Hipotezy:

Hipotezy plutoniczne albo elewacyjne. Na przełomie XVIII i XIX w. plutoniści przyjmowali, że góry powstają wskutek wciskania sit; ognisto-płynnej magmy w skorupę ziemską i nierównomiernego podnoszenia przypowierzchniowych warstw skalnych.(obserwowali lakolity). Do tej grupy hipotez można też włą­czyć „teorie oscylacyjna". Przyjmuje on podpływanie magmy pod wpływem -sil kosmicznych w jednych obszarach i odpływanie z innych regionów. Wskutek tego powstają nabrzmienia geotumory" i obniżenia - „geodepresje". Z geotumorów ku geodepresjom spływają grawitacyjnie pokrywy skalne podlegające fałdowaniu, a nawet płaszczowinowaniu. Zsunięcie pokrywy z kulminacji geotumoru doprowadza do odsłonięcia i rozerwania części centralnej oraz rozwoju procesów wulkanicznych. Powstawanie fałdów i plaszczowin wskutek ru­chów grawitacyjnych, ześlizgiwania się mas skalnych po stokach nabrzmień przyjmują też niektórzy geologowie dla tłumaczenia genezy fałdów i płaszczowin w Alpach i Karpatach.

Do grupy hipotez elewacyjnych należy też „teoria radiomigracyjna” zakładająca wędrowanie substancji promieniotwórczych ku powierzchni Ziemi. W okre­sach górotwórczych magma bogata w pierwiastki promieniotwórcze intruduje w skorupę ziemską i dzięki temu jej górne części ulegają rozgrzewa­niu, rozszerzaniu i rozrywaniu. To doprowadza do wulkanizmu i utraty ciepła. W związku z ochładzaniem następuje kompresja mas skalnych, w miejsce nabrzmień powstają zagłębienia geosynklinalne. Rozgrzewanie, związane z rozpadem substancji promieniotwórczych, nagromadzonych w osiach geosynkliii powoduje ich podnoszenie i doprowadza do utworze­nia górotworu oraz zjawisk wulkanicznych, związanych z rozrywaniem. To znowu powoduje utratę ciepła i wszystko się od nowa powtarza. Jednak­że wobec stałego zubożenia podłoża w substancję promieniotwórczą roz­miary przemieszczeń pionowych są coraz słabsze. Doprowadza to do zani­ku określonych geosynkłin, a powiększania, rozrastania się bloków kon­tynentalnych.

„Hipotezy kontrakcyjne” Deformowanie skorupy ziemskiej, w tym powstanie gór fałdowych, ze stygnięciem i kurczeniem się rozgrzanego wnętrza Ziemi. W skorupie nie znajdującej oparcia powstawały napięcia i przemieszczenia. Grube kry kontynentalne podlegały ruchom epeirogenicznym, natomiast naciski na strefy kontaktowe, dzielące bloki kontynentalne, doprowadzały do powstawania gór fałdowych. Długotrwałe napięcia w skorupie ziemskiej wyładowywały się gwałtownymi przemieszczeniami w krótkich okresach czasu. Stąd paroksyzmy górotwórcze przegradzane długimi okresami względnego spokoju.

„Hipotezy przesuwania się kontynentów pod wpływem sił kosmicznych” wysuwano od dawna. Upoważniała do tego analiza map, a zwłaszcza porównanie przebiegu za­chodniego brzegu kontynentu euro-afrykańskiego z przebiegiem wschod­niego brzegu kontynentu amerykańskiego. W okresie paleozoicznym miał istnieć jeden wielki kontynent, zbudowany z siału, tzw. „Pangea". Ten pra-kon-tynent nieco zanurzony w plastycznej simie został pod wpływem sil kos­micznych rozerwany i podzielony na wielkie kry. Kry kontynentalne pod wpływem sił kosmicznych, związanych z ruchem obrotowym Ziemi oraz z przyciąganiem przez Księżyc i Słońce przesuwają się ku równikowi oraz wędrują ku zachodowi. Kontynenty zbliżające się ku równikowi zgniatały osady znajdujące się w geosynklinach, oddzielających kontynenty i w ten sposób powstawały górotwory o przebiegu równoleżnikowym. Natomiast kontynenty Wędrujące na zachód spiętrzały u swego czoła utwory przed­pola, doprowadzając do powstawania łańcuchów górskich o przebiegu po­łudnikowym (Andy, Kordyliery). Po przeciwnej stronie tych kontynentów następowało rozrywanie, powstawały wielkie zagłębienia i wyspy girlandowe (na wschód od Azji i Australii).

Nieco zbliżona jest hipoteza według której istniały dwa wielkie kontynenty zbudowane ze sialu: Laurazja (Ameryka Północ­na i Eurazja bez Dekanu) oraz Gondwana (Ameryka Południowa, Afryka, Dekan, Australia, Antarktyda), ograniczone od wschodu i zachodu sztyw­ną tarczą simy, budującej dno Oceanu Spokojnego. Ten rozległy basen o sztywnym dnie miał powstać wskutek oderwania się masy ziemskiej, z której został uformowany Księżyc. Pod wpływem sił, związanych z ru­chem obrotowym Ziemi oba kontynenty, ograniczone sztywną masą simy przesuwają się w kierunku równika i zgniatają osady wypełniające geosynklinę. Wskutek bardzo wielkiego obciążenia plastycznego podłoża wgniatanymi masami rodzą się magmowe prądy kompensacyjne, skierowane ku biegunom, gdzie podłoże zostało odciążone. Tymi prądami są przenoszone kontynenty, następuje ich rozsuwanie i tworzenie nowych geosynklin. Kolejne zbliżanie i oddalanie się kontynentów doprowadzało do powstawania górotworu w kilku okresach geologicznych, a przemie­szczanie wzdłuż sztywnej masy pacyficznej stworzyło góry okolopacyficzne.

Hipotezy przesuwania się kontynentów pod wpły­wem sił wewnętrznych, głównie prądów konwekcyj­nych, zakładaja przemieszczanie rnagmy z powodu różnic temperatury i zmian objętości. Teoria przyjmujw powstawanie prądów konwek­cyjnych w plastycznej simie, podścielającej skorupę ziemską. Wraz z magmą przemieszczane są kontynenty, a to doprowadza z jednej strony do rozrywania kontynentów, z drugiej do zgniatania i fałdowania osadów w goosynklinach.

Hipoteza prądów dolnych - prądy wyrównawcze powstają wskutek nierównomiernego nagrzania simy. Pod kontynentami, spełniającymi rolę izolatorów, temperatury są bardzo wy­sokie, pod ochładzającymi oceanami są one znacznie niższe. Stąd prądy konwekcyjne w kierunku oceanów, a ruch jest przenoszony wskutek tar­cia na kry kontynentalne. Doprowadza to do rozciągania kontynentów i tworzenia geosynklin oraz zbliżania się kontynentów i fałdowania osa­dów w geosynklinach, a w rezultacie powstawania górotworów.

Hipoteza cyklów termicznych - przyjmuje, że sko­rupa ziemska jest na przemian rozrywana (zapadliska, wulkanizm) i ści­skana (fałdowanie, powstawanie górotworów fałdowych). Okresy rozry­wania (tensji) wiąże on z silnym nagrzaniem magmy i zwiększeniem jej objętości wskutek rozpadu substancji promieni o twórczych. Okresy ściska­nia (kompresji) tłumaczy ubytkiem ciepła i kurczeniem się magmy.

