ROZDZIAŁ 1

ETYKA JAKO FILOZOFICZNY NAMYSŁ NAD MORALNOŚCIĄ

1. Sposoby badania fenomenu moralności.

Ossowska - to, co potocznie nazywamy moralnością, stanowi całość wieloaspektową i niespójną.

Wszystkie nauki badające fenomen moralności zgadzają się co do tego, że moralność wiąże się z wolnym i rozumnym działaniem człowieka. Najczęściej, kiedy działanie nazywamy „moralnym”, mamy na myśli jego pozytywną ocenę, moraliści zwykli jednak posługiwać się terminem „moralny” bez przymiotnika, mając na uwadze działanie specyficzne dla rozumnych i wolnych istot. Termin moralny jest wtedy aksjologicznie neutralny, co pozwala mówić nie tylko o moralności chrześcijańskiej, ale też o faszystowskiej, liberalnej czy burżuazyjnej. Czesław Znamierowski uważa, że słowo „moralność” powinno się zarezerwować jedynie dla tych postaw, które darzymy moralnym szacunkiem, natomiast ogół zachowań moralnych człowieka nazwać etosem. Moralnością nazwalibyśmy uznane reguły zachowania człowieka.

Opisowa nauka o moralności nazywana jest najczęściej etologią (opis działania może być wieloaspektowy, więc etologią jest zarówno socjologia moralności jak i psychologia moralności). Moralna semantyka - opis samego jęztja charakterystycznego dla moralnej refleksji (zwł. w anglosaskiej filozofii moralnej, char. metaprzedmiotowy).

2. Socjologia moralności traktuje moralność jako fakt społeczny, bada więc moralność różnych społeczności na przestrzeni czasu i zmieniających się warunków społeczno-kulturowych. Badania socjologii moralności pokazują różnorodność i zmienność moralnych zwyczajów i reguł, to bywa często uznane za argument na rzecz relatywizmu moralnego, zgodnie z którym nie istnieją uniwersalne i niezmienne normy moralne. Te bowiem są zdaniem relatywistów względne, zależne od standardów określających konkretny kontekst moralny, czyli zwyczajów i norm akceptowanych w danym miejscu i czasie. Socjologia moralności bada też związki, jakie zachodzą między ludzkimioglądami na temat moralności a statusem społecznym, płcią, czy stanem majątkowym, a nawet klimatem. Socjologia moralności stara się też ustalić związki funkcjonalne pomiędzy moralnością, religią a prawem, sytuacją społeczno-polityczną czy wpływem autorytetów moralnych.

Wyciąganie wniosków normatywnych z zastanego etosu nosi miano błędu socjologicznego.

3. Dla psychologa moralności moralność jest faktem psychicznym. Stara się on odkryć m.in. motywy, jakie towarzyszą wydawanym przez nas ocenom moralnym (pochwałom i naganom), związki, między charakterem a moralnością, znaczenie neutralnych predyspozycji moralnych człowieka i jego moralnych przeżyć, a także miejsce uczuć w działaniu i fenomen doświadczenia sumienia. Problemem często poruszanym zarówno przez psychologów jak i filozofów moralności jest poczucie winy.

Rezyduum moralne - ogół moralnych uczuć towarzyszących podmiotowi po spełnieniu działania powodującego wymierną stratę (gdy niezamierzona przez podmiot i nie wynika z poprzednich zaniedbań - pdmiott niewinny - trudność z interpretacją jego wyrzutów sumienia).

Etologia nie ocenia, lecz opisuje!

4. Specyfika filozoficznej refleksji nad moralnością.

Robert Speamann twierdzi, że moralność to reguły zachowania i uzasadnienie tych reguł.

Jeśli reguły takie można uzasadnić, to powiemy, że ich respektowanie jest moralnie słuszne, co oznacza, że pozostajemy nimi moralnie związani. Ktoś, kto łamie moralne reguły, postępuje w jakimś sensie wbrew sobie. Etyka jest filozoficzną i normatywną teorią moralnej powinności działania. Etycy czynią przedmiotem swych analiz postawy, rozumiejąc przez nie utrwalony sposób postępowania. Formalnym przedmiotem etyki jest czyn w aspekcie dobra i zła. Dla etyka źródłem poznania są rozum i doświadczenie, natomiast teolog będzie się powoływał przede wszystkim na właściwy dla danej teologii rodzaj objawienia, a dopiero wtórnie na rozum i doświadczenie. Głównym zadanie etyki jest uzasadnianie reguł moralnych. W etyce chodzi o racje, a nie tylko o wskazanie, jakie działanie jest moralnie słuszne, ale przede wszystkim o uzasadnienie dlaczego jest słuszne. Singer: moralność -> pozytywna (zwyczajowa, osobista, odnosząca się do moralnych przekonań jednostki) oraz racjonalna (poszukująca racji dla żywionych przez nas przekonań). Moralność racjonalna weryfikuje pozytywną. Kotarbiński - racjonalna, ugruntowana filozoficznie etyka jest nam zbędna. (ale przecież nie wszystkie życiowe sytuacje mogą być prosto i jednoznacznie oceniane). Powinność moralna różni się od wszystkich innych powinności tym, że nie można w prosty sposób się od niej uchylić, wskazując np. na brak ochoty do spełnienia określonego działania. Gdyby powinność moralna zależała od naszego chcenia, wówczas nie miałoby sensu mówienie o jakichkolwiek, niezależnych od naszej woli regułach, nie mielibyśmy też powodów do poczucia winy czy wyrzutów sumienia. Powinność tę odkrywamy a nie tworzymy.

5. Źródło moralnej powinności działania

To pytanie o to dlaczego powinniśmy się podporządkować się określonym regułom postępowania. Sokrates chciał wraz ze swoimi partnerami w dyskusji odkryć „jak żyć” i to pytanie Sokratesa jest pierwszym i podstawowym problemem filozofii moralnej. W pytaniu „jak żyć' chodzi o odczytanie sensu ludzkiego życia. Pytanie to jest niezwykle ważne, nawet dramatyczne- ponieważ od trafnej odpowiedzi na nie zależy, czy uda nam się czy też nie, zrealizować życie w wymiarze duchowym, świat specyficznie ludzkich wartości. „Zmarnować życie” to w tym kontekście znaczy nie osiągnąć moralnej dojrzałości.

• Przedchrześcijańska starożytność opowiadała się za uznaniem, że podstawową normą moralności jest szczęście podmiotu, czyli sprawcy konkretnego działania. Tezę taką znajdziemy u Arystotelesa i przedstawicieli szkół: cyników, stoików, cyrenaików i epikurejczyków. Wszyscy oni zgadzali się co do prostej intuicji: skoro dla każdej istoty dobrem jest to, do czego w naturalny sposób zmierza, to podobnie będzie w przypadku człowieka. Wolność i rozumność człowieka pozwala mu samodzielnie obierać cele. Wszyscy ludzie, bez względu na bogactwo celów, pragną być szczęśliwi, zatem pragnienie szczęścia musi być dobre. Sposobów rozumienia szczęścia było wiele, od hedonizmu cyrenaików po perfekcjonizm Arystotelesa, ale nie w samym rozumieniu szczęścia kryje się podstawowy problem eudajmonizmu w etyce, czyli teorii głoszących, że podstawą uznania działania za dobre jest szczęście sprawcy czynu. Do propozycji starożytności podobne są idee brytyjskiego utylitaryzmu przełomu 18 i 19 wieku. Najpierw Jeremy Bentham, a po nim J. S. Mill głoszą, że dobroć działania uzależniona jest od tego, czy przynosi ono maksimum szczęścia tym, których dotyczy. Brytyjscy utylitaryści nie mają na uwadze szczęścia sprawcy czynu, ale szczęście społeczności i to szczęście optymalne. O ile zatem eudajmonistyczny podmiot miał prawo zabiegać ze wszech miar o własne szczęście, o tyle utylitarystyczny winien być skoncentrowany na szczęściu społeczności, nie bacząc na własne. Zarówno w eudajmonistycznej, jak i utylitarystycznej propozycji problem zdaje się tkwić nie w szczęściu jako takim, ale w sposobie realizowania tego szczęścia- podmiotu lub społeczności i to właśnie zostaje uznane za podstawę moralnego wartościowania.

• Teoria umowy społecznej- przedstawiana w XVII i XVIII wieku przez angielskich filozofów: Tomasza Hobbesa i Johna Lockea a później J.J. Rousseau. W próbie ustalenia zasad godzących interesy jednostek z interesami społeczności wydaje się być wyeliminowany problem poświęcenia jednych na rzecz drugich. Propozycja taka wydaje się nie naruszać rozumowania i wolności człowieka, skoro współuczestniczy on w tworzeniu moralnego porządku. Na podstawie przemyśleń twórców umowy społecznej powstały współczesne teorie kontraktarianizmu. Kontraktarianie- J. Rawls i D. Gauthier wychodzą z założenia, że moralne ograniczenia muszą wynikać z ludzkiego rozumu lub społecznych konwencji, a nie z jakiegokolwiek religijnego objawienia. Moralna powinność wynikałaby zatem albo z kontraktu, który jest wynikiem zgodności woli stanowiących go podmiotów, albo byłaby konstruktem umysłu jak u Kanta.

• Teoria prawa naturalnego w etyce ( św. Tomasz z Akwinu, współcześnie J. Maritain) wykazują wyjątkową pozycję ludzkiej osoby w odkrywaniu granic moralnie dopuszczalnego działania. Moralna intuicja tkwiąca u podstaw koncepcji umowy społecznej, też odwołuje się do tego, że ograniczenia ze względu na drugich powinny występować. Równocześnie mamy poczucie, że sami sobie coś jesteśmy moralnie winni. Zobowiązani jesteśmy nie tylko szanować innych, ale też siebie samych, a szacunek, jaki winniśmy drugim, nie wynika, tylko z tego, że okazując go, zapewniamy społeczności harmonijną egzystencję. W tym kontekście czytelna staje się druga formuła imperatywu kategorycznego Kanta, która głosi, by człowieczeństwa tak we własnej osobie, jak i w osobie każdego innego używać zawsze zarazem, jako celu, nigdy wyłącznie jako środka. Kant odkrył tutaj samo sedno etyki, które na długo przed nim głosiło chrześcijaństwo a jeszcze wcześniej było obecne w myśli stoików, które mówi, że granicą moralną w dążeniu do własnego szczęścia i podstawą wszelkiego porządku etycznego jest szacunek, jaki okazujemy zarówno własnemu człowieczeństwu, jak i innych ludzi. Współczesna etyka określa tego rodzaju idee mianem personalizmu, a specyficzną wartość osoby ludzkiej, która jest podstawą okazywania jej osobie szacunku nazywa godnością. Wyrazem umowy dotyczącej, tego w czym wyraża się szacunek do człowieka jest ogłoszona w 1948 roku Deklaracja praw człowieka.

ROZDZIAŁ 5

PODSTAWOWE ZASADY, KTÓRE POWINNY BYĆ RESPEKTOWANE PRZEZ PSYCHOLOGA.

Psycholog musi respektować podstawowe zasady etyczne, ponieważ jego profesja należy do grupy zawodów zaufania publicznego. W swej działalności zawodowej psycholog ingeruje w intymny świat i psychikę człowieka, dlatego trzeba wyraźnie podkreślić, iż profesjonalne postępowanie musi być poddane refleksji etycznej i zgodne z ogólnymi etycznymi zasadami uprawiania tego zawodu.

Cechy zawodu zaufania publicznego (wg. P. Sarnecki, 1998):

• Uzyskiwanie od klienta informacji dotyczących prywatnych, intymnych spraw.

• Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej.

• Kierowanie się w relacjach z klientem zasadami etyki zawodowej.

• Posiadanie specjalistycznego wykształcenia, przygotowującego do wykonywania tego zawodu.

Ustawa o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów (2001) potwierdza prawnie status zawodu psychologa jako zawodu zaufania publicznego. Ustawa ta określa:

• Kto jest psychologiem.

• Jakie zadania wykonuje psycholog.

• Główne zasady wykonywania zawodu psychologa.

• Zasady nadzoru merytorycznego i organizacyjnego nad wykonywaniem zawodu, czyli jak funkcjonuje samorząd zawodowy psychologów.

• Odpowiedziałność dyscyplinarną psychologa.

Ukończenie pięcioletnich studiów magisterskich z psychologii + roczny staż zawodowy! -> zgodnie z zasadami uzyskania Europejskiego Dyplomu Psychologa (EPPA)

Podstawowe zasady etyczne w zawodzie psychologa sformułowane przez APA (2002):

1). Działanie na rzecz dobra klienta i nieszkodzenie mu.

Pracując z ludźmi, psycholog zobowiązany jest dbać o ich dobrostan oraz chronić przed stratą czy minimalizować cierpienie. Ważnym elementem, pozwalającym działać na rzecz dobra odbiorców usług psychologicznych, jest stała dbałość psychologa o własne kompetencje zawodowe (stałe dokształcanie i podnoszenie własnych umiejętności zawodowych), a także stan psychiczny i fizyczny w trakcie wykonywania zawodu. Ważnym elementem jest również samoświadomość - psycholog musi określać granice własnych kompetencji, by nie podejmowaś się zadań wykraczających poza nie (czyli np. wykonywanie technik diagnostycznych czy terapeutycznych, których się nie zna i nie ma w nich odpowiedniego przeszkolenia, ale również praca z osobami z innego kręgu kulturowego).

2). Odpowiedzialność wobec klientów i społeczności, wierność standardom zawodowym.

Psycholog tworzy ze swoim klientem relację opartą na zaufaniu, bez tego nie ma możliwości stworzenia odpowiednich warunków działania i współpracy. Odpowiedzialność zawodowa to również ścisłe przestrzeganie roli zawodowej i unikanie sytuacji konfliktu ról społecznych - czyli psycholog w trakcie diagnozy nie może występować także w roli matki, przyjaciela itp., ponieważ całe postępowanie diagnostyczne staje się wtedy nieobiektywne, a klient narażony jest na cierpienie czy poczucie wykorzystania. Relacja z psychologiem ma mieć charakter formalny i obie strony mają pełnić określone w kontrakcie role - psycholog, przeprowadzając diagnozę ocenia, a klient jest oceniany.

Odpowiedzialność zawodowa wyraża się w trosce, aby klient miał właściwe warunki, w których pracuje z psychologiem (otoczenie zapewniające klientowi dobre samopoczucie i pewność, że psycholog koncentruje się na jego problemach). Ważnym elementem budującym zaufanie jest poczucie stałości nawiązanej relacji, która jest limitowana określonym w początkowej fazie współpracy celem, który ma zostać osiągnięty. Psychologa obowiązuje dotrzymanie warunków zawartej umowy. W sytuacji, gdy istnieją rzeczywiste powody, które zgodnie z zasadą odpowiedzialności wobec klienta powinny skłonić psychologa do zerwania relacji, psycholog powinien zapewnić klientowi pomoc w poszukiwaniu nowego psychoterapeuty czy opiekuna.

Odpowiedzialność wobec osób, z którymi się pracuje wymaga także od psychologa pokory i uświadomienia sobie, że jego kompetencje mogą być ograniczone i często niezbędna jest konsultacja innego psychologa lub innego profesjonalisty.

Odpowiedzialny udział w społecznym kształtowaniu obrazu psychologii i psychologów oraz w popularyzowaniu jej osiągnięć wymaga respektowania wartości, jaką jest dobro człowieka. Podstawowy problem polega więc na tym, jak przedstawiać udokumentowane empirycznie twierdzenia psychologii, tak aby nie były wykorzystywane przeciwko człowiekowi.

3). Integralność, uczciwość zawodowa.

Przy podejmowaniu zadań zawodowych szczególną rolę powinna odgrywać refleksja nad tym, czy są one zgodne z podstawową zasadą działania dla dobra klienta. Tylko sprawdzone i naukowo uzasadnione metody diagnozy bądź oddziaływania mogą być stosowane w pracy z konkretną osobą.

Zasada integralności odwołuje się także do potrzeby poddawania przez psychologa refleksji własnego systemu wartości, ponieważ taka analiza osobistych przekonań pozwala często uniknąć niebezpieczeństwa, że postawy, oceny czy wyznawane wartości mogą w sposób niezamierzony zniekształcać relację z klientem, czy wpływać na jego ocenę. Uczciwość zawodowa powinna więć oznaczać, iz nie z każdym klientem psycholog może pracować. Podobne znaczenie mogą mieć silne emocje wzbudzane przez klienta, niezależnie od ich znaku. Każda sytuacja, która ogranicza obiektywizm psychologa, w efekcie prowadzi do niekorzystnych dla klienta rozwiązań - nierzetelnej diagnozy czy nieprawidłowo prowadzonej terapii.

Innym aspektem poczucia integralności jest określenie tożsamości zawodowej psychologów - oznacza to konieczność odróżnienia zadan zawodowych psychologa od innych zawodów. Uczciwość zawodowa wymaga, aby psycholog podejmował się tylko takich działan, które należą do jego profesji.

4). Sprawiedliwość.

Każdy klient, niezaleznie od swoich cech specyficznych, takich jak: pochodzenie rasowe lub etniczne, poglądy polityczne, przekonania religijne lub filozoficzne, przynależność wyznaniowa, partyjna, stan zdrowia, preferencje seksualne itp., ma prawo do jednakowego traktowania w relacji z psychologiem. Zasada ta oznacza jednakowy dostęp dla wszystkich do usług psychologicznych. Sprawiedliwość w przypadku pracy z osobą posiadającą odrębne doświadczenie kulturowe oznacza otwartość na nową wiedzę oraz doświadczenia i dystansowanie się wobec utrwalonych stereotypów, także kulturowych - stała kontrola własnych przekonań i postaw.

5). Respektowanie praw człowieka i jego godności.

Działalność na rzecz dobra odbiorcy usług psychologicznych wiąże się z potrzebą szanowania jego prawa do:

• Autonomii, podmiotowości,

Poszanowanie autonomii klienta to jego prawo do własnych, niezależnych decyzji, własnych blędów, własnego systemu wartości, również współodpowiedzialność klienta za przebieg całej relacji z psychologiem. Wyrazem uznania autonomii klienta jest uzyskanie od niego dobrowolnej zgody na współpracę. Zgoda ta musi być wyrażona na podstawie przekazanych klientowi informacji o zasadach współpracy, celach psychologa i zamierzonych efektach jego działań, zgoda dotyczy także przebiegu relacji i stosowanych przez psychologa metod. Klient ma prawo dostępu do informacji zwrotnych o wyniku diagnozy, postępach terapii. 1988 - opublikowanie Karty Praw Pacjenta.

• Godności

Godność człowieka jest niezbywalna i bezwarunkowa. Człowiek jest uznawany za wartość samą w sobie i z tego powodu, że jest człowiekiem należy szanować jego godność. Warunkiem respektowania godności klienta jest zawarcie z nim kontraktu, oraz stworzenie właściwych warunków dla relacji (czyli takich, które dają klientowi poczucie, że jego osoba jest centrum zainteresowania i to on jest ważny, a nie zadanie, które psycholog ma do wykonania). Podstawowa trudność - oddzielenie czynu od osoby, zwłaszcza w psychologii sądowej.

• Intymności, prywatności,

Psycholog ma prawo ingerować w prywatny świat klienta tylko w zakresie wyznaczonym przez kontrakt. Jednocześnie kontrakt ten musi zapewnić takie warunki działania klientowi, aby znał on swoje prawa - ma prawo do kontrolowania dostępu do intymnych sfer jego życia i informacji o nim. Uzyskiwanie danych „na wszelki wypadek” jest poważnym naruszeniem zasady prywatności.

• Poufności, a więc zachowania tajemnicy zawodowej

Tajemnicą zawodową objęte jest wszystko, o czym psycholog dowiedział się w związku z wykonywaniem zawodu, niezaleznie od tego czy pracuje z ludźmi chorymi, czy zdrowymi np. wykonując diagnozę psychologiczną kandydatów do określonej pracy.

Tajemnica zawodowa obejmuje także psychologa niesprawującego bezpośredniej opieki nad pacjentem.

Tajemnica zawodowa dotyczy psychologa również po śmierci pacjenta.

Jej respektowanie budzi zaufanie, daje poczucie bezpieczeństwa klientowi w relacji z psychologiem. Zachowanie poufności podkreśla także prawo klienta do poszanowania jego autonomii i prywatności, oraz jest wyrazem lojalności wobec klienta.

W jakich sytuacjach i warunkach tajemnica zawodowa może zostać złamana?

Punktem odniesienia jest zawsze zycie i zdrowie klienta lub innych osób. Podejmowanie decyzji o konieczności złamania tajemnicy zawodowej wymaga rozważenia wszelkich okoliczności, konsultacji z innymi psychologami, rozstrzygnięcia na ile rzeczywiste jest zagrożenie zdrowia lub zycia konkretnych osób i jakie kroki można podjąć aby zapobiec niebezpieczeństwu.

ROZDZIAŁ 10

PODSTAWOWE ZASADY ETYCZNEGO PROWADZENIA DIAGNOZY

Diagnostyka psychologiczna jest jedną z podstawowych form praktycznej działąlności zawodowej psychologa

Psycholog opracowuje charakterystykę funkcjonowania klienta w wybranych aspektach np.:

• poprzez mechanizmy motywacyjne,

• sprawność psychofizyczną,

• rozwój społeczny itp.

W przypadku aż 36 zawodów wymagane są badania psychologiczne, dlatego też diagnoza musi być rzetelna, a psycholog zachować bezstronność i obiektywizm

Cechy relacji psycholog- klient

• problem dobrowolnego uczestnictwa w badaniu - dwa bieguny:

- klient sam zgłasza się na badanie

- przymus prawny dotyczący osób oskarżonych lub podejrzanych - art.74 § 2 ust. 2 kpk

• psycholog musi dokładnie rozważyć przyczyny zgłoszenia się klienta na badanie oraz uwzględnić motywację do udziału w procesie diagnostycznym

• lęk przed oceną ( Rosenberg) obejmuje dwa aspekty :

- użyteczność diagnozy : obawa jak klient wykona zadania, czy sprosta wymaganiom

psychologa i czy diagnoza i jej skutki okażą się dla niego korzystne

- obawa przed tym czy w obiektywnej ocenie klient jest tak sprawny, jak sądzi sam o sobie

• nastawienia i oczekiwania psychologa- psycholog zakłada jak osoba badana będzie się zachowywała w sytuacji diagnostycznej; wyróżnia się dwa nastawienia:

- efekt Galatei- wstępne pozytywne nastawienie i oczekiwanie sukcesu przez psychologa

- efekt Golema- wstępne negatywne nastawienie i oczekiwanie niepowodzeń

• źródła oczekiwań - 3 obszary :

→ pierwszy: przekonania, postawy, system wartości i wiedza psychologa : psycholog musi być świadom, że cechy ukształtowane w osobistym doświadczeniu mogą powodować określone nastawienie do konkretnego badanego, ważna zatem jest kontrola nad własnymi przekonaniami

→ drugi : obiektywne informacje o kliencie : psycholog dysponuje dużą wiedzą o kliencie jeszcze przed przystąpieniem do badania,powinien więc kontrolować relację pomiędzy uzyskanymi danymi a utworzonym wstępnym nastawieniem wobec klienta

→ trzeci : subiektywne odczucia : psycholog nie powinien formułować swoich oczekiwań na podstawie zewnętrznych cech klienta takich jak : mimika, wygląd, sposób chodzenia itp.

• diagnoza powinna zawierać tylko dane zebrane w trakcie badania

• psycholog powinien wystrzegać się diagnozowania osób mu znanych gdyż diagnoza taka będzie nierzetelna i nieobiektywna, ze względu na wiedzę ze źródeł pozazawodowych

Etapy procesu diagnostycznego

1. Zawarcie kontraktu diagnostycznego.

2. Przeprowadzenie diagnozy .

3. Zakończenie diagnozy poprzez udzielenie informacji zwrotnych badanemu oraz opracowanie opinii i nim .

ad.1 Kontrakt

• psycholog ustala wspólnie z klientem zasady współpracy

• psycholog i klient nie tworzą relacji równorzędnej

• psycholog zawierając kontrakt musi omówić z klientem cel działania, zakres interwencji psychologicznej, oczekiwania, czas trwania badania oraz wynagrodzenie

ad.2 Przebieg badania

• stworzenie odpowiednich warunków badania ( dobrze oświetlony, wyciszony gabinet )jest poszanowaniem godności badanego

• stosując różne metody diagnostyczne, psycholog musi wyjaśnić badanemu ich charakter oraz dopuścić możliwość,że badany może odmówić przeprowadzenia na nim badania proponowaną metodą

ad.3 Zakończenie procesu diagnostycznego

• zakończenie składa się z dwóch części: kontrakt kończy się przekazaniem klientowi informacji zwrotnych oraz wskazaniem, kiedy przygotowana będzie pisemna diagnoza

• klient jest pierwszą osobą , która ma poznać informacje zwrotne

• przekazując informacje zwrotne należy przestrzegać określonych zasad: stosować zrozumiały język, nie podawać informacji destrukcyjnych oraz danych liczbowych, nie przypisywać etykietek, informacje negatywne przeplatać pozytywnymi ( kanapkowa konstrukcja) oraz odpowiadać na pytania klienta

• psycholog nie może selekcjonować informacji jakie przekazuje klientowi

Badania diagnostyczne dzieci i młodzieży

• Kontakty z psychologiem nie mogą być realizowane pod presją za strony instytucji i osób dorosłych decydujących w imieniu dziecka.

• Toeplitz - ważne w diagnozie charakterystyki dzieci: mniejsza możliwość autoprezentacji, słabe rozumienie sytuacji badawczej i procedury, duża podatność na stres - labilność emocjonalna, małe możliwości odreagowania stresu, słaba znajomość własnych praw

• Zgodnie z polskim prawem osoba niepełnoletnia, do dziecko od 0 do 18 lat; kłopotliwy 16 rok życia??

• Przy ustaleniu i zawarciu kontraktu obecne jest dziecko oraz rodzice, natomiast przy ustalaniu zakresu interwencji i samym badaniu obecne jest już samo dziecko

• Władza rodzicielska oznacza prawo rodziców do uzyskania informacji zwrotnej o wynikach badania ich dziecka oraz opracowanej opinii ale sam przebieg badania oraz konkretne odpowiedzi na pytania i kwestionariusze są poufne i niedostępne dla rodziców

ROZDZIAŁ 12

STOSOWANIE TESTÓW PSYCHOLOGICZNYCH W BADANICH DIAGNOSTYCZNYCH

Żródła nieetyczności uzycia testu psychologicznego w celach diagnostycznych tkwią, jak się zdaje w:

(1). Teście, który, po prostu, nie spełnia odpowiednich standardów - nazwijmy je standardami psychometrycznymi; za ich poziom zaś odpowiadają:

• Psycholog tworzący test (test developer),

• Instytucja rozpowszechniająca test (test publisher),

• Instytucja, która test akceptuje.

(2). Psychologu stosującym test (test user), który nie posiadł stosownych kompetencji i w konsekwencji nie spełnia określonych standardów - nazwijmy je standardami uzycia testu. Te zaś można odnieść do:

• Stosowania testu,

• Interpretacji wyniku testowego,

• Zastosowania wyniku testowego,

• Budowania relacji z osobami badanymi testem w sytuacji badania diagnostycznego.

(3). Osobie badanej (test taker), której „zachowanie testowe” nie odpowiada standardom przeprowadzania badania diagnostycznego z użyciem określonego testu psychologicznego, określonym przez twórcę testu oraz psychologa prowadzącego badanie - nazwijmy je standardami badania testem, te zaś można odnieść do:

• Spełniania przez osobę badaną warunków określonych przez twórcę testu - można mówić o swoistej „mentalnej dostępności” testu;

• Gotowości „psychologicznej” osoby badanej do poddania się badaniu testowemu, ta zaś związana jest z:

- dotychczasowym doświadczeniem testowym,

- uogólnionym lękiem przed badaniem testowym,

- oczekiwaniami odnośnie do konsekwencji uzyskania określonego wyniku badania testowego.

Prawa i obowiązki osób badanych testami - wg Standardów dla testów stosowanych w psychologii i pedagogice:

• Osoby badane mają prawo do oceny za pomocą testów spełniających wymogi profesjonalne.

• Uczciwe i jednakowe traktowanie osób badanych obejmuje wcześniejsze poinformowaie wszystkich zainteresowanych o charakterze testu, planowanym wykorzystaniu wyników testowych oraz poufności otrzymywanych wyników.

• Im większe są konsekwencje testowania dla osoby badanej, tym ważniejsze jest upewnienie się, że została ona poinformowana o teście i przystapiła do niego dobrowolnie, z wyjątkiem tych sytuacji, gdy badanie testowe bez zgody osboby badanej jest zgodne z prawem.

• Osoba badana ma prawo do zadawania pytań, niepewności i do otrzymania odpowiedzi w rozsądnym czasie.

• Trzeba określić zasady powtórnego testowania w sytuacjach, w których osoby badane uważają, że obecny poziom wykonania testu nie odzwierciedla adekwatnie ich potencjalnych możliwości.

• Badanemu nie wolno ujawniać informacji o pozycjach testowych bez wyraźnej zgody lub też rozpowszechniać informacji i pozycjach testowych podobnych do pozycji testowych występujących w teście.

Obowiązki osób tworzących i stosujących testy psychologiczne oraz interpretujących wyniki testów psychologicznych:

• Nie udostępnianie specyficznych technik diagnozy psychologicznejosobom nieprzygotowanym do ich kompetentnego stosowania;

• Przeciwstawianie sie podejmowaniu działalności psychologicznej, a zwłaszcza stosowaniu specyficznych technik diagnostycznych i terepeutycznych przez osoby nieposiadające kwalifikacji pedagogicznych.

• Dbanie o to, by materiały testowe były bezpiecznie przechowywane, a dostęp do nich kontrolowany.

• Respektowanie praw autorskich i wszelkich ustalen dotyczących zgody wydawcy w odniesieniu do tesu, w tym wszelkie zakazy kopiowania lub przekazywania materiałów w formie elektronicznej lub innej osobom trzecim, niezaleznie od tego, czy posiadaja kwalifikacje czy nie.

• Ochrona integralności materiałów testowych, nie wykorzystywanie w przygotowaniu osób do testowania prawdziwych materiałów testowych lub innych materiałów ćwiczeniowych, które mogłyby stronniczo wpłynąć na wyniki w teście.

• Dbałośc o to, by techniki testowe nie były przedstawiane publicznie w sposób, który mogłby osłabiać ich przydatność.

Współczesne rozumienie trafności akcentuje to, że należy mówić o trafności interpretacji wyniku testowego, a nie o trafności testu jako takiego. Żaden test nie jest trafny w wypadku wszystkich celów i w każdej sytuacji.

Odpowiednie użycie testu najczęściej wiąże się z łączeniem go z innymi metodami, zgodnie z zasadą triangulacji, która może oznaczać: triangulację danych (zebranie danych z różnorodnych źródeł), triangulację badacza (wprowadzenie do badań wielu obserwatorów lub kontrolerów badań i wniosków), triangulację teoretyczną (użycie wielu perspektyw teoretycznych do zintegrowania pojedynczego zestawu danych), triangulację metodologiczną (użycie wielu metod dla zbadania pojedynczego problemu).

ROZDZIAŁ 14

PSYCHOLOG JAKO SPECJALISTA UDZIELAJĄCY POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ

1. Pomoc psychologiczna jako działanie prospołeczne

H.Sęk : „pomoc psychologiczna to szczególny rodzaj interakcji między osobą pomagającą a wspomaganą”

• Celem interwencji jest pomoc w rozw trudności ale często też w wykorzystywaniu zasobów i możliwości klienta

• Psycholog pomagając wykonuje swój zawód, za co jest wynagradzany ale nie osiąga żadnych innych korzyści (poza satysfakcją)

• Aktywny i autonomiczny udział klienta - to on bierze odpowiedzialność za swoje decyzje w kontakcie z pyschologiem i za ich skutki

• Psycholog działa prospołecznie a jego motywacja jest empatyczno - autoteliczna

Motywacja empatyczna wynika z postrzegania przez psychologa podobieństwainnych ludzi do Ja i jest warunkiem współodczuwania stanów emocjonalnych czy problemów innych. Jej podstawowym ograniczeniem jest jednak gotowość pomagania osobom podobnym do Ja

Motywacja autoteliczna (egocentryczna) generalizacja norm i standardów zawodowych uniezależnionych od Ja psychologa i dostrzeganie osoby wspomaganej jako autonomicznej, niezależnej jednostki, współdziałającej w procesie pomagania.

Akceptacja norm zawodowych oże stać się przesłanką motywacji normocentrycznej - gdy normy te nie są uwewnętrznionymi standardami postępowania zawodowego, a jedynie stanowią odniesienie do dokonywania samooceny psychologa, w przypadku świadczenia pomocy wynikającego z obowiązku zawodowego ważną rolę odgrywa przede wszystkim poczucie własnej wartości psychologa.

Na gotowość psychologa do podjęcia się niesienia pomocy składają się elementy poznawcze (umiejętność dostrzegania problemów i przeżyć innych ludzi), elementy moeytujące podejmowanie działań na rzecz drugiego człowieka oraz elementy operacyjne (umiejętność zastosowania odpowiednich technik i procedur świadczenia pomocy)

• Na początku edukacji psychologicznej istnieje wstępna motywacja prospołeczna; jej dalsze kształtowanue odbywa się na poziomie dostarczania wiedzy, ale też modelowania postaw.

2. Rodzaje pomocy psychologicznej

1. Wspieranie samorealizacji ukierunkowane na rozwój jednostki; takim celom służą treningi: interpersonalny, asertywności, kompetencji wychowawczych itd.

2. Promocja zdrowia - to działania nastawione na rozwój cech i właściwości jednostki, które sprzyjają kształtowaniu zachowań prozdrowotnych

3. Prewencja psychologiczna (psychoprofilaktyka) - działania nastawione na zapobieganie różnym formom patologii; praca z grupami ryzyka

4. Poradnictwo psychologiczne - pomoc w rozwiązywaniu trudności, kryzysów rozwojowych, problemów małżeńskich, w wyborze ścieżki edukacyjnej jak i zawodowej. Kluczowe jest akcentowanie autonomii i podmiotowości klienta, psycholog nie podaje „gotowych recept”

5. Interwencja kryzysowa - to działanie zmierzające do odzyskania przez osobę dotkniętą kryzysem zdolności do jego rozwiązania; charakteryzuje sią szybkością reagowania profesjonalisty na kryzys, jest krótkotrwały i ma często charakter interdyscyplinarny, wyklucza się tu zawieranie kontraktu ze względu na konieczność szybkiej diagnozy i interwencji

6. Rehabilitacja psychologiczna - to pomoc osobom niepełnosprawnym psychicznie lub fizycznie w przystosowaniu się do otoczenia społecznego i zaakceptowaniu ograniczeń wynikających z niepełnosprawności; jest to pomoc interdyscyplinarna.

7. Resocjalizacja - współtworzenie przez psychologów programów oddziaływań wobec osób, które odbywają karę za dokonywanie przestępstw; jest to pomoc interdyscyplinarna.

8. Psychoterapia - to specjalistyczna metoda leczenia, która polega na intencjonalnym stosowaniu zaprogramownych oddziaływań psychologicznych. W psychoterapii wykorzystywana jest wiedza teoretycznai umiejętności psychoterapeuty w procesie niesienia pomocy głównie osobom z zaburzeniami neurotycznymi, zaburzeniami osobowości i psychosomatycznymi a więc z zaburzeniami psychogennymi a także z takimi, które mają konsekwencje psychologiczne.

3. Zaufanie jako podstawa pomocy psychologicznej

• Niesymetryczny charakter relacji psycholog - klient

• Klient jako osoba cierpiąca i zależna w tej relacji

• Dookreślenie i przestrzeganie tych ról warunkiem skuteczniości pomocy

• Klient podejmuje ryzyko przyjęcia pozycji osoby słabej = ↓ samooceny, ↓poczucia własnej wartości

• Lęk przed oceną, próba znalezienia winnego zaistniałego problemu

• Klient przyznaje, że ma problem, wyraża zgodę na ujawnienie intymnych treści, na wywieranie wpływu przez terapeutę, na sprawowanie kontroli przez terapeutę

• Psycholog opierając relację na zaufaniu buduje poczucie bezpieczeństwa

• Psycholog zachowuje pozytywny stosunek do klienta, troszczy się o niego, szanuje go, działa bezinteresownie dla jego dobra

• problemy klienta są w centrum zainteresowania

4. Podstawowe zasady etyczne w psychoterapii

1. Relacja psychoterapeutyczna składa się z trzech podstawowych elementów: kontraktu, przebiegu procesu terapeutycznego i zakończenia - wystąpić muszą w każdej terapii.

2. 3 reguły traktowania klienta: uznanie jego podmiotowości, ochrona prywatności, zachowanie poufności

3. 3 niezezpieczeństwa przekroczenia granicy autonomii pacjenta:

- wywieranie nacisku, presji na pacjenta terapeuta wie lepiej co dobre dla pacjenta, podporządkowywanie go własnej wizji, szczególnie w odniesieniu do dzieci

- indokrynacja pacjenta wpływ na system wartości klienta, oczekiwanie zmian zgodnie z przekazanymi mu wartościmi (psycholog powinien mieć samoświadomość)

- manipulacja nim wg Dolińskiego: „manipulacja społeczna to celowe i planowe działanie, którego autor wywiera wpływ na osobę w taki sposób, aby nie zdawała sobie sprawy z tego, że podlega jakimkolwiek oddziaływaniom, bądź by nie była świadoma siły lub konsekwencji tych oddziaływań”. Poczucie winy czy wstyd wiążą się z podatnością na manipulację; szczególnie nie bezpieczne jest „wdrukowywanie fałszywych wspomnień”

5. Zawieranie kontraktu psychologicznego

• Ustalenie zasad psychoterapii

• Im bardziej szczegółowe ustalenia tym bezpieczniej czuje się klient

• Podkreślenie tajemnicy zawodowej

• Elementy składowe:

- określenie celu oddziaływania

Ustalenie problemu, oczekiwań i potrzeb klienta, możliwości udzielenia pomocy, prezentacja koncepcji i metod, wyjaśnienie dlaczego terapeuta wybrał tę koncepcję

- uzyskanie dobrowolnej, świadomej zgody klienta

Dostarczenie niezbędnych informacji i przesłanek do podjęcia decyzji,

rozumienie ról, ustalenie granic tajemnicy zawodowej, zgoda w formie

pisemnej

- określenie warunków formalnych

Orientacyjny czas trwania terapii, każdej sesji, zasady wynagrodzenia dla

terapeuty i zasady odwoływania spotkań

6. Poufność w przebiegu psychoterapii

• Gabinet pomieszczeniem izolowanym ale nie prywatne mieszkanie terapeuty

• Zachowanie odstępów czasowych między kolejnymi klientami by nie spotkali się w poczekalni

• Tajemnica obowiązuje także po amorzą klienta

• Zabezpieczyć dokumentację na wypadek śmierci terapeuty

• Informacje w związku z prowadzonym postępowaniem karnym (w cywilnym czy rodzinnym - terapeuta odmawia złamania tajemnicy) są przekazywane wyłącznie na podstawie pisemnego postanowienia sądu; psycholog czy terapeuta nie może być powołany na świadka w związku z prowadzoną terapią

• Psychoterapeuta ma obowiązek ostrzec gdy istnieje zagrożenie życia klienta lub innch osób

7. Konflikt ról a psychoterapia

Terapia jest formalną umową z wyraźnie zaznaczonymi rolami; przyjęcie innej, bardziej osobistej roli wobec klienta niesie ryzyko zranienia go i narażenia na cierpienie. Powoduje to bowiem zaburzenie oczekiwań z obu stron; psycholog zaczyna oczekiwać czegoś w zamian. Psychoterapeuta uzależnia klienta od swojej opinii i aprobaty; niedozwolone są relacje intymne czy seksualne.

8. amorządowy procesu terapeutycznego

Oznacza zrealizowanie postawionych na początku celów; ustala się konkretny termin amorządowy terapii. Ważne by osiągnięcia procesu terapeutycznego wprowadzic w życie.

KILKA WSKAZÓWEK OGÓLNYCH...

• psychoterapia klientów ze specyficznymi problemami - kompetencje powinny być uzupełnione o specjalną wiedzę i zrozumienie

• psychoterapeuta zwraca się do superwizora by uzyskać ocenę i odpowiedzi

• psychoterapeuta musi dbać o swoją kondycję psychiczną i rozwój

• zawód ten wymaga odporności emocjonalnej

• pomoc na odległość - przez telefon, prasę, amorząd - ta forma działalności nie jest objęta żadnym przygotowaniem zawodowym stąd klienci są narażeni na cierpienie

Etyczne zasady udzielania pomocy psychologicznej przez Internet wg D. amorz i C. amorząd

Informacja o usługach musi być tak skonstruowana, aby klient wiedział, że:

1. jest to metoda eksperymentalna, brak danych na temat jej skuteczności

2. komunikacja internetowa nie jest poufna

3. nie występuje relacja profesjonalna klient - terapeuta

4. kontakt z tym samym terapeutą powinien być jednorazowy

5. nagrania z interakcji mogą być przechowywane ale nie ma możliwości, by otrzymał je klient

ROZDZIAŁ 15

ETYKA OPIEKI WOBEC OSÓB CIĘŻKO CHORYCH I UMIERAJĄCYCH

1. „Życie dobrem nadrzędnym...”

....ustalenia prawne dotyczące opieki wobec osób ciężko chorych i umierających

• Powszechna deklaracja praw człowieka:

Artykuł 25

1. Każdy człowiek ma prawo do poziomu życia zapewniającego zdrowie i dobrobyt jemu i jego rodzinie włączając w to wyżywienie, odzież, mieszkanie, opiekę lekarską i niezbędne świadczenia socjalne oraz prawo do zabezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolności do pracy, wdowieństwa, starości lub utraty środków do życia w sposób od niego niezależny.

2. Macierzyństwo i dzieciństwo upoważniają do specjalnej opieki i pomocy. Wszystkie dzieci zarówno małżeńskie, jak i pozamałżeńskie będą korzystać z jednakowej pomocy społecznej.

• Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej (1991) się.19:

Pacjent ma prawo do:

1) świadczeń zdrowotnych odpowiadających wymaganiom wiedzy medycznej, a w sytuacji ograniczonych możliwości udzielenia odpowiednich świadczeń - do korzystania z rzetelnej, opartej na kryteriach medycznych procedury ustalającej kolejność dostępu do tych świadczeń,

2) informacji o swoim stanie zdrowia,

3) wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub ich odmowy, po uzyskaniu odpowiedniej informacji,

4) intymności i poszanowania godności w czasie udzielania świadczeń zdrowotnych,

5) umierania w spokoju i godności.

• Kodeks etyki lekarskiej

• PRZYRZECZENIE LEKARSKIE
      Przyjmuję z szacunkiem i wdzięcznością dla moich Mistrzów nadany mi tytuł lekarza i w pełni świadomy związanych z nim obowiązków przyrzekam:

• obowiązki te sumiennie spełniać;

• służyć życiu i zdrowiu ludzkiemu;

• według najlepszej mej wiedzy przeciwdziałać cierpieniu i zapobiegać chorobom, a chorym nieść pomoc bez żadnych różnic, takich jak: rasa, religia, narodowość, poglądy polityczne, stan majątkowy i inne, mając na celu wyłącznie ich dobro i okazując im należny szacunek;

• nie nadużywać ich zaufania i dochować tajemnicy lekarskiej nawet po śmierci chorego;

• strzec godności stanu lekarskiego i niczym jej nie splamić, a do kolegów lekarzy odnosić się z należną im życzliwością, nie podważając zaufania do nich, jednak postępując bezstronnie i mając na względzie dobro chorych;

• stale poszerzać swą wiedzę lekarską i podawać do wiadomości świata lekarskiego wszystko to, co uda mi się wynaleźć i udoskonalić.

• POSZANOWANIE PRAW PACJENTA

Art. 12.

1. Lekarz powinien życzliwie i kulturalnie traktować pacjentów, szanując ich godność osobistą, prawo do intymności i prywatności.

2. Relacje między pacjentem, a lekarzem powinny opierać się na ich wzajemnym zaufaniu; dlatego pacjent powinien mieć prawo do wyboru lekarza.

Art. 13.

1. Obowiązkiem lekarza jest respektowanie prawa pacjenta do świadomego udziału w podejmowaniu decyzji dotyczących jego zdrowia.

2. Informacja udzielona pacjentowi powinna być sformułowana w sposób dla niego zrozumiały.

3. Lekarz powinien poinformować pacjenta o stopniu ewentualnego ryzyka zabiegów diagnostycznych i leczniczych i spodziewanych korzyściach związanych z wykonywaniem tych zabiegów, a także o możliwościach zastosowania innego postępowania medycznego.

Się. 14.

Lekarz nie może wykorzystywać swego wpływu na pacjenta w innym celu niż leczniczy.

Art. 15.

1. Postępowanie diagnostyczne, lecznicze i zapobiegawcze wymaga zgody pacjenta. Jeżeli pacjent nie jest zdolny do świadomego wyrażenia zgody, powinien ją wyrazić jego przedstawiciel ustawowy lub osoba faktycznie opiekująca się pacjentem.

2. W przypadku osoby niepełnoletniej, lekarz powinien starać się uzyskać także jej zgodę, o ile jest ona zdolna do świadomego wyrażenia tej zgody.

3. Wszczęcie postępowania diagnostycznego, leczniczego i zapobiegawczego bez zgody pacjenta może być dopuszczone tylko wyjątkowo w szczególnych przypadkach zagrożenia życia lub zdrowia pacjenta lub innych osób. […]

Art. 16.

1. Lekarz może nie informować pacjenta o stanie jego zdrowia bądź o leczeniu, jeśli pacjent wyraża takie życzenie. Informowanie rodziny lub innych osób powinno być uzgodnione z chorym.

2. W przypadku chorego nieprzytomnego lekarz może udzielić dla dobra chorego, niezbędnych informacji osobie, co do której jest przekonany, że działa ona w interesie chorego.

3. W przypadku pacjenta niepełnoletniego lekarz ma obowiązek informowania jego przedstawiciela ustawowego lub opiekuna faktycznego.

Się. 17.

W razie niepomyślnej dla chorego prognozy, lekarz powinien poinformować o niej chorego z taktem i ostrożnością. Wiadomość o rozpoznaniu i złym rokowaniu może nie zostać choremu przekazana tylko w przypadku, jeśli lekarz jest głęboko przekonany, iż jej ujawnienie spowoduje bardzo poważne cierpienie chorego lub inne niekorzystne dla zdrowia następstwa; jednak na wyraźne żądanie pacjenta lekarz powinien udzielić pełnej informacji.

Się. 18.

Lekarz leczący nie może sprzeciwiać się, by chory zasięgał opinii o stanie swego zdrowia i postępowaniu lekarskim u innego lekarza. Na życzenie pacjenta powinien ułatwić mu taką konsultację.

Się. 19.

Chory w trakcie leczenia ma prawo do korzystania z opieki rodziny lub przyjaciół a także do kontaktów z duchownym.. Lekarz powinien odnosić się ze zrozumieniem do osób bliskich choremu wyrażających wobec lekarza obawy o zdrowie i życie chorego.

• TAJEMNICA LEKARSKA

Art. 23.

Lekarz ma obowiązek zachowania tajemnicy lekarskiej. Tajemnicą są objęte wiadomości o pacjencie i jego otoczeniu uzyskane przez lekarza w związku z wykonywanymi czynnościami zawodowymi. Śmierć chorego nie zwalnia od obowiązku dochowania tajemnicy lekarskiej.

Się. 24.

Nie jest naruszeniem tajemnicy lekarskiej przekazanie informacji o stanie zdrowia pacjenta innemu lekarzowi, jeżeli jest to niezbędne dla dalszego leczenia lub wydania orzeczenia o stanie zdrowia pacjenta.

Się. 25.

Zwolnienie z zachowania tajemnicy lekarskiej może nastąpić:

• gdy pacjent wyrazi na to zgodę,

• jeśli zachowanie tajemnicy w sposób istotny zagraża zdrowiu lub życiu pacjenta lub innych osób, oraz

• jeśli zobowiązują do tego przepisy prawa.

• POMOC CHORYM W STANACH TERMINALNYCH

Art. 30.

Lekarz powinien dołożyć wszelkich starań, aby zapewnić choremu humanitarną opiekę terminalną i godne warunki umierania. Lekarz winien do końca łagodzić cierpienia chorych w stanach terminalnych i utrzymywać, w miarę możliwości, jakość kończącego się życia.

Się. 31.

Lekarzowi nie wolno stosować eutanazji, ani pomagać choremu w popełnieniu samobójstwa.

Art. 32.

1. W stanach terminalnych lekarz nie ma obowiązku podejmowania i prowadzenia reanimacji lub uporczywej terapii i stosowania środków nadzwyczajnych.

2. Decyzja o zaprzestaniu reanimacji należy do lekarza i jest związana z oceną szans leczniczych.

2. Psycholog w kontakcie z osobami ciężko chorymi i umierającymi

Psycholog w kontakcie z osobami o tak specyficznych problemach powinien:

• Uważnie słuchać

• Nie dawać obietnic bez pokrycia

• Nie pocieszać w sposób zdawkowy

• Niczego nie narzucać, nie mówić jak powinien postąpić

• Respektować wolność i odpowiedzialność pacjenta za samego siebie

3. Życie i zdrowie dzięki transplantacji - dylematy etyczne

1. Definicja

„Transplantacja, czyli przeszczepienie, jest metodą leczenia, polegającą na wyrównywaniu ubytku w amorządow człowieka przez operacyjne przeniesienie tkanki, narządu, bądź umieszczenia w jego amorządow martwego substratu (się. zastawka serca). Celem tego leczenia jest ratowanie życia człowieka i usprawnienie funkcjonowania jego organizmu” (Balicki, 1998)

2. Pobieranie narządów od dawców martwych - 3 procedury:

- potencjalny dawca ma pełną swobodę wyboru - amorządowych dopuszczalna jest tylko wtedy, gdy wyrazi on na to zgodę za swojego życia

- tzw. Domniemana zgoda - transplantacja jest możliwa, jeśli dawca za życia nie wyraził sprzeciwu

- radykalna - o amorządowych miały by decydować jedynie względy medyczne a nie wola dawcy czy jego rodziny

3. Religia katolicka nie tylko nie zabrania, ale nawet sprzyja idei transplantacji

4. Ustawa transplantacyjna z dnia 26 X 1995r:

• mówi o konieczności stosowania się do tzw. Domniemanej zgody

• nakłada obowiązek sprawdzenia czy zmarły figuruje w Centralnym Rejestrze Sprzeciwów ale nie nakłada obowiązku rozmowy z rodziną na ten temat

Jeśli chodzi o pobieranie narządów od dawców żywych, muszą być spełnione następujące warunki:

• pobranie następuje na rzecz krewnego w linii prostej, osoby przysposobionej, rodzeństwa, małżonka oraz innej osoby bliskiej (na rzecz osób obcych można tylko szpik, tkanki czy krew)

• pobranie poprzedzono niezbędnymi badaniami lekarskimi amorządowyc ryzyko zabiegu

• kandydat na dawcę został poinformowany o rodzaju zabiegu, ryzyku i możliwych następstwach dla zdrowia

• kandydat na dawcę ma pełną zdolność prawną i wyraził dobrowolną, pisemną zgodę

• kandydat na dawcę został poinformowany o skutkach dla biorcy wynikających z wycofania swojej zgody

• kandydat na biorcę został poinformowany o ryzyku związanym z zabiegiem, rodzaju zabiegu oraz o możliwych następstwach dla zdrowia dawcy, a także wyraził zgodę na przyjęcie komórek, tkanek czy narządu

5. Relacja etyczna dawca - lekarz - biorca :

Sytuacja moralna dawcy jest taka, że przekazując biorcy własny organ, składa mu dar o olbrzymiej wartości i ta decyzja angażuje całą jego psychikę i rzutuje na jego dalsze życie. Lekarz jest w tym wszystkim współpracą zła fizycznego dawcy, ponieważ okalecza jego ciało i jest też współtwórcą dobra fizycznego biorcy, któremu ratuje zdrowie i życie. Jeżeli biorcą narządu jest dziecko, to pojawia się silna presja społeczno-obyczajowa wobec jego rodziców czy rodzeństwa, by zostali dawcami. Powinni oni jednak mieć swobodę wyrażania swojej woli i nikt nie może ich piętnować, jeśli zabraknie im odwagi na oddanie swojego narządu na rzecz swojego dziecka, małżonka czy amorządow. Nikt nie ma moralnego prawa nazywać matkę mianem „wyrodnej”, jeśli to jej zabraknie takiej odwagi.

6. Konwencja bioetyczna z 1996r mówi:

„Ciało ludzkie lub jego części nie się stanowić źródła zysku”, a więc, że traktowanie samego siebie w kategoriach handlowych jest niegodne amorządo. Istnieje jednak realna groźba komercjalizacji ludzkich narządów, wynikająca z praw wolnego rynku, czyli popytu i podaży na te narządy. To oznacza, że na wolnym rynku, gdzie kupuje się i sprzedaje różne towary, także narządy własnego ciała stają się towarem. Z tego wynikają jednak zyski i straty zdrowotne oraz zyski i straty finansowe. Ten „wolny rynek” ma charakter przestępczy, ponieważ zachęca do do wystawiania swojego ciała na sprzedaż i do kupowania jego organów za najlepszą cenę.

4. Etyczne aspekty bólu i cierpienia

Ból ma charakter cielesny, to znaczy jest umiejscowiony w określonym miejscu naszego ciała: w brzuchu, klatce piersiowej, kończynach, głowie etc. Cierpienie natomiast nie ma wyraźnego umiejscowienia w ciele, jest kategorią ogólną i abstrakcyjną. Dotyczy nie tylko ciała, ale również, a może przede wszystkim, psychiki człowieka, jego systemu wartości i planów na przyszłość.

O ile ból można zneutralizować lub zminimalizować środkami farmakologicznymi, o tyle cierpienie jest wyrazem bezradności człowieka, spowodowanej, się. śmiercią dziecka, wdowieństwem, chorobą bliskiej osoby, porzuceniem czy odejściem kogoś bliskiego. Cierpienia spowodowanego tymi wydarzeniami nie da się wyciszyć farmakologicznie. Trzeba je przeżyć całym sobą, emocjonalnie i poznawczo. Psycholog powinien dać szansę na przeżywanie, nawet po wielokroć, rozpaczy, pustki czy depresji, ponieważ każde następne doświadczenie tych przykrych emocji spowodowanych traumatycznym zdarzeniem będzie nieco słabsze i spokojniejsze. Błedem psychologicznym i etycznym jest dążenie do tego, by taką osobę uczynić za wszelką cenę i to jak najszybciej szczęśliwą, pogodną i radosną.

6. Etyczne zasady opieki hospicyjnej

Hospicjum jest specjalistycznym ośrodkiem opiekuńczym nad ludźmi umierającymi, którym zapewnia się komfort i godność w obliczu umierania i śmierci. Pojęcie hospicjum używane było w średniowieczu na określenie domu, w którym pielgrzymi wędrujący do Ziemi Świętej mogli znaleźć dach nad głową i miskę ciepłej strawy. Idea hospicjum nawiązuje więc do symboliki, że umieranie jest podróżą i wędrówką, w której ostatnim przystankiem dla umierającego jest troskliwa opieka i pociecha zapewniająca możliwie komfortowe warunki umierania.

• Karta praw człowieka umierającego
  wg A. Barbus

1. Mam prawo do traktowania mnie jak człowieka aż do śmierci.
2. Mam prawo do zachowania nadziei bez względu na zmiany jakim może ona podlegać.
3. Mam prawo do opieki osób, które potrafią zachować nadzieję bez względu na zmiany, jakim mogłaby ona podlegać.
4. Mam prawo do wyrażania uczuć i emocji związanych ze zbliżającą się śmiercią w swój własny sposób.
5. Mam prawo do uczestnictwa w podejmowaniu decyzji dotyczących opieki nade mną.
6. Mam prawo oczekiwać ciągłej lekarskiej i pielęgniarskiej uwagi, nawet wówczas, gdy cele „lecznicze” będą musiały być zastąpione celami „pielęgnacyjnymi”.
7. Mam prawo do umierania w odosobnieniu (ale nie samotnie).
8. Mam prawo do uwolnienia od bólu.
9. Mam prawo do rzetelnych odpowiedzi na moje pytania.
10. Mam prawo nie być oszukiwanym.
11. Mam prawo do wspomagania mojej rodziny i wspomagania mnie przez nią w zaakceptowaniu mojej śmierci.
12. Mam prawo do umierania w spokoju i godności.
13. Mam prawo do zachowania własnej tożsamości i swobody moich decyzji, które mogą być sprzeczne z przekonaniami innych.
14. Mam prawo do poszerzenia moich przeżyć religijnych i duchowych oraz do dyskusji o nich bez względu na to, co myślą inni.
15. Mam prawo oczekiwać, że po śmierci będzie uszanowana świętość ciała ludzkiego.
16. Mam prawo do opieki ze strony ludzi spolegliwych,'wrażliwych, z przygotowaniem zawodowym, którzy będą starali się zrozumieć moje potrzeby i będą w stanie znaleźć choć odrobinę zadowolenia z tego, że pomogli mi stanąć twarzą w twarz ze śmiercią.

• Karta Hospicjum

1.Hospicjum powołuje się do sprawowania wszechstronnej opieki medycznej, psychologicznej, duchowej i społecznej nad chorymi, znajdującymi się w terminalnym okresie choroby, głónie choroby nowotworowej, oraz dla opieki nad ich rodzinami.

2.Celem hospicyjnej opieki jest umożliwienie choremu najpełniejsze przeżycie terminalnego okresu choroby poprzez leczenie objawowe, pielegnację oraz towarzyszenie choremu i jego rodzinie w trudnej drodze cierpienia, jaką przechodzą.

3.Aby to amorząd, opiekę i towarzyszenie choremu podejmuje zespół hospicyjny, w skład którego wchodzą: lekarze, psycholodzy, farmaceuci, socjolodzy, amorządowyc, osoby duchowe i pracownicy niemedyczni przy współpracy z rodzina chorego.

4.Działalność hospicyjna może być prowadzona jako: zespół opieki domowej, hospicjum stacjonarne, szpitalny oddział hospicyjny zapewniający choremu również opiekę hospicyjną w domu, oddział opieki dziennej.

5.Hospicjum może działać pod patronatem instytucji państwowych, organizacji społecznych, amorządowych, Kościoła i innych. Patronat określa założenia i zasady opieki hospicyjnej.

6.Organizacja wewnętrzna, jej struktury, ich funkcje i regulamin stanowią zadania własne i autonomiczne każdego hospicjum.

Trochę inne są te zasady w podręczniku, doczytać!

ROZDZIAŁ 16

PSYCHOLOG W ŚRODOWISKACH MASOWEGO PRZEKAZU.

I. Wystąpienia psychologów w programach telewizyjnych:

1. Programy informacyjne - komentowanie newsów ze świata polityki

2. Programy kryminalne - przewidywanie motywów działań przestępców i sporządzanie ich portretów osobowości

3. Programy interwencyjne - np. „Supermania”, „Przebacz mi”

4. Programy rozrywkowe - np. „Big brother”, „Dwa światy”

5. Programy społeczno-obyczajowe - np. „Tak show”, „Rozmowy w toku”

II. Zasady etyczne obowiązujące w mediach:

Psycholog pojawiający się w mediach powinien przestrzegać podstawowych zasad etyki dziennikarskiej a w szczególności pięciu z tych zasad:

1 Każdy ma prawo do ochrony swojej prywatności i sfery intymnej, naruszenie tego prawa może nastąpić jedynie w imię wyższego interesu publicznego (tropienie przestępstw, bezpieczeństwo państwa, nadużycie władzy).

2 Relacje o czynach przestępczych i aspołecznych nie powinny ułatwiać ich naśladowania.

3 Sceny przemocy i nieszczęścia winny być pokazywane tak, aby zachowana została równowaga między dokładnością relacji a wrażliwością odbiorców, zwłaszcza dzieci i młodzieży.

4 U widzów nie powinno się rozbudzać ani nadmiernych obaw ani nadmiernych nadziei i rozczarowań z powodu ich niespełnienia. Nie można zabiegać o większą oglądalność za pomocą epatowania widzów scenami zbrodni i ludzkich nieszczęść. Nie można też promować różnych metod leczenia czy psychoterapii, jeśli nie są one oparte na wiarygodnych przesłankach, żeby nie wzbudzić u widzów przedwczesnych nadziei i rozczarowań.

5 Psycholog występujący w mediach powinien okazywać szacunek dla osób - nie wolno nikogo obrażać, dyskryminować ze względu na pochodzenie etniczne, poglądy polityczne, wyznawaną religię, odrębność kulturową lub obyczajową, chorobę czy niepełnosprawność.

Język wypowiedzi psychologa:

- powinien być wolny od słów i wyrażeń obscenicznych

- nie powinien zawierać określeń wartościujących i stronniczych

Dziennikarze Polskiego radia i psychologowie wypowiadający się w radiu:

- mają służyć prawdzie

- mają strzec wolności słowa

- mają strzec niezależności

- mają strzec bezstronności

III. Psycholog w mediach a relatywizm etyczny

Relatywizm moralny - głosi, iż wszystkie przekonania moralne są równie prawomocne, uzasadnione, dobre i prawdziwe. Uznanie czegoś za moralnie dobre lub złe zależy od wyniku głosowania przez demokratyczną większość.

Według M. Iłowieckiego (1993) relatywizm moralny prowadzi do „zamazywania granic” między dobrem a złem, prawdą a fałszem, uczciwością a nieuczciwością.

Psychologowie często używają w swoich wypowiedziach form odzwierciedlających relatywizm moralny, takich jak: „to zależy od kultury”, „różnie bywa”, „są różne teorie” czy „są różne szkoły, koncepcje i paradygmaty”. Może to być szczególnie niebezpieczne w odniesieniu do dzieci, które pozostają zagubione wobec względności prawdy, sprawiedliwości, wolności i innych wartości etycznych.

IV. Psycholog w mediach podsumowanie.

1. Psychologowie poprzez swoją medialną obecność mogą:

- promować studia psychologiczne i zawód psychologa

- kształtować świadomość psychologiczną widzów

- wzbogacać wiedzę psychologiczną i myślenie psychologiczne

2. Psychologowie poprzez swoją medialną obecność powinni:

- służyć idei porozumienia jednostek i społeczeństw

- służyć pokojowemu współżyciu narodów i kultur

- służyć życzliwości między jednostkami, grupami społecznymi i narodami

3. Psycholog powinien zabiegać o to, aby ograniczyć programy szerzące okrucieństwo, agresję, wojnę, pornografię, i przesadną rywalizację.

ROZDZIAŁ 18

OBOWIĄZKI I DYLEMATY ETYCZNE PSYCHOLOGA SĄDOWEGO

I. Powinności etyczno-zawodowe psychologa sądowego w sprawach karnych.

Art. 197 § 1. Kodeksu postępowania karnego: biegły sądowy składa przyrzeczenie następującej treści:

„Świadomy znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem, przyrzekam uroczyście, że powierzone mi obowiązki wykonam z całą sumiennością i bezstronnością”.

• Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego, ponosi odpowiedzialność prawną i moralną za:

- Zaplanowane, wykonane i niewykonane badania.

- Końcowe wnioski zawarte w opiniach sądowo-psychologicznych (odpowiedzialność za słowa wypowiedziane i napisane, jak również słowa celowo pominięte)

• Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego ponosi odpowiedzialność przed:

- samym sobą

- drugim człowiekiem (badany)

- określonymi instytucjami czy organizacjami (sąd)

• Psycholog będący biegłym wypowiadającym się w sprawach karnych, podnosi odpowiedzialność prawną i moralną za to, że:

- w swoich opiniach wypowiada się o stopniu społecznej szkodliwości postępowania podsądnego

- przewiduje, czy w przyszłości podsądny będzie stanowił zagrożenie naruszenia porządku prawnego

- opiniuje, czy w chwili popełnianego przestępstwa podsądny maiła zachowaną zdolność rozumienia i kierowania swoim postępowaniem.

• Psycholog sporządzający ekspertyzy sądowe (według Małgorzaty Toeplitz-Winiewskiej), powinien ponosić odpowiedzialność za słowo, co oznacza, że ekspertyza sądowa powinna:

- być komunikatywna

- jasno i konkretnie odpowiadać na pytania sądu

- opierać się wyłącznie na zebranych faktach diagnostycznych

- unikać stosowania pojęć stygmatyzujących osobę badaną

• Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego powinien wykazać się sumiennością, co oznacza:

- skrupulatnie i rzetelne stosowanie procedur i narzędzi badawczych

- staranne wywiązywanie się z podjętych obowiązków

- wykonywanie obowiązków zgodnie z posiadana wiedzą, umiejętnościami i sumieniem

• Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego powinien wykazać się bezstronnością tzn. obiektywizmem i brakiem uprzedzeń w odniesieniu do takich kategorii jak: wiek, płeć, narodowość, religia, rasa, wykształcenie, preferencje seksualne, sympatie polityczne. Psycholog powinien wykazać się również brakiem uprzedzeń wobec przestępców objętych silnym potępieniem społecznym (gwałcicieli, pedofile, dzieciobójczynie).

• Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego według Kodeksu postępowania karnego nie może: stosować hipnozy, środków chemicznych i technicznych mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji przesłuchiwanego. Hipnozę i wariograf stosować możemy tylko, kiedy przesłuchiwany wyrazi na to zgodę.

• Psycholog pełniący funkcję biegłego sądowego powinien przestrzegać międzynarodowych standardów dotyczących postępowania z nieletnimi takich jak:

- Wskazania Narodów Zjednoczonych - Wskazania Rijadzkie - dotyczące zapobiegania przestępczości nieletnich

- Wzorcowe reguły minimum - Reguły Beijińskie - dotyczące zasad funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich.

Zwracają one uwagę na fakt, iż naganne zachowanie nieletnich może być spowodowane zmianami rozwojowymi i dojrzewaniem i może spontanicznie zanikać wraz z dorastaniem człowieka.

Ważne jest także, aby umieszczenie młodego człowieka w takich instytucjach, jak domy dziecka czy ośrodki poprawcze traktować jako ostateczność.

II. Dylematy etyczne psychologa sądowego dotyczące problemów cywilnych i rodzinno-opiekuńczych.

„…Ryzyko związane z zawodami, których treścią jest świadczenie pomocy, jak nauczanie, psychiatria, psychologia i praca społeczna, polega na tym, że z zasady przyciągają one ludzi, którzy chcą być bogiem. Zapewne większość z nich chce być bogiem łagodnym i życzliwym; inni być może nieświadomie, chcą być bogiem surowym i okrutnym, by odpłacić swoim ofiarom za krzywdy doznane od jakiegoś wcześniejszego boga. W obu wypadkach rezultat jest podobny. Bogiem można być, bowiem tylko wówczas, jeśli uczyni się z innych ludzi swoich poddanych…”

John Holt 1981

• Psycholog będący biegłym sądowym często wartościuje ludzi, np. rodziców dziecka, aby jednemu z nich oddać opiekę, powinien się w takich przypadkach wystrzegać roli „boga” i brać pod uwagę aspekt czasowy swoich decyzji, tzn. nie tylko wymiar „tu i teraz”, ale także „tam i potem”.

• Psycholog będący biegłym sądowym wartościuje małżonków pod względem łączącej ich więzi duchowej, fizycznej i gospodarczej. Oceny te nie powinny wynikać z preferencji płciowej, stanu cywilnego, wieku czy wykształcenia.

• Psycholog będący biegłym sądowym nie powinien podawać w ekspertyzie sądowej informacji mających charakter nietaktu takich jak informacje o nieślubnych dzieciach, przerwanych ciążach, chorobach zakaźnych itd., które nie są istotne w sprawie.

• Psycholog będący biegłym sądowym powinien odgraniczyć swoje przekonania religijne od pracy, tzn. nie kierować się w wydawanych sądach swoimi poglądami religijnymi.

III. Obowiązki etyczne psychologa sądowego wynikające z Konwencji o Prawach Dziecka.

Psycholog sądowy powinien być rzecznikiem międzynarodowych standardów praw dziecka, zawartych w: Konwencji o Prawach Dziecka, które mówią, iż dziecko ma prawo do:

• Swobodnej wypowiedzi

• Wolności poszukiwania i rozpowszechniania informacji i idei przy poszanowaniu praw innych dzieci

• Zrzeszania się oraz wolności pokojowych zgromadzeń

• Ochrony prawnej przeciwko ingerencji w sferę jego życia prywatnego

• Poziomu życia odpowiadającemu jego rozwojowi fizycznemu, psychicznemu, duchowemu, moralnemu i społecznemu

• Nauki w taki sposób, aby dyscyplina szkolna była stosowana w sposób zgodny z ludzka godnością

IV. Etyczne uwikłania psychologa penitencjarnego.

• Funkcjonariusze więzienni, w tym również zatrudnieni tam psychologowie winni przestrzegać następujących zasad:

1. Zasada ochrony społeczeństwa i bezpieczeństwa skazanych w zakładach karnych - należy ograniczyć do minimum groźbę popełnienia kolejnego przestępstwa zarówno na wolności, jak i podczas odbywania kary.

2. Zasada udziału społeczeństwa w wykonywaniu orzeczeń oraz świadczeniu pomocy społecznej w readaptacji skazanych - uczestniczenie pewnych instytucji i organizacji społecznych np. kościoły, stowarzyszenia, grupy wsparcia, Monar… w procesie wykonywania kary.

3. Zasada indywidualizacji w wykonywaniu kary - tryb i sposób wykonywania kary powinien być dostosowany do cech osobowości skazanych, do ich sytuacji i stopnia nieprzystosowania społecznego.

4. Zasada wolnej progresji - lepsze lub gorsze warunki odbywania kary zależą w znacznym stopniu od postawy i zachowania się skazanego podczas odbywania kary.

• Art. 83 Kodeksu Karnego Wykonawczego mówi, iż: „…skazanego poddaje się w miarę potrzeby, za jego zgodą, badaniom psychologicznym…”, jednakże sędzia penitencjarny może zarządzić przeprowadzenie tych badań bez zgody skazanego, który musi się im poddać.

• Psycholog ma obowiązek respektować prawa skazanego określone w Kodeksie Karnym Wykonawczym odnoszące się do podstawowych dziedzin życia skazanego warunków dotyczące:

- warunków bytowych

- łączności ze światem zewnętrznym

- aktywności skazanego (twórczej, samokształcenia)

- wolności religii

- prawa do zapoznania się z opiniami na swój temat

• Przepisy Kodeksie Karnym Wykonawczym świadczą o tym, iż to psycholog ma obowiązek wyrażania swojej opinii w odniesieniu do zastosowania wobec więźnia najsurowszej kary dyscyplinarnej - umieszczenie w celi izolacyjnej na okres 28 dni.

V. Etyka mediacji sądowej.

• MEDIACJA - proces w wyniku, którego ma dojść do ugodowego i satysfakcjonującego obie strony rozwiązania konfliktu karnego lub cywilnego.

• Ideą mediacji jest zawarcie ugody między skonfliktowanymi stronami poprzez przeproszenie osoby pokrzywdzonej, naprawienie szkody, obustronne ustępstwa w sprawach rodzinnych…

• Mediator powinien być osobą neutralna i bezstronną, być osoba zaufania publicznego, fachową, solidną i rzetelną, która obdarza się zaufaniem i szacunkiem.

• Celem mediacji jest zawarcie ugody między skonfliktowanymi stronami.

• Korzyści płynące z mediacji są obustronne.

• Aby rozpocząć proces mediacji potrzebna jest zgoda i chęć.

• Mediacja jest procesem integrującym i pojednawczym a jej prowadzenie polega na nieosądzającym podejściu do wyszukiwania i podtrzymywania więzi miedzy stronami konfliktu.

• Mediacja winna być prowadzona przez osobę, która akceptuje obie strony konfliktu a proces mediacyjny wymaga od mediatora umiejętności profesjonalnych i określonych cnót etycznych.

VI. Dziesięć zasad etycznych psychologii sądowej.

Zasady etyczne psychologa sądowego utworzone na podstawie analizy Kodeksu etyczno-zawodowego psychologa przez Jana Stanika:

1. Zasada poszanowania godności ludzkiej - każdy człowiek jest wartością najwyższą i tak winien go traktować psycholog.

2. Zasada przestrzegania tajemnicy zawodowej i selektywności informacji - w opinii sądowej powinny znaleźć się tylko niezbędne informacji gdyż każdy ma prawo do autonomii i dyskrecji.

3. Zasada korzystania z wiadomości specjalnych - opinia psychologa powinna opierać się na paradygmatach, pojęciach i teoriach psychologicznych a nie na wiedzy potocznej.

4. Zasada rzetelności metodologicznej i metodycznej - miarą styczności postępowania psychologa jest metodologia jego badań.

5. Zasada dostatecznej racji - psycholog powinien zachować należyty dystans poznawczy i unikać zdroworozsądkowego osądzania.

6. Zasada ostrożnego interpretowania wyników badań - wszelkie niejednoznaczności w wynikach badań powinny być interpretowane na korzyść badanego.

7. Zasada przydatności rozstrzygnięć eksperymentalnych - należy dostarczać rzetelnych informacji.

8. Zasada komunikatywności języka opinii sądowo-psychologicznej - należy posługiwać się zwięzłym i zrozumiałym językiem, należy także pisać na temat.

9. Zasada prawidłowej wiedzy o samym sobie - psycholog musi mieć trafną wiedzę na temat swoich umiejętności zawodowych i predyspozycjach osobowościowych.

10. Zasada słusznej inicjatywy - w uzasadnionych przypadkach psycholog powinien wykraczać poza zadania ściśle mu powierzone, wykazywać się własną inicjatywą, np.: powoływać innych biegłych takich jak psychiatrzy, seksuologowie, neurologowie czy pediatrzy.

17

---