WYKŁAD 1

16.10.2010

TEMAT: Socjologia wiedzy.

WIEDZA - termin stosowany w wielu dziedzinach nauki. Według socjologii wiedza to z jednej strony kategoria ogólnej analizy socjologicznej, z drugiej strony stanowi główny przedmiot badań odrębnej subdyscypliny socjologii tj. socjologii wiedzy. Socjologia wiedzy jest pojęciem wieloznacznym.

W klasycznym rozumieniu socjologia wiedzy odnosi się do przekonań pewnych i prawdziwych tj. trafnie oddających rzeczywistość. Kwestia czy i jak myślenie ludzkie zdolne jest poznać tj. trafnie odzwierciedlić świat zewnętrzny, jest rdzeniem w filozoficznej teorii poznania (epistemologii) szukającej sposobu dotarcia do wiedzy pewnej.

Teoria poznania wykazała, że ludzkie poznanie nie jest po prostu biernym odzwierciedleniem zewnętrznego świata, że człowiek jako podmiot poznania wnosi do każdego cyklu poznawczego swój własny subiektywny podmiotowy czynnik. Otwartym problemem pozostaje to, w jaki sposób podmiotowe uwarunkowanie poznania wpływa na kształt i prawdziwość uzyskiwanej wiedzy o rzeczywistości.

Podmiotowe uwarunkowanie poznania można analizować na gruncie nauk szczegółowych na dwóch poziomach:

1. naturalno - biologiczny (dotyczy ludzkiego aparatu poznawczego)

2. społeczno - kulturowo - historyczny (analiza społeczno - kulturowo - historyczna jest natomiast domena nauk społecznych zwłaszcza socjologii wiedzy.

Wyróżnia się kilka odmiennych sposobów uprawiania socjologii wiedzy:

1. szukanie społecznych uwarunkowań poznania fałszywego;

2. klasyczna socjologia wiedzy podejmująca pytania epistemologiczne;

3. socjologia poznania naukowego kontynuująca watki epistemologiczne w kontekście rozwijającej się filozofii nauki;

4. socjologia nauki jako instytucja społeczna;

5. socjologia przekonań.

AD. 1. Szukanie społecznych uwarunkowań poznania fałszywego.

U początków socjologicznego podejścia do wiedzy starano się wyjaśnić przede wszystkim przyczyny błędnego poznania ludzkiego. Genezy owych błędów upatrywano najpierw w powszechnych i nieusuwalnych cechach natury ludzkiej. Później coraz częściej w specyficznych warunkach społecznych. W XVIII wieku elementy te występowały też u przedstawicieli oświeceniowych przesądów.

Wg Nietzschego ludzie poznają świat zawsze z pewnej perspektywy, nie dążą do prawdziwości, lecz tworzą sobie użyteczne iluzje odpowiadające ich potrzebom. Z. Freud mówił, że jednostki spychają do podświadomości niewygodne dla nich treści poznawcze. W. Paret mówi natomiast, że ludzie wykazują tendencję do osłaniania rzeczywistych motywów postępowania (rezydua) upiększonymi teoriami słownymi. Role społecznych uwarunkowań podkreślali K. Marks i F. Engels tłumacząc powstawanie „fałszywej świadomości” ideologii i tez „ekonomii wulgarnej” dążeniem do usprawnienia i umocnienia klas posiadających.

Między różnymi prądami myślowymi panuje rywalizacja i towarzyszy jej wzajemna nieufność i konflikty międzygrupowe. Fakt, że poglądy innych różnią się od naszych skłania do uznawania tych innych za niewiarygodne, absurdalne i stronnicze. Na poparcie takiego stanowiska nie szuka się argumentów merytorycznych, lecz usiłuje się tłumaczyć owe poglądy społecznym kontekstem, który je zrodził oraz funkcjami, które mają pełnić. Odwołując się do ukrytych interesów np. klasowych dążenia do panowania, podwyższania wartości swojej grupy analizuje się przesądy, złudzenia, mity, ideologie, fałszywą świadomość i teorie naukowe. Socjologia wiedzy funkcjonuje wówczas jako sztuka podejrzeń, jako demaskatorstwo, przenikanie fałszywych pozorów. Ten sposób uprawiania socjologii wiedzy ma swoje niewątpliwe osiągnięcia. Dochodziło i dochodzi do nadużywania go jako instrumentu w sporach ideologicznych, politycznych i naukowych.

AD. 2. Klasyczna socjologia wiedzy podejmująca pytania epistemologiczne.

Podstawowym zadaniem klasycznej socjologii wiedzy jest analiza, w jaki sposób i w jakim stopniu wszelka wiedza jest uwarunkowana historycznie i społecznie. Analizy socjologii nie należy stosować jedynie do poglądów zwalczanych przez siebie, ale należy je umieć zastosować także do siebie samego, do swoich własnych poglądów. Socjologia wiedzy stała się w ten sposób partnerką epistemologii przejmując podstawowe pytania i dylematy epistemologiczne.

Do podstawowych nurtów klasycznej socjologii wiedzy należą:

• różne odmiany marksizmu;

• koncepcja szkoły E. Durkheima;

• nurt fenomenologiczny;

• nurt Mertona.

R. Merton przedstawił swój paradygmat socjologii wiedzy, w którym wskazuje podstawowe problemy, które są odmiennie rozwiązywane w nurtach klasycznej socjologii wiedzy:

• jakiego typu egzystencjalne uwarunkowania wiedzy należy uwzględniać - czy należność klasowa zawiera typ kultury, grupę etniczną, strukturę instytucji naukowych?

• jakie formy wiedzy i jakie ich składniki są społecznie uwarunkowane - ideologia i nauki społeczne ale czy także nauki przyrodnicze, a nawet matematyka i logika?

• jakiego typu powiązania istnieją między warunkami społecznymi a formami wiedzy - przyczynowe funkcjonowanie, funkcjonowanie genetyczne współzależności, odpowiedniości?