Hipoteza prądów konwekcyjnych - przyjmuje istnienie prądów konwekcyjnych w podłożu litosfery. Prądy powstają w magmie astenosfery wskutek nierównomiernego rozmieszczenia ciepła, dostarczanego przez rozpad substancji promieniotwór­czych. Rozróżnia się prądy planetarne i prądy subkontynentalne. Prą­dy planetarne płyną od obszarów równikowych, gdzie jest najgrubsza skorupa, a więc największe nagromadzenie ciepła, w kierunku północnym i południowym. Są to prądy wstępujące, powodujące podnoszenie_ i rozrywanie? skorupy ziemskiej. Prądy subkontynentalne są skierowane spod kontynentów, gdzie występuje wielkie nagromadzenie ciepła, ku basenom oceanicznym - działającym ochładzająco. Te prądy rozrywają kontynen­ty na części i doprowadzają do powstawania geosynklin. Przemieszczanie kontynentów powoduje zgniatanie geosynklin i powstawanie górotworów. Także u krawędzi przesuwających się kier kontynentalnych wskutek stłaczania mas sialu powstają górotwory, a przez wgniatanie podłoża — rowy oceaniczne.

„Tektogeny” - zstępujące prądy konwekcyjne wcią­gają daleko w głąb masy sialu wraz z pokrywą skał osadowych doprowa­dzając do powstawania w geosynkłinalnych rowach oceanicznych tzw. tektogenów. Górotwory rodzą się zatem wskutek wginania skorupy, a nie bocznego nacisku.

D. Griggs przyjmuje różną szybkość w przebiegu cyklicznym prądów konwekcyjnych. Szybkość prądu wstępującego w miarę nagrze­wania rośnie, a zstępującego w miarę ochładzania maleje, aż w końcu ruch całkowicie zamiera. Dopiero ponowne rozgrzanie, trwające ok. 500 min lat, wywołuje powolny ruch wstępujący. W tym bardzo długim cyklu zazna­czają się długie okresy spokoju i krotkę paroksyzmy górotwórcze. Prądy zstępujące wciągając skorupę ziemską w głąb tworzą geosynkliny. Osady znajdujące się w niej ulegają sfałdowaniu, po czym w okresie zanikania prądów następuje izostatyczne podniesienie górotworu.

E. Kraus zakłada istnienie prądów magmowych w dwóch po­ziomach. W strefie sialsimy, nazwanej hyporeonem (poniżej 30—100 km) zachodzą prądy konwekcyjne, wywołane różnicą temperatur. W strefie głębszej, nazwanej batyreonem (do 800. km), istnieje prąd wywołany siła­mi kosmicznymi. W hyporeonie w miejscu stykania się dwóch prądów wstępujących odbywała się najpierw dyferencjacja magmy w siał i simę .oraz tworzenie ośrodków — tarcz granitowych, rosnących dzięki procesom orogenicznym, a następnie rozrywanie tarcz sialicznych i tworzenia zapadlisk tektonicznych (tafrogeneza). W miejscach stykania się i prądów zstępujących tworzyły sił rozległe zagłębienia (Labrum), rosnące wskutek ssania w głąb. Tak powstawały geosynkliny. W miarę .wciągania geosynkliny przez prądy zstępujące w głąb, stawała się ona co raz węższa a osady ją wypełniające ulegały fałdowaniu (hypo-orogeneza). W ten sposób na dużych głębokościach powstawał orogen. Po osłabieniu działalności prądów zstępujących orogcn był izostatycznie dźwigany (epeirogeneza); powstawał łańcuch górski, a po jego obu stronach zapadli­ska, przesuwające się z czasem coraz dalej na zewnątrz.

Hipoteza ekspansji - Przedstawione hipotezy zakładały albo kurczenie się Ziemi wskutek oziębiania, albo utrzymywanie tych samych rozmiarów w ciągu przeszłości geologicznej. Hipoteza mówi,że szybkość ruchu obrotowego Ziemi zmniejszyła się w cią­gu jej dziejów, wskutek czego zmniejszała się siła ciężkości, siła przycią­gania. Zmniejszanie grawitacji doprowadzało do popękania skorupy ziem­skiej i do wzrastania objętości Ziemi W pęknięcia cienkiej skorupy, wyścielającej dna oceaniczne, wciskała się i także dzisiaj wciska się lawa bazaltowa. Ulegając krzepnięciu poszerza ona stale szerokość tych spękań, a tym samym powoduje rozsuwanie płatów litosfery i zwięk­szanie powierzchni Ziemi. Stąd hipoteza ekspansji W miejscu szczeliny wskutek rozpychania powstaje rów, który w miarę dalszego po­szerzania przez podpływającą i krzepnącą magmę uzyskuje coraz szersze dno, aż do rozmiarów den morskich i oceanicznych. Magma wciskająca się w sytemy pęknięć litosfery pochodzi z płaszcza, gdzie znajduje się pod bardzo wielkim ciśnieniem. Rosła objętość kuli ziemskiej, a wraz z nią powierzchni Ziemi. Przed 4 mld lat powierzchnia Ziemi miała po­siadać 241 min km² gdy dziś ma 510 min km,⁵. Powiększyła się zatem bar­dzo znacznie powierzchnia Ziemi przy czym nie zwiększyła; się powierzch­nia kontynentów, a tylko den oceanicznych. Ta interesująca hipoteza nie wyjaśnia jednak przebiegu powstawania łańcuchów górskich.

Hipoteza rozprze­strzeniania się den oceanicznych - skorupa ziemska składa się z sześciu sztywnych płyt (pacyficzncj, amerykańskiej, antarktycznej, afrykańskiej, eurazjatyckiej, indo-australijskiej) o równej grubości, spoczywających na plastycznym pod­łożu. Płyty są pooddzielane pęknięciami, szczególnie wyraźnymi w obrę­bie den oceanicznych. Te pęknięcia są albo rozsuwane, albo zgniatane. Pęknięcie, którymi wydobywa się lawa, pochodząca z głębszych warstw Ziemi są rozsuwane ponieważ lawa krzepnąc wywiera nacisk na brzegi płyt. To doprowadza do powolnego rozsuwania i przemieszczania płyt. Płyty przesuwane od jednego ciągu spękań z szybkością l-10 cm/rok zbliżają się do płyt odsuwanych od innego ciągu spękań. W miejscach pod­suwania się bazaltowych płyt oceanicznych pod lżejsze masy kontynental­ne powstają wskutek zwiększonego nacisku na podłoże rowy ocea­niczne oraz łańcuchy górskie (ciąg okołopacyficzny).

Takimi stale poszerzanymi pęknięciami są dziś rowy w osiach grzbie­tów oceanicznych. Wydobywają się z nich lawy bazaltowe i na naszych oczach powstają m. in. wysepki koło Islandii. Do tego systemu pęknięć opasujących całą Ziemię należą też rowy tektoniczne kontynentów, np, system rowów wschodnioafrykańskich o długości wielu tysięcy km. Roz­poznanie tych rowów, zwłaszcza oceanicznych stało się podstawą dla skonstruowania hipotezy zarówno ,,ekspansji", jak też „rozprzestrzeniania się den morskich" i „tektoniki płytowej".

Lodowce i Lądolody:

Nazwa		Charakterystyka	Miejsce i sposób powstawania	Przykład
Kontynentalne	lądolody	duże, wypukłe formy lodowe, o grubości dochodzącej do kilku km i powierzchni wielu min km ; masy lodu poruszają się we wszystkich kierunkach	powolne rozrastanie pokrywy lodowej na dużych obszarach lądu	Antarktyda, Grenlandia
	lądolody szczątkowe	wypukłe tarcze lodowe pokry­wające mniejsze powierzchnie niż lądolody (kilka tyś. km^2) i mające mniejszą grubość (do kilkuset m)	pozostałości dawnego [ądolodu zachowane na lądach (przede wszyst­kim na wyspach)	czapa Austfonna na Svalbardzie; Vatnajókull, Islandia; wyspy Arktyki: Ziemia Baffina, Ziemia Franci­szka Józefa; Patagonia (Ameryka Pd.)
	fieldowe (norweskie)	rozległe pola firnowe^3 ze spływającymi w różne strony szerokimi jęzorami lodowymi	gromadzenie śniegu na rozległych płaskich wierzchowinach gór (fieldach)	Jostedalsbreen (Norwegia)
Górskie	typu alpejskiego	z pola firnowego^3 spływa doliną jeden jęzor lodowcowy	gromadzenie śniegu w obniżeniach na zboczach grzbietów	Gros s Aletsch (Alpy szwajcarskie), Mer de Glace (Alpy franc.)
	himalajski (dendrytowy)	lodowiec dolinny, do którego dołączają z boku Liczne lodowce drugorzedowe	pojedyncze lodowce dolinne łączące się z lodowcem głównym	Lodowiec Fcdczcnki (Pamir); Seward--Malaspina (Alaska)
	cyrkowy (pirenejski, firnowy)	nieduży, o okrągłym kształcie, w zagłębieniu terenu	lodowiec położony w polu firnowym^a lub niewielkim zagłębieniu na zboczu	Batura (Karakorum); Lorchbreen (Spitsbergen)
	wiszący	nieduży, o okrągłym kształcie, z niewielkim jęzorem lodowcowym zwisającym z progu skalnego	w obniżeniach lub załamaniach na stromych zboczach, powstaje z intensywnie nawiewanego s'niegu	zbocza Lhotse (Himalaje)
	przerywany	jęzor lodowcowy przerywany fragmentem nagiej skały	gwałtowne przerwanie i zsunięcie się fragmentu jęzora na stromym stoku
	kalderowy	niewielkie o okrągłym kształcie	w kraterach wygasłych wulkanów, z groma­dzącego się śniegu	szczyty w Meksyku: Popcapetl, Iztaccihuatl
Przed górskie	piedmontowy	zwarta, rozległa pokrywa lodowa na równinnym przedpolu gór	połączenie kilku lodow­ców dolinnych na przed­polu gór	Malaspina (Alaska)
Nawod­ne	szelfowy	płaski lodowiec o znacznej grubości (na ogół rzędu 100 m, sporadycznie nawet do 1300 m), oparty o dno morskie	lodowiec spływający z lądu do morza	lodowiec Rossa, Filch-nera, Larsena (Antar­ktyda), Ward Hunt na wyspie Ellesmere'a (Arktyka)
	góry lodowe	olbrzymie bryły lodowe (do kil­kuset km^2 i więcej, patrz s. 183), wystające z wody na wysokość do ok. 100 m	oderwane fragmenty lodowców szelfowych pływające po wodzie	na morzach wokół Antarktydy; na Morzu Arktycznym

Współczesne zlodowacenie:

Masa lodu występująca na Ziemi pod różnymi postaciami wynosi łącznie 2432x10¹⁶ ton. Lodowce i lądolody stanowią 98,95 %. Lodowce i lądolody zajmują powierzchnię 14,9 mln km². Ponad 85% tej powierzchni przypada na lądolód antarktyczny, 11% na Grenlandię i pozostałe 4% na wszytkie lodowce regionów polarnych i wysokogórskich. W obszarach górskich umiarkowanej strefy największe powierzchnie zajmują lodowce Karakorum (13,5 tys. Km²), Himaljów (10 tyś. Km²), Andów (12 tyś. Km²).

Procesy kształtujące powierzchnie ziemi:

Czynnik | Proces		Objaśnienie	Skutki, powstające formy
Czynniki wewnętrzne
Tekto­nika	ruchy izostatyczne	pionowe ruchy fragmentów litosfery wywołane obciążeniem lub odciążeniem danych części litosfery; litosfera może ugiąć się pod ciężarem lądolodu, wulka­nu, sfałdowanych osadów, zakumulowa­nych osadów, wód jeziora lub morza	wypiętrzanie i obniżanie części kontynentów i dna oceanów (np. Skandynawia i okolice Zat. Hudsona w Ameryce Pn. podnoszą się po ustąpieniu lądolodu)
	ruchy epejrogeniczne	powolne, odwracalne, pionowe ruchy wielkich fragmentów litosfery, prawdo­podobnie wywołane ruchami materii płaszcza Ziemi (konwekcja cieplna)	transgresje i regresje mórz w różnych okresach geologicz­nych, tarasy morskie
	ruchy górotwórcze (orogenicz-ne)	nieodwracalne procesy deformacji skoru­py ziemskiej polegające na fałdowaniu i wypiętrzaniu osadów o znacznej miąż­szości na skutek nacisków wywołanych kolizją płyt litosfery; procesom tym to­warzyszą procesy wulkaniczne, plutoni­czne, sejsmiczne i izostatyczne	sfałdowanie i wypiętrzenie utworów geosynklinalnych, efektem tego procesu są m.in. fałdy, płaszczowiny, uskoki, góry zrębowe, góry fałdowe, pogrubienie skorupy ziem­skiej
	procesy sejsmiczne	przemieszczanie się w skorupie ziem­skiej fal sejsmicznych wywołanych gwałtownym rozładowaniem naprężeń nagromadzonych wskutek procesów te­ktonicznych; towarzyszą także wybu­chom wulkanów i zapadaniem się stro­pów pustych przestrzeni podziemnych	drganie lub kołysanie powie­rzchni ziemi, powstają m.in. szczeliny, uskoki, zapadliska, osuwiska
Wulkanizm	procesy wulkaniczne	wydobywanie się z głębi Ziemi (ze szcze­lin lub kraterów) lawy, gazów, materiału piroklastycznego (np. pyłów, popiołów, bomb wulkanicznych); wulkanizm towa­rzyszy ruchom górotwórczym oraz stre­fom granic płyt litosfery	stożki wulkaniczne, wulkany szczelinowe, pokrywy lawo­we, pokrywy popiołu
Plutonizm	procesy plutoniczne	przemieszczanie się magmy w podłożu skorupy ziemskiej oraz jej wnikanie w serie skalne i zastyganie; towarzyszy procesom wulkanicznym i ruchom górotwórczym	intruzje skał magmowych w formie batolitów, lakkolitów, żył (patrz s. 54)
Czynniki zewnętrzne
Wietrze­nie fizyczne	wietrzenie termiczne	naprzemienne nagrzewanie i stygniecie powierzchni skał, powodujące ich nie­równomierne rozszerzanie	łuszczenie skał oraz ich roz­pad ziarnisty i blokowy
	wietrzenie mrozowe	rozpad skał na skutek zamarzania i od-marzania wody w szczelinach skalnych	rozpad skał na różnej wielkości ziarna i bloki
	wietrzenie solne	krystalizacja soli w szczelinach skalnych (co prowadzi do rozpadu skały) lub na po­wierzchni skały	skorupy, lakiery, wykwity solne; rozpad skał na różnej wielkości ziarna i bloki
	wietrzenie biogeniczne	rozsadzanie skał przez korzenie roślin oraz zwierzęta żyjące w glebie	rozpad skał na różnej wielkości ziarna i bloki
Wietrze­nie chemi­czne	rozpuszcza­nie	rozkład skały w wyniku całkowitego lub częściowego odprowadzenia do roztworu minerałów budujących skałę	pokrywa zwietrzelinowa po­zbawiona łatwo rozpuszczal­nych minerałów
	utlenianie	reakcje chemiczne wolnego tlenu atmo­sferycznego ze składnikami mineralnymi budującymi skałę	zmiany składu chemicznego skał (często przy tym następują zmiany barwy skał)
	uwęglanowienie	rozpuszczanie lub rozkład skał w wyniku działania wody zawierającej rozpuszczo­ny dwutlenek węgla	pokrywa zwietrzelinowa pozbawiona węglanów, krze­mianów i glinokrzemianów
	hydroliza	rozkład skal na składniki kwasowe i zasadowe pod wpływem wody	przemiany minerałów, rozpad skał, przechodzenie pewnych pierwiastków do roztworu wodnego
Ruchy masowe (grawi­tacyjne)	odpadanie	swobodne przemieszczanie się odspojonych fragmentów skał po stromych sto­kach i ścianach skalnych	żleby, stożki piargowe, hałdy usypiskowe
	obrywanie	gwałtowne przemieszczanie w dół stoku ogromnych oderwanych mas skalnych	blokowiska pod ścianami skalnymi
	osuwanie	ześlizgiwanie się mas skalnych i zwietrzeliny po stromych stokach na skutek przesycenia gruntu wodą	osuwiska — nisze osuwisko­we, rynny osuwiskowe, jęzory osuwiskowe, zerwy
	spływanie	przemieszczanie w dół stoku luźnego materiału zwietrzelinowego, najczęściej przesiąkniętego wodą	stożki koluwialne, jeżyki i pokrywy koluwialne
	spełzywanie	powolne przemieszczanie w dół stoku o małym nachyleniu luźnego materiału zwietrzelinowego przesiąkniętego wodą	haki zboczowe, języki soliflukcyjne, doliny nieckowate (rozłogi)
	spłukiwanie	przemieszczanie w dół stoku luźnego materiału przez wody opadowe i rozto­powe	doliny nieckowate, wąwozy, rozdoły, żłobki deszczowe (bruzdy), piramidy ziemne
Działal­ność morza	abrazja	rozkruszanie skał przez fale uderzające w brzeg, podcinanie wysokich brzegów, zmywanie osadów z brzegu przez fale	klify, nisze abrazyjne, platfor­my abrazyjne, ostańce
	akumulacja	osadzanie piasku przez fale i prądy mor­skie na brzegu i w strefie przybrzeżnej	plaże, łachy przybrzeżne, lido, kosy, mierzeje, tombolo
Działal­ność rzek	erozja denna (wgłębna)	porywanie przez wodę okruchów skał z dna koryta oraz żłobienie go (pogłębianie) niesionym materiałem (rumowiskiem)	doliny wciosowe (V-kształtne), jary, kaniony, wodospady, terasy erozyjne
	erozja boczna	żłobienie i podcinanie zboczy koryta przez płynącą wodę	meandry, strome zbocza dolin, starorzecza
	erozja wsteczna	wymywanie materiału skalnego z tere­nów źródliskowych, podcinanie i wymy­wanie materiału budującego progi skalne	leje i nisze źródliskowe, jary, wodospady, cofanie się pro­gów skalnych
	akumulacja wód lądowych	osadzanie materiału niesionego przez rzekę w miejscach, gdzie woda traci siłę nośną, na pograniczu terenów o różnym oporze podłoża dla płynącej wody	delty, terasy akumulacyjne, stożki napływowe, mielizny i łachy korytowe, wały przy-korytowe, bruk
Działal­ność wiatru	deflacja	wywiewanie i przemieszczanie drobne­go, luźnego materiału skalnego z podłoża	misy deflacyjne, ostańce, bruk deflacyjny, próżnie podskorupowe, jamy
	korazja	żłobienie, ścieranie i szlifowanie skał przez ziarenka piasku niesione przez wiatr	grzyby, okapy i gzymsy skal­ne, graniaki, wyglądy, żłobki, bruzdy, jardangi
	akumulacja	osadzanie piasku niesionego przez wiatr	draa, wydmy, kopce, pagórki, zmarszczki, języki, smugi
Procesy mrozo­we	zamarzanie wody w podłożu	zamarzająca woda w podłożu oraz lód w różnych temperaturach zmieniają obję­tość, powodując zmiany w rzeźbie terenu	grunty strukturalne, szczeliny i kliny mrozowe, pingo, bug-ry, tufury
	rozmarzanie lodu w podłożu	zmiana objętości wody po rozmarznięciu w podłożu powoduje zmiany w rzeźbie terenu	zagłębienia po pingo, misy, wanny, leje, niecki wytopis-kowe, ałlasy
Działal­ność lodow­ców	detersja	szlifowanie i rysowanie podłoża przez lód lodowcowy i materiał skalny niesio­ny przez lodowiec	wyglądy, mutony (barańce), rygle skalne, rysy, bruzdy, zadziory, drumliny
	detrakcja	odrywanie i wykruszanie z podłoża blo­ków skalnych i rumoszu skalnego przez płynący lód lodowcowy	cyrki, żłoby lodowcowe (doli­ny U-kształtne), zagłębienia końcowe, bruzdy lodowcowe
	egzaracja	zdzieranie, przesuwanie i fałdowanie materiału skalnego przez czoło lodowca	zagłębienia i garby zbudowa­ne ze spiętrzonego materiału
	akumulacja	osadzanie materiału niesionego przez lód lodowcowy	moreny: czołowa, boczna, de­nna, środkowa
	erozja wód lodowco­wych	żłobienie, wymywanie materiału podłoża i zboczy dolin przez wody płynące w obrębie lodowca i na jego przedpolu	rynny, garnki i kotły polodowcowe, pradoliny
	akumulacja wód lodow­cowych	osadzanie materiału niesionego przez wody płynące w obrębie lodowca i na jego przedpolu	ozy, kemy, tarasy kemowe, sandry, tarasy sandrowe, stożki glacifluwialne
Procesy krasowe	rozpuszcza­nie węglanu wapnia i wy­mywanie go	woda zawierająca dwutlenek węgla roz­puszcza węglan wapnia ze skał węglano­wych, co powoduje zmiany w rzeźbie terenu	jaskinie, doliny, jary, ostańce: mogoty i humy, żebra, leje, polja, uwaly, ospa, kamenice, żłobki
	strącanie się węglanu wapnia i o-sadzanie go	węglan wapnia rozpuszczony w wodzie strąca się i osadza w jaskiniach oraz na powierzchni ziemi	stalaktyty, stalagmity, stalag-naty, trawertyny, polewy, perły jaskiniowe
Kosmi­czny	uderzenia ciał pocho­dzenia kos­micznego	sporadycznie zdarzają się zderzenia ciał kosmicznych (różnej wielkości) z Zie­mią, największe nie spalają się w atmos­ferze, lecz docierają do jej powierzchni	kratery meteorytowe
Antropo­geniczny	działalność człowieka	przystosowanie środowiska geograficz­nego do potrzeb człowieka (rolnictwo, górnictwo, przemysł, budownictwo, wypoczynek)	tamy, sztuczne jeziora, nasypy ziemne, kanały, rowy, drogi, wyrobiska, tunele, hałdy, tarasy uprawne, wielkie aglomeracje

Wulkany

Klasyczny wulkan składa się z ogniska magmy, komina zakończonego kraterem i stożka wulkanicznego.

Stożek wulkaniczny najczęściej zbudowany jest z naprzemianległych warstw zasty­głej lawy i materiału piroklastycznego. Taka budowa możliwa jest wówczas, gdy każda erupcja wulkanu rozpoczyna się wyrzucaniem gazów i materiału piroklastycznego i kończy wylewem lawy.

Ze względu na rodzaj lawy, wygląd stożka i charakter działalności wyróżnia się typy wulkanów:

• • hawajski - są to wulkany tarczowe fub tarcze wulkaniczne. Wulkany takie określane są jako lawowe. Najczęściej jest to płynna lawa bazaltowa, tworząca rozległy stożek wulkaniczny o łagodnych stokach;

• • peleański - określany jako wulkan mieszany. Erupcja rozpoczyna się wyrzuceniem dużej ilości gazów i materiału piroklastycznego. Potem wypływa kwaśna !awa tworząca stromy stożek wulkaniczny. Nazwa pochodzi od wulkanu Mont Pelee na Martynice;

• • wezuwiański - określany jako wulkan eksplozywny. Wyrzuca bardzo duże ilości materiału piroklastycznego, a wypływ lawy jest niewielki. Również buduje strome stożki wulkaniczne.

Ze względu na przejawianą aktywność wulkany dzieli się na:

• czynne - takie, które obecnie przejawiają swoją aktywność;

• drzemiące - takie, które byty aktywne w czasach historycznych, lecz dzisiaj nie przejawiają aktywności;

• wygasłe - takie, które nie wybuchały w czasach historycznych, lecz na powierzchni są widoczne ślady ich działalności (stożki wulkaniczne).

Po ustaniu działalności wulkanicznej tworzą się na tych obszarach charakterystyczne formy terenu:

• • kaldera - zagłębienie powstające w wyniku rozerwania stożka wulkanicznego lub zapadnięcia się obszaru nad opróżnionym ogniskiem wulkanicznym;

• • nek wulkaniczny - wzniesienie o bardzo stromych stokach zbudowane z lawy zakrzepłej w kominie wulkanicznym. Stożek wulkaniczny ulega zniszczeniu przez zewnętrzne czynniki rzeźbotwórcze i pozostaje na powierzchni tylko lawa, która zastygła w dawnym kominie wulkanicznym;

• • dajka - ślad lawy, która zastygła w szczelinach skalnych, a następnie została odsło­nięta przez niszczące czynniki rzeźbotwórcze. Często przyjmuje formę murów wul­kanicznych o grubości od kilku centymetrów do kilku kilometrów.

Sili (żyła pokładowa) to intruzja magmowa powstała między dwiema równoległymi warstwami skat osadowych.

Wulkany

Afryka	Ameryka PD	Ameryka PN	Ameryka Śr	Antarktyka	Australia Oceania	Azja	Europa
Maru - Tanzania Kamerun - Kamurun Pico de Teide - W. Kanaryjskie	Ojos de Salado - Chile Guallatir - Chile Lascar - Chile	Orizaba - Meksyk Shasta - USA Wrangell - USA	Santa Maria - Gwatemala Irazu - Kostaryka Tayumulco - Gwatemala	Deception - Szetlandy Erebus - M. Rossa	Maunakea - Hawaje Maunaloa - Hawaje Ruapehu - N. Zelandia	Kluczewska Sopka - Rosja Kerimci - Indonezja Fudzi Jama - Japonia	Etna - Włochy Askia - Islandia Wezuwiusz - Włochy Stromboli - Włochy

Pustynie

Typ pustyni	Nazwa lokalna	Charakterystyka	Objaśnienie	Roślinność	Przykład
Pustynie występujące na obszarach wyżynnych i na przedgórzach
Kamie­nista	hamada	powierzchnia pokryta blokami skalnymi, porozcinana dolinami okresowych rzek; brak piasku i pyłu	obrywanie bloków skalnych na skutek dużych dobowych wahań temperatury (wietrzenie fizycz­ne); gruz skalny podlega szlifo­waniu, a drobniejsze okruchy są wywiewane przez wiatr	kolczaste suchorośla, występujące tylko w szczelinach skalnych i wąwo­zach	Al-Hamada, Al-Hamra (Libia), płaskowyż Ustiurt (Azja Środk. — Kazachstan, Uzbekistan), Nanszan, wsch. Tien-szan, (Azja Centralna — Chiny)
Żwirowa	serir, azrir (arab.) gobi (mong.) reg (irań.)	piaski obszar pokryty obtoczonymi drobnymi kamieniami i żwirem, zwykle barwy czerwona­wej	materiał pochodzi z wietrzenia skał i nanosów rzecznych; wie­jące wiatry wygładzają okruchy skalne i wywiewają drobniejsze ich części	występuje głównie w dolinach wypeł­nionych piaskami	Gobi Mongolska (Azja Centralna), Pustynia Simpsona (Australia), Ałaszan (Azja Centralna)
Pustynie występujące na nizinach
Piaszczysta	kum, barchan (tur.) erg, tomahak (arab.) szamo (chin.) elisun (mong.)	obszar piaszczysty z licz­nymi wzniesieniami w po­staci ruchomych wydm	rozległe obniżenia terenu wypeł­nione piaskami pochodzenia rzecznego i morskiego; piaski podlegają stałemu przemieszcza­niu przez wiatr	w obniżeniach mie-dzywydmowych (woda łatwo wnika w piaski, co hamuje parowanie)	Wielki Erg Zachodni, Wielki Erg Wschodni (pn. Sahara), Wielka Pustynia Piaszczysta (Australia), Kara-Kum (Azja)
Pylasta	takyr (turkmeń.) szott, sebka, sab-cha (arab.) kewir (iran.) sor, szor (turec.)	niewielka powierzchnia w czasie suszy pokryta spękanym iłem, z wy­trąceniami wapienia, gip­su, soli kuchennej, po epi­zodycznych deszczach zmienia się w trzęsawisko	środkowa cześć kotliny wypełnio­na osadami ilastymi przyniesiony­mi przez wiatr oraz wody okreso­we; płytko zalegające wody grun­towe ulegają wysychaniu, docho­dzi do wytrąceń soli	brak pokrywy roślinnej	niewielkie obniżenia w obrębie innych rodzajów pustyń np. Szatt al-Dżarid (Tunezja), Szatt Malghigh (Algieria), Dasht-e Kawir (Wyż. Irańska), Minbułak (Kyzył-Kum)

Hipotezy dotyczące powstania Ziemi

Kosmologia Buffona

Francuski przyrodnik i filozof Buffon doszedł do wniosku że od chwili pojawienia się pierwszej skorupy na powierzchni Ziemi do zakrzepnięcia jej do samego środka musiało upłynąć 2936 lat. Była to pierwsza epoka. W epoce drugiej trwającej około 35 000 lat, Ziemia stygła dalej, ale była jeszcze zbyt gorąca, by utrzymały się na niej wody. Przy krzepnięciu powstały na powierzchni „bąble", stanowiące wypukłości górskie oraz zagłębienia; tworzyły się żyły kruszców. W następnej, trzeciej epoce, obliczanej na około 15 000 lat, powierzchnia Ziemi oziębiła się tak dalece, ze wody mogły się skroplić i utworzyć oceany i morza. W czwartej epoce, trwające; 5 - 10000 lat. wody wdzierają się w głąb Ziemi przez szczeliny i pęknięcia, wskutek czego obniża się poziom światowego oceanu, wyłaniają, się wielkie kontynenty. W dalszej części swej teorii Buffon opisuje kolejne fazy rozwoju życia na Ziemi i dochodzi do wniosku, ze wiek naszej planety wynosi około 75 00O lat.

Współczesna hipoteza o powstaniu Ziemi i Jej wczesnym rozwoju

Współcześnie naukowcy zakładają, iż Ziemia powstałą w wyniku koncentracji planetezylu, czyli pierwotnej materii znajdującej się w przestrzeni międzyplanetarnej. Praziemia była początkowo protoplanetą większa, objętościowo od obecnej, zbudowana z luźno powiązanych z sobą bryłek materii. Wokół niej znajdowały się znaczne ilości pyłów, gazów i cząsteczek planetezylu. W wyniku rozpadu substancji promieniotwórczych zawartych w tworzywie Praziemi stopniowo podwyższała się temperatura i topniała pierwotna materia. Działanie siły ciężkości powodowało że w powstałym stopie składniki były zróżnicowane pod względem gęstości. Składniki cięższe opadały ku środkowi planety, tworząc zalążek jądra ziemskiego. Lżejsze elementy wypływały ku górze, dając początek płaszcza ziemskiego. Około 4,5 mld lat temu zaczęła się formować sztywna skorupa ziemska. Na powierzchni globu zaczeły formować się ogólne zarysy megarzeźby, przyszłe praoceany i prakontynenty. We wnętrzu Ziemi, w gorącym stopie jądra i płaszcza, zachodziło konwekcyjne przemieszczanie materii. Lżejsza, cieplejsza substancja podnoszona była ku górze, gdzie ochładzając się zwiększała swa, gęstość i praczami zstępującymi przemieszczała się ku dołowi. Na początku ery archaicznej jądro ziemskie prawdopodobnie było znacznie mniejsze. Nowe układy systemów konwekcyjnych wywoływały intesywny rozwój procesów endogenicznych. Następował rozpad prapłyt litosfery i przesuwanie się jej poszczególnych prakier względem siebie,. Wyzwalało to zjawiska plutonizmu i wulkanizmu. Ziemia w swoim wnętrzu zawiera materię o wysokiej temperaturze, jaka pozostała z wczesnego etapu formowania się planety. Największemu ochłodzeniu uległa zewnętrzna cześć globu - skorupa ziemska.

Hipotezy dotyczące powstania basenów oceanicznych i cokołów kontynentalnych.

Teoria Shawena

Według hipotezy Shawena pierwotna skorupa ziemska składała się ze skał zasadowych i skrajnie zasadowych (bazaltów) przykrytych warstwa skał typu anortozytowego. Poniżej tej strefy krystalizowały granity. Gwałtowne stygniecie powierzchni Ziemi oraz upadki meteorytów spowodowały pękanie zewnętrznych powierzchni globu powodując rozwój wulkanizmu i wydostanie się granitów na powierzchnie Ziemi. Uformowały się struktury typu kontynentalnego będące wypukłościami na powierzchni globu. W zagłebieniach dominowały skały bazaltowe które dały początek geostrukturom typowym dla den oceanicznych.

Teorie geotektoniczne

Teorie permanencji (stabilistyczne)

Teorie te zakładają że położenie bloków kontynentalnych w geologicznej przeszłości istotnym zmianom, a przyczyną wszelkich deformacji skorupy ziemskiej były jej ruchy pionowe, ubocznym skutkiem tych ruchów mogły być lokalne poziome przemieszczenia mas skalnych. Teorie te zostały zarzucone.

Teorie mobilistyczne

Teorie te zakładają istnienie znacznych poziomych przemieszczeń bloków kontynentalnych w historii geologicznej.

Teoria dryfu kontynentów Wegenera (1912)

Zakłada ona trafnie, ze współczesne kontynenty stanowiły kiedyś jeden wielki ląd (Pangea), który uległ rozpadowi na przemieszczające się fragmenty; według mylnych przypuszczeń Wegenera przyczyną tych przemieszczeń były siły odśrodkowe związane z ruchem obrotowym Ziemi, a także przyciąganie Słońca i Księżyca; kontynenty zbudowane ze skał lżejszych (siał), miały przesuwać się po podłożu o większej gęstości (sima), tworzącym także dno oceaniczne

Teoria tektoniki płyt (neomobilistyczna)

Teoria ta zakłada, że głównym czynnikiem tektonicznej ewolucji Ziemi jest poziomy ruch płyt. litosfery, ich kolizje, rozpad prowadzące do powstania i zaniku basenów oceanicznych oraz do ruchów górotwórczych. Płyty litosfery przemieszczają, się wzdłuż stref o obniżonej lepkości położonych w górnej części płaszcza Ziemi, w tzw. płaszczu litosferycznym, powyżej astenosfery. Za siłę napędową tych ruchów uważa się prądy konwekcyjne występujące w astenosferze. Mechanizm tego rozrostu zwany ekspansja, dna oceanicznego (lub spredingiem), polega na stale ponawiającym się pękaniu szczeliny ryftu i jej wypełnianie przez kolejne porcje magmy bazaltowej, co powoduje rozwój grzbietu śródoceanicznego i stopniowe oddalanie się od siebie wcześniej powstałych partii litosfery oceanicznej.

RUCHY OROGENICZNE

Ruchy orogeniczne doprowadzają do powstania łańcuchów gór fałdowych na skutek działania nacisku skierowanego poziomo. Istnieją różne hipotezy wyjaśniające przyczyny i przebieg ruchów górotwórczych. W dobie obecnej różni autorzy starają się wyjaśnić powstanie młodych łańcuchów górskich na podstawie hipotezy przyjmującej ruchy płyt litosfery.

Według nowej teorii dno oceaniczne podsuwa się pod kontynenty. W strefie pogrążania powstaje rów oceaniczny, wy­pełniający się osadami. W miarę pogrążania się i podsuwania skorupy oceanicznej pod bloki kontynentalne, zarówno osady, jak też ich podłoże, natrafiając na opór ze strony kontynentu, ulegają sfałdowaniu. W ten sposób u brzegów Oceanu Spokojnego powstały łańcuchy górskie. Rozprzestrzenianie się skorupy podoceanicznej może też zbliżyć do siebie biernie niesione kontynenty i spowodować ich starcie, w wyniku którego mogą powstać deformacje i łańcuchy górskie. Już od dawna uważa się łańcuchy górskie południowej Europy za rezultat starcia się dwóch kier kontynentalnych: europejskiej i afrykańskiej.

	Czas		Przykłady gór
orogenezy	okres	temu	w Polsce	w Europie	na innych kontynentach
	Trzecorzęd Kreda	140-dziś	Karpaty,	Alpy, Bałkany,	Azja: Kaukaz, Taurus,
			Sudety,	Pireneje, Apeniny	Himalaje
Alpejska			Święto­krzyskie	G. Dynarskie	Afryka: Atlas Ameryka: Kordyliery, Andy
	trias jura	230-180	—	Krym	Azja: G. Wierchojańskie,
Hercyńska	Karbon Perm	345-230	Święto-	Ardeny, Reńskie	Azja: Ałtaj
			krzyskie	G. Łupkowe, Ural,	Afryka: G. Przylądkowe
			(odmło­dzenie), Sudety	Harz Wogezy, Schwarzwald	Ameryka Pn.: pd.-zach. część Appalachów Ameryka Pd.:
				Rudawy, Masyw	Wyż. Patagońska
				Centralny, Masyw	Australia: środk. część Wlk G. Wododziałowych
				Armorykański
Kaledońska	ordowik,	435-345	Świętokrzyskie,	G. Kaledońskie,	Ameryka Pn.:
	sylur.		część	G. Grampian,	Azja: G. Jabłonowe
	dewon		Sudetów	G. Skandynawskie,	Australia: G. Flindersa,
				góry Spitsbergenu	Alpy Australjskie

Strefy krajobrazowe.

Strefa	Klimat	Charakterystyka florystyczna	Przykłady
Wiecznie zielone wilgotne lasy równikowe (tropikalne)	wilgotny i gorący, temp. stale ok. 25°C, przez cały rok obfite codzienne opady	„dżungla"; olbrzymia różnorodność gatunków flory i fauny, przeważają wysokie drzewa o wysmukłych pniach; liczne liany i epifity (np. storczyki, mszaki, paprocie, glony); występuje pionowa stratyfikacja roślinności, ale runo raczej skąpe; słabo zaznaczona rytmika sezonowa	Kotlina Kongo, Amazonia, Archipelag Malajski
		nad brzegami mórz — namorzyny (mangrowe), złożone z odpornych na zasolenie roślin o korze­niach zalewanych w czasie przypływów; niewysokie, gęste lasy ubogie w gatunki	Wybrzeża Bra­zylii i Nowej Gwinei
Wiecznie zielone lasy subtropikalne	podzwrot­nikowy, wilgotny	roślinność o charakterze zubożonych lasów rów­nikowych (mniejsza różnorodność gatunków)	pd.-wsch. Chiny
Okresowo sucha strefa roślinności podrównikowej	stosunkowo małe opady, cykliczne zmiany temperatury	sawanna — trawiasta równina z rzadko rosnącymi krzewami i drzewami (np. palmy, akacje, baobaby), zwykle o parasolowatym pokroju i często zrzucające liście w porze suchej	obszar Sahelu, Kenia, Nizina Orinoko
		lasy monsunowe na terenach okresowo suchych; drzewa mają liście tylko w porze deszczowej	India, Indo-chiny, Kuba
		suche lasy 1 zarośla równikowe (akacja, wilczo­mlecz); niektóre są antropogeniczne, np. busz	Australia, Wyż. Brazy­lijska
Pustynie i pólpustynie	pustynne klimaty różnych stref klima­tycznych, opady za­zwyczaj poniżej 200 mm rocznie	pótpustynie — skąpa roślinność i uboga fauna	obszary wokół pustyń
		pustynie gorące — rośliny przeżywające susze w postaci nasion lub podziemnych narządów prze-trwalnych, a także sukulenty gromadzące wodę w liściach (aloes, agawa) lub łodygach (wilczomle­cze, kaktusy) oraz suchorośla	Sahara, Namib, Płw. Arabski, Wlk. Pustynia Wiktorii
		pustynie chłodne — więcej roślinności, brak suku-lentów; liczne trawy i turzyce	Gobi, Takla Makan, Nevada
Roślinność twardolistna	śródziem­nomorski, wilgotna zima, suche lato	na obszarze śródziemnomorskim roślinność pier­wotna (m.in. dąb korkowy) wyparta przez antropo­geniczną makię (zarośla: mirt, pistacja, rozmaryn, lawenda), a w Kalifornii i Meksyku przez tzw. chaparral (gł. mącznica i sprowadzony z Australii eukaliptus); roślinność często kolczasta, o skórzas-tych liściach i bardzo grubej korze, niewysoka	obszary wokół Morza Śród­ziemnego, Kalifornia, Chile, RPA (Kraj Przyląd­kowy)
Stepy	ciepły, kon­tynentalny, opady 250 -750 mm rocznie	zbiorowiska niskich traw oraz wysokich (do 250 cm wys.) bylin; niemal brak drzew; dwie przerwy w wegetacji roślin — zimowa i letnia (dwie pory suche); na terenach najbardziej wilgotnych stepy łąkowe (gł. trawy szerokolistne), na bardziej suchych często występuje ostnica, na najsuchszych piołun	Ameryka Pn.: preria, Ameryka Pd.: pampa; pas stepów Eurazji (od Węgier po Mandżurię)
Lasy liściaste zrzucające liście na zimę"	umiarko­wany cie­pły morski	las z niewielką liczbą gatunków drzew (m.in. dąb, buk, grab, wiąz, jesion, klon, lipa, olcha); bogate runo i podszyt; rzadko występują pnącza; o przewadze poszczególnych gatunków w znacznej mierze decydują stosunki wodne	Europa Zach., Środk. i Wsch, środkowe wy­brzeże USA, pn.-wsch. Chiny
Borealne lasy iglaste"	umiarko­wany chłodny	lasy iglaste; dominuje świerk, sosna, limba, jodła, modrzew, domieszką często jest brzoza i jarzębina; runo i podszyt słabo rozwinięte; charakterystyczny element to torfowiska na terenach podmokłych; na północy obszar przejściowy — lasotundra	tylko półkula pn.: Syberia (tajga), Płw. Skandynawski, Kanada
Roślinność subarktyczna i arktyczna	subpolarny	tundra — niska roślinność o krótkim (2-3 mieś.) okresie wegetacji (krzewinki, byliny, trawy, turzy-ce, mchy i porosty), często tworząca zwarte podu­szki; bardziej na południe karłowate brzozy i wierz­by; latem powstają rozlewiska	Alaska, pn. Kanada, pn. Syberia, wyspy Arktyki
Roślinność subantarktyczna i antarktyczna	polarny	roślinność skrajnie uboga (por. s. 235); brak drzew i krzewów; bliżej bieguna jedynie nieliczne glony, porosty i mszaki w miejscach odkrytych przez lód, a także na niektórych obszarach roślinność endoli-tyczna (żyjąca w zewnętrznej warstwie skał); na pozostałym obszarze lodowa pustynia	Antarktyda, wyspy Antar-ktyki

Co to jest wieczna zmarzlina?

Niskie temperatury panujące na obszarach Arktyki powodują powstanie wiecznej zmarzliny, czyli grubej warstwy stale zamarzniętego gruntu. W arktycznych regionach Ameryki Północnej warstwa ta ma średnio około 300 metrów grubości, na Syberii zaś przekracza miejscami 600 metrów. Latem rozmarza tam jedynie kilkudziesięciocentymetrowa warstwa gruntu. Charakterystyczna dla obszarów arktycznych bezdrzewna tundra przekształca się wówczas w teren podmokły, pełen bagien, stawów i płytkich jezior. Woda nie może wsiąkać w głębsze zamarznięte warstwy gleby.

Zasięg: Antarktyka, Północnosyberyjska Nizina, Środkowojakucka Nizina, Środkowosyberyjska Wyżyna, Podbiegunowa Strefa, Antarktyda, na północ od 60 stopnia w Ameryce Pn., Półwysep Kolski, Półwysep Jamał, Nowa Ziemia, Półwysep Gydański, Półwysep Tajmyr

Definicja systemu.

System stanowi zbiór elementów, obiektów, zjawisk i subsystemów, które znajdują się w stałych związkach, zależnościach i współoddziaływaniach.

• System - część przestrzeni geograficznej

• Elementy - właściwości środowiska przyrodniczego jak rzeźba, geologia, klimat itd.

• Obiekty - urządzenia wprowadzone do środowiska przez człowieka

• Zjawiska - procesy fizyczne i społeczno-ekonomiczne

• Zależności i współo. - określamy przy pomocy odpowiednich metod jakościowych i ilościowych.

• Subsystem - jednostki taksonomiczne niższego rzędu w ramach systemu

Definicja funkcjonowania systemu.

Funkcjonowanie systemu obejmuje wykrycie zależności, związków współoddziaływań pomiędzy elementami, obiektami, zjawiskami, subsystemami i systemami sąsiednimi w różnych skalach czasowych i przestrzennych

• system - jednostki przestrzenne

• skale czasowe - np. dzień lub rok

• skale przestrzenne - np. kontynent

Terminologia dotycząca jednostki przestrzennej:

System, geosystem, geoekosystem, geosfera (są to synonimy, ale rozszerzają zakres pojęciowy).

• Geosystem - Ziemia jako przedmiot badań. Wielkość geosystemu zależy od przyjętego kryterium podziału (np. kula Ziemska lub najmniejsza jednostka przestrzenna jaką da się wydzielić w oparciu o przyjęte kryterium klasyfikacji).

• Geoekosystem - Ziemia jako przedmiot badań, ale z większym zwróceniem uwagi na człowieka.

• Geosfera - przedmiot badań - powierzchnia Ziemi, zwraca uwagę na strukturę powierzchni Ziemi (na sfery, jak np. atmosfera, hydrosfera...).

Typy systemów (mieści się w problematyce, które mieści {?} się w typologii systemów geograficznych). Uwzględniając strukturę wewnętrzną oraz jego naturę możemy wydzielić systemy otwarte i zamknięte:

• Otwarty - taki typ systemu, w którym przebiega stały dopływ, krążenie wewnątrz oraz odpływ energii i materii dążący do stany równowagi dynamicznej.

• Zamknięty - taki typ systemu, w którym dokonuje się stały dopływ energii i materii, jej krążenie wewnętrzne, natomiast odpływ jest bardzo ograniczony lub go nie ma.

System geograficzny jest systemem otwartym (możemy dokonać bilansu).

Podział systemów z uwzględnieniem struktury wewnętrznej:

• Heterogeniczne - różnorodne w zakresie budowy geologicznej, powierzchni Ziemi itd.

• Homogeniczne - jednorodne pod względem typu gleb, budowy geologicznej itd.

System geograficzny jest systemem heterogenicznym.

Właściwości systemu i ich znaczenie w opisie środowiska przyrodniczego:

• Energia - jest to podstawowa właściwość systemu. Decyduje o wszystkich zmianach, które dokonują się w systemie. Podstawowym typem energii jest energia słoneczna. Inicjuje ona inne. Istotne są dwa typy energii:

• potencjalna - np. powierzchni Ziemi, zależy od różnicy wysokości względnych. Wyróżniamy dwa typy krajobrazów - niskoenergetyczne (tereny płaskie lub o małych różnicach wysokości względnych) i wysokoenergetyczne (tereny o dużych wysokościach względnych np. góry), zachodzi tam szybszy obieg energii i materii.

• kinetyczna - wyzwala się z energii potencjalnej pod wpływem bodźca wewnętrznego (procesy endogeniczne) lub zewnętrznego.
  W procesach obiegu energii mówimy o procesie transformacji energii. Wielkość przemian zależy od wielkości przestrzennej. Łańcuch energetyczny, tempo przemian zależy od uwarunkowań przyrodniczych terenu.

• Materia - określa nam fizjonomię systemu, jest pochodzenia organicznego lub nieorganicznego. Łańcuch przemian energetycznych i materialnych (krajobrazowych) to ciągłe zmiany jakościowe i ilościowe jakim podlegają materia i energia.

• Informacja - jest efektem współoddziaływania energii i materii, kodowana (powstaje) jest w pamięci systemu, ma charakter krótko lub długotrwały. Informacja decyduje o fizjonomii systemu i o jego zróżnicowaniu wewnętrznym. Np. W środowisku rzecznym: energia to spadek, materia to żwir, a informacja to łachy rzeczne czy terasy rzeczne

• Obszar stanów dozwolonych - w jego zasięgu dokonują się wszystkie zmiany geosystemu. Przekroczenie o.s.d. oznacza katastrofę. Każdy ekosystem posiada swój własny o.s.d. Znajomość o.s.d. jest ważna z teoretycznego jak i praktycznego punktu widzenia. Np. W środowisku rzecznym, o.s.d. wyznaczony jest przez stany wód (niskie, średnie, wysokie). Ich przekroczenie oznacza powódź.

• Obszar stabilności - mieści się w zasięgu obszaru stanów dozwolonych - określa ciąg stanów, przez który przechodzi geosystem w czasie swojego rozwoju. Obszar stabilności może być korzystny lub niekorzystny dla geosystemu (środowiska). Np. długo utrzymujący się niski stan wód. System możemy wyprowadzić ze stanu stabilności przez bodźce naturalne lub sztuczne.

• Odporność geosystemu - na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. Np. odporność koryta rzecznego na erozję wgłębną.

• Czas relaksacji - czas w którym geosystem po zadziałaniu bodźca wraca do stanu poprzedniego. Określamy go miarami np. czasu.

• Historia geosystemu - obejmuje rozwój geosystemu od czasu jego powstania do momentu obserwacji - definicja ta musi być roszerzona o prognozę systemu.

Koncepcja funkcjonowania systemu zastosowana w naukach geograficznych umożliwia ocenę stanu aktualnego systemu, określenie kierunków zagrożeń, tendencji rozwoju zarówno subsystemu przyrodniczego jak i społeczno-ekonomicznego.

---