Bazylika św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim

Najokazalszym budynkiem w Nowym Mieście i jego okolicach jest kościół farny p.w. św. Tomasza Apostoła. Zachowana obecnie średniowieczna budowla jest trójnawową bazyliką z podniesioną nawą środkową i z wysoką wieżą w elewacji zachodniej. Lokacja Nowego Miasta w 1325 roku pozwala przypuszczać, że najstarsza część prezbiterium powstała ok. 1330 roku (dobudowana do kościoła drewnianego) tzn. dwuprzęsłowa sala z przyporami, posiadająca dwa okna od południa i jedno od północy. Jest to część dzisiejszego budynku przylegająca bezpośrednio do południowej ściany zakrystii.

Mury miejskie są zbudowane z analogicznej cegły jak najstarsza część prezbiterium, natomiast bramy miejskie posiadają cegłę identyczną z murami naw kościoła. Pierwotnie prezbiterium nakryte było dwuprzęsłowym, prostym sklepieniem krzyżowym, z którego zachowały się cztery wsporniki kamienne (wapień) oraz ślady łuków przyściennych, widoczne najbardziej na ścianie południowej. Prezbiterium rozbudowano trójbocznie od strony wschodniej w XV wieku. Obecnie prezbiterium nakryte jest pozornym , drewnianym sklepieniem kolebkowym  pochodzącym z końca XVI wieku.

Rozpoczęcie budowy naw nastąpiło około roku 1350. Podstawową formą sklepienia nawy środkowej jest czteroramienna gwiazda na prostokącie zbliżonym do kwadratu z żebrami poprzecznymi w poszczególnych przęsłach, podzielona jeszcze przez trzy promieniście rozchodzące się żebra. Budowa sklepienia nawy środkowej miała miejsce w XVI wieku. Obie nawy boczne nakryte są sklepieniami krzyżowymi opartymi na skąpo profilowanych wspornikach kamiennych.

Wnętrze kościoła ozdobione jest ściennymi polichromiami pochodzącymi z różnych okresów: średniowiecznymi, manierystycznymi oraz barokowymi. Ze średniowiecznych na uwagę zasługują: malowidła na ścianach prezbiterium z umieszczonymi w rzędach maswerkowych arkadek postaciami Mater Misericordiae, Archanioła Michała, św. Jana Chrzciciela i apostołów, w nawie głównej, w ostrołukowej wnęce nad łukiem tęczowym, Chrystus Ukrzyżowany, obramowanie z liściastej gałęzi oraz obramienia żeber sklepiennych, pod chórem muzycznym Tron Łaski i św. Jan Chrzciciel, w nawie południowej przedstawienie Dobrej i Złej Modlitwy oraz na sklepieniu symbole ewangelistów. Świątynia ta słynie z największego w Polsce zespołu malowideł ściennych z l. połowy XVII w.

Bazylika św. Tomasza to kościół gotycki, orientowany. Murowany z cegły w układzie gotyckim. Wielką rzadkością jest chorągiew żałobna Pawła Jana Działyńskiego, wojewody chełmińskiego, ślad po rozpowszechnionym ongiś obyczaju staropolskim. Od 1971 kościół posiada status bazyliki mniejszej. Leży na Polskim Szlaku Drogi św. Jakuba.

---