Koncepcja wiedzy Manncheima:

Uznał on, że pozycja społeczna podmiotu wpływa nieuchronnie na strukturę i treść jego wiedzy o rzeczywistości społecznej. Odrzucał on absolutyzm poznawczy, unikał relatywizmu poznawczego. Wyjściem pośrednim był dla niego tzw. relacjonizm zgodnie, z którym:

• odmienne pozycje (kąty widzenia) prowadzą nie do sprzecznych, ale raczej cząstkowych wizji rzeczywistości;

• uświadomienie sobie cząstkowości i społecznego uwarunkowania własnego poznania umożliwia zdobycie dystansu wobec własnej wiedzy i przez to częściowe choćby wyzwolenie się z owego uwarunkowania społecznego;

• ruchliwość społeczna prowadząca do zmiany pozycji społecznej, a zwłaszcza dialog ludzi zajmujących różne pozycje społeczne umożliwiają porównywanie perspektyw poznawczych, przezwyciężanie ułamkowości i jednostronności poznania i uzyskiwanie w ten sposób wiedzy ciągle społecznie uwarunkowanej, ale opartej na szerszej bazie egzystencjalnej i łączącej wizje cząstkowe w jedną ogólniejszą.

Szczególnie predestynowana do takiego dialogu wg Manncheima jest nieposiadająca partykularnych interesów ekonomicznych inteligencja.

Socjologia wiedzy jest w tym nurcie nauką autorefleksyjną, powodująca rozdwojenie klasycznej socjologii wiedzy. Z jednej strony rozwija się socjologia poznania naukowego stanowiąca wciąż fundamentalne pytanie o zasadność poznania naukowego z drugiej strony za pomocą instrumentów socjologicznych bada się różne formy wiedzy społecznej w tym zwłaszcza wiedzy potocznej (Berger i Lukmann).

AD. 3. Socjologia poznania naukowego kontynuująca watki epistemologiczne w kontekście rozwijającej się filozofii nauki.

Wczesna socjologia poznania naukowego podejmuje epistemologiczne problemy socjologii klasycznej przeformułowane jednak w nowym kontekście dynamicznego rozwoju filozofii nauki.

T. Kuhn przyczyny zmiany obowiązującego paradygmatu nauki normalnej upatruje w wewnętrznej rywalizacji odłamów środowiska naukowego. J. Kmita w swojej epistemologii historycznej pokazuje, że analiza rozwoju nauki winna uwzględniać obok czynników wewnątrznaukowych także konieczność zapewniania efektywności sterowanych przez naukę działań praktycznych od ogólnego poziomu rozwoju społecznego. Najbardziej radykalne stanowisko zajmują przedstawiciele szkoły edynburskiej rozwijającej tzw. mocny program socjologii wiedzy (D. Bloor), który jest pewna wersją relatywizmu i głosi, że sądy naukowe nawet na terenie nauk formalnych zależą wytwarzanych przez społeczeństwo kulturalnych i historycznych zmiennych reguł racjonalności.

AD. 4. Socjologia wiedzy jako instytucja społeczna.

Socjologia nauki jako instytucja społeczna akceptuje pozytywistyczną wizję procesu poznawczego i ucieka od epistemologicznych pytań klasycznej socjologii wiedzy. Do jej rozwoju przyczynił się Merton, który traktuje naukę jako instytucję społeczną, jako zbiór zjawisk społecznych związanych z uprawianiem nauki. Analizuje społeczne role uczonych, funkcjonowanie szkół naukowych i autorytetów w nauce, konfliktów w środowisku naukowym. W podobny sposób pojmuje socjologię wiedzy Znaniecki. Wiedza jest jego zdaniem jednym z systemów kulturowych, ma wewnętrzny ład logiczny i podporządkowana jest pewnym zasadom rozwoju. Wewnętrzny ład jest autonomiczny, nie zależy od oddziaływania społecznego.

Socjologia wiedzy wg Znanickiego ma się zajmować działaniami i strukturami, które stwarzają warunki by określeni ludzie zapoznawali się z określonymi elementami systemu wiedzy, aktualizowali je w swoim doświadczeniu i skłonni byli je rozwijać i rozpowszechniać lub przeciwnie hamować ich rozwój, utajniać je, czy utrudniać dostęp do nich. Socjologia wiedzy jest socjologią ludzi wiedzy a zwłaszcza analiza ich ról społecznych.

Znaniecki zaproponował historyczną typologię społecznych ról ludzi wiedzy wyróżniając:

• mędrców;

• technologów;

• scholarzy;

• eksploratorów.

AD. 5. Socjologia przekonań.

Znaniecki podkreśla, że teoretyk wiedzy musi uważać za wiedzę to wszystko, co w badanych przezeń okresach i zbiorowościach było lub jest za wiedzę uznawane. Podobnie sądzą Berger i Lukmann. Socjologowie amerykańscy uważają, że do socjologii wiedzy zalicza się opinie i poglądy, a nawet to, co zewnętrzny obserwator mógłby uznać za czyjeś złudzenie czy przesąd.

W społeczeństwie funkcjonują takie systemy poglądów, którym trudno przypisać odniesienie do rzeczywistości i które nie podlegają ocenie w kategoriach prawy i fałszu. Są to systemy wartości, ideały wychowawcze, normy moralne, prognozy i programy działań. Szeroko rozumianą wiedzę rozumie się w kategoriach przekonań.

Przekonanie można rozumieć nie jako stan umysłu, ale jako pewne dyspozycje, ponieważ uświadomienie sobie przez jednostkę jakiegoś przekonania jest najczęściej reakcją na określony bodziec.

Wąskie ujęcie wiedzy ulega znacznemu rozszerzeniu o takie elementy jak:

• do wiedzy jednostki należą nie tylko przekonania jasne i wyraźne ale często zmienne i nie do końca wyartykułowane; przekonaniom towarzyszą emocje, oceny i dyspozycje do zachowań.

• bardzo różne mogą być rzeczywiste przyczyny oraz uświadomienie subiektywne racje uznawania danego przekonania

• przekonanie składające się na wiedze jednostki niekoniecznie muszą być prawdziwe.

