywidualna zmienność w CR koreluje z testami inteligencji
- u podstaw korelacji między CR a testami int. leży pamięć operacyjna
* STERNBERG - szybkość przebiegu składników procesu przetw. inf. uczestniczących w rozumowaniu indukcyjnym, którą badał Testem Rozpoznawania Cyfr, koreluje dodatnio z inteligencją psychometryczną
* szybkość przewodzenia impulsu nerwowego zależy od temperatury ciała

CZAS INSPEKCJI A INTELIGENCJA:
* szybkość podejmowania decyzji z całkowitym pominięciem szybkości reakcji występuje w wypadku czasu wstępnej analizy percepcyjnej bodźców wzrokowych czas inspekcji
* Deary - CI jest złożonym zadaniem umysłowym angażującym strategie umysłowe typowe dla osób skutecznie rozwiązujących zadania testów inteligencji

9.5.4.2. ZWIĄZEK INTELIGENCJI PSYCHOMETRYCZNEJ Z PP W TRAKCIE ROZWIĄZYWANIA ZADAŃ
* pamięć operacyjna - centralny konstrukt odnoszący się do zachowań inteligentnych podejście poznawcze
* Bateria Uzdolnień Zawodowych Służb Zbrojnych ASVAB - miara czynnika g
* zdolność rozumowania i pamięć operacyjna to konstrukty do siebie zbliżone, prawie identyczne
* pomiar testami CAM doprowadził do hierarchicznej struktury operacji poznawczych
* uwaga jest powiązana z inteligencją i RI w procesach uwagi i int. należy skonfrontować z int. psychometryczną
* u podstaw badań nad związkiem między uwagą a int. leży teoria zasobów uwagi Daniela Kahnemana
* zasoby uwagi nie zależą od rodzaju bodźców i reakcji ani od specyficzności zadania

9.5.5 BIOLOGICZNE PODSTAWY INTELIGENCJI

9.5.5.1. ROLA CZYNNIKÓW GENETYCZNYCH W DETERMINOWANIU RI W INTELIGENCJI
* genetyka zachowania
* genetyka molekularna

WKŁAD CZYNNIKÓW GENETYCZNYCH I ŚRODOWISKOWYCH W INTELIGENCJĘ:
* wprowadzenie metody dopasowania modeli pozwoliło na syntetyczną analizę wyników pochodzących z różnych typów badań oraz na określenie wkładu czynnika genetycznego i środowiska
* Thomas BOUCHARD i Matthew McGUE - związek stopnia pokrewieństwa genetycznego z IQ
* czynnik genetyczny odpowiada w 68% za RI pod względem inteligencji
* wkład czynnika genetycznego do inteligencji wzrasta wraz z wiekiem

W POSZUKIWANIU GENÓW ODPOWIEDZIALNYCH ZA INTELIGENCJĘ:
* Robert PLOMIN
* 100 markerów DNA
* owiązania QTL (loci cech ilościowych) tłumaczą ok. 2% wariancji w zakresie IQ

9.5.5.2. MÓZG JAKO SIEDLISKO INTELIGENCJI

CZYNNOŚĆ BIOELEKTRYCZNA MÓZGU A INTELIGENCJA:
* celem było ustalenie związku między inteligencją a charakterystyką fal EEG, głównie alfa i beta
* podsumowania dokonali VOGEL i BROVERMAN - u osób upośledzonych umysłowo występują istotnie niższe częstotliwości fal alfa w porównaniu z osobami normalnymi
* u osób dorosłych występuje dodatnia korelacja między IQ a częst. rytmu fal alfa
* ELLINGSON - rytmy alfa i beta są zbyt prymitywne
* potencjały wywołane - odzwierciedlają aktywność bioelektryczną mózgu, związaną z analizą bodźców, podejmowanie decyzji i inicjowaniem reakcji
* John ERTL - potencjaly wywołane są elektrycznym wskaźnikiem procesu przetwarzania inf. przebiegającego w mózgu, więc uzasadnione wydaje się wiązanie efektywności tego procesu z inteligencją człowieka
* czas latencji PW na bodźce świetlne skraca się wraz z poziomem inteligencji
* Ernst BARRETT i EYSENCK - istnieje związek między zmiennością PW a IQ im wyższe IQ, tym mniejsza zmienność PW

TECHNIKI OBRAZOWANIA STRUKTUR I CZYNNOŚCI MÓZGU:
* emisyjna tomografia pozytronowa PET - Richard Haier; test Ravena lub Wechslera; osoby o wyższym poziomie inteligencji angażują mniejsze zasoby metaboliczne mózgu w trakcie wykonywania zadań poznawczych; metoda używana wyłącznie do celów klinicznych
* funkcjonalny rezonans magnetyczny fMRI - do badania związku między objętością istoty szarej a inteligencją; im bardziej skale są nasycone czynnikiem g, tym większa jest objętość istoty szarej

WIELKOŚĆ MÓZGU A INTELIGENCJA:
* Karl PEARSON - istnieje znikoma korelacja
* Philip RUSHTON - różnice w wielkości mózgu zależne od rasy i płci, największy mózg - rasa mongoidalna, najmniejszy - czarna, IQ tak samo
* RUSHTON i ANKNEY - mężczyźni mają większy mózg niż kobiety
* mały mózg genialnego Einsteina

9.5.6. ROLA INTELIGENCJI W FUNKCJONOWANIU CZŁOWIEKA W ŻYCIU CODZIENNYM

9.5.6.1. INTELIGENCJA A OSIĄGNIĘCIA EDUKACYJNE:

OSIĄGNIĘCIA SZKOLNE:
* są powiązane z poziomem inteligencji
* zmniejszanie się wariancji inteligencji wraz z podwyższającym się etapem kształcenia
* poziom IQ i SES pozwalają na przewidywanie niepowodzenia szkolnego
* Maria GRZYWAK-KACZYŃSKA; Mieczysław CHOYNOWSKI
* wzrostowi poziomu inteligencji w kolejnych pokoleniach towarzyszy obniżanie się poziomu wykonania egzaminacyjnych testów edukacyjnych
* silne uwarunkowania kulturowe osiągnięć szkolnych
* inteligencja nie jest jedynym wyznacznikiem osiągnięć edukacyjnych

POZIOM WYKSZTAŁCENIA:
* średni poziom inteligencji jest wyższy u osób o wyższym poziomie wykształcenia (sz. śr. -105, sz. w. - 115, dr - 125)
* JENCKS - rok nauki szkolnej wiąże się z różnicą wynoszącą ok. 2,5 jednostki IQ
* GOTTFREDSON - osoby, które zakończyły edukację na poziomie szkoły podstawowej, mają IQ 82, uczniowie z wykształceniem średnim - 100, absolwenci szk. wyższej - 115
* poziom inteligencji wyznacza dostępny jednostce poziom osiągnięć edukacyjnych, kształcenie warunkuje rozwój inteligencji
* wpływ inteligencji na uzyskany poziom wykształcenia (lepszy predyktor niż SES)
* HERNSTEIN i MURRAY - wysoki poziom inteligencji i SES = dyplom szk. wyższej
* WILIAMS - wpływ edukacji na poziom intelektualny ucznia
* HUSEN - jego badania potwierdzają powyższe tezy
* niski poziom inteligencji może ulegać akceleracji pod wpływem kompensacyjnych programów edukacyjnych

9.5.6.2. INTELIGENCJA A OSIĄGNIĘCIA ZAWODOWE
* KUNCEL, HEZLETT, ONES - poziom inteligencji wyznacza osiągnięcia akademickie

POZIOM WYKONANIA PRACY:
* SCHMIDT i HUNTER - testy inteligencji są najbardziej użytecznym predyktorem poziomu wykonania pracy zawodowej - najwyższa trafność i duża ekonomiczność

PREFERENCJE ZAWODOWE I WYBÓR ZAWODU:
* istnienie związku między poziomem inteligencji a złożonością pracy
* minimalny próg IQ podnosi się wraz ze wzrostem złożoności pracy
* szanse uzyskania zatrudnienia w różnych zawodach rosną wraz ze wzrostem poziomu inteligencji
* HARRELLOWIE - każdy zawód wymaga pewnego min. IQ

9.5.6.3. INTELIGENCJA A POWODZENIE ŻYCIOWE
* inteligencja z dzieciństwa była bardzo silnym predyktorem statusu społecznego, poziomu rocznych dochodów i satysfakcji z wykonywanej pracy
* GOTTFREDSON - ryzyko utraty pracy i bezrobocia rośnie wraz z obniżaniem się IQ
* FIRKOWSKA-MANKIEWICZ - dzieci o niższym IQ osiągają znacznie gorszą syt. materialną; istotne znaczenie samooceny i zaradności życiowej w wyznaczaniu powodzenia życiowego
* najsilniejszym predyktorem sukcesu zawodowego jest wykształcenie
* TERMAN i ODEN - istotna rola czynników osobowości (przystosowanie emocjonalne i społeczne, potrzeba osiągnięć)
* wysoki poziom int. może obniżać osiągnięcia edukacyjne i zawodowe w wyniku problemów ze środowiskiem rówieśniczym czy z adaptacją do pracy
* wyższa int. podnosi szanse sukcesu w szkole i w pracy
* HERNSTEIN i MURRAY - 10% populacji o najwyższym poziomie inteligencji zarabia 55% więcej niż osoby o przeciętnym poziomie int.; 10% osób o najwyższych dochodach zarabia o 200% więcej niż osoby o dochodach przeciętnych

---