Przytoczona ze Słownika Wyrazów Obcych PWN definicja agresji wydaje się niezwykle uproszczoną i nie oddającą w najmniejszym nawet stopniu rozmiarów problemu, który jest przedmiotem poniższych rozważań.

Współczesna psychologia nie ustaje peregrynacjach naukowych i stara się na pytanie, dlaczego ludzie zachowują się agresywnie, opowiadać w sposób wieloraki i zróżnicowany. Wydaje się, że pełna odpowiedź jest dopiero przed nami.

Wydaje się w największym zarysie, że przyczyn agresji usiłuje się doszukać w trzech rzutujących na nią płaszczyznach: genetycznej, biochemicznej i środowiskowej.

Agresję można rozpatrywać na wieloraki sposób. Agresywne jest dziecko wyrywające koledze zabawkę, agresywny jest sprzedawca, który usilnie nakłania do zakupu swojego towaru, agresywny jest mężczyzna dokonujący gwałtu na kobietach. Rozróżnianie agresji w ten sposób uwzględnia jedynie wyniki, a nie intencje danej osoby. E. Aronson dokonuje rozróżnienia w obrębie kategorii agresji zamierzonej - agresji stanowiącej cel sam w sobie i instrumentalnej - służącej do osiągnięcia innego celu. Przykładem agresji instrumentalnej może być piłkarz, który powoduje kontuzję obrońcy drużyny przeciwnej, by w ten sposób eliminując go z gry, zwiększyć szansę wygranej swojej drużyny. Natomiast, jeżeli zrobiłby to w ostatnich minutach meczu odpłacając za zniewagę, byłaby to agresja stanowiąca cel sam w sobie.

Dużo jest poglądów dotyczących źródeł agresji - czy jest zjawiskiem wrodzonym, instynktownym, wyuczonym. Temat „agresja” zajmował badaczy i naukowców od wieków, lecz w ostatnim okresie liczonym od końca XIX wieku źródeł agresji zaczęto upatrywać również w mózgu.

Liczne grono badaczy praktycznie na całym świecie prowadzi aktualnie badania, które można byłoby określić jako poszukiwania genu agresji. W toku tych badań pod koniec lat sześćdziesiątych naszego wieku naukowcy wpadli na interesujący trop, którym miał być dodatkowy chromosom Y, którego obecność wykryto u 3% mężczyzn przebywających w więziennych szpitalach psychiatrycznych. Ponieważ była to częstotliwość znacznie przekraczająca przeciętną w całym społeczeństwie, podwójny chromosom Y uznany został przez niektórych naukowców za oznakę agresywnej osobowości. Sytuacja uległa zmianie, gdy szersze badania dowiodły, że większość jego nosicieli to spokojni ludzie nie wykazujący żadnych szczególnie agresywnych skłonności.

W dalszym ciągu prowadzone są badania mające określić wpływ genów na poziom agresji i być może ostatnie badania i sukcesy naukowców na drodze poznania ludzkiego DNA przyniosą w tym zakresie bardziej precyzyjne rezultaty.

Na temat biochemii agresji wiemy stosunkowo niewiele, lecz istnieje już obecnie sporo dowodów, że neuroprzekaźnikiem szczególnie istotnym dla regulacji zachowań agresywnych jest serotonina - hormon tkankowy w naszych organizmach. Przeprowadzane licznie badania wpierw na zwierzętach, zaś później na ludziach wskazują jednoznacznie, że niskie stężenie metabolitu serotoniny w płynie mózgowo - rdzeniowym wyraźnie sprzyja zachowaniom agresywnym. Badania wykazały na przykład, że niski poziom serotoniny występował u dzieci, które torturują zwierzęta, u ludzi skłonnych do impulsywnych, niekontrolowanych ataków, a także u samobójców, których działania uważane są za akty autoagresji. Badania przeprowadzone na grupie żołnierzy amerykańskich wykazały również wyraźny związek pomiędzy niskim poziomem serotoniny, a niekontrolowanym agresywnym zachowaniem.

Na poziom serotoniny wpływa wiele czynników zarówno czysto biologicznych, jak i środowiskowych.

Poziom serotoniny jest statystycznie o 20 - 30% niższy u mężczyzn niż u kobiet, co zdaniem wielu naukowców jest jedną z przyczyn, dla których mężczyźni niezależnie od kultury, rasy i klasy społecznej są bardziej skłonni do działań i zachowań agresywnych niż kobiety. Potwierdzają to dane statystyczne wykonywane na przestrzeni wielu lat i w wielu różnych krajach, które wskazują, że 90 procent wszystkich przestępstw popełniają mężczyźni. Poziom serotoniny jest również wysoki u noworodków, obniża się w okresie dojrzewania, by potem znów wzrastać z upływem lat.

Wszystkie te prawidłowości korelują dobrze ze statystykami przestępczości. Na poziom serotoniny mają też wpływ takie czynniki, jak dieta, stres, a także status społeczny.
Wielu naukowców ma odmienne zdania na temat źródeł pochodzenia agresji. Jedni z tych, którzy sugerują, że agresja jest zjawiskiem wrodzonym mówią, iż człowiek w swym naturalnym stanie jest istotą dobrą, łagodną, szczęśliwą i dopiero społeczeństwo przez swe restrykcje deprawuje go i wyzwala w nim agresję. Natomiast inni, badający źródła agresywnych zachowań uważają, że w swym naturalnym stanie człowiek to bestia i jedynie dzięki zmuszaniu go do przestrzegania prawa i porządku społecznego, można albo zagłuszyć jego pierwotne instynkty, albo wręcz przeciwnie - uwolnić je, popychając bestię do agresji.

A. Storr mówi, iż nazywanie człowieka bestią, a jego zachowanie zwierzęcym, jest zniewagą dla niższych gatunków, bo człowiek jest najokrutniejszym i najbardziej bezlitosnym ze wszystkich gatunków.

Naukowcy uważają też, że agresja towarzyszy ludziom od czasów pierwszych myśliwych. Po to, by utrzymać się przy życiu musieli zabijać zwierzęta i plądrować duże obszary, a jeszcze inni - że agresja u istot ludzkich rozwinęła się, kiedy zaczęto uprawiać ziemię i pragnęli jej na własność.

W najwcześniejszym okresie rozwoju człowieka główną rolę w kształtowaniu zachowań - agresywnych lub pro społecznych - odgrywają rodzice i rodzeństwo. W dużej mierze nabywanie wzorców zachowania agresywnego odbywa się przez tzw. modelowanie, czyli naśladowanie modeli agresywnych. Innymi słowy, przez zły przykład, a przykład rodziców, ze względu na więź emocjonalną z nimi, działa niezwykle silnie.
Badania wykazują, że znaczny procent agresywnych dzieci i późniejszych przestępców pochodzi z rodzin, w których zwykłym sposobem porozumiewania się jest agresja. Dziecko jest doskonałym obserwatorem, z łatwością naśladuje dorosłych. Dotyczy to nie tylko kar fizycznych stosowanych wobec dzieci, ale i stosunków między rodzicami. Tendencje agresywne nasilają się u dziecka - obserwatora, kiedy widzi ono jak rodzice przy użyciu siły rozwiązują swoje problemy. Istnieje ścisła korelacja między tym, jak rozwiązuje się problemy małżeńskie i utrzymuje dyscyplinę w rodzinie, a sposobem rozwiązywania konfliktów między rodzeństwem. Rodzice, którzy często i gwałtownie kłócą się i jednocześnie mają tendencje do bicia swych dzieci, dzieci z kolei biją się między sobą.

„Idealnym" modelem dla wpajania dzieciom agresywnych postaw są karzący rodzice. Bez wątpienia są osobami ważnymi w życiu dziecka i jest ono od nich zależne, więc kara w postaci np. bicia na pewno zostanie odebrana jako ważny sygnał, dodatkowo wzmocniony przez to, że zwykle naśladowanie rodzicielskich wzorców w takich rodzinach jest nagradzane. Właśnie, dlatego dzieci maltretowane fizycznie przez najbliższych są agresywne w stosunku do kolegów i opiekunów. Taki karzący stosunek rodziców do dzieci daje też efekt przemieszczania się agresji oraz odbija się jej pośrednich i ukrytych formach na zasadzie „nie mogę uderzyć ojca to, chociaż dokopię kotu”. Ludzie, którzy maltretują swoje dzieci, mieli zwykle rodziców, którzy ich maltretowali. Jest to barwny przykład przemocy, która rodzi przemoc.

Przeprowadzono doświadczenie, w którym dorosły chwytał lalkę, brutalnie rzucał nią, uderzał młotkiem itp. Przyglądające się temu dzieci potraktowały lalkę nie tylko w podobny sposób, ale i niektóre z nich posunęły się o krok dalej, wymyślając inne, nierzadko bardziej okrutne sposoby znęcania się nad zabawką.

Z biegiem czasu coraz ważniejsza dla dziecka staje się grupa rówieśnicza, która często ustanawia własne normy promujące agresję.

Wykazano, że rówieśnik chłopak jest częściej naśladowany niż dziewczyna czy dorosły.

We współczesnych społeczeństwach niezwykle istotną rolę w procesie uczenia się agresji przez modelowanie odgrywają telewizje i inne media, np. Internet. Naukowcy twierdzą, że pokazywanie przemocy w telewizji stanowi potencjalne niebezpieczeństwo dla uzewnętrznienia agresji, która drzemie w każdym z nas, ponieważ telewizja służy jako model zachowania w szczególności dla dzieci. Dzieci uczą się reakcji agresywnych natychmiast, ale stwierdzono, że ilość przemocy często związanej z erotyką, jaką chłopcy oglądają w telewizji, jest w bardzo istotny sposób skorelowana z ich agresywnością po upływie 10 lat.

Badania prowadzone w innych krajach, od ponad 10 lat także w Polsce, dowiodły, że oglądanie scen gwałtu i agresji na ekranie ma ścisły związek zarówno z tendencją do działań agresywnych jak i akceptowaniem agresji. Częste oglądanie okrutnych, gwałtownych scen znieczula emocjonalnie na oznaki bólu i cierpienia innych. Najbardziej podatne na uczenie się agresji ekranu są dzieci w wieku 6-10 lat, zwłaszcza chłopcy, później podatność ta wzrasta ponownie w okresie dojrzewania. Telewizja nie tylko dostarcza gotowych modeli zachowania agresywnego, ale jest także źródłem sygnałów wywoławczych agresji. Przykładem takich bodźców są broń i inne akcesoria używane w walce.

Duże znaczenie odgrywa również postępująca komputeryzacja i związany z nią rynek gier komputerowych, często o charakterze walki, nasyconych niezwykłą brutalnością. W grach tych uczestniczący wciela się niejako indywidualnie w postacie walczące ze sobą, w trakcie jednej tylko gry wielokrotnie i bezkarnie „zabija”. Wyposażany jest w nieograniczoną długość życia, dysponuje ogromną ilością narzędzi służących do zabijania, zaś realizm gier jest wręcz porażający.

Normy prawne, obyczajowe i religijne oraz standardy moralne regulują zachowania społeczne i nie dopuszczają do agresji. Jednak w pewnych grupach, podkulturach, a nawet kulturach istnieją normy promujące agresywne i antyspołeczne zachowanie. Z licznych badań przeprowadzanych w więzieniach wynika, że w tych zamkniętych grupach przestępczych wysoki status osiąga się właśnie dzięki działaniom agresywnym. To samo dotyczy niektórych podkultur młodzieżowych, np. skinheadów. Badania z pogranicza psychologii i etnografii w wielu pierwotnych społecznościach, które tworzą odrębne kultury, wykazują, że podstawową wciąż obowiązującą normą jest rewanż „ząb za ząb”.
Dla kształtowania się prospołecznych lub agresywnych zachowań niezwykle ważne są normy i standardy etyczne funkcjonujące w rodzinie. We wszystkich społeczeństwach wyrosłych z podobnego nam pnia kulturowego wciąż zróżnicowane są standardy dla płci - również z tego powodu kobiety są mniej agresywne, że uważa się to za zgodne z ich życiową rolą i tak od najmłodszych lat kształtuje.

Akceptacja ogólnie przyjętych norm i liczenie się z nimi wymagają oczywiście samokontroli, ale tego można się też nauczyć. Nie rozwinie się w dostatecznym stopniu, jeśli działania wychowawcze będą nieprawidłowe. Co więcej, nawet prawidłowo ukształtowana, w pewnych okolicznościach osłabnie czy wręcz zaniknie.

Sprzyja temu np. poczucie anonimowości, niejasny podział odpowiedzialności, uczestnictwo w grupie, której aktywność angażuje emocjonalnie, stan ogólnego pobudzenia, np. po narkotykach czy alkoholu, intensywne, monotonne bodźce, choćby dźwiękowe, jak muzyka techno. W takich sytuacjach pojawiają się tendencje do zachowań i postaw agresywnych.

Do najlepiej zbadanych poza społecznych czynników środowiskowych wyzwalających agresywne relacje, należy wysoka temperatura. Jej wpływ na agresję potwierdzają nie tylko potoczne obserwacje i badania eksperymentalne, ale także statystyki - najwięcej brutalnych przestępstw popełnianych jest w tych stanach USA, w których lato jest długie i gorące.

Wiele badań wskazuje także niekorzystną rolę stłoczenia, na co zwrócono uwagę po raz pierwszy, obserwując wybuchy agresji u szczurów zmuszonych do przebywania w zatłoczonych klatkach. Podobnie można się odwołać do przykładu ludzi przebywających w więzieniach i wywołujących bunty, w których najczęstszego ich powodu dopatruje się w nadmiernym stłoczeniu, prowadzącym do niekontrolowanej agresji. Temat ten w odniesieniu do naszego kraju wydaje się być szczególnie aktualny, ponieważ wskaźniki zagęszczenia w krajowych więzieniach zostały ostatnio dość znacznie przekroczone i między innymi Rzecznik Praw Obywatelskich profesor Andrzej Zol w niedawnym wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości zwraca na to uwagę, sugerując groźbę wybuchów agresji wobec współwięźniów i otwartych buntów.

Jednym z głównych czynników, które wywołują agresję jest również frustracja. Przeszkody, które pojawiają się na drodze do osiągnięcia jakiegoś celu, wywołują uczucie frustracji. Wszyscy doświadczamy czasem frustracji, a różnicą odczuwania jest jej stopień nasilenia. Badania wykazały, że doświadczenie frustracji może zwiększać prawdopodobieństwo zachowania agresywnego. Teoria frustracji mówi, że przeszkody występujące na drodze do osiągnięcia celu, zwiększają prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji agresywnych. Istnieje kilka czynników, które mogą uintensywnić doznania frustracji. Jednym z nich jest dystans dzielący człowieka od osiągnięcia upragnionego celu lub obiektu. Mianowicie, im człowiek bliższy jest realizacji celu, zamierzenia, tym odczuwana przez niego frustracja będzie większa, gdy napotka przeszkody. Im większa jest odczuwana przez nas frustracja, tym jesteśmy bardziej skłonni reagować agresją. Tendencje agresywne najczęściej dotykają nas, gdy doznamy frustracji niespodziewanie lub, gdy uważamy, że doświadczamy ją niesłusznie. Tak, więc frustracja nie zawsze prowadzi do zachowań agresywnych a na ogół wywołuje złość czy irytację. Frustracji muszą towarzyszyć sprzyjające agresywnym zachowaniom okoliczności. Jedną z nich jest wygląd i siła osoby, która ponosi odpowiedzialność za odczuwaną przez nas frustrację oraz potencjalna zdolność tej osoby do rewanżu.

Inną z oczywistych przyczyn agresywnego zachowania jest pragnienie odwetu w momencie, gdy spotkanie się z agresywnym zachowaniem ze strony drugiego człowieka. Podobnie jak sama frustracja nie zawsze wywołuje agresję, tak i nie zawsze człowiek odpowie agresją na prowokację. Jeżeli prowokacja jest przypadkowa i niezamierzona to w zasadzie człowiek powstrzyma się przed odwetem.

Wszystkie czynniki psychospołeczne i środowiskowe związane z kształtowaniem i regulacją zachowań agresywnych pozostają we wzajemnych zależnościach, a także w interakcjach z czynnikami biologicznymi.

Nie wszystkie te powiązania w pełni rozumiemy, ale wiemy już dostatecznie dużo, żeby wpływać na niektóre z nich przez umiejętne działania wychowawcze i socjalizacyjne. Naukowcy mają również nadzieję na znalezienie wiarygodnego markera biologicznego, który pozwoli określać agresywne skłonności u dzieci po to, by odpowiednimi metodami wychowawczymi nie dopuścić do ich rozwoju.

Oczywiście, zdarzają się mordercy z uszkodzeniami mózgu czy też wyraźnymi zaburzeniami hormonalnymi, ale tego rodzaju patologie są zaledwie kroplą w morzu agresji, która otacza nas na co dzień. Optymizmem jednak napawa to, że przecież natura wyposażyła nas w mechanizmy neurobiologiczne, które pozwalają na ekspresję, ale także kontrolę agresywności.
Reasumując - niektórzy uważają, że istota ludzka jest dobra, łagodna, szlachetna z natury, tylko zepsuta przez cywilizację, społeczeństwo, inni zaś uważają ją za złą z natury i jedynie przez nauki społeczne powstrzymywaną w ryzach.

Wydaje się, że wysiłki licznych naukowców, ukierunkowane na pełne wyjaśnienie przyczyn agresji ma ogromne znaczenie i winny być kontynuowane. Już dzisiaj dzięki efektom tych badań, możemy przewidywać w pewnym zakresie, zwłaszcza u ludzi młodych prawdopodobieństwo pojawienia się antyspołecznych, agresywnych skłonności. Dzięki temu możemy podejmować coraz skuteczniejsze interwencje w postaci doradztwa psychologicznego dla rodzin i osób szczególnie zagrożonych, ponieważ te same zdolności, które powodują cierpienie, jeżeli zostaną właściwie wykorzystane, pozwalają na naprawdę duże osiągnięcia.

Bibliografia:
1. E. Aronson, Psychologia społeczna - umysł i serce, Wydawnictwo „Zysk i S-ka” sc, Poznań 1994

2. R. Cialdini, Wywieranie wpływu na ludzi, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 1996

3. K. Szymborski, W poszukiwaniu genu agresji, Wiedza i Życie 1999, nr 10

4. J. Zagrodzka, Skąd w nas tyle zła, Wiedza i Życie 1999, nr 11

5. P. Wernicki, Pogodni żyją dłużej, Wiedza i Życie 1999, nr 12

6. K. Fiałkowski, Normy moralne - luksus czy konieczność, Wiedza i Życie 2000, nr 1

Agresja, skłonność do zachowań agresywnych, ataku, trudność kontrolowania negatywnych popędów i impulsów skierowanych przeciwko innym ludziom, sytuacjom, poglądom. Zwykle powstaje jako bezpośredni lub odroczony skutek czy, w sytuacji uniemożliwiającej działanie, a także jako wynik długotrwałej izolacji społecznej (np. w zakładach karnych), na skutek intoksykacji (zatrucia organizmu toksynami), presji psychicznej, zastraszenia, psycho- i fizjomanipulacji, pozbawienia snu, a nawet w wyniku błędów dietetycznych. Często współwystępuje w sytuacji grupowej jako działanie imitacyjne (naśladowcze), będące wyrazem dostosowania się do wymagań i zasad obowiązujących np. w grupie rówieśniczej, subkulturze (także patologicznej). Agresja może być skierowana na zewnątrz (środowisko, otoczenie, rodzina, rywal, drużyna sportowa lub nawet przypadkowy przechodzień) lub do wewnątrz, jako tzw.. Wyróżnia się również agresję odroczoną, pozornie nie mającą związku z aktualną sytuacją, a także agresję indukowaną, powstającą w efekcie oddziaływań o charakterze psychomanipulacji. Agresja może przybierać rozmaite formy: od aktów fizycznych, jak przemoc czy gwałt w rozmaitych (indywidualnych lub grupowych) postaciach, do bardziej subtelnych zachowań, m.in. krzyku, agresji słownej, złośliwości zachowania (jawnej lub ukrytej), mimiki czy gestykulacji. Współczesne badania wykazują, że zjawiskiem agresji można dowolnie sterować, zarówno w skali jednostkowej, jak i społecznej. Pierwotnie agresja była pozytywną cechą pozwalającą na przetrwanie gatunku ludzkiego. Współczesne pozytywne rozumienie agresji interpretowane jest, zwłaszcza w tradycji cywilizacji amerykańskiej, jako nieunikanie rywalizacji (walki), pozwalające zaspokoić potrzeby i zabezpieczające osobę czy grupę przed niekorzystnymi wpływami otoczenia, także społecznego. Tak pojęta agresja cechuje dynamiczną osobowość.

Agresja (psychologia)

Agresja (łac. aggresio - napaść) to w psychologii określenie zachowania, ukierunkowanego na zewnątrz lub do wewnątrz, mającego na celu spowodowanie szkody fizycznej lub psychicznej. Wyróżniana jest m.in.:

• agresja wroga - agresja, która ma na celu zranienie lub zadanie bólu.

• agresja instrumentalna - agresja służąca innemu celowi niż zranienie lub zadanie bólu, np. zastraszenie, usuniięcie konkurencji itp.

• agresja prospołeczna - chroniąca interesy społeczne, obrona

• agresja indukowana - powstająca w efekcie psychomanipulacji.

• agresja odroczona

• autoagresja (zachowanie) - agresja skierowana na własną osobę

W psychologii nie ma zgody co do przyczyn i mechanizmów powstawania zachowań agresywnych.

W psychologii społecznej definiuje się agresje jako: "Zachowanie, którego świadomym celem jest wyrządzenie komuś szkody, krzywdy". W tym nurcie teoretycznym przyjmuje się, ze agresja jest zachowaniem wyuczonym, nabytym. W myśl tej teorii człowiek uczy się agresji tak jak każdego innego zachowania - np. jeżdżenia na rowerze czy współpracy z innymi. Opisane zostały trzy podstawowe mechanizmy nabywania zachowań agresywnych: warunkowanie klasyczne, warunkowanie instrumentalne, naśladowanie. Zobacz też: teoria agresji wyuczonej.

Nie wszyscy zgadzają się jednak z definicją agresji, przyjmowaną w psychologii społecznej. Niektórzy badacze rozumieją agresję raczej jako wrodzony popęd, a nie zachowanie. Tak rozumiana jest agresja w teoriach psychologii głębi, np. w psychoanalizie i teoriach pochodnych, psychologii ewolucyjnej oraz po części w neuropsychologii. Wg badaczy z tego nurtu agresja jest popędem wrodzonym, który działa podobnie jak popęd seksualny: wraz z upływem czasu dochodzi do kumulowania się napięcia popędowego, które co pewien czas musi zostać rozładowane w odpowiednim zchowaniu. Ludzie różnią się siłą popędu (czytaj: częstością aktów agresywnych) oraz dojrzałością mechanizmów, które przekładają siłę popędu (impuls popędowy) na zachowanie - czyli dojrzałością reakcji agresywnych. Badacze z tego nurtu skupiają się na opisaniu rozwoju agresji w ciągu życia oraz badaniu biologicznego podłoża agresji (np. wpływu hormonów, genów, neurotransmiterów i innych czynników biologicznych na zachowania agresywne). Zobacz też: teoria agresji wrodzonej.

Jeszcze inne ujęcie proponuje teoria agresji instynktownej (teoria frustracji - agresji). Badacze ci są zdania, że przyczyną zachowań agresywnych są nieprzyjemne sytuacje i stany - frustracje. W myśl tej teorii zachowania agresywne są zwykle sprowokowane przez czynniki zewnętrzne, które wywołują u ludzi nieprzyjemne stany wewnętrzne takie jak gniew, lęk, ból, nuda etc. Instynktowną reakcją na te nieprzyjemne stany staje jest zachowanie agresywne. Badacze z tego nurtu opisywali przyczyny pojawiania się frustracji, czynniki nasilające frustrację oraz procesy poznawcze, od których zależy interpretowanie danej sytuacji jako frustrującej, w odróżnieniu od sytuacji wywołującej deprywację. Zobacz też: teoria agresji instynktownej.

Zobacz też: bodziec wyzwalający agresję, przemoc, agresja (prawo)

Źródło: "http://pl.wikipedia.org/wiki/Agresja_%28psychologia%29"

Agresja u dzieci i młodzieży Agresja - jest to każde zamierzone działanie, które ma na celu lub powoduje wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu. Agresja jest to zatem każde zachowanie, które powoduje krzywdę drugiej osobie. Uczniowie zachowują się agresywnie wówczas gdy niszczą swoje lub cudze rzeczy, sprzęty szkolne. Agresja jest również wówczas, kiedy obie strony mają podobną siłę fizyczną i psychiczną (obie strony są sprawcami). Do czynienia z przemocą mamy w przypadku gdy pojawiają się dwie role: Ofiary - osoby poszkodowanej, która nie potrafi sama się bronić. Sprawcy - osoby nadużywającej własnej siły w relacji z innymi. Obie role mają negatywny wpływ na dalsze funkcjonowanie dzieci. W każdej szkole występuje zarówno przemoc jak i agresja. Zdecydowanie więcej obserwujemy zachowań agresywnych. Uczniowie najczęściej rozwiązują konflikty poprzez przezwiska, kłótnie, bójki. Szkoła powinna pokazać uczniom inne, konstruktywne sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Jest to długi proces, dlatego dzieci - uczniowie powinny liczyć na naszą cierpliwość i wyrozumiałość. Kiedy u dzieci pojawia się przemoc, musimy z dziećmi postępować w sposób bardziej radykalny. Przemoc narusza podstawowe prawo każdego dziecka do życia w poczuciu bezpieczeństwa na terenie szkoły. W związku z tym uczniowie muszą wiedzieć, że "przemocy nie można używać, nikt nie ma prawa upokarzać innych i znęcać się nad słabszymi". W szkole powinna być prowadzona systematyczna edukacja w zakresie narastającego problemu. Działania profilaktyczne powinny obejmować uczniów jak i rodziców. Rodzice powinni być sojusznikami w przeciwdziałaniu przemocy w szkole, ale nie dodatkowym problemem. Często szkoły, zaczynając rozwiązywać sytuacje związane ze znęcaniem się jednych uczniów nad drugimi, napotykają na agresję rodziców. Rodzice denerwują się, zaprzeczają, chronią ucznia za każdą cenę od ponoszenia odpowiedzialności. Aby uniknąć takich sytuacji należy wcześniej przekazać pełną wiedzę o narastającym zjawisku przemocy i agresji. W ramach edukacji można zapoznać rodziców z wynikami badań ankietowych dotyczących agresji i przemocy w szkole. Rodzice powinni być dokładnie poinformowani o szkolnych procedurach postępowania wobec sprawców, jak i wobec uczniów poszkodowanych gdy wystąpi agresja. Szkoła powinna jasno określić zasady współpracy z rodzicami w takich sytuacjach jak przemoc czy agresja. Przemoc i agresja rówieśnicza może przybierać różne formy. Najogólniej można podzielić ją na trzy grupy: 1. Agresja i przemoc fizyczna - bicie, kopanie, popychanie, podcinanie, plucie, wymuszanie pieniędzy, zamykanie w pomieszczeniach, niszczenie własności, różne prace zlecone np. noszenie teczki. 2. Agresja i przemoc słowna - przezywanie, wyśmiewanie, obrażanie, plotkowanie, obgadywanie, namawianie się, manipulowanie związkami przyjaźni, grożenie, szantażowanie. 3. Agresja bez użycia słów i kontaktu fizycznego - wrogie gesty, miny, izolowanie, manipulowanie związkami przyjaźni Oddziaływanie wychowawcze powinno obejmować wszystkie formy przemocy. Często bywa tak, że skupiamy swoją uwagę na agresji fizycznej, która jest bardziej widoczna. Powinniśmy sobie zdawać sprawę, że izolacja, przezywanie, grożenie, czy manipulowanie jest tak samo krzywdzące i bolesne dla ucznia jak pobicie. Wszystko zależy od wrażliwości dziecka oraz sposobu, w jaki zachowują się sprawcy. Warto pamiętać, że nie tylko chłopcy są agresywni - oni tylko częściej stosują bezpośrednie formy przemocy. Dziewczynki działają w sposób zakamuflowany, wolą manipulować związkami i obgadywać, niż wprost wyrażać swoje niezadowolenie czy uczucia. Wielu uczniów nie potrafi poradzić sobie z agresją kolegów. Daje się sprowokować i sami zaczynają używać agresji. Takie sytuacje powodują, że ciągle wzrasta agresja i przemoc w szkole. Poszkodowani stają się agresywni i odwrotnie. Należy położyć większy nacisk na edukację uczniów w zakresie asertywnych metod radzenia sobie z agresją i włączyć ich do wspólnego tworzenia systemu przeciwdziałania przemocy i agresji. Charakterystyczne dla dzieci jest kierowanie agresji na obiekty zastępcze, bardziej dostępne i bezbronne. Tak więc np. dziecko, odczuwające złość wobec dorosłego, może kopać psa, bić młodsze dziecko, rzucić kamieniem w okno. "Kozłami ofiarnymi" stają się również dzieci w jakikolwiek sposób odmienne, np. otyłe, kalekie, mniej zdolne, inaczej ubrane... Agresja nie jest problemem do końca poznanym. Obecnie wiadomo, że uczestniczenie w niewielkiej agresji lub jej obserwowanie przyczynia się do jej kumulacji oraz ukształtowania się agresywnej postawy. Dzieci uczą się agresji w domu, ze środków masowego przekazu, na ulicy, w szkole. Uczą ich nie słowa a obserwowane czyny. Ważnym źródłem agresji dziecięcej jest także nadmierne przeciążenie dziecka obowiązkami, brak czasu i przestrzeni do swobodnej zabawy, brak bliskości uczuciowej z rodzicami. Agresja może wyć grupowana według tego, czy ma charakter atakujący, czy obronny. Psychologowie doszli do przekonania, iż agresja jest instynktowna, jest funkcją odruchów na zespół bodźców zewnętrznych, w jej powstaniu szczególnie ważną rolę spełniają doświadczenia z przeszłości, doświadczenia społeczne. Agresja powstaje w sposób naturalny i wrodzony w chwili, gdy dziecko napotyka na przeszkody w osiągnięciu swego celu. Świadome tego przejawy można zaobserwować już u dwulatków. Z wiekiem nie rozładowany, nie znajdujący ujścia gniew trwa coraz dłużej, a bodźce starające się odwrócić od niego są coraz mniej skuteczne. Agresja u dziecka jest uwarunkowana formami przeciwakcji rodziców i poziomem ich wrażliwości. Zadaniem wychowania nie jest hamowanie wszelkich przejawów agresji dziecka, lecz skierowanie ich z drogi aspołecznej na drogę prospołeczną, a w miejsce form prymitywnych, surowych wytwarzanie takich form agresji, które są akceptowane przez społeczeństwo. Dzieci czy młodzież otwarcie stojące w obronie swoich przekonań (przeciwko poglądom lub działaniom aspołecznym) czy też biorące żywy udział w zmaganiach sportowych lub współzawodnictwie w nauce stosują w istocie korzystne prospołeczne formy agresji. Postawę taką można ukształtować. Udowodniono, że nagradzanie agresji, przyzwalająca lub zachęcająca postawa dorosłych wobec otwartej agresji dziecka, w okresie późniejszym nie zmniejszają, lecz wręcz przeciwnie - w poważnym stopniu zwiększają częstotliwość zachowań agresywnych. Również dzieci surowo karane przejawiają więcej agresji, częściej i intensywniej występuje u nich przeniesienie agresji na innych. Kara jako sposób redukowania zachowań agresywnych jest dyskusyjna, a kara cielesna całkowicie wykluczona. Według badaczy dzieci rzadko karane przejawiają mało agresji, przede wszystkim dlatego, że mało jest frustracji, która obudziłaby w nich gniew. Demokratyczna sytuacja domowa, wyrozumiała postawa rodziców dążących do wyjaśnienia problemu dają możliwość otwartego wyrażania gniewu w formie aprobowanej przez społeczeństwo. Tych przejawów agresji będzie jednak o wiele mniej. Nauczyciel, ze względu na rolę, którą spełnia w stosunku do swoich uczniów jest dla nich osobą ważną, a nauczanie jest nie tylko procesem dydaktycznym, lecz także sytuacją psychologiczną. Nauczyciel, któremu bliskie są problemy jego uczniów, nie będzie próbował surowymi, autokratycznymi metodami złamać agresywnej postawy ucznia, bo wie, że takie postępowanie frustruje dziecko i powiększy jeszcze ukrywaną tendencję do agresji. Zamiast upomnień i innych kar nauczyciel powinien, w miarę swoich możliwości, zbadać przyczynę napięć i za wszelką cenę podjąć współpracę z domem rodzinnym ucznia. W klasie stwarzać powinien atmosferę wolną od napięć, która nie będzie powodem nowych konfliktów. Agresja obejmująca aspekty zarówno biologiczne, jak psychologiczne oraz społeczne jest trudnym problemem pedagogicznym, którego znaczenie wciąż narasta. Każda szkoła powinna stworzyć - opracować własny system przeciwdziałania przemocy i agresji. Budowanie takiego systemu powinno się zacząć od przyjęcia i wprowadzenia w życie pewnych podstawowych ustaleń: 1. Agresja i przemoc to problem, który chcemy rozwiązać; 2. Jest to problem wszystkich nauczycieli i rodziców (decydujemy o zespołowej współpracy i wspieraniu każdego wychowawcy i rodzica, w rozwiązywaniu trudnych sytuacji); 3. Przyjmujemy jednolity front w reagowaniu na przemoc i agresję; 4. Tworzymy jednolite procedury postępowania w sytuacjach przemocy, poszukujemy skutecznych metod przeciwdziałania agresji. System powinien składać się z czterech zasadniczych elementów: 1. Jasnych norm zachowania w szkole - dzieci muszą mieć jednoznacznie określone, co wolno, a czego nie wolno; 2. Gruntownej, rzetelnej diagnozy stopnia i zakresu agresji i przemocy; 3. Stałej, systematycznej edukacji dzieci i rodziców - profilaktyka; 4. Sprawnego, konkretnego systemu interwencji w sytuacjach gdy wystąpi agresja lub przemoc;

Nasz adres: Agresja u dzieci i młodzieży Hosting

ZJAWISKO AGRESJI W SZKOLE - PROBLEM WYCHOWAWCZY

NAUCZYCIELI

 Przemoc zawsze jest okrutna, nawet, jeśli słuszny jest jej powód.

F.Schiller

Jednym z najpoważniejszych zagrożeń polskiej demokracji jest nasilające się od kilku lat zjawisko agresji wśród dzieci i młodzieży. Subkultura agresji coraz szerzej przenika do szkół, obniża się wiek młodych agresorów, coraz bardziej wyszukane stają się metody i formy ich działania. Media informują nas o brutalnych mordach, popełnianych bez wyraźnej przyczyny przez młodych ludzi. Na naszych oczach tworzy się obraz agresywnego pokolenia nastolatków.

Dorosłym często brakuje determinacji do podjęcia walki z agresją, którą młodzież traktuje jako jeden z elementów współżycia w społeczeństwie. Dzieci i młodzież mają prawo do wzrastania w bezpiecznym środowisku, wolnym od przemocy, a obowiązkiem dorosłych jest im to zapewnić. Aby zatrzymać falę przemocy w przyszłości, trzeba działać od dziś. Jutro może być za późno.

Agresja, przemoc, mobbing

Szeroka literatura psychologiczna poświęcona problematyce agresji wskazuje na niezwykłą złożoność zjawiska. Nie wnikając w poszczególne teorie agresji, różnorodności definicyjne przyjmuje się, że agresją, czy zachowaniem agresywnym jest każde zamierzone działanie - w formie fizycznej lub słownej - mające na celu wyrządzenie komuś lub czemuś szkody, straty, bólu.

Obok pojęcia agresji w literaturze, niejako w formie zamiennika, występuje pojęcie przemocy. Niektórzy pedagodzy biorą tu pod uwagę trzy zasadnicze elementy przemocy: rodzaj zachowania, motywy i skutki przemocy3. Uczeń, doznający przemocy lub będący jej świadkiem, staje w trudnej dla niego sytuacji, związanej ze zmienionym stanem emocjonalnym, który potem przenosi się na życie dorosłe.

Przemoc charakteryzuje się tym, że:

• jest to zamierzone, świadome działanie sprawcy, które ma na celu podporządkowanie ofiary,

• występuje relacja nierównych sił (ofiara słabsza fizycznie),

• występuje naruszenie praw, wolności i dobra osobistego jednostki,

• objawia się bólem, cierpieniem, uszczerbkiem na zdrowiu.

Przemoc najczęściej ma postać fizyczną, psychiczną i seksualną (molestowanie). Zakres przemocy fizycznej wchodzi szereg negatywnych społecznie zachowań, począwszy od bicia, szarpania, popychania do gryzienia, oparzania, topienia czy zatruwania. Z kolei przemoc psychiczna skierowana jest na uwłaczanie godności ludzkiej poprzez wyzwiska, obelgi, poniżanie, upokarzanie czy też straszenie, szantażowanie i izolowanie.

Zjawisko szykan i zastraszana uczniów, ale także i dorosłych, określa się od niedawna pojęciem „mobbing”. Prześladowanie to trwa przez dłuższy okres a ofiara narażana jest wielokrotnie na negatywne działanie sprawcy lub grup sprawców. Występuje, zatem powtarzalność i cykliczność przemyślanych z góry działań wobec ofiary.

Przyczyny agresji i typy relacji agresywnych w szkole

W ostatnich latach agresja staje się trwałym składnikiem życia codziennego. Zagościła w wielu polskich szkołach, w których, na co dzień z zachowaniami agresywnymi stykają się uczniowie i nauczyciele. Ujawnione i upowszechnione w kraju akty zbiorowej agresji uczniów wobec nauczyciela języka angielskiego w toruńskim technikum, przypadek dotyczący także grupowej przemocy uczniów (rzucanie długopisami w nauczyciela języka angielskiego) w jednej ze szkół licealnych woj. łódzkiego, czy też próba otrucia środkiem do czyszczenia rur nauczycielki matematyki przez uczniów gimnazjum w Krakowie potwierdzają jedynie fakt stałego nasilania się agresywnych postaw młodzieży szkolnej w skali ogólnopolskiej.

Przyczyn agresji w szkole jest bardzo wiele, niektóre na pozór nie mają z nią żadnego związku, jednak po bliższym przyjrzeniu się nim, łatwo zauważyć ich powiązanie z zachowaniem agresywnym. Przyczyny te można podzielić na:

  A - czynniki pozaszkolne wynikające z:

• złego funkcjonowania osobowości ucznia - kłopotów w nauce, nieumiejętności przystosowania, zazdrości w odniesieniu do kolegów z rodzin lepiej sytuowanych, rywalizacja w nauce, zazdrość o oceny,

• wadliwego funkcjonowania rodziny ucznia i jego środowiska pozaszkolnego, nieodpowiedniego wpływu rodziny, telewizji, Internetu, gier komputerowych,

• niewłaściwego wpływu środowiska szkolnego- dominacji starszych kolegów nad młodymi, konfliktów między rówieśnikami.

B - czynniki szkolne powstałe na skutek:

• wadliwego funkcjonowania szkoły - zbyt dużej ilości uczniów, hałasu, anonimowości uczniów, braku współpracy szkoły z rodziną,

• nieprawidłowego funkcjonowania nauczyciela - braku sprawiedliwości w ocenianiu, niedostatecznej kontroli ucznia, tworzenia sytuacji stresowych, wyśmiewania ucznia,

• wadliwie organizowanego procesu kształcenia - mało urozmaiconych i przeciążonych programów nauczania, braku zajęć pozalekcyjnych, „nudy” w szkole.

Analizując przemoc w szkole należy wziąć po uwagę cztery rodzaje relacji, a więc cztery możliwe rodzaje agresji czy wręcz przemocy stosowanej przez i na osobach biorących udział w edukacji.

Pierwszy typ relacji agresywnej to stosunki między uczniami. Celem aktów agresywnych jest zdobycie kontroli nad rówieśnikami. Agresorzy wybierają na ofiary zazwyczaj dzieci słabe psychicznie bądź fizycznie, łatwo podporządkowujące się, młodsze, odróżniające się od pozostałych. Agresja wśród uczniów ma bardzo silny aspekt fizyczny, ale jej elementem są również szykany słowne i ośmieszanie.

Co wskazuje na to, że mamy do czynienia z agresorami? Uczniowie ci:

• dokuczają (systematycznie), wyśmiewają, ośmieszają, przezywają, robią sobie żarty, bijąc, popychając, kopiąc,

• mają potrzebę dominacji wobec innych, chcą ich podporządkować sobie, używając groźby i siły,

• charakteryzują się niską tolerancją frustracji, łatwo popadają w gniew, są impulsywne,

• generalnie są nastawione ,,na nie ”, potrafią też być agresywne wobec dorosłych,

• są zadowolone z własnych zachowań, bez poczucia wstydu i winy,

• mają łatwy kontakt z otoczeniem, umieją się wybronić w trudnej sytuacji - mają na wszystko odpowiedź,

• są biegłe w udawaniu,

• dość wcześnie prezentują zachowania antyspołeczne. Takie jak: kradzieże, wandalizm, picie alkoholu.

Drugim celem agresji młodzieży może stać się nauczyciel. Celem takiej agresji jest dominacja nad kimś teoretycznie silniejszym i stojącym wyżej w hierarchii szkolnej. Uczniom zdarza się wypróbowywać na nauczycielach granice ludzkiej wytrzymałości i reakcje dorosłego na ich siłę. Źródłem ataków są również osoby spokojne, delikatne i wrażliwe. Zaatakowani nauczyciele często nie wiedzą, jak mają zareagować na agresję ze strony uczniów. Brak odzewu ze strony nauczyciela jest odbierany bardzo często przez prześladowcę jako kolejne wyzwanie, jest sygnałem, że spotkał słabszą od siebie jednostkę, którą jest w stanie zastraszyć i mieć nad nią władzę. W ten sposób nauczyciel staje się potencjalnym celem, na który kierowane są zachowania agresywne. Zastraszony nauczyciel traci autorytet wśród swoich uczniów w klasie i szkole, przestaje być oparciem dla swoich podopiecznych. Pokonanie nauczyciela powoduje wzrost samooceny agresorów i utwierdzanie się w przekonaniu, że światem rządzą silniejsi.

Agresorem może być jednak również nauczyciel. Zdarzają się przypadki znęcania się nauczyciela nad uczniami. Ofiarami agresji stają się ci, którzy mają inne zdanie niż nauczyciel, zadają za dużo pytań, odkrywając przy tym niewiedzę nauczyciela w pewnych dziedzinach, sprawiają problemy wychowawcze, odróżniają się od klasy. Celem agresji jest pokazanie, kto rządzi w klasie i, paradoksalnie, ułatwienie sobie prowadzenia zajęć.

Z przeprowadzonych badań wynika, że przemoc psychiczna w relacji nauczyciel - uczeń ma tendencję wzrostową. Nauczyciele pytani o agresję wobec uczniów wśród źródeł wymieniają głównie czynniki związane z atmosferą pracy. Są to:

• stres zawodowy,

• agresja ze strony dzieci,

• przepracowanie,

• niedocenianie zawodu,

• trudności materialne,

• niepewność pracy,

• przedmiotowy stosunek do ucznia.

Stosowanie przemocy przez nauczyciela wobec ucznia powoduje: zanik chęci do nauki i chodzenia do szkoły, nienawiść do szkoły, strach przed szkołą, „nielubienie” czy wręcz nienawiść do nauczyciela, ucieczki ze szkoły, pogorszenie wyników w nauce, powtarzanie klasy, „nerwy”, stres, niedocenianie siebie.

Kolejnym rodzajem agresji jest terror psychiczny, stosowany przez nauczycieli bądź dyrekcję wobec innego nauczyciela (mobbing). Celem mobbingu jest wyeliminowanie nauczyciela z życia szkoły. Mobbing wśród nauczycieli może wpływać na przeżywanie frustracji przez dzieci. Ofiara mobbingu, szczególnie w późniejszych fazach terroru, może przelewać swoją agresję na uczniów, nie panować w pełni nad swoim zachowaniem, doprowadzając w klasie do sytuacji frustrujących dzieci i wywołujących gniew stanów poprzedzających agresję. Mobbing w szkole jest zjawiskiem bardzo niebezpiecznym, i to niebezpiecznym nie tylko dla ofiar mobbingu. Jest to wychowywanie toksycznego społeczeństwa, to pokazywanie, że nie warto być uczciwym i wrażliwym, to uczenie młodych obywateli agresywnego zachowania i przemocy jako najłatwiejszego sposobu rozwiązywania konfliktów.

Rola nauczycieli i wychowawców w zapobieganiu agresji

       W codziennej pracy zawodowej każdy nauczyciel spotyka szereg zachowań agresywnych u uczniów. W dobie obecnej znacznie wzrosła ilość takich zachowań, a także ich intensywność. Bez względu na to, czy ofiary agresji szkolnej bronią się, czy ulegają napastnikom, kolejne akty napastliwości są częstsze, poważniejsze i bardziej dotkliwe dla ofiary, czyli agresja nasila się, co jest znane jako zjawisko eskalacji agresji.

Cóż, więc znaczy wychowywać w istniejących warunkach i realiach nowego stulecia?

Nie jesteśmy bezradni wobec zjawiska narastającej przemocy. Zadanie nauczycieli to rzetelne rozpoznanie zjawisk zachodzących na terenie szkoły, poznanie aktualnych przyczyn, określenie rzeczywistych czynników współwystępujących wraz z zachowaniami agresywnymi. Zgromadzona w ten sposób wiedza pozwoli na przygotowanie programów profilaktycznych, wyrugowanie zjawisk i zachowań sprzyjających stosowaniu prze uczniów przemocy wobec innych. Wychowawca winien być bacznym obserwatorem, na tyle czujnym, aby w porę dostrzec sygnały pochodzące od samych wychowanków.

Przesłanki wskazujące na to, że uczeń może przejawiać zachowania agresywne (czynniki zagrażające):

1. Spadek zainteresowania szkołą, niechęć do podejmowania aktywności na rzecz społeczności szkolnej.

2. Niekontrolowane — nieadekwatne do wieku i sytuacji — wybuchy gniewu.

3. Postrzeganie siebie jako ofiary, przejawianie postaw izolacjonistycznych.

4. Odmowa podporządkowania się ustalonym zasadom; ustawiczna negacja istniejących norm.

5. Przejawianie zachowań agresywnych w stosunku do zwierząt.

6. Fascynacja sytuacjami ukazującymi sceny przemocy. Inicjowanie rozmów na tematy związane z używaniem niebezpiecznych narzędzi.

7. Ekspresja wyrażana w pracach szkolnych, ukierunkowana na zjawiska związane z przemocą. Prace plastyczne obrazujące sceny agresji.

8. Zachowania wskazujące na zachwianie emocjonalne.

9. Niczym nieuzasadniona bezpodstawna zazdrość.

10. Nadmierne zainteresowanie funkcjonowaniem grup przestępczych (próby nawiązania kontaktu);

11. Nagłe, dobrowolne zerwanie kontaktów z przyjaciółmi. Rozluźnienie więzi rodzinnych.

12. Rozmowy na tematy związane z bronią; przynoszenie na teren szkoły niebezpiecznych narzędzi (broni).

Kluczowym, więc zadaniem nauczycieli i wychowawców powinno być wczesne rozpoznanie skłonności do zachowań agresywnych wśród uczniów, celem ich neutralizowania poprzez zabiegi wyprzedzające o charakterze profilaktycznym.

Jako pedagodzy jesteśmy zobowiązani do zachowań solidarnych, ujmowania się za słabszymi, domagania się, aby przestrzegano naszych praw i praw innych, występowania przeciwko niesprawiedliwości wyrządzanej innym ludziom.

Co może zrobić nauczyciel, by w porę powstrzymać przemoc w szkole?

1. Tak szybko, jak to jest możliwe, powiadomić dyrektora szkoły, który zgodnie z polskim prawem sprawuje opiekę nad dziećmi i młodzieżą uczącą się w szkole, o wszelkich sygnałach dotyczących spraw związanych z przemocą (rozmowy na temat niebezpiecznych narzędzi czy broni, informacje o miejscach, w których uczniowie nie czują się bezpiecznie itp.).

2. Wspólnie z uczniami ustalić normy postępowania obowiązujące społeczność klasową; przewidzieć i ogłosić konsekwencje, które grożą za ich niedotrzymanie (kontrakt).

3. Pozostawać w stałym kontakcie z rodzicami, informując o postępach czynionych przez uczniów. Nakłaniać rodziców do podejmowania rozmów z dziećmi na tematy związane z ich aktywnością w szkole.

4. By skutecznie służyć pomocą należy stale pogłębiać swoją wiedzę w zakresie rozpoznawania znaków świadczących o problemach podopiecznych. Wykorzystywać wszelkie zasoby szkoły w celu udzielenia stosownego wsparcia.

5. Kształtować spośród wybranych uczniów zespoły liderów młodzieżowych, którzy będą pomocni w realizacji strategii informacyjnych i edukacyjnych.

6. Organizować komitety rodzicielskie oraz służyć stałą pomocą organizacjom wcielającym założenia „bezpiecznej szkoły”. Uczyć społeczność szkoły jak postępować w sytuacjach zagrożenia.

7. Brać pełną odpowiedzialność za wszystko, co dzieje się z uczniami zarówno w klasie szkolnej, jak poza nią. Założenia dotyczące zapewnienia należytej opieki i bezpieczeństwa wychowanków winny w świadomości nauczyciela obejmować obszar daleko większy niż „.mury szkoły”.

8. Wskazywać standardy zachowań społecznie aprobowanych. Nalegać. by uczniowie odnosili się do siebie oraz napotkanych osób z należnym szacunkiem. Nauczyciel winien orientować się, czy przezwiska używane w klasie nie uwłaczają godności osobistej uczniów.

9. Nauczać z pasją. Stwarzać uczniom możliwości pokonywania coraz to nowych wyzwań. Zajęcia winny być tak przygotowywane. by uczniowie czerpali przyjemność z uczestnictwa; pozwoli to ukierunkować energię na działania społecznie aprobowane, tym samym odciągnie od działań prowadzących do dysfunkcji życia szkolnego.

10. Wskazywać sposoby rozwiązywania konfliktów; zachęcać do rozmów na trudne, drażliwe dla uczniów tematy. Organizować treningi zastępowania agresji. Wplatać w problematykę zajęć zagadnienia mogące przysłużyć się praktycznemu wykorzystaniu zdobytych umiejętności.

11. W każdym z możliwych przypadków włączać do rozmowy problematykę związaną z zapobieganiem zachowaniom agresywnym.

12. Zapoznawać z konsekwencjami zachowań agresywnych. Przeprowadzać rozmowy, dzielić się, w ramach jasnej komunikacji z podopiecznymi, wszelkimi podejrzeniami, co do zauważonych oznak zachowań agresywnych.

Pozytywne efekty walki z agresją niewątpliwie przyniesie strategia bezpośredniego oddziaływania na osobowość uczniów poprzez propagowanie zachowań prospołecznych, przestrzeganie prawa przez personel szkoły, poprzez organizację (konstruktywne zapełnienie) czasu wolnego młodzieży, rozwijanie zainteresowań.

W odniesieniu do kadry pedagogicznej sądzę, że przykład osobisty nauczyciela, autorytet, prezentowane wartości moralne i stosunek do uczniów stają się ważnym instrumentem utrwalania pożądanych społecznie zachowań wśród uczniów. Klimat szacunku, przyjacielskie, partnerskie kontakty ułatwiają rozwijanie i kształtowanie pozytywnych postaw młodzieży wobec własnej egzystencji, czyli znajdowania swego miejsca w życiu społecznym i wytyczania dalszej drogi zawodowej i społecznej. To z kolei utrwala wartości ogólnoludzkie, które stają się zasadniczym kryterium oceny postępowania młodych ludzi. Jednostka, akceptowana przez środowisko, wzrasta w nie i nabiera przekonania, że jest jego pełnoprawną częścią. Gdy kształtują się pożądane społecznie relacje między nauczycielem a uczniem, wówczas powstają korzystne warunki do skutecznej pracy wychowawczej.

Aby praca ta przyniosła oczekiwane rezultaty konieczne jest zaangażowanie rodziców. Rodzina, bowiem jest najważniejszym środowiskiem wychowawczym, oddziałuje na jednostkę najdłużej i najsilniej. Czynnikiem istotnie wpływającym na rozwój dziecka i jego przystosowanie społeczne są postawy rodziców. Pożądane wychowawczo postawy rodzicielskie (akceptacja, współdziałanie z dzieckiem, dawanie mu rozumnej swobody i uznawanie jego praw) właściwie stymulują rozwój psychiczny i społeczny jednostki, natomiast postawy niewłaściwe powodują zaburzenia rozwoju, stając się czynnikami nieprzystosowania społecznego.

Szkoła powinna, więc współpracować z rodziną. Rodzice uczniów, zarówno tych będących ofiarami, jak i sprawcami przemocy, powinni być wyposażeni w odpowiednią wiedzę i umiejętności, potrzebna jest, więc pedagogizacja dostarczająca wzorców postępowania z dziećmi, pomocy dzieciom w przypadku, gdy staną się one ofiarami lub sprawcami przemocy, a także umożliwiająca im ulepszanie metod i środków oddziaływań wychowawczych i profilaktycznych wobec własnych dzieci. Takiej pedagogizacji rodziców służyć może organizowanie dla nich spotkań ze specjalistami (pedagogiem, psychologiem, pracownikiem społecznym itp.), doradzanie w kwestiach wychowawczych, dokształcanie pedagogiczne, a także udostępnianie księgozbioru pedagogicznego.

Tylko wzmożony wkład pracy wychowawczej, zespolony wysiłek wszystkich stron zainteresowanych procesem podmiotowej edukacji na miarę XXI wieku - może przynieść pożądany społecznie efekt wychowawczy w postaci ograniczenia i stopniowego wyrugowania agresji, panującej na terenie szkół i w innych placówkach oświatowych.

Agresja i sposoby jej zapobiegania.

 

W szkole jak i poza szkołš obserwuje się wzrastajšcš agresywnoœć wœród dzieci i młodzieży. Agresja stała się zjawiskiem powszechnym. Od kilku lat w mediach, głównie w telewizji, pojawiajš się sygnały dotyczšce niewłaœciwych zachowań dzieci i młodzieży. Niektóre z nich sš szczególnie nagłaœniane. Skargi dotyczšce agresji, a także trudnoœci poradzenia sobie z nimi nie sš zjawiskiem nowym. W codziennych sytuacjach spotykamy się z agresjš

W postępowaniu pedagogicznym nauczycieli, wychowawców i rodziców ważne jest, aby nauczyć dzieci panowania nad emocjami, agresywnymi impulsami oraz zawierania zadowalajšcych kontaktów z rówieœnikami i innymi ludŸmi. Bardzo pomocne w tym sš zabawy i ćwiczenia interakcyjne, które ułatwiajš dzieciom i młodzieży zdobywanie doœwiadczeń.

Czym jest agresja?

Psycholodzy na ogół rozumiejš przez agresję takie zachowanie, które jest umyœlnym działaniem na szkodę jednostek lub własnoœci i którego nie da się społecznie usprawiedliwić. Agresywne zachowanie wynika z okreœlonego stanu emocjonalno – motywacyjnego, jest uzewnętrznieniem tego stanu. Na powstanie agresji majš wpływ emocje dziecka (złoœć, gniew, zazdroœć, zawiœć, nienawiœć, chciwoœć) oraz lęk i poczucie winy. Decydujšcy wpływ na powstanie emocji ma interpretacja sytuacji, w której człowiek się znajduje.

Mówišc o agresji mamy zazwyczaj na myœli agresję interpersonalnš. Odnosi się ona do zachowań spełniajšcych trzy kryteria: bezpoœrednie lub poœrednie powodowanie szkody, intencjonalnoœć działania, społeczna ocena zachowania jako przeciwnego w stosunku do zachowania prospołecznego.

Tadusz Tomaszewski okreœla agresywne zachowanie się jako „skierowane przeciw komuœ lub czemuœ”. Może mieć ono dwa kierunki: „na zewnštrz, przeciw przedmiotom lub osobom zewnętrznym albo też przeciw sobie samemu”. Zbigniew Skorny twierdzi, że „agresja jest aspołecznym sposobem zachowania się, wynikajšcym z wrogich tendencji i chęci szkodzenia innym lub niszczenia”. Jeno Ranschburg definiuje agresję jako „każde zamierzone działanie – w formie otwartej lub symbolicznej – majšce na celu wyrzšdzenie komuœ lub czemuœ szkody, straty lub bólu”. Jako konsekwencje agresji wskazywane sš: krzywda, cierpienie, ból, strata, destrukcja.

Jedne definicje mówiš o agresji tylko wtedy, kiedy dana osoba ma na celu uszkodzenie kogoœ lub czegoœ. Inne zaœ traktujš zachowania agresywne jako narzędzie służšce osišgnięciu innych celów, głównie korzyœci. Jeszcze inne definicje, okreœlajšce agresję, wskazujš jedynie na samo zachowanie majšce destruktywny charakter, na sam akt agresji.

Agresja jest wyrażana w różnych formach, a o jej rodzaju decyduje dominacja okreœlonego czynnika. Jeżeli zachowanie agresywne jest sposobem na osišgnięcie celu i pozwala na zaspokojenie potrzeby czy korzyœci, badacze mówiš o agresji instrumentalnej. Kiedy jednostka poprzez obserwację otoczenia uczy się zachowań agresywnych i je powiela, wówczas mówimy o agresji naœladowczej. Ograniczenie swobody czy utrudnianie działań prowadzić może z kolei do tzw. agresji emocjonalnej, frustracyjnej, która kierowana będzie bezpoœrednio na Ÿródło frustracji lub zostanie przemieszczona (skierowana na obiekty zastępcze). Jest również agresja, która ma na celu jedynie wykonanie samego aktu agresywnego, np. niszczenie; w psychologii traktuje się jš jako agresję spontanicznš. Pewne zachowania agresywne mogš być uwarunkowane tzw. syndromem „nuda – depresja”. Bójki czy zachowania niszczycielskie pojawiajš się jako wyraz odczuwanej pustki wewnętrznej i „martwoty”. Jest to próba ucieczki od przykrych stanów emocjonalnych.

Najbardziej powszechny podział agresji ze względu na formy, w jakich jest przejawiana, to podział na agresję fizycznš i agresję słownš. Agresję fizycznš A. H. Buss okreœla jako atak na innš osobę, w którym atakujšcy posługuje się okreœlonymi częœciami ciała lub narzędziami zadajšc ból lub wyrzšdzajšc szkody osobie będšcej przedmiotem agresji. Wyraża się ona w biciu kogoœ lub znęcaniu się nad kimœ, wymuszaniu pieniędzy, zamykaniu, niszczeniu własnoœci. Z kolei w agresji słownej agresor, posługujšc się bodŸcami werbalnymi szkodliwymi dla osoby atakowanej, wywołuje u niej strach, poczucie krzywdy czy też odrzucenie uczuciowe. Agresja psychiczna – to ubliżanie, oœmieszanie, przezywanie, wyœmiewanie, obrażanie, grożenie, straszenie, plotkowanie, namawianie się, szantaż, izolacja.

Inny podział form agresji – to agresja czynna i bierna. W przypadku agresji czynnej podejmowane sš działania na szkodę podmiotu agresji. W agresji biernej agresor, powstrzymujšc się od okreœlonych działań, powoduje niekorzystne konsekwencje dla osoby atakowanej.

Na podstawie analizy zachowań agresywnych, przeprowadzonej na podstawie obserwacji zachowań dzieci, wyodrębniono agresję bezpoœredniš i poœredniš. W pierwszym przypadku chodzi o bezpoœrednie ataki na osoby czy przedmioty będšce Ÿródłem frustracji, jak bicie, przewracanie, podstawianie nogi, przezywanie, wyœmiewanie. W formie poœredniej agresja zmierza do wyrzšdzenia szkody w sposób okrężny – tak, że ofiara często nie wie, kto jest agresorem. Może to być donosicielstwo, skarżenie, poniżanie kogoœ „za jego plecami”.

Powyższe formy agresji wœród dzieci przyjmujš bardziej lub mniej wyrazistš postać, jednak istota tkwi w samej powszechnoœci zachowań o charakterze agresywnym.

Dlaczego dzieci zachowujš się agresywnie?

Dzieci, które majš zaspokojonš potrzebę bezpieczeństwa w swoich rodzinach, sš mniej agresywne i lepiej radzš sobie z emocjami. Gdy otaczane sš miłoœciš i zainteresowaniem, majš mało powodów do agresji i wrogoœci. Uciekajš się do agresji wtedy, gdy się bojš, sš osamotnione lub gdy majš niezaspokojonš potrzebę akceptacji. Dzieci majš mniejsze tendencje do zachowań agresywnych i przemocy, jeżeli rodzice sš konsekwentni w stosowaniu dyscypliny.

Innymi relacjami wewnštrz rodziny, które majš wpływ na tworzenie modelu zachowań agresywnych sš: brak jasnego przekazu co jest dobre, a co złe; wychowanie w duchu „dziecko nie ma głosu”; kryzysy domowe; podwójne wzorce zachowań (co innego się mówi, co innego się robi).

Przyczyn agresji psycholodzy doszukujš się w czynnikach natury biologicznej, społecznej i psychologicznej.

EWOLUCYJNO - BIOLOGICZNE TŁO ZACHOWAŃ AGRESYWNYCH. Wnioski z badań genetycznych – odniesione do dzieci – wskazujš, że każde dziecko jest zdolne do reagowania agresjš, jednak dzieci różniš się pod względem gotowoœci do agresywnego reagowania; że potrafiš kontynuować agresję w sytuacji ustępstwa czy poddania się przeciwnika; oraz że u dzieci łatwo jest wzbudzić agresję przeciw dzieciom pod jakimœ względem odmiennych (obcych). Oprócz poszukiwania bezpoœredniego Ÿródła agresji w genach, w licznych badaniach wskazuje się wpływ mechanizmów biologicznych na agresję oraz na zwišzek agresji z temperamentem. We współczesnej psychologii przyjmuje się, że agresywne zachowanie się dzieci, jak i w ogóle ludzi, jest wypadkowš wpływów genetycznych i œrodowiskowych, przy czym największe znaczenie przypada uczeniu się agresywnych zachowań. Wraz z wiekiem dziecka w coraz większym stopniu odgrywajš rolę także jego własne rozumienie zjawisk, jego dšżenia i pragnienia, jego nadzieje i obawy. Wpływy œrodowiskowe mogš wzmacniać biologicznie uwarunkowane tendencje do agresji lub je osłabiać.

SPOŁECZNE TŁO AGRESYWNYCH ZACHOWAŃ DZIECI. Społeczne wpływy, jakim dziecko podlega od poczštku swojego życia, przyczyniajš się do nabywania przez nie wczesnych doœwiadczeń. W ich obrębie wyróżnia się doœwiadczenia emocjonalne, poznawcze i socjalizacyjne, które sš wzajemnie powišzane.

Doœwiadczenia emocjonalne małego dziecka odnoszš się przede wszystkim do więzi uczuciowych między nim, a osobami dla niego znaczšcymi. Doœwiadczenia poznawcze kształtujš to, co nazywamy strukturš umysłu. Natomiast doœwiadczenia socjalizacyjne odnoszš się do wzorów kulturowych, wœród jakich dziecko wzrasta.

Za jednš z pierwotnych potrzeb dziecka uznano więŸ uczuciowš, a zburzenia tej więzi za przyczyniajšce się do zaburzeń rozwoju emocjonalnego. Zaburzenia więzi mogš mieć rozmaite przyczyny: od uczuciowego odrzucenia dziecka i jego zaniedbywania powodujšcego silne frustracje potrzeb, aż po zespół dziecka krzywdzonego, w tym maltretowanego i wykorzystywanego seksualnie. Przy braku satysfakcjonujšcej więzi z matkš, dziecko ma poczucie samotnoœci wyzwalajšcej lęk, a obrona przed lękiem może mieć różny kierunek, w tym także ku agresji. Na emocjonalne doœwiadczenia dziecka negatywny wpływ ma rozpad rodziny czy różne postacie rodzinnej patologii.

Dzieci stajš się agresywne wówczas, gdy w swej działalnoœci napotykajš wiele zakazów i ograniczeń, skutkiem czego ich potrzeba aktywnoœci ruchowej i poznawczej nie zostaje zaspokojona. Szczególnie agresywne sš dzieci majšce brutalnych i agresywnych rodziców, dzieci karane biciem, poszturchiwane i obrzucane wyzwiskami. Takie postępowanie rodziców wywołuje u dziecka reakcje złoœci, buntu, protestu oraz chęć odwetu, a jednoczeœnie dostarcza wzorów agresywnego zachowania. Z innym mechanizmem kształtowania się postaw agresywnych spotykamy się u dzieci, którym wydaje się, że utraciły miłoœć rodziców. Poczucie porzucenia niweczy poczucie bezpieczeństwa, rodzi lęk, będšcy Ÿródłem agresji. Dziecko swoim zachowaniem pragnie zwrócić na siebie uwagę rodziców. W rodzinach dzieci agresywnych stwierdzono również występowanie wzoru interakcji nazwanego procesem zniewalania rodzinnego. Agresja jest tam stosowana zarówno przez rodziców, jak i dzieci w celu wzajemnego kontrolowania się i osišgania własnych celów. Proces ten jest traktowany jako zniewalanie, ponieważ członkowie rodziny osišgajš swoje cele dzięki groŸbom, rozkazom i innym zachowaniom wymuszajšcym. Tak więc agresja może być reakcjš na uczuciowe odtršcenie i nadmierne wymagania rodziców. Przejmowanie zachowań agresywnych najczęœciej ma jednak miejsce wówczas, gdy rodzice dostarczajš dzieciom wzorów takiego postępowania. Według Janusza Reykowskiego autorytarna struktura umysłu tworzy się przede wszystkim wskutek stosowania wobec dzieci surowych procedur wychowawczych, w tym kar cielesnych.

Doœwiadczenia socjalizacyjne – oprócz procedur wychowawczych opartych o fizycznš przemoc – wzory kulturowe oraz różnorodne wpływy oddziałujšce na dziecko modelujšco. Modele agresywnego zachowania docierajš do dziecka z wielu Ÿródeł, wœród których poczesne miejsce zajmujš programy telewizyjne oraz komputerowe. Gry komputerowe burzš nie tylko „wypracowane” przez edukację systemy wartoœci, lecz także kompetencje emocjonalne młodych ludzi. Dzieje się tak, ponieważ gry komputerowe wytrzymujš ataki złoœci gracza, znoszš jego agresję, nie odpowiadajšc na niš. W młodszym wieku szkolnym zaznacza się szczególny wpływ programów telewizyjnych. Agresywnoœć dzieci wzrasta nie tylko wskutek iloœci oglšdanej agresji, szczególnie wtedy, gdy jest ona atrakcyjnie podana oraz skuteczna. Agresywnoœć wzrasta także wskutek obniżania się wrażliwoœci na cudze cierpienie pod wpływem oglšdania scen zawierajšcych agresję, a ponadto wskutek powiększania się tolerancji wobec agresji. Niektórzy badacze uważajš, że szczególnie niekorzystny wpływ wywierajš animowane formy przekazu agresywnych zachowań, zawierajš bowiem „czystš” agresję, pozbawionš kontekstu społecznego. Ponadto szybko zmieniajšce się obrazy telewizyjne utrudniajš dziecku wgłębienie się w sens fabuły. Nie ma ono czasu na „wewnštrzpsychicznš obróbkę” treœci, co odbija się na jego zdolnoœci do koncentracji uwagi.

Za wzrastajšcš liczbę dzieci z zespołem nadruchliwoœci (która sprzyja agresywnemu zachowaniu) i deficytu uwagi czyni się odpowiedzialnymi rodziców, którzy nie potrafiš lub nie chcš kontrolować dostępu dzieci do telewizora i do gier komputerowych. Jednakże wpływ telewizyjnej agresji na dziecko zależy także od czynników œrodowiskowych oraz od właœciwoœci samego dziecka. Dzieci w młodszym wieku szkolnym często bezkrytycznie ulegajš prezentowanym wzorcom, gdyż ich zdolnoœci selekcyjne sš ograniczone.

Stosunkowo rzadko dzieci naœladujš widziane zachowania agresywne bezpoœrednio, częœciej zaobserwowana agresja, jeżeli jest skuteczna, przenika do osobowoœci dziecka, wytwarzajšc poglšd, że albo jest się zdobywcš, czemu sprzyja agresja, albo ofiarš. Niemal od kołyski może się kształtować poglšd, że agresja jest skutecznym sposobem radzenia sobie z trudnoœciami, że można swoje cele realizować za wszelkš cenę. Dzieci agresywne zachowanie przejęły być może jako naœladowanie takiego sposobu działania, być może ich agresja zrodziła się z upokorzenia i nienawiœci, a może też powstała w wyniku mechanizmu tzw. identyfikacji z agresorem, gdy podziw, zazdroœć i chęć bycia takim samym - budzi czyjaœ bezwzględnoœć i siła. Nie tylko zetknięcie się z agresjš może sprzyjać jej nabywaniu. Także wychowanie pozbawione kształtowania u dziecka kontroli nad emocjami, brak odraczania gratyfikacji, uleganie żšdaniom dziecka, tolerowanie przejawów tyranii z jego strony – może także prowadzić do wzrostu agresywnoœci. Jeżeli chcemy zmniejszyć potencjał agresji w społeczeństwie, trzeba dotrzeć z profilaktykš do wychowania w rodzinie i to od najmłodszego wieku dziecka.

Nie ma zgodnoœci w poglšdach na temat Ÿródeł agresji. Nadal aktualny jest spór o to, czy agresja ma charakter wrodzony czy nabyty, a więc czy jest ona determinowana genetycznie, czy też rozwija się na skutek oddziaływania otoczenia i jest wynikiem uczenia się. Jedne z pierwszych teorii, tłumaczšcych pochodzenie agresji, traktujš jš jako wrodzony instynkt. Istnienie tego instynktu powoduje koniecznoœć występowania agresywnego zachowania. Każdemu instynktowi odpowiadajš okreœlone przeżycia emocjonalne, a z instynktem walki zwišzane jest uczucie gniewu. Uczucie gniewu może także pojawiać się w wyniku doznawanych niepowodzeń, które w konsekwencji stajš się Ÿródłem zachowań agresywnych.

Badania na gruncie behawioryzmu wskazujš na zależnoœci agresywnego zachowania od zależnoœci œrodowiskowych. Czynnikami takimi mogš być wzory agresywnego zachowania obserwowane w otoczeniu. Bandura i Walters, uznajšcy zachowanie agresywne za wyuczone, twierdzš, że czynnikami pobudzajšcymi do uczenia się takich zachowań sš głównie kontakty społeczne. Dziecko obserwujšc rozmaite zachowania w swoim otoczeniu będzie je mimowolnie naœladowało. Modele zachowań agresywnych przekazujš przede wszystkim rodzice, a ponieważ dziecko utożsamia się z nimi, będzie postępowało w taki sam sposób. W miarę rozwoju dziecko wchodzi w coraz szersze kontakty społeczne. Większego znaczenia nabiera grupa rówieœnicza, w której dziecko uczy się funkcjonować jako jej członek. Takie okolicznoœci stwarzajš wiele sytuacji, kiedy ma ono okazję zaobserwować rozmaite formy agresji, a także je zastosować. Behawioryœci przypisywali agresji charakter wyuczonych nawyków, uznawali również istnienie pewnych wrodzonych czynników wpływajšcych na intensywnoœć i częstoœć występowania reakcji agresywnych. Zwracali uwagę na pewne cechy temperamentu, jak: impulsywnoœć, poziom aktywnoœci czy też intensywnoœć reakcji. Choć wymienione cechy temperamentu sš do pewnego stopnia wrodzone, to nie powodujš one w sposób konieczny wystšpienia zachowań agresywnych. Wywołujš gotowoœć do agresji, która aktualizuje się w wyniku działania okreœlonych bodŸców zewnętrznych.

Kolejne teorie, wyjaœniajšce genezę agresji podkreœlajš wpływ frustracji na nasze zachowanie. Niezaspokojenie potrzeb prowadzi do frustracji, a ta z kolei staje się przyczynš agresywnych zachowań. Psychologowie z Yale na podstawie badań sformułowali tezę, iż każda frustracja zawsze prowadzi do wystšpienia jednej z form agresji. Zachowanie człowieka zmierza do osišgnięcia okreœlonych celów, które w mniejszym czy większym stopniu zaspokojš jego potrzeby. Niemożnoœć osišgnięcia celu staje się czynnikiem frustrujšcym. Powstaje wówczas sytuacja frustracyjna, której skutkiem jest napięcie emocjonalne. Złagodzenie tego napięcia, występujšcego w formie złoœci, gniewu, następuje poprzez jego wyładowanie w formie agresji. Zdaniem badaczy z Yale zachowania agresywne najczęœciej sš kierowane na rzecz czy osobę będšcš przyczynš frustracji. Czasem jednak agresja zostaje przeniesiona na całkiem inny obiekt, pozostajšcy bez zwišzku z doznawanš frustracjš.

Dollard w swojej teorii formułuje prawa rzšdzšce występowaniem agresji. Zakłada, że siła pobudzenia do agresji zależy od stopnia frustracji; akty agresji mogš ulec zahamowaniu pod wpływem kary; akty agresji mogš ulec przeniesieniu; akty otwartej agresji, szybciej i skuteczniej niż agresji ukrytej, zmniejszajš napięcie frustracyjne. Jeżeli osišgnięcie celu okaże się utrudnione bšdŸ zupełnie niemożliwe, to w następstwie napięcia frustracyjnego pojawiš się reakcje agresywne. Także Rosenzweig wykazał, że agresywne reakcje frustracyjne to jedna z możliwoœci. Ponadto wyróżnia on reakcje ekstrapunitywne oraz intrapunitywne. Pierwsze mogš przybierać formę agresji skierowanej na zewnštrz: wybuchy gniewu, wrogoœci, przypisywanie innym winy za własne niepowodzenia. Natomiast reakcje intrapunitywne zostajš skierowane na własnš osobę; gdzie agresja przejawia się w doznawaniu poczucia winy, niezadowolenia z siebie, potępianiu własnych czynów.

Inni badacze stwierdzili, że wœród reakcji występujšcych w sytuacjach frustracyjnych charakterystyczny jest atak. Może on przybierać formę agresywnych wypowiedzi pod adresem otoczenia czy też własnej osoby, czemu towarzyszy zdenerwowanie i złoœć. A. H. Maslow twierdzi natomiast, że agresja jest następstwem zagrożenia bytu danej jednostki oraz blokady jej najbardziej podstawowych potrzeb.

Zachowania agresywne sš rozpatrywane pod względem wywołujšcych je sytuacji frustracyjnych, takich jak np. niemożnoœć zaspokojenia potrzeby. Tak więc frustracja w okreœlonych okolicznoœciach powoduje wystšpienie agresji. W. Witwicki wskazuje, że odczucie gniewu pocišga za sobš takie zachowanie, jak: ataki, afronty, obelgi będšce sposobem na wyrażenie pogardy, niechęci, lekceważenia. Z kolei T. Tomaszewski uznaje uczucie gniewu za jeden z motywów tzw. reakcji negatywnych. Jednš z odmian owych reakcji negatywnych sš reakcje agresywne.

Badania R. R. Searsa wykazujš, że u dzieci bardziej aktywnych częœciej występujš zachowania agresywne. Dzieci te sš bardziej ruchliwe, znacznie częœciej wchodzš w kontakty z rówieœnikami, jednoczeœnie będš one przejawiały różne formy agresji. Uczucia dziecka cechuje duża intensywnoœć; mogš one wywoływać bardzo silnš reakcję emocjonalnš i niejednokrotnie prowadzš do konfliktów z otoczeniem.

Gniew u dziecka w młodszym wieku szkolnym ulega przekształceniom. S. Gerstmann mówi, że gniew jest w tym okresie przejawem słaboœci dziecka, jest sygnałem jego nieprzystosowania do poszczególnych sytuacji. Gniew pojawia się w sytuacjach frustracyjnych, kiedy to nie udało się osišgnšć celu podyktowanego zainteresowaniami czy marzeniami. Coraz częœciej będzie pojawiał się gniew skierowany na własnš osobę, kiedy po przeżytym niepowodzeniu dziecko zorientuje się, że mogło postšpić inaczej. Nie pozostaje również obojętne na to, co spotyka jego przyjaciół; będšc œwiadkiem ataku osób trzecich na bliskie mu osoby dziecko wyzwala gniewne reakcje. Agresywne uczucia zostajš skierowane przeciw tym, którzy szkodzš i poniżajš. Zachowania takie majš charakter obronny przed agresorami. Charakter agresywny majš też zachowania dziecka wobec osób, o które jest ono zazdrosne. Dziecko pragnie być w centrum zainteresowania, dlatego trudno mu hamować zazdroœć o osoby, które rzekomo mogš z nim konkurować.

Dziecko wchodzšc w życie społeczne szkoły napotyka wiele nowych dla siebie sytuacji i zadań, a reakcjš na trudnoœci jest często reakcja agresywna. Repertuar zachowań o charakterze agresywnym jest u dzieci bardzo bogaty. Wœród nich bardzo typowe sš działania skierowane bezpoœrednio przeciwko innej osobie. Najczęstsza w tej grupie reakcji jest napastliwoœć słowna, polegajšca na kłótniach, wymyœlaniu przezwisk, wyœmiewaniu. Treœciš takich zachowań sš też groŸby i przekleństwa. Kłótnie dziecięce sš najbardziej powszechnymi formami agresji słownej u dzieci w młodszym wieku szkolnym, majš one różne przyczyny. Agresja werbalna może prowadzić do przykrych i szkodliwych konsekwencji dla osoby atakowanej. Kiedy dziecko napotyka trudnoœci, narasta w nim poczucie frustracji na skutek niemożnoœci poradzenia sobie z problemem. Jest ono bardzo wrażliwe na jakškolwiek krytykę otoczenia, wszelkie uwagi pod jego adresem będš rodziły w nim gniew. Narastajšcš złoœć próbuje „wyładować” za pomocš krzyku czy przykrych dla otoczenia okreœleń.

Agresja słowna może być też odpowiedziš na ataki kolegów. Chcšc się obronić, dziecko zareaguje na agresję takim samym zachowaniem. Ponadto uzyskanie przewagi, czyli nagrody, prowadzi do powielania takiego sposobu zachowania. Przy agresji fizycznej objawiajšcej się biciem charakterystyczne sš również takie zachowania, jak: przewracanie, popychanie czy kopanie. Znacznie częœciej występujš one u chłopców. Chłopięca agresja jest często skutkiem prowokacji ze strony innych dzieci. Chłopcy w mniejszym stopniu odczuwajš opory przed agresjš. Przyczyn możemy upatrywać, między innymi, w oddziaływaniach społecznych; chłopięca agresja znajduje większe przyzwolenie społeczne, co przyczynia się do ich wzrostu. Niewinna zabawa bardzo szybko może się przerodzić w otwarty konflikt, kończšcy się zazwyczaj użyciem sił fizycznych. U dziewczšt tego rodzaju zachowania sš znacznie częœciej karane, a w konsekwencji hamowane. Co więcej, właœciwoœciš dziewczynek jest ich większa wrażliwoœć i empatia, co wpływa na ich kontakty z rówieœnikami. Jeżeli dziecko przejawia agresję w obecnoœci osoby dorosłej, która reprezentuje biernš postawę, oznacza to dla dziecka przyzwolenie na takš aktywnoœć. Brak reakcji może także utrwalić zachowania agresywne.

Na rozwój tego rodzaju zachowań duży wpływ ma identyfikacja z okreœlonym wzorem postępowania. Agresja jest ponadto wpisana w role społeczne odgrywane przez mężczyzn, dlatego właœnie przez nich będzie częœciej przejawiana. Istotne jest też, iż agresja może rozładować napięcie, np. może przynieœć ulgę pobicie rówieœnika czy młodszego kolegi. Gdy dziecko przekona się, że takie działania uspokajajš ,wówczas może to przyczynić się do powtarzania ich w każdej frustrujšcej sytuacji.

Zachowania agresywne mogš być wywoływane zachowaniami lub wypowiedziami innych osób. Jedne dzieci na ataki skierowane w ich stronę zareagujš ucieczkš, inne – kontratakiem, zarówno słownym, jak i fizycznym. Z. Skorny pisze, że jeżeli osoba jest przedmiotem ataku, to można przypuszczać, że doznaje ona na tym tle frustracji, która pobudza do agresji. Wœród zewnętrznych warunków wywołujšcych reakcje agresywne Skorny wyróżnia także przeszkody i niepowodzenia we własnym działaniu. W obliczu trudnej dla dziecka sytuacji mogš pojawiać się dwie skrajne formy reakcji: rezygnacja lub podejmowanie prób dotšd, aż cel zostanie osišgnięty. Przeszkodę we własnej aktywnoœci dziecko może również pokonywać zwracajšc się o pomoc. Najczęstszš jednak reakcjš na czynniki uniemożliwiajšce realizację zadania jest odczuwanie niezadowolenia, narastajšca złoœć, gniew, irytacja, co w jeszcze większym stopniu utrudnia działanie. Powstała frustracja w dużej mierze doprowadza do różnych form zachowań agresywnych kierowanych na podmiot hamujšcy działanie. Reakcje takie, zwłaszcza u dzieci, będš niekontrolowane. Większoœć dzieci w sytuacjach subiektywnie trudnych reaguje ekstrapunitywnie. Kiedy realizacja zadania czy zaspokojenie potrzeby przekracza możliwoœci dziecka, narasta w nim gniew, niezadowolenie, a niekiedy smutek. Takie emocje skłaniajš dzieci do reakcji agresywnych kierowanych na zewnštrz. Innym sposobem reagowania na czynniki zakłócajšce działanie jest rezygnacja; trudnoœci te sš przez częœć dzieci pokonywane poprzez zmianę aktywnoœci, a więc wybór nowego celu. Rezygnujš one z pierwotnego zamiaru, a negatywne emocje powstałe w wyniku niepowodzenia zostajš wygaszone dzięki podjęciu nowych czynnoœci. Niektóre dzieci, zwłaszcza młodsze, nie mogšc pokonać trudnoœci, zwracajš się o pomoc do rodziców, nauczyciela czy rodzeństwa. Sytuacje trudne wywołujš ujemne emocje. Bardzo wiele badań wskazuje, że pod wpływem trudnoœci dochodzi do zmian w zachowaniu człowieka. Z jednej strony zmiany te mogš podnieœć aktywnoœć jednostki, co w efekcie doprowadzi do likwidacji przeszkody i osišgnięcia celu. Z drugiej strony, pod wpływem trudnoœci dochodzi do zmian destruktywnych w zachowaniu. Rozenzweig wskazuje jeszcze trzeci typ reakcji na sytuację trudnš. Sš to reakcje, kiedy jednostka koncentruje się na samej przeszkodzie. Wówczas osoba chcšca pokonać przeszkodę omija jš lub poddaje się jej. Częstsze sš takie sposoby reagowania, jak rezygnacja czy odwrócenie uwagi od porażki - poprzez podjęcie innej aktywnoœci.

Na powstanie zachowań agresywnych ważny wpływ ma otoczenie. Dzieje się tak gdy dzieci często majš do czynienia z agresjš i przemocš w rodzinie czy też obserwowany jest brak zainteresowania sprawami dziecka w rodzinie.

Wyraża się to przez: brak ciepła rodzinnego, chłód emocjonalny wobec dziecka (zwłaszcza w pierwszych latach jego życia), brak jasno wyznaczonych granic jak dziecku wolno się zachowywać wobec innych, a jak nie, brak reakcji ze strony rodziców w rozpoznawaniu i akceptowaniu zachowań dziecięcych, częste używanie agresji i przemocy w stosunku do dzieci w życiu domowym.

Do innych powodów zachowań agresywnych u dzieci i młodzieży należš: słabo rozwinięta samokontrola własnych emocji, wzory zachowań agresywnych, używanie alkoholu i narkotyków, oglšdanie aktów przemocy.

Dzieci uczš się zachowań agresywnych, gdy forma przemocy przynosi sprawcy satysfakcję, jest demonstrowana przez atrakcyjnš osobę, jest pokazana realistycznie i atrakcyjnie (można jš naœladować), nie ukazuje cierpienia ofiar przemocy, nie pokazuje negatywnych skutków przemocy, a napięcie napastnika po zastosowaniu przemocy znika, napastnik rozluŸnia się.

Do grupy innych czynników przesšdzajšcych o agresji dzieci należy zaliczyć usposobienie dziecka. Większe prawdopodobieństwo istnieje, że agresja rozwinie się u dziecka o temperamencie łagodniejszym. Spotyka się również superaktywne dzieci, które łatwo się podniecajš, rozpraszajš, błyskawicznie reagujš na bodŸce zewnętrzne i wewnętrzne.

Szkoła jako instytucja może również przyczyniać się powstawania zachowań agresywnych. Należš do nich między innymi takie czynniki: zbyt duża liczba uczniów w klasach; hałas, mała przestrzeń i ograniczona ruchliwoœć; narzucony z góry porzšdek; chłód emocjonalny nauczycieli w stosunku do uczniów; niewłaœciwy sposób komunikowania się nauczycieli z uczniami; rozwišzywanie konfliktów doroœli – dzieci metodami siłowymi; brak doceniania i podkreœlania wysiłków i postępów dzieci, skupienie na negatywnych; brak spójnych reakcji nauczycieli na agresywne zachowania i akty przemocy w szkole; brak poczucia współodpowiedzialnoœci u uczniów za życie szkoły.

Co wskazuje na to, że mamy do czynienia z agresorem?

Typowych agresorów charakteryzuje stosowanie przemocy wobec rówieœników. Posiadajš oni małš samokontrolę i tendencję do zachowań agresywnych wtedy, gdy przeżywajš strach lub stres. Stosujš agresję i przemoc najczęœciej wtedy, gdy cierpiš z powodów osobistych, rodzinnych i społecznych. Zachowujš się agresywnie gdy majš małe możliwoœci kontrolowania własnych emocji, łatwo wpadajš we frustracje, sš impulsywni, majš stałe wzory zachowań agresywnych i aktów przemocy, które zapewniajš im odnoszenie sukcesów i sš dla nich nagradzajšce. Dzieci te: dokuczajš, ale głównie kierujš to do słabszych, bezbronnych kolegów; lubiš dominować i podporzšdkowywać sobie innych; sš sprawne i zręczne; łatwo się denerwujš i wybuchajš; nie potrafiš radzić sobie z trudnoœciami i przeciwnoœciami; często sš nastawione na „nie”; majš trudnoœci z przestrzeganiem przyjętych ogólnie zasad; majš zwykle małe lub żadne poczucie winy; wobec ofiar brak im zrozumienia, współczucia czy sympatii; łatwo się kontaktujš z otoczeniem; umiejš sprytnie wybrnšć z sytuacji; potrafiš udawać; czerpiš korzyœci materialne i psychiczne ze swojej przemocy; wobec dorosłych mogš być agresywni lub ugrzecznieni; wczeœnie prezentujš zachowania antyspołeczne, takie jak: kradzieże, wandalizm, picie alkoholu.

Doœwiadczenie bycia sprawcš przemocy wpływa na przyszłe życie dziecka. Ma ono kłopoty z przestrzeganiem norm i wartoœci społecznych, wchodzi w konflikt z prawem o wiele częœciej niż pozostali.

OBLICZA DZIECIĘCEJ AGRESJI. Dziecięca agresja jest nie tylko indywidualnie zróżnicowana, ale zmienia się wraz z rozwojem dziecka oraz wraz ze zmieniajšcymi się sytuacjami, w jakich się ono znajduje. We wczesnym okresie szkolnym nowym terenem wyzwalajšcym frustracje jest szkoła. Oprócz relacji nauczyciel – uczeń, teren szkoły jest przede wszystkim arenš agresji pomiędzy uczniami, co wynika nie tylko z rywalizacji. W relacji uczeń – uczeń na szczególnš uwagę zasługuje „dręczenie dzieci przez dzieci”, co jest zwišzane z ustalaniem swojej pozycji w klasie szkolnej i to cudzym kosztem. W praktyce dręczenie dzieci przez dzieci sprowadza się do wyœmiewania oraz szykanowania w różny sposób dzieci pod jakimkolwiek względem odmiennych - przez dzieci silniejsze fizycznie czy psychicznie. Z punktu widzenia profilaktyki to zjawisko powinno znaleŸć się w centrum wychowawczych oddziaływań szkoły. Nie chodzi jednak o zwracanie dzieciom uwag czy wpisywanie ich do dzienniczka, ale o ukierunkowane programy wychowawcze wykorzystujšce nowoczesne metody.

Dziecko nie kontroluje w pełni swoich reakcji, dlatego w okresie przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym niezmiernie częste sš bójki między uczniami, to narastajšca złoœć znajduje w nich ujœcie. W bójkach uwidacznia się podział na „swoich” i „obcych”, która to tendencja prowadzi do narastania agresji. Jednak większoœć bójek jest traktowana jako odreagowanie frustracji. Również zawarta w chłopięcych rysunkach agresja (bomby, wybuchy, strzelanina) pełni takš samš funkcję.

Agresja chłopców i dziewczšt przyjmuje odmienne formy. Agresja chłopców jest zazwyczaj bezpoœrednia i aktywna. Większoœć badaczy jest zdania, że chłopcy zaczynajš przejawiać więcej agresji niż dziewczęta poczšwszy od wieku przedszkolnego i trwa to przez cały okres szkoły podstawowej. Natomiast agresja dziewczšt bywa bardziej poœrednia, jest skrywana, służy przede wszystkim do obrony, często przyjmuje postać oskarżania i skarżenia, dšsania się, uczuciowego odrzucania. Sš jednak opinie, że u dziewczšt często występuje motyw zazdroœci oraz zemsty, u chłopców – chęć podporzšdkowania sobie innych oraz dodania sobie znaczenia. Badacze sš zgodni, że u dzieci młodszych częœciej występuje agresja fizyczna i instrumentalna (zdobywcza), u starszych agresja słowna oraz wroga (z nienawiœci). Natomiast rzadko spotyka się u dzieci agresję dla przyjemnoœci.

Zachowania agresywne sš przedmiotem negatywnej oceny społecznej. Na zewnštrz widoczne sš jedynie ich skutki: zniszczenie, gniew, nienawiœć, zniekształcone relacje społeczne, przestępczoœć.

Sposoby redukowania agresji.

- Argumentacja rozumowa, która przynosi efekty pozytywne we wczesnych fazach rozwoju człowieka, wtedy gdy jest połšczona z rodzicielskš technikš tłumaczenia i pozytywnymi postawami rodzicielskimi. Jednakże póŸniej, gdy wytworzyły się i utrwaliły pewne sposoby reagowania, wpływanie na dziecko agresywne przy pomocy samej perswazji okazuje się nieskuteczne.

- Kara skutkuje jedynie na pewien czas i w sposób powierzchowny, gdyż nie eliminuje reakcji agresywnej, a tylko chwilowo jš tłumi. Zachowanie to po jakimœ czasie ponownie wystšpi, zwłaszcza gdy nie będzie groŸby kary. W dalszej perspektywie kara ma skutki odwrotne do zamierzonych. W obawie przed karš dzieci kłamiš i przynajmniej chwilowo zapewniajš sobie poczucie bezpieczeństwa. Dzieci karane za agresywne zachowanie, w obliczu kary tłumiš swoje zachowanie i spotykajš się z agresywnymi wzorcami zachowań. W stosunku do małych dzieci łagodna kara okazuje się skuteczniejsza od kary surowej.

- Nagradzanie pozytywnych zachowań, a ignorowanie agresywnych zachowań dziecka. Takie postępowanie może modyfikować reakcje dziecka także w sytuacjach dla niego trudnych.

- Wypracowanie i przestrzeganie ustalonych wspólnie norm klasowych (np. Nie będziemy dokuczać innym uczniom. Będziemy próbować pomagać uczniom, których się krzywdzi. Będziemy przekonywać innych, aby włšczać w życie klasy uczniów pozostawionych samym sobie.).

- Trening „głoœnego myœlenia”, celem którego jest nauczenie rozwišzywania problemów w sposób dojrzały, a przez to zmniejszenie zachowania agresywnego. Kształtowanie umiejętnoœci porozumiewania się i podejmowania właœciwych decyzji.

- Rozwijanie u dziecka empatii, czyli zdolnoœci jednostki do rozumienia myœli i uczuć drugiej osoby, zdolnoœć spojrzenia na œwiat oczami „drugiej osoby”, które bezpoœrednio wpływajš na eliminowanie zachowań agresywnych.

- Modyfikacja postaw rodzicielskich – w treningach tego typu rodzice korygujš dawne i uczš się nowych form komunikacji z dziećmi. Uczš się ograniczać negatywne uwagi i agresywne zachowania, a w ich miejsce wprowadzać komunikaty pozytywne i słownš aprobatę prospołecznych zachowań dzieci.

Rzeczš najistotniejszš jest redukowanie i racjonalizacja kar, zwłaszcza fizycznych. Jest to najskuteczniejszy sposób ograniczania agresji u dzieci i młodzieży.

Negatywnym konsekwencjom agresji ludzkiej możemy przeciwdziałać, gdy posiadamy wiedzę o jej przyczynach i mechanizmach. Przeciwdziałanie agresji i przemocy powinno obejmować - oprócz oddziaływań skierowanych do młodzieży i ludzi dorosłych - także dzieci i to najmłodsze, bowiem w tym wczesnym okresie życia kształtujš się elementarne nawyki emocjonalne, elementarne strategie postępowania oraz podstawowe zręby wiedzy o œwiecie. W profilaktyce i terapii dotyczšcej agresji i przemocy istotne znaczenie - obok rozwoju oceny poznawczej, znajomoœci własnych negatywnych emocji, uczenia przyjmowania ról, rozwoju / przywracania emocjonalnej sprawnoœci czy rozwoju antonimów (emocje pozytywne przeciwstawne emocjom negatywnym, np. pojednanie, serdecznoœć, życzliwoœć, wybaczenie, podziw dla drugiego człowieka, radoœć z odnoszonych przez niego sukcesów, hojnoœć) – ma rozwijanie adekwatnej samooceny.

Ankieta

Proszę Cię o wypełnienie tej ankiety. Posłuży ona do oceny stanu bezpieczeństwa na terenie szkoły i poza niš. Ankieta jest anonimowa.

Zaznacz czy jesteœ dziewczynkš czy chłopcem (podkreœl właœciwy wyraz).

Ile masz lat? ................................................

W pytaniach wymagajšcych odpowiedzi „tak” lub „nie” możesz wybrać tylko jednš odpowiedŸ. W pozostałych pytaniach możesz wybrać kilka odpowiedzi.

1. Czy w szkole czujesz się bezpiecznie? TAK NIE

2. Czy w szkole boisz się:

a) oœmieszania, poniżania

b) pobicia, popychania, kopania

c) wymuszania pieniędzy

d) usłyszenia od nauczyciela złej opinii o sobie

3. Czy doœwiadczyłeœ/aœ agresji ze strony innych uczniów? TAK NIE

4. W czym przejawiała się agresja skierowana przeciwko Tobie?

a) bicie i kopanie

b) wymuszanie pieniędzy

c) zmuszanie do robienia czegoœ poniżajšcego

d) poniżanie słowne (wykrzykiwanie obelg i wyzwisk)

e) niszczenie ze złoœci twoich rzeczy

f) plucie

g) zastraszanie i groŸby

h) inne zachowania (jakie?) ...................................................................................................................................

5. Czy kiedy użyto wobec Ciebie agresji mówiłeœ/aœ komuœ o tej sytuacji? TAK NIE

6. Komu zgłaszałeœ/aœ o zachowaniu agresywnym?

a) wychowawcy

b) innemu nauczycielowi

c) koledze i koleżance

d) rodzicom

e) innym osobom .....................................................................................................................................................

7. Czy kiedy użyto wobec Ciebie agresji byli œwiadkowie tego wydarzenia? TAK NIE

8. Czy œwiadkowie wydarzenia:

a) przyszli Ci z pomocš

b) współdziałali ze sprawcami agresji

c) zachowywali się biernie (nic nie robili)

9. Czy znasz osoby, które stosowały wobec Ciebie agresję? TAK NIE

10. Czy sprawcami agresji byli:

a) starsi koledzy

b) młodsi koledzy

c) starsze koleżanki

d) koleżanki lub koledzy z twojej klasy

e) doroœli

11. Czy czujesz się niebezpiecznie w drodze do szkoły? TAK NIE

12. Co sprawia, że w drodze do szkoły czujesz się niebezpiecznie:

a) agresja ze strony dorosłych

b) agresja ze strony starszych kolegów

c) wypadki drogowe

d) inne .........................................................................................................................................................................

 

Dziękuję za wypełnienie ankiety.

Bibliografia:

Aronson E., Człowiek istota społeczna, PWN, Warszawa 1995

Doliński D., Emocje, poznanie i zachowanie (w:) Strelau J. (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, Tom 2, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000

Le Doux J., Mózg emocjonalny, Media Rodzina, Poznań 2000

Dowdney L., Dręczyciele i ich ofiary, „Aktualnoœci Pedagogiczne” 1994 nr 5

Fršczek A., Agresja u dzieci i młodzieży, Wydaw. Pedag. ZNP, Kielce 1996

Fršczek A., Z zagadnień psychologii agresji, PWN, Warszawa 1989

Gestman S., Rozwój uczuć, WSiP, Warszawa 1976

Grochulska J., Agresja u dzieci, WSiP, Warszawa 1993

Hurlock E., Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1985

Kobusińska B., Co powinniœmy wiedzieć o agresji, „Remedium” 1995 nr 4

Kołodziejczyk A., Kołodziejczyk T., Czemierowska E., Spójrz inaczej na agresję, Wyd. ATE s. c., Starachowice 1998

Kołodziejczykowie A. i T., Program profilaktyczno – wychowawczy w klasach 1-3, MEN 1991

Meigham R., Nauczyciele – ofiarami (w:) Kwieciński Z. (red.), Alternatywy myœlenia o edukacji, IBE, Warszawa 2000

Miller A., Zniewolone dzieciństwo, Media Rodzina, Poznań 1999

Obuchowska I., Przemoc w wychowaniu, „Kwartalnik Pedagogiczny” 1989 nr 4

Pacewicz A., Przemoc wobec dzieci, PARPA, Warszawa 1999

Portman R., Gry i zabawy przeciwko agresji, Jednoœć, Kielce 1999

Pospieszyl J., Przemoc w rodzinie, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1997

Prekop J., Schweizer Ch., Niespokojne dzieci, Media Rodzina, Poznań 1997

Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, WSiP, Warszawa 1993

Reykowski J., Czy agresja i przemoc to immanentne składniki ludzkiej natury (w:) Reykowski J., Bielicki T. (red.), Dylematy współczesnej cywilizacji a natura człowieka, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997

Roszkiewicz J., Młodszy wiek szkolny, Nasza Księgarnia, Warszawa 1983

Skorny Z., Mechanizmy regulacyjne ludzkiego zachowania, PWN, Warszawa 1989

Skorny Z., Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się, PWN, Warszawa 1968

Strelau J., Rola temperamentu w rozwoju psychicznym, WSiP, Warszawa 1990

Strelau J., Temperament, osobowoœć, działanie, PWN, Warszawa 1985

Tatarowicz J., Przemoc w szkole, „Nowa Szkoła” 1995 nr 2

Tomaszewski T., Wstęp do psychologii, PWN, Warszawa 1963

Turner J. S., Helms O. B. H., Rozwój człowieka, WSiP, Warszawa 1999

Tyszkowa M., Aktywnoœć i działalnoœć dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1977

Vasta R., Haith M. M., Miller S. A., Psychologia dziecka, WSiP, Warszawa 1995

Witwicki W., Psychologia, PWN, Warszawa 1963

Zimbardo P., Psychologia i życie, PWN, Warszawa 1993

Żebrowska Ż., Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1977

Aneta Wiese,   Szkoła Podstawowa w Bukowie

Przyczyny agresji i sposoby radzenia sobie z nią

Rozmiary agresji w Polsce wzrastają z roku na rok. Codziennie media donoszą o kolejnych jej przejawach. O narastaniu agresji świadczą też opracowania zawarte w publikacjach pedagogicznych, prasie codziennej oraz odczucia społeczne. Z agresją mamy do czynienia wszędzie: w potocznej rozmowie, często w domach rodzinnych, na podwórkach, ulicach i stadionach, w tekstach młodzieżowych piosenek. Zjawisko narastania agresji, występowania różnych jej form i odmian, obserwuje się też w szkołach. Agresja jest najczęściej podejmowanym sposobem rozwiązywania konfliktów. Wzorce agresywnych zachowań szeroko emituje telewizja. Zachowania agresywne mogą mieć charakter agresji słownej (np. kłótnie, przekleństwa, wyśmiewanie się, przezywanie) lub fizycznej (np. popychanie, plucie, bójki, niszczenie przedmiotów). Są one skierowane przeciw komuś albo czemuś i mają na celu wyrządzenie krzywdy fizycznej, psychicznej lub moralnej. Słuszne przerażenie budzi fakt, że agresorami są coraz częściej dzieci i młodzież. W tej sytuacji należy poznać przyczyny agresji oraz szukać sposobów radzenia sobie z nią. Generalnie poszukuje się przyczyn agresji w niezaspokojonych ważnych potrzebach. Niemożność realizacji którejś z potrzeb prowadzi do frustracji, która przejawia się w różnorakich reakcjach. Jedną z nich mogą być zachowania agresywne. Stwierdzono związek między brakiem zaspokojenia potrzeb dziecka oraz brakiem zaangażowania w sprawy dziecka, a późniejszymi tendencjami do agresji i wrogości wobec innych ludzi. Bardzo istotna dla rozwoju dziecka jest potrzeba bezpieczeństwa. Nie realizowana w dostatecznym stopniu w dzieciństwie może wyzwalać agresję. Odrzucenie emocjonalne wywołuje u dziecka frustrację potrzeby bezpieczeństwa i w konsekwencji prowadzi do agresji. Jeśli np. środowisko rodzinne doświadcza dziecko lękiem przez zastraszanie, to wywołuje w nim brak poczucia bezpieczeństwa, niemożność odczuwania pewności siebie. Zwiększone odczuwanie lęku i zagrożenia jest bardzo przykre i trudne do zniesienia. Agresja rozładowuje nagromadzone napięcie. Zadaniem rodziców jest okazywanie dzieciom ciepła, angażowanie się w ich sprawy, tworzenie przyjaznej atmosfery w domu, atmosfery akceptacji, zrozumienia, zaufania. Ważne jest słuchanie dzieci i rozwiązywanie z dziećmi problemów. Inną silnie działającą potrzebą jest potrzeba aktywności i nowych doświadczeń. Dziecko dąży do utrzymania pożądanego stanu stymulacji. Potrzebuje nowych doznań, doświadczeń, musi mieć pole dla własnej aktywności i samorealizacji. W przeciwnym razie przeżywa nudę, syndrom pustki i potrzebuje mocnych wrażeń, jakich mogą dostarczyć zachowania agresywne. Pomoc dziecku w dotarciu do talentu i zainteresowań oraz ich rozwijanie to obowiązek rodziców w procesie wychowania. Ich zadaniem jest także nawiązanie dobrego kontaktu z dzieckiem, poświęcenie mu uwagi, sprzyjanie jego aktywności i inicjatywie oraz pomaganie w organizowaniu czasu wolnego. Kolejną ważną potrzebą jest potrzeba odnoszenia sukcesów. Należy zwrócić uwagę na wymagania i oczekiwania wobec dzieci. Zbyt wysokie wymagania, nierealne oczekiwania wywołują złość u dziecka, którą dziecko chce z kolei wyładować. Dziecko nie odnoszące sukcesów przestaje wierzyć w siebie, nie ma przekonania o własnej wartości. Wówczas stosuje strategię obniżania wartości innych osób, aby w zestawieniu z nimi móc postrzegać siebie jako lepszego. Stosowanie przemocy nad innymi jest sposobem odbierania im wartości. Często dziecko nie odnoszące sukcesów chce zwrócić na siebie uwagę zachowaniami nieakceptowanymi, często agresywnymi. Stąd wypływa wniosek, jak ważne jest interesowanie się sprawami bieżącymi dziecka i danie dziecku szansy odniesienia sukcesu. Inną, obok niezaspokojonych potrzeb dziecka, przyczyną zachowań agresywnych jest permisywna (przyzwalająca) i tolerancyjna postawa wobec dziecka połączona z brakiem ustawienia jasnych granic wobec agresywnego zachowania w stosunku do rówieśników, rodzeństwa i dorosłych. Taki brak reguł z uogólnioną tolerancją rodziców prowadzi w przyszłości do wyższego poziomu przejawiania agresji przez dziecko. Permisywność rodziców polega na pobłażliwym przyzwoleniu na przejawianie agresji. Brak reakcji dorosłych na zachowanie agresywne dziecka, pozostawianie aktów agresji bez kary lub innych konsekwencji wzmacnia przemoc. Powoduje, że dziecko nie ma orientacji w standardach zachowania, uznaje zachowania agresywne za właściwe i poprawne. Warto stwierdzić, że rodzina funkcjonuje dobrze i sprawnie wtedy, gdy albo przestrzegane są zasady, albo akceptowane są konsekwencje za naruszanie tychże zasad i gdy widać, że dziecko zrozumiało niewłaściwość swego postępowania. Muszą być ograniczenia, które nie podlegają negocjacji. Należy powiedzieć wyraźnie, że nie będziemy tolerować tego rodzaju zachowania. Poinformować o konsekwencjach, jakie wyciągniemy za pewne wykroczenia oraz wyrazić swoje zaniepokojenie, np. komunikatem: "bardzo nas martwi...". Agresja może być efektem społecznego uczenia się. W koncepcji tej, zwanej koncepcją społecznego modelowania, istotną rolę odgrywa mechanizm modelowania. Jest ono takim uczeniem się społecznym, którego istotę stanowi naśladowanie tego, co robią inni ludzie. Modelowanie jest powszechną, a zarazem aktywną formą uczenia się, sprzyjającą przejmowaniu wielu pożądanych i niepożądanych reakcji oraz nawyków od rodziców, rówieśników, nauczycieli itp. Poziom agresji dzieci zwiększa rodzic "nie znoszący sprzeciwu", używając takich metod, jak: bicie, brutalne traktowanie, ostre wybuchy gniewu. Agresja rodzi agresję. Agresji uczymy się. Jeżeli dziecko styka się w domu z przemocą, np. biciem, siłą mającą wymusić określone zachowania, to jest prawdopodobne, że u takiego dziecka wykształci się tzw. agresja naśladowcza. Widzi, że przemocą można wymusić, osiągnąć więcej mniejszym wysiłkiem. Zachowaniom agresywnym dziecka sprzyjają również postawy nadmiernie chroniące i towarzyszące im często błędy wychowawcze, jak: nadmierne stosowanie nagród, spełnianie zachcianek dziecka, brak wymagań, niekonsekwencja w postępowaniu z dzieckiem. W tych rodzinach agresja ma zwykle podłoże instrumentalne. Błędem w wychowaniu rodzinnym jest rezygnacja z wpajania dziecku zasady "nie wolno". Stosowanie w wychowaniu jedynie zasady bezwarunkowej akceptacji dziecka oraz wszystkiego, co ono robi, może sprowadzić dziecko na manowce. Dla zgodnego współżycia z innymi ludźmi, niezbędne jest od najmłodszych lat konsekwentne uczenie obowiązujących norm. Gdy jednak z powodu braku naszej konsekwencji dziecko utwierdzi się w przekonaniu, że nakazy i zakazy są pustymi dźwiękami, może wytworzyć się mechanizm nieprzestrzegania tych norm. W domach, w których brak jest konsekwencji wszystkich domowników przestrzegania określonych norm, dzieci szybko przekonują się, że krzykiem, żądaniem, a nawet szantażem można wszystko zmienić. Kolejną przyczyną powstawania agresji jest wpływ grupy rówieśniczej. Zarówno badania, jak i potoczne obserwacje wskazują, iż ludzie zachowują się bardziej agresywnie, gdy obserwują kogoś innego zachowującego się w ten sposób. Nazywa się to naśladowaniem modela. Prawdopodobieństwo wystąpienia naśladowania jest tym większe, im bardziej pozytywnie jest on oceniany. W grupach rówieśniczych np. chłopcy oceniani jako "silni, nieustraszeni, wytrzymali" funkcjonują jako obiekt podziwu i zazdrości. Działania takiej osoby są często imitowane. Jeżeli któryś z tych modeli staje się sprawcą agresji, np. zabiera przedmioty, popycha, wygłasza złośliwości, to jest prawdopodobne, że znajdą się osoby, które powtarzać będą te zachowania. Innym mechanizmem grupowym jest obniżanie kontroli nad bodźcami pobudzającymi do agresywnych zachowań. Agresywne uczucia są czymś zwyczajnym i wszyscy ludzie im podlegają. Nie oceniamy uczuć, lecz zachowania. W sytuacji gdy występują dobre warunki do spokojnego "rozejrzenia się po scenie", zrozumienia swoich uczuć i określenia możliwych konsekwencji różnych zachowań, łatwiej jest dostrzec niecelowość lub niewłaściwość swego agresywnego zachowania, czyli mieć je pod kontrolą. Inaczej jest, gdy młody człowiek znajduje się wewnątrz "gorącej" sytuacji w grupie, patrzy na atrakcyjny model używający agresji i przeżywający satysfakcję, zwiększający swoje poczucie siły i wpływu. Wtedy osłabia się kontrola agresywnych uczuć, czyli zmniejsza się szansa zadziałania hamulców wobec agresywnego zachowania. Osłabiająco na samokontrolę impulsów agresywnych działa także brak reakcji ze strony dorosłych i pozostawienie aktów przemocy bądź nawet długotrwałego znęcania się bez kary lub innych konsekwencji. Ważnym czynnikiem ułatwiającym podejmowanie agresji jest rozmycie odpowiedzialności przez fakt, że działa się w grupie. Obecność innych osób, które współdziałają w biciu czy poniżaniu ofiary lub też nie współdziałają, lecz po prostu nie protestują, zmniejsza poczucie winy i osobistej odpowiedzialności. Jeżeli przemoc ma charakter długotrwałego znęcania czy dokuczania, włącza się jeszcze jeden czynnik ułatwiający przemoc. W miarę upływu czasu ofiara jest postrzegana jako coraz mniej wartościowa, znacząca, mówi się o niej, że "sama się naprasza, by ją bić". Ten obraz zewnętrzny ofiary jest odbiciem jej własnego obrazu siebie, który pogarsza się na skutek długotrwałego znęcania się. Ważnym zadaniem rodziców jest kierowanie środowiskiem rówieśniczym dziecka, uczenie odpierania presji rówieśniczej. Na rozwój tendencji agresywnych u dzieci i młodzieży mają wpływ środki masowego przekazu. Badania wykazują zwiększenie się tendencji do agresji pod wpływem oglądania telewizji. Nie da się ukryć, że telewizja, filmy, gry komputerowe często zawierają sceny przemocy. Bardzo często ich odbiorcami bywają dzieci. Nasilenie agresji w wyniku działania telewizji wyjaśnia się zjawiskiem znieczulenia. Pod wpływem częstego oglądania scen przemocy dzieci nabierają przekonania o ich normalności i reagują na nie obojętnie. Podobne skutki wywołują gry komputerowe i telewizyjne. Ze zjawiskiem agresji mamy do czynienia we współczesnej szkole. Często niepowodzenia szkolne zaburzają poczucie własnej wartości, co powoduje obniżenie aspiracji, osłabia motywację do podejmowania wysiłku. Dzieci doświadczające niepowodzeń tracą pewność siebie, czują się gorsze od innych, mają skłonność do reagowania gniewem i agresją. Nie potrafią zapanować nad swoimi emocjami, co sprawia, że ich zachowanie jest nieadekwatne, bulwersuje, nie mieści się w przyjętych normach. Obok izolacji i postawy wycofującej się bywa, że są nieposłuszne, kłótliwe, buntownicze. Często cechą ich działania jest destrukcja: kłamią, wagarują, wykazują niechęć do współpracy. Szkoła podejmuje próby przeciwdziałania agresji. Jest to jedno z najważniejszych zadań stojących przed oświatą. W szkole pokazujemy dzieciom sposoby radzenia sobie z własnymi emocjami. Pomagamy budować i wzmacniać poczucie własnej wartości oraz budować pozytywne relacje w grupie. Doskonalimy umiejętności komunikacyjne dzieci, pokazujemy sposoby rozwiązywania konfliktów oraz sposoby radzenia sobie w sytuacjach niewłaściwych zachowań. W przypadku sprawców podejmujemy decyzje o charakterze interwencji, z karną odpowiedzialnością za popełnione czyny. Trzeba powiedzieć, że zapobieganie agresji i przemocy wśród dzieci jest trudne i złożone. Uczą się oni zachowań agresywnych w ciągu wielu lat i z różnorodnych źródeł. Narastanie zjawiska agresji, a także coraz większa bezradność dorosłych wobec agresji dzieci i młodzieży sprawiają, że coraz częściej poszukujemy sposobów radzenia sobie z niepożądanymi zachowaniami i agresją oraz przeciwdziałania im. Przed podjęciem jakichkolwiek działań wychowawczych i korygujących przejawy agresji warto znaleźć odpowiedź na pytania: Dlaczego dziecko zachowuje się w ten sposób? Co ono chce przez takie zachowanie uzyskać? Mając do czynienia z dzieckiem agresywnym należy pamiętać, że jest to dziecko z problemem, i że potrzebuje ono naszej pomocy. Można mu jej skutecznie udzielić tylko wtedy, kiedy zrozumiemy dziecko. Dzięki rozmowom z dzieckiem czy też z jego rodzicami, być może w naszej mocy będzie likwidacja lub zmniejszenie siły działania czynników skłaniających do zachowań agresywnych. Jak sobie radzić z agresją? Spróbujmy wskazać sposoby zapobiegania i radzenia sobie z zachowaniami agresywnymi. Z pewnością warto: Poświęcać dziecku więcej czasu na rozmowę, wysłuchanie dziecka, a nie tylko na wydawanie poleceń. Zaspakajać potrzeby dziecka, np. dać dziecku szansę odniesienia sukcesu, pomagać w organizowaniu czasu wolnego. Ograniczyć czas spędzony przed telewizorem i komputerem, wspólnie dobierać programy, które dziecko może oglądać, jeżeli to możliwe to wybierać programy takie, które coś dziecku dadzą; po programie porozmawiać z dzieckiem na ten temat. Uczyć (np. poprzez modelowanie - czyli własny przykład), w jaki sposób można sobie radzić z przykrymi emocjami, jak je wyrażać i rozładowywać, po to, aby nie uległy stłumieniu i wyparciu z obawy przed odrzuceniem, krytyką czy karą. Unikać własnych reakcji o charakterze agresywnym np. krzyków, złośliwych uwag. Obserwacja zachowania rodzica (osoby znaczącej) skuteczniej wpływa na umiejętności społeczne dzieci niż jego tłumaczenie. Ustalić wspólnie z dziećmi normy obowiązujące w rodzinie, w szkole (np. przez prace plastyczne na temat: "Jak należy zachowywać się w..."). Normy te można wywiesić pokoju dziecka, w widocznym miejscu w szkole, np. w klasie. Dzieci czując się współautorami określonych zasad, mając poczucie wpływu na życie grupy, będą w większym stopniu skłonne do przestrzegania przyjętych norm. Przydzielić dziecku stałe obowiązki i, co ważne, sumiennie rozliczać z tych obowiązków. Dziecko powinno ponieść konsekwencje niewypełnionego obowiązku, na przykład w formie mniejszego kieszonkowego Pamiętajmy, że najpierw musimy ustalić z dzieckiem reguły postępowania. Znaleźć dziecka jakieś zajęcie dodatkowe (języki, sport, harcerstwo). Dziecko nauczy się lepiej planować swój czas i nie będzie się nudzić. W sytuacjach konfliktowych wyrazić stanowczo dezaprobatę zachowania - "Nie pozwolę na takie zachowanie", "Nie zgadzam się na takie zachowanie", "Zabraniam wam takich zachowań". Należy pamiętać, że dziecko ma silną potrzebę bycia w grupie. Nie zabraniajmy mu tego, ale pamiętajmy, żeby kontrolować w jakim towarzystwie dziecko się obraca. Ważne by dziecko znalazło się w odpowiedniej grupie, takiej, która będzie pozytywnie wpływała na nie, a nie patologicznej. Często dzieci są mało samodzielne, rodzice wyręczają je we wszelkich pracach. Bywa, że odrabiają za nie lekcje. To nie jest droga do samodzielności i odpowiedzialności. Dziecko mało samodzielne ucieknie nam w agresję, wtedy kiedy pojawi się przed nim problem, z którym sobie nie będzie mógło poradzić, a rodziców blisko niego nie będzie. Ostatnia ważna rzecz, musimy dać dziecku przykład pozytywnego dorosłego, czyli takiego dorosłego, jakim byśmy chcieli, by nasze dziecko było za kilkanaście lat. Jeżeli mu pokażemy dorosłego określanego przez negatywne zachowania, czyli picie, bicie, częste awantury, wyzwiska, kłamstwa, niekonsekwencję, ciągły stres, niezadowolenie, odrzucenie, to skąd ma brać pozytywne wzorce, jeżeli zna tylko takiego dorosłego. Pamiętajmy, że wychowując bez okazywania uczucia miłości, bez przytulania i powiedzenia, że jesteś wspaniały niewiele zrobimy. Aby skutecznie łagodzić i eliminować niepożądane zachowania, konieczne jest dotarcie do ich przyczyn. Bazą do wszystkich poczynań wychowawczych powinny być przede wszystkim jasne, zrozumiałe dla dzieci zasady określające nasze wobec nich oczekiwania. Literatura: Elliott J., Place M.: Dzieci i młodzież w kłopocie. Poradnik nie tylko dla psychologów. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 2000. red. Radczyc J.: Profilaktyka. Wokół agresji w szkole. Zeszyt przedmiotowo - metodyczny Grono, nr 1 (15), 2003. Rylke H.: Pokolenie zmian. Czego boją się dorośli? Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1999.

AGRESJA - definicja i rodzaje

Zdefiniowanie pojęcia agresji nie jest łatwe. Nie ma zgodności w poglądach, ani co do jej definicji, ani też do źródeł. Są teorie traktujące agresję jako instynkt bądź zachowanie nabyte poprzez uczenie się wg. innych traktowana jest jako nabyty popęd lub odpowiedź na frustrację. Teorie powyższe zakładają istnienie w człowieku określonej tendencji o różnie rozumianej etiologii. W praktyce wychowawczej przydatne jest przyjęcie rozumienia tego terminu jako zachowania.
Przez agresję więc rozumie się świadome i celowe zachowanie zwrócone przeciw innym osobom / także przeciw sobie/ i przedmiotom zmierzające do wyrządzenia szkody. Należy rozróżniać między agresją, a przemocą. Dla zachowań agresywnych charakterystyczna jest równowaga sił psychologicznych bądź fizycznych osób uczestniczących w agresywnym zdarzeniu. O przemocy mówimy, gdy tej równowagi brak.
Ze względu na sposób wyrażania agresję dzielimy na:
• słowną:
• fizyczną:
Ze względu na cel dzielimy ją na:
• zamierzoną instrumentalną - kiedy wyrządzona komuś krzywda stanowi środek do osiągnięcia celu i jest pośrednim kosztem jego uzyskania /rozgłaszanie plotek o koleżance, aby wkraść się w czyjeś łaski, obśmiewanie lub bicie słabszego kolegi, aby dowartościować się, poczuć siłę, zyskać uznanie itp./
• zamierzona celowa - podjęcie czynności, których celem wyrządzenie krzywdy osobie lub zniszczenie rzeczy będącej przedmiotem agresji / porysowanie ławek, ścian, pobicie, ośmieszenie/.
Przyczyny agresji trzeba podzielić na wewnętrzne / endogenne/ i zewnętrzne /egzogenne/.
Wobec braku zgodności, co do przyczyn sensowne wydaje się przyjęcie, za E. Wilsonen wzajemnego przenikanie się obu rodzajów czynników.
Biorąc pod uwagę naturę jako źródło agresji możemy założyć, że jest ona wrodzona, za czym przemawia istnienie w mózgu ośrodków i substancji chemicznych sterujących zachowaniem agresywnym, jak też istnienie u zwierząt wrodzonych mechanizmów napędowych i gotowych wzorców walki.
Do endogennych należą czynniki biopsychiczne jak zaburzenia neurologiczne, zaburzenia równowagi chemicznej organizmu, temperament, osobowość. Należy jednak pamiętać, że kiedy mówimy o gimnazjalistach osobowość jest w fazie intensywnego kształtowania się i to, czego doświadczają w tym okresie jest niezwykle istotne i mamy też w tym swój udział.
Jeśli ukształtuje się osobowość agresywna to będzie ją wg. Choynowskiego charakteryzować gniew/ jako skłonność do przeżywania silnych uczuć o zabarwieniu negatywnym złości, wrogości, skrajnego oburzenia/, negatywizm/ odmawianie współpracy, robienie czegoś wbrew woli innych, odrzucanie rad, próśb otoczenia/ odczuwanie odrazy, złości do ludzi. Osobowości agresywne cechuje okrucieństwo, przypisywanie własnych negatywnych uczuć innym, drażliwość, podejrzliwość. Osoby takie łatwo ulegają frustracji, co prowadzi do agresji.
Temperament jest czynnikiem o niewielkim znaczeniu. Dzieci żywe i ruchliwe łatwiej wytwarzają i utrwalają agresywne wzory reakcji.
Czynniki egzogenne proponuję podzielić zgodnie z kryterium miejsca ich działania, a więc działające w domu, szkole, grupie rówieśniczej oraz płynące z mediów.
Chociaż wpływ domu jest niewątpliwie największy zwłaszcza w okresie od dzieciństwa do dojrzewania, to źródła agresji występujące w domu i szkole są zbliżone. Zachodzi tu też wyraźna zależność. Jeśli działają one wyłącznie w szkole, a dom jest od nich wolny to siła ich oddziaływania jest znacznie osłabiona. Socjalizacja, czyli przyswajanie sobie norm społecznych ma miejsce przede wszystkim w domu, ale także wpływ tego co dzieje się w szkole jest ogromny.
Przybliżę teraz rolę poszczególnych czynników.
Deprywacja potrzeb.
Jeżeli we dziecko doświadcza deprywacji podstawowych potrzeb jak przynależności, bezpieczeństwa, szacunku, akceptacji, powoduje to poczucie mniejszej wartości, niższości. Sytuacja współczesnej rodziny zawiera wiele czynników sprzyjających deprywacji /nieobecność ojca lub matki, niekorzystne warunki ekonomiczne, depresyjność matki, niezgoda małżeńska/. Im dłużej to trwa tym skutki są poważniejsze.
Często dziecko doświadcza też deprywacji w szkole. Dotyczy to zwłaszcza potrzeby uznania, znaczenia, budowania poczucia własnej wartości, a sprzyja temu liczebność klas, anonimowość uczniów, przewaga negatywnych komunikatów otrzymywanych od dorosłych, lekceważenie przez rówieśników związane z brakiem posiadania modnych ubrań czy przedmiotów. Nastolatek pozbawiony możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb społecznych jest w szczególnie trudnej sytuacji.
Typ relacji
Ważnym czynnikiem jest typ relacji dominujący w rodzinie, ale też w szkole. Za sprzyjające zachowaniom agresywnym uznaje się:
• stosowanie metod wychowawczych opartych na sile jak kary cielesne połączone ze złością i agresywnością,
• szafowanie złymi ocenami ironią, cynizmem i innymi karami pozostającymi w gestii nauczyciela /kartkówka, odpytywanie jako kara, zbiorowa odpowiedzialność/;
• przyzwalanie na agresywne zachowania dziecka wobec rodzeństwa i rówieśników, brak jasnych norm dotyczących zachowania, brak odczuwalnych konsekwencji za naruszanie zasad;
• negatywne nastawienie emocjonalne do dziecka nacechowane brakiem ciepła i bliskich więzi.
Żaden z powyższych typów relacji nie zachęca do współpracy, nie rozwija wrażliwości na potrzeby i uczucia innych.
Sposób rozwiązywania konfliktów,
które są nieodłącznym elementem życia społecznego decyduje o sposobie patrzenia na wzajemne stosunki między uczestnikami konfliktu. Jeżeli jedynym znanym sposobem jest osiągnięcie sytuacji, kiedy jedna osoba wygrywa a druga przegrywa to zachowanie w sytuacji konfliktowej jest spostrzegane jako walka i naturalne jest dążenie do zwycięstwa kosztem innych.
Niekorzystne warunki ekonomiczne rodziny jak też oganizacja instytucji jaką jest szkoła wpływają pośrednio na agresywność.
Należy też pamiętać, że dziecko może być agresywne, choć żaden powyższych warunków nie jest spełniony.
Wpływ grupy rówieśniczej o charakterze agresywnym może być znaczący.Należy jednak pamiętać, że przynależność do niej jest atrakcyjna dla ściśle określonych grup młodzieży.Mogą to być uczniowie lub starsza młodzież już znacznie zdemoralizowana, którzy czerpią korzyści materialne ze stosowania przemocy. Ale też grupy takie stają się atrakcyjne dla dzieci,które chcą podnieść swoje znaczenie przez to, że będą uważani za silnych i odważnych lub jeśli dotąd były prześladowane to w grupie takiej znajdą ochronę. Zachowania agresywne są często ceną za uczestnictwo w takiej grupie.
Ponadto odpowiedzialność za skutki agresji rozkłada się na wszystkich jej członków.
Wpływ mediów
Badania nad wpływem mediów wykazują niewątpliwy ich niekorzystny wpływ w dwu obszarach.
Po pierwsze ciągłe bombardowanie psychiki dziecka czy młodego człowieka scenami pełnymi okrucieństwa i przemocy na świecie w sytuacji codzienności, zwyczajności / podczas rodzinnej kolacji/ sprawia, że musi on wytworzyć sobie mechanizmy obronne, stępić swoją wrażliwość na cierpienie innych Dochodzi też do banalizacji zła.
Obniżenie poziomu lęku związanego z oglądaniem przemocy obniża też lęk wobec jej użycia.
Oglądanie scen agresywnych w filmie działa też inspirująco na młodych sprawców przemocy.
Gry komputerowe
Nie bez wpływu są gry komputerowe, które skłaniając poprzez swą atrakcyjność do częstego powtarzania uczą niekorzystnych mechanizmów zachowań. Mechanizmy te zastosowane w życiu realnym mają niszczący wpływ na relacje rówieśnicze /zaczynają one opierać się na przemocy/ jak i na psychikę graczy, którzy realny świat spostrzegają poprzez pryzmat gry i rządzących nią zasad

---