W skład szeroko rozumianej wiedzy danego społeczeństwa wchodzą:

• różne konfiguracje przekonań indywidualnych

• towarzyszące im zobiektywizowane (w formie druku, obrazu) zapisy tych przekonań dostępne członkom tego społeczeństwa i ułatwiające przekonywanie, dystrybucję, kultywowanie i ujednolicanie przekonań na dany temat oraz umożliwiające tzw. Kumulację wiedzy (pamięć kulturowa).

Z wieloma z nich łączą się wyspecjalizowane instytucje społeczne jak:

- uniwersytety; kościoły; biblioteki; wydawnictwa; archiwa; radio; telewizja

w których to instytucjach określone fragmenty wiedzy się przechowuje, kultywuje, rozwija i upowszechnia.

Inne kryteria różnicujące formy wiedzy społecznej:

1. przedmiot danej formy wiedzy (wartości uchwytne praktycznie; wartości ostatecznie nieuchwytne praktycznie); przekonania należące do wiedzy potocznej mogą się odnosić do obu tych wartości naraz;

2. odmienne sposoby subiektywnego uzasadniania; Znaniecki przedstawia typologie uznawanych w danym społeczeństwie sprawdzianów prawdziwości różnych typów wiedzy:

• dla wiedzy pragmatycznej sprawdzianem prawdziwości jest sukces czyli efektywność praktyczna;

• dla wiedzy moralnej zgoda uznawanych autorytetów;

• dla wiedzy teologicznej boskie objawienie;

• dla wiedzy filozoficznej rozum stwierdzający logiczną spójność danego systemu myślowego;

• dla wiedzy naukowej są dwa sprawdziany poznawcze tj. spójność logiczna i zgodność z faktami.

stopień uświadomienia i artykulacji przekonań;

związek danych przekonań z emocjami i ocenami;

sposób przekazywania i zakres dystrykcji.

Wiedza potoczna i język ojczysty są przekazywane w trakcie procesu socjalizacji wszystkim członkom społeczeństwa. Inne formy wiedzy zwłaszcza nauka w trakcie celowych, uporządkowanych procesów nauczania dostarczana jest nielicznym wyspecjalizowanym grupom odbiorców. Najpowszechniejszą formą wiedzy jest wiedza potoczna używana w życiu codziennym przez wszystkich członków społeczeństwa.

Wiedze tę cechuje między innymi:

• poczucie oczywistości;

• wiara w realność otaczającego świata;

• przekonanie, że obiekty są faktami właśnie takimi jakimi się wydają;

• zawieszenie wątpliwości;

• nastawienie pragmatyczne.

Istotą wiedzy potocznej jest także naturalne założenie każdej jednostki że jej partnerzy postrzegają lub postrzegaliby gdyby znaleźli się w tym samym miejscu rzeczywistość tak samo jak one (to ogólne założenie wzajemności perspektyw). Z tego założenia wzajemności wyłącza się pewnych sytuacjach niektóre kategorie partnerów. Dotyczy to szczególnie dzieci chorych psychicznie i obcych tzn. członków innej grupy kulturowej.

Wg słownika socjologicznego wiedza naukowa to zespół twierdzeń, specyficzna forma wiedzy stanowiąca globalny produkt społecznej praktyki naukowej dotyczący naturalnego i społecznego wymiaru rzeczywistości, który jest systematyzowany dzięki stałemu prowadzeniu rozważań, badań i dokonywaniu odkryć naukowych. W myśl pozytywistycznej tradycji dzieli się wiedzę naukową na zjawiska naturalne i wiedze naukową o zjawiskach społecznych. Zgodnie z niektórymi tezami socjologii wiedzy pełny rzeczywisty obiektywizm nauki jest nieosiągalny, to też proponuje się w jego miejsce dążenie do intersubiektywnej komunikowalności i intersubiektywnej kontrolowalności.

Wiedza potoczna (wiedza zdroworozsądkowa) to najstarszy typ wiedzy ludzkiej całokształt wiadomości niezbędnych do sprawnego codziennego funkcjonowania wspólnych dla wszystkich lub większości członków społeczeństwa. Jej zakres obejmuje rozeznanie w podstawowych realiach zjawiskach i procesach społecznych.

WYKŁAD 2

31.10.2010

Wiedza normatywna - wyznacza optymalny rozwój poprzez całkowite wykorzystanie dostępnych mu informacji. Wyznacza korzyści z perfekcyjną dokładnością i działa w pełni racjonalnie. Ma zastosowanie w statystyce, matematyce. Jej celem jest wyznaczanie decyzji racjonalnej.

Wiedza deskryptywna - wiedza opisująca, ma zastosowanie w pedagogice i socjologii. Opisuje zachowanie człowieka w danej sytuacji. Psychologia zwraca uwagę na przebieg procesów decyzyjnych w umyśle człowieka badając wpływ cech osobowościowych na podejmowane decyzje. Socjologia bada uwarunkowania społeczne, np. wpływ stylu kierowania organizacji, decyzji grupowych i związane z nim konflikty.

Analiza konstruktywna - jest próba uchwycenia sensu jakiegoś pojęcia i jego związków z innymi pojęciami przez ustalenie odpowiedniości z jakimś systemem logiki lub budowanie nowego systemu formalnego. Najwięcej trudności przysparza sposób ustalania przyporządkowania i zasady wyboru między konstrukcyjnymi systemami logicznymi.

Analiza deskryptywna - polega na drobiazgowym opisywaniu sposobu użycia wyrażeń językowych, aby była doniosła musi wyjść poza samo zestawienie przypadków użycia języka i zyskać wymiar normatywny. Rezygnuje się tu z pozyskiwania koniecznych i wystarczających warunków a żądanie redukcji jednych pojęć do drugich zastępuje się słabszym wymogiem pokazywania związków między pojęciami (analiza korektywna).

POJĘCIA:

Cywilizacja „gorąca” - społeczność, której reguły kulturowe (język, wiedza, wartości, normy, światopogląd itp.) dopuszczają publiczną ekspresję emocji, a nawet jej wymagają.

Cywilizacja „zimna” - społeczność, w której reguły kulturowe wymagają opanowania i powściągliwości w publicznym wyrażaniu uczuć.

Odczarowywanie świata - zmniejszanie roli działań tradycyjnych i afektywnych na rzecz działań racjonalnych opartych na silnej kalkulacji.

Przeżytki kulturowe - działania lub obiekty pozornie identyczne jak dawniej, których funkcja społeczna uległa jednak całkowitej zmianie i które uzyskały nowy sens.

Egalitarność stosunku społecznego - równość lub podobieństwo miejsca partnerów w hierarchii bogactwa, władzy, prestiżu, wykształcenia.

Heterogamiczność stosunku społecznego - odmienność partnerów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji np. wieku, płci, narodowości, rasy itp.

Homogamiczność stosunku społecznego - podobieństwo partnerów pod względem cech istotnych dla przebiegu interakcji np. wieku, płci

Merytokratyczna sprawiedliwość - nierówny dostęp do szans życiowych czy przywilejów wynikający jedynie ze szczególnego wysiłku osobistych zasług.

Pozycja społeczna - wyróżnione i nazwane w danej kulturze typowe miejsce w społeczności, które może zajmować wiele różnych osób.

Symetria stosunku społecznego - inaczej partnerstwo - sytuacja w której pula praw i obowiązków obu partnerów jest jakościowo podobna, zrównoważona.

Partykularystyczne kryteria rekrutacji - takie cechy kandydatów, które nie mają żadnego bezpośredniego związku z kompetentnym wykonywaniem związanej z ta pozycją roli.

Uniwersalistyczne kryteria rekrutacji - cechy kandydatów do określonej pozycji społecznej, które są bezpośrednio dla kompetentnego wykonywania związanej z tą pozycją roli.

Dobra publiczne - takie wartości, które z natury mają charakter powszechny i nie mogą być przywilejem niektórych tylko grup w społeczeństwie np. demokracja, sprawiedliwość, wolność, suwerenność.

Model wulkaniczny ruchu społecznego - przekonanie że ruch społeczny wybucha oddolnie na skutek nagromadzenia napięcia i niezadowolenia wśród mas społecznych.

Polityka ulicy - wywieranie nacisku na władze państwowe w drodze masowych manifestacji ulicznych w formie bardziej lub mniej gwałtownych.

Relatywna deprywacja - odczuwana jako niesprawiedliwość i niesłuszna rozbieżność między rzeczywistymi osiągnięciami, a aspiracjami w dziedzinie standardu życia, zarobków, władzy lub prestiżu.

Syndrom pasażera na gapę - powstrzymywanie się od wspierania działań zbiorowych zmierzających do zdobycia dóbr publicznych oparte na egoistycznie racjonalnej kalkulacji w myśl której ryzyko działania jest nieopłacalne gdy wywalczenie tych dóbr przez innych i tak przyniesie równe korzyści także biernym.

Legalizm - literalne i skrupulatne przestrzeganie reguł bez względu na ich treść zgodnie z przekonaniem, że należy zawsze stosować się do obowiązujących zasad.

Oportunizm - przestrzeganie reguły mimo jej nieuznawania, przekonania o jej niesłuszności.

Kompetencja podmiotowa - ograniczenie zakresu władzy do pewnego grona osób.

Kompetencja przedmiotowa - ograniczenie zakresu władzy do pewnej dziedziny praw.

Prerogatywy władcze - uprawnienie do wydawania poleceń czy podejmowania decyzji wiążących drugą stronę stosunku społecznego zawarte w roli związanej z daną pozycją społeczną.

Uzurpacja władzy - objęcie władzy z pogwałceniem prawnie zapisanych procedur.

Kapitał społeczny - sieć kontaktów, znajomości, powiązań, przynależności do organizacji, stowarzyszeń, która stwarza jednostce lepsze możliwości uzyskiwania społecznie cenionych zasobów (bogactwa, władzy).

Spiskowa teoria społeczna - przekonanie, że za każdym zdarzeniem społecznym a zwłaszcza niekorzystnych, stoją celowo je wywołujący manipulujący nimi konspiratorzy.

Dyskurs kryzysu - akcentowanie negatywnych skutków zmian głównie nie zamierzonych i nieoczekiwanych w różnych dziedzinach życia społecznego.

Katastroficzne wizje przyszłości - skrajnie pesymistyczne scenariusze rozwoju społecznego oparte przeważnie na prostej ekstrapolacji obecnych negatywnych trendów.

Zamach stanu - przewrót pałacowy, przesilenie rządowe, gwałtowna zmiana ekipy rządzącej, rotacja w ramach elity politycznej bez głębszych modyfikacji struktur politycznych czy społecznych.

Elity kompratorskie - elity polityczne i ekonomiczne w krajach uzależnionych imperialnie od wielkiego mocarstwa, które realizują interesy imperialnego centrum często na niekorzyść własnego państwa.

Dumping kulturowy - propagowanie i sprzedawanie w krajach peryferyjnych, masowych produktów kulturowych najwyższej jakości po niskiej cenie

Ekumena kulturowa - obszar ciągłych interakcji kulturowych, wzajemnych penetracji.

CECHY POZNANIA NAUKOWEGO

Nauka - (sens instytucjonalny) - dziedzina uprawiana na poziomie szkoły wyższej lub instytucji naukowo-badawczej. Przez naukę rozumiemy kompletny system uzasadnionych twierdzeń i hipotez oddających wiernie obraz danego obszaru rzeczywistości (przyroda, społeczeństwo, technika) oraz o sposobach poznawania tej rzeczywistości i jej użytecznego przekształcenia.

Nauka - (sens historyczno - socjologiczny) - to całokształt historycznie rozwijającej się, wyspecjalizowanej działalności poznawczej uprawnionej przez uczonych jako odrębną grupą społeczną, wytwory tej działalności w postaci systemu wiedzy o rzeczywistości regulujących ludzkie działanie i wytwarzanie, narzędzia i środki tej działalności tzn. aparaturę, warsztaty badawcze, źródła, czasopisma, instytucje społeczne powołane do uprawiania nauki, upowszechnianie wyników poznania i wdrażania do praktyki. To najbardziej uniwersalny sens pojęcia nauka.

Różnica pomiędzy poznaniem naukowych a poznaniem nienaukowym:

POZNANIE NAUKOWE

POZNANIE NIENAUKOWE

- jest usystematyzowane, tzn. podejmowane czynności poznawcze są regulowane określonymi wymogami konsekwencji czasowej i treściowej; - jest obiektywne, tzn. niezależności wyników prawdy strzegą uznane narzędzia i sposoby poznania; - wynik nie jest zależny od nastawienia badacza ani żadnego oficjalnego czynnika. Jest sprawdzalne, tzn. może być powtarzane i przy zachowaniu określonych warunków powinno dać porównywalne wyniki; - jest utylitarne, tzn. jest sposobne do rozwiązywania konkretnej trudności wyjaśniania określonego zjawiska, naprawienia fragmentu rzeczywistości; - jest twórcze i destruktywne wobec zbioru twierdzeń tworzących teorię danej nauki, którą można utwierdzać i rozwijać, bądź podważać i negocjować;

Jest potoczne, nieuporządkowane, subiektywne, nieweryfikowalne, o ograniczonej użyteczności, nie tworzy niesprzecznych struktur poznania i objawiania rzeczywistości.

W procesie poznania naukowego wyróżnia się dwa zespoły faktów:

1. Zabiegi instrumentalne.

2. Dyspozycje fizyczne (postawa intelektualna).

Oba muszą być regulowane rygorystycznymi zasadami, aby otrzymane rezultaty były rzetelne i adekwatne. W tym celu zostały sformułowane zasady poznania naukowego dla wiedzy przyrodniczej, historycznej, technicznej.

ZASADY:

1. Postępowanie badawcze musi być zgodne z metodami naukowymi zapewniającym racjonalny dobór, układ i metodologiczną poprawność czynności i zabiegów gromadzenia wiedzy.

2. Język - pozwalający na ścisłe i jednoznaczne formułowanie słowne wyników poznania zapewniający ich powszechne rozumienie, pozytywną lub negatywną sprawdzalność oraz możliwość porównania z istniejącymi teoriami na dany temat.

3. Twierdzenia mogą być tylko wówczas uznane za naukowe jeśli mają dostateczne uzasadnienie pozwalające je przyjąć jako pewne lub odznaczają się wysokim stopniem prawdopodobieństwa.

4. Wewnętrzna niesprzeczność zbioru twierdzeń dotyczy przedmiotu badania danej nauki i ich uporządkowanie w logicznie powiązany system twierdzeń naukowych.

5. Krytycyzm wobec wszelkich wypowiadanych tez, postawa ustawicznej weryfikacji, rewidowania, rozbudowy istniejącego systemu twierdzeń naukowych.

6. Twórczy charakter wyników poznania oraz możliwość ich praktycznego wdrażania.

Cechy badacza:

• intelektualna dociekliwość i sztuka wyszukiwania owocnych tematów;

• śmiałość i inwencyjność myślenia;

• krytycyzm i ostrożność;

• systematyczność, ścisłość i precyzja;

• wszechstronność i bezstronność;

• rozległa wiedza o przedmiocie badań;

• zabieg poznania i czytania uprzednich dokonań ratuje nas często przed „wyważeniem otwartych drzwi”.

Prawidłowości w nauce jako moment teorii poznania są ściśle spokrewnione z filozoficznymi tezami determinizmu. Wyróżnia się 3 wersje determinizmu:

• ontologiczny - teza dotyczy ustroju samej rzeczywistości, założeniami o przyczynowym charakterze zdarzeń, procesów i rozwoju;

• teoriopoznawczy - pogląd mówiący o możliwości przewidywania i odtwarzania biegów zdarzeń na podstawie warunków w jakich one zachodzą;

• metodologiczny - reguła racjonalnego, naukowego myślenia, nakazująca rozpatrywać badane zjawisko we wszystkich jego zależnościach i szukać dla jego wyjaśnienia takiego zespołu warunków z których zaistnieniem jego wystąpienia jest prawidłowo związany.

Prawidłowości w nauce:

• przyczynowe - zakładają, że po każdym zdarzeniu wcześniejszym (przyczynie) stale i koniecznie następuje zdarzenie późniejsze (skutek);

• strukturalne - zwane współistnienia - dwa zdarzenia lub więcej stale występujących łącznie tworząc jednakie struktury; przykładem mogą być środowiskowe uwarunkowania;

• funkcjonalne - istnieją wówczas gdy określonym zmianom pewnych cech zjawiska odpowiadają w sposób regularny zmiany innych cech tego zjawiska lub zjawiska związanego z nim ograniczenie lub czasoprzestrzenie np. nadmierna podaż powoduje obniżkę cen.

WYKŁAD 3

14.11.2010

PAŃSTWO

K. Marks powiada, że państwo to instytucja, która ma wyłączne prawo do posługiwania się siłą w obrębie danego terytorium.

Cztery cechy państwa:

• jest aparatem sprawowania władzy;

• sprawuje władzę monopolistycznie;

• jest to władza prawomocna;

• jest organizacją opartą na zasadzie terytorialnej, a nie ludowej i więzach krwi.

Państwo było organem panowania klasowego i ucisku klasowego.

Marks był pierwszym, który w państwie dostrzegł strażnika przywilejów społecznych.

Definicje Marksa i Webera łącznie określają obszar współczesnych zainteresowań politologicznych. Obejmuje ona pytania zarówno o mechanizmach działania państwa, jak i o to, do kogo władza w państwie należy i w czyim interesie jest sprawowana.

W dziejach ludzkości w wyniku procesów historycznych w rozmaitych miejscach globu ziemskiego powstały miejsca różnego typu, które odpowiadały ogólnej weberowskiej definicji państwa.

KSZTAŁTOWANIE SIĘ NOWOCZESNYCH PAŃSTW EUROPEJSKICH

Początki nowoczesnych państw europejskich wiążą się z powstawaniem i rozwojem kapitalizmu, najpierw handlowego, następnie przemysłowego. Rozwój handlu wymagał ujednolicenia drogowych w okresie feudalnym nakładanych dowolnie przez władców poszczególnych prowincji, a nawet dóbr. Przede wszystkim rozwój handlu potrzebował sieci dobrych dróg na których nie groziłyby napady zbójców i samowolnych panów feudalnych rabujących kupców, przejeżdżających przez ich terytorium. Wszystko to mogło zapewnić jedynie odpowiednio silna i sprawna władza centralna, bogacąca się i wzrastająca w siłę. Mieszczaństwo stało się zapleczem społecznym, kształtujących się nowoczesnych państw w Europie Zachodniej. Ich początkową postacią ustrojową były monarchie absolutne z którymi wiąże się narodziny centralizacji państwa i biurokracji państwowej oraz armii. Kształtowanie się centralizowanego aparatu państwowego napotykało wiele oporów.

Centralizacji sprzeciwiały się zgromadzenia lokalne, tracące władzę na rzecz centrum. Różne ośrodki władzy lokalnej zmuszane do jej oddania lub dzielenie się nią, a także zwykły lud, dla którego centralizacja oznaczała konieczność nowych świadczeń na rzecz wyłaniającego się aparatu państwowego (oddawanie ludzi do wojska i płacenie podatków). Tworzenie się mapy politycznej nowoczesnej Europy było procesem długim i zawiłym. Liczba mniej lub bardziej niezależnych jednostek politycznych zmalała w Europie między 1500-1800 do około 500-20 kilku.

Kształtujące się w Europie państwa, przestawały być uważane za osobistą własność władzy i zaczynały być postrzegane jako własność ludu, co oznaczało kres absolutyzmu. W XVIII wieku w myśli politycznej pojawiła się idea ludu jako suwerena. Bycie suwerenem oznaczało posiadanie władzy, ustanowienie praw.

Zasada podziału władzy przez Monteskiusza:

• ustawodawcza;

• wykonawcza;

• sądownicza.

Znaczenie suwerenności ludu polegało na tym, że ukształtowane kulturowo, etnicznie i historycznie wspólnoty zyskały wymiar polityczny, którego przedtem nie miały.

Ze względu na zróżnicowanie tych wspólnot efektem uniwersalnej idei suwerenności ludu była nacjonalistyczna partykularyzacja która pociągała zasadnicze konsekwencje przestrzennej organizacji państw. W ten sposób na europejskiej scenie politycznej pojawiły się państwa narodowe.

PAŃSTWA NARODOWE WE WSPÓŁCZESNYM ŚWIECIE:

Z chwila pojawienia się państw narodowych stały się one podstawowymi jednostkami organizacyjnymi ładu światowego. Zapanowała zasada pełnej suwerenności państw na podległych im terenach. Jako wyraz tej suwerenności traktowano samodzielność gospodarczą, militarną i kulturową państwa, jej gwarancję zaś widziano w jego samowystarczalności w tych 3 dziedzinach. Taką samowystarczalność mogły uzyskać jedynie odpowiednio duże i silne państwa, co wielu zbiorowością regionalnym uniemożliwiło posiadanie własnej państwowości.

We współczesnym świecie ograniczeniu uległy wszystkie 3 rodzaje samodzielności i samowystarczalności. Współczesna broń jest tak technicznie wyrafinowana i kosztowna, że prawie żadna z dzisiejszych państw nie jest w stanie samodzielnie zapewnić sobie środków obrony. W gospodarce rozpowszechniają się korporacje międzynarodowe i kapitał swobodnie wędruje po świecie w poszukiwaniu korzystniejszych miejsc dla inwestycji.

Elektroniczne środki przekazu umożliwiają nieograniczony przepływ informacji i przekaz kultury. Współcześnie samodzielność państw narodowych w jej dotychczasowym rozumieniu ograniczają problemy, których rozwiązanie przekracza możliwości pojedynczych państw narodowych, a nawet powstaje konieczność zewnętrznej kontroli ich działań i spraw wewnętrznych np. potrzeba walki z międzynarodowym terroryzmem oraz kontroli przestrzeni kosmicznej, eksploatacji mórz, zanieczyszczenia biosfery. Te zjawiska ograniczają samodzielność państw narodowych powodują, że o niepodległość mogą się ubiegać i ubiegają wspólnoty etniczne, jakie w czasach suwerennej samodzielności nie mogły o tym marzyć.

Rezultatem jest powstawanie większej liczby państw. Na początku XX wieku na świecie było 35 suwerennych państw narodowych. W 1950 roku ich liczba wzrosła do 80. W 2000 roku było już 190 suwerennych państw narodowych. Wiele z nich jest małych i słabych. Państwa te są spragnionej pełnej samodzielności na swoim terytorium, a zarazem są niezdolne do jej utrzymania.

Wszystko to prowadzi do pytań o przyszłość państw narodowych w globalizującym się świecie. Można podejrzewać, że XXI wiek będzie nadal stuleciem państw narodowych choć ich forma będzie miała ulec przedefiniowaniu i będzie odbiegać od formy.

DEMOKRACJA

Uznanie ludu za suwerena, oprócz pytania oprócz pytania kto ma być ludem rodziło pytanie o suwerenność. Współcześnie demokracja absorbuje uwagę politologów. Jeżeli jakiś typ ustroju przyciąga uwagę to jest nim autorytaryzm. Przez systemy autorytarne rozumiane są takie systemy polityczne, w których nie ma podstawowych instytucji demokratycznych. Demokracja zajęła centralne miejsce w polu uwagi. Wszystkie inne, główne formy ustrojowe odmienne od demokracji, albo zniknęły albo stały się przeżytkami, albo wycofały się. Wśród 191 istniejących państw na świecie w 117 istnieją demokracje przedstawicielskie. Państwa te różnią się poziomem demokratyzacji oraz liczbą ludności. Szacuje się, że nieco ponad 20% ludności świata żyje w społeczeństwach całkowicie wolnych, 40% częściowo wolnych, blisko 40% znajduje się pod rządami reżimu, które za demokratyczne uznać nie można. Proces demokratyzacji jest zatem selektywny, odwracalny. Rozwój ustroju demokratycznego nie był procesem harmonijnym, miał 3 fale przedzielone fazami odwrotu od demokracji:

• I fala (długa) 1828 - 1926

• II fala (krótka) 1943 - 1962

• III fala 1974 - trwa do dzisiaj

W świecie współczesnym zasięg procesu demokratyzacji ulega nieustannemu ich zakłóceniu. III fala wyróżnia się globalnym zasięgiem, w mniejszym stopniu polega na ekspansji wartości liberalnych, które stanowią normatywne podstawy (demokracji), typu europejskiego. W większym zaś stopniu na ekspansję zimnych procesów demokratycznych, z których prawomocność polityczną czerpią siły społeczne o bardzo różnych profilach ideologicznych, zakorzenionych w lokalnej kulturze.

W dziejach kultury europejskiej demokracja rozumiana jest jako rządy ludu, ma długi rodowód. Ustrój zwany demokracją pochodzi od dawnych ludów. Krotos - władza, zaprowadzono po raz pierwszy w starożytnych Atenach. Tam Perykles w słynnej mowie nad grobem Ateńczyków poległych w wojnie ze Spartą sformułował idee, które na stałe zrosły się z wyobrażeniem o demokracji, są to:

1. udział wszystkich obywateli w rządach z państwem;

2. równość obywatelska;

3. wolność jednostki;

4. aktywne uczestnictwo w życiu publicznym.

Zasady demokratyczne:

1. rzeczywiste uczestnictwo;

2. równe prawo głosu;

3. oświecone rozumienie;

4. nadzór nad podejmowanymi zadaniami;

5. włączenie wszystkich dorosłych.

Obok władzy, drugim komponentem demokratycznej organizacji społecznej powinna być kontrola. Kontrolę lud powinien sprawować nieustannie, co wymaga zwiększonej aktywności obywateli, istnienia organizacji kontrolujących władze w interesie etnicznych grup mniejszościowych, religijnych. Organizacji konsumentów, aktywnych związków zawodowych, obrońców praw jednostkowych.

Demokracja na poziomie państwa, wymaga również rozwoju mechanizmów stosunków demokratycznych zakładach pracy, organizacjach społecznych w rodzinach. Dopiero w XIX wieku wynaleziono demokrację dla danych państw. Była nią demokracja przedstawicielska. Zrodziła się z połączenia tradycji demokracji ateńskiej z.................. oraz poza wiekowym doświadczeniem europejskich zgromadzeń stanowych tj. angielski parlament, francuskie stany generalne, hiszpańskie kortezy, czy polski sejm. Polski sejm pokazał, jak w przedstawicielstwach stanowych wykształtowały się procedury które mogły być wykorzystywane w konstrukcji organów przedstawicielskich przekraczających granice stanowe.

Prawo wyborcze które w krajach europejskich należały do nielicznych mężczyzn o odpowiednio wysokich dochodach ulegały rozszerzeniu na coraz większe kręgi ludności.

Współczesna definicja ustroju demokratycznego powiada, że jest to ustrój gdzie uprawiający władzę odpowiedzialni są na forum publicznym przed obywatelami, którzy działają za pośrednictwem obieranych przedstawicieli współzawodniczących, współpracujących zarazem ze sobą. Warunkiem uznania państwa za demokratyczne jest istnienie w nim wielu instytucji uważanych obecnie za konieczny warunek demokracji, są to:

• wybierani przedstawiciele;

• wolne, uczciwe, regularnie powtarzane wybory;

• wolność słowa;

• różnorodne źródła informacji;

• wolność stowarzyszenia się

• inkluzywne obywatelstwo (oznacza, że żaden dorosły człowiek stale mieszkający w danym kraju i poddany jego prawom nie może być pozbawiony uprawnień, które mają inni i które są niezbędne do funkcjonowania wyżej wymienionych 5 instytucji politycznych.

Te instytucje wyznaczają ogólne normy ustroju demokratycznego. Ramy mogą być wypełnione różnymi elementami, formami, treściami (referendum).

Demokracja proceduralna, demokracja partycypacyjna - związane jest to z postrzeganiem procedur jakie określają rzeczywisty udział obywateli w podejmowaniu decyzji.

Demokrację pośrednią charakteryzuje istnienie partii politycznych. Partie to grupy przybierające postać mniej lub bardziej sformalizowanych organizacji, które dążą do udziału we władzy państwowej, rywalizują z innymi tego rodzaju grupami o uzyskanie poparcia. Partie pośredniczą między władzą państwową, a obywatelami, różnią się programami, jak i stopniem zorganizowania, a także tym, że wyrażają wartości i interesy innych odłamów społeczeństwa. Są one również zagrożone patologiami. Ograniczeniem rozrostu patologii jest regularnie powtarzany test wyborczy. Partia, która nie potrafi przekonać wyborców, że reprezentuje ich interesy i realizuje uznawane przez nich wartości - przegrywa wybory. Podstawowym zadaniem partii namówienie kandydatów do ciał przedstawicielskich które sterują władze ustawodawczą. W poszczególnych państwach wybory członków odbywają się wedle rozmaitych ordynacji wyborczych. Bywają one większościowe (każda partia otrzymuje tyle miejsc w parlamencie w ilu okręgach jest kandydat który otrzymał największą liczbę głosów). Wybory proporcjonalne (każda partia otrzymuje liczbę miejsc w parlamencie w proporcji do listy oddanych na nią głosów).

Określenie demokracji jako ustroju w którym lud jest suwerenem przy jednoczesnym uformowaniu suwerenności w posiadaniu władzy ustawodawczej, pozostawia sprawy otwarte, formę i sposób sprawowania władzy wykonawczej.

W jednych państwach których ustroje spełniają warunki instytucjonalne demokracji, najwyższym zwierzchnikiem władzy wykonawczej jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych, w innych premier powołany przez parlament i przed nim odpowiedzialny natomiast prezydent pełni wyłącznie role reprezentacyjną.

W Polsce system mieszany, prezydent pełni role reprezentacyjną, ma także uprawnienia władcze. Przyznanie ludowi władzy suwerennej zostawia sprawę otwartą. Nie określa się jak daleko może ona sięgnąć i gdzie ma przebiegać granica między tym, co prywatne, a co publiczne, czyli do jakiego stopnia państwo ma prawo ingerować w życie prywatne obywateli. Określenie tych granic jest przedmiotem debat, dyskusji, spraw w płaszczyźnie ideologicznej, teoretycznej i praktycznej. Zasadnicze przedmioty dyskusji są dwie:

• demokracja i liberalizm;

• demokracja i biurokracja.

Dodatkową płaszczyzną sporu jest to, kto ma rzeczywisty wpływ na procesy decyzyjne w państwie demokratycznym i jaką role odgrywają elity oraz jaki zakres ich wpływu daje się pogodzić z demokracją.

WYKŁAD 4

28.11.2010

Demokracja i liberalizm występują we wzajemnym powiązaniu. Podstawy doktrynalne wywodzą się z praw jednostki ludzkiej, nie ma między nimi zgody co do tego, które z tych praw należy uznać za podstawowe. Dla demokracji naczelną wartością jest równość rozumiana jako równość polityczna, najważniejsze jest prawo jednostki w sprawowaniu władzy. Dla liberalizmu naczelną wartością jest wolność jednostki, której jedyną granicą jest krzywda drugiego człowieka, co z kolei najważniejszym czyni prawo człowieka do wolności od zewnętrznych ograniczeń w jak najszerszej sferze życia.

Demokracja i liberalizm odpowiadają na pytania dotyczące ustroju państwa. Demokracja odpowiada na pytanie, kto ma sprawować władzę i przy użyciu jakich procedur? Liberalizm natomiast odpowiada na pytanie jakie funkcje ma pełnić państwo? Z liberalizmem dla którego sprawą zasadniczą jest maksymalne zakreślenie granic wolności człowieka wiąże się koncepcja „państwa minimum”, o ograniczonej zarówno władzy, jak i funkcjach, które powinny jak najmniej wykraczać poza zapewnienie bezpieczeństwa wewnątrz kraju i na arenie międzynarodowej.

Mimo że liberalizm domaga się maksymalnego ograniczenia władzy a z demokracją wiąże się pogląd iż jedyną granicą dla władzy rządzących jest wola większości, maja one istotny punkt styczny w postaci uznawania takiej samej podstawy uprawnień władczych.

Oba systemy opowiadają się za państwem prawa. Państwo prawa to państwo w którym władza publiczna poddana jest ogólnym normom (prawu konstytucjonalnemu) i może być sprawowana w obrębie jaki wyznaczają jej te prawa przy zachowaniu prawa obywatela do odwołania się do niezawisłego sędziego, aby ten rozpoznał i przeciwstawił się nadużyciom władzy.

Demokrację i liberalizm dzieli określenie szerokości uprawnień władczych tzn. zakresu funkcji państwa. Liberalizm jest za ich ograniczeniem. Sprzeciwia się on ingerencji państwa w sferę gospodarczą w której jak twierdzi powinny rządzić jedynie prawa rynku. Niekontrolowana gospodarka rynkowa prowadzi do wzrostu nierówności ekonomicznych których konsekwencją jest nierówny dostęp do sfery politycznej, co podważa podstawową zasadę demokracji. Dążenie do przeciwdziałania upośledzeniu ekonomicznemu skutkującemu marginalizacją społeczną prowadzi do rozbudowy funkcji socjalnej państwa. Rozbudowie tej sprzyjają dodatkowo naciski parlamentarne i pozaparlamentarne jednostek upośledzonych ekonomicznie. Demokracja zapewnia im, tak jak i wszystkim innym obywatelom prawo tworzenia stowarzyszeń, w tym partii politycznych reprezentujących ich interesy na forum parlamentu. W rezultacie do gwarantowanych przez demokrację swobód obywatelskich dopisane zostają prawa socjalne. Przy pewnym ich poziomie demokracja staje się demokracją socjalną a państwo państwem opiekuńczym.

Współczesne europejskie państwa demokratyczne oscylują między demokracją liberalną a demokracją socjalną, państwem minimum a rozbudowanym państwem opiekuńczym. Poszukują one złotego środka, co jest trudne bo jego umiejscowienie zmienia się zależnie od stanu gospodarczego kraju i międzynarodowej koniunktury gospodarczej.

Nadmierne przesunięcie w stronę państwa opiekuńczego grozi zaduszeniem gospodarki, tzn. zahamowaniem, a co najmniej spowolnieniem jej rozwoju. Skutkuje to:

• zmniejszeniem dochodów państwa pochodzących z podatków i tym samym funduszy na cele publiczne, co oznacza ograniczenie możliwości realizacji celów socjalnych;

• spadkiem liczby miejsc pracy i wzrostem bezrobocia co wzmacnia naciski na rozszerzenie funkcji socjalnej państwa chociaż jego dochody maleją.

Z kolei nadmierne przesunięcie w stronę państwa liberalnego grozi pogłębieniem się nierówności społecznych które przekładają się na sprzeczną z demokracją nierówność w dostępie do sfery politycznej. Stwarza także zagrożenie wybuchem niezadowolenia społecznego, a co najmniej grozi przegraną w wyborach aktualnie rządzących partii.

Przed każdym ze współczesnych państw demokratycznych stoi trudne zadanie pogodzenia tego co społecznie słuszne, z tym co finansowo możliwe. Zadanie to jest trudne w państwach postkomunistycznych które odziedziczyły zacofaną gospodarkę, rozbudowany system zabezpieczeń społecznych i związane z nim oczekiwania.

DEMOKRACJA I BIUROKRACJA

Żadne państwo nie może istnieć bez biurokratycznego aparatu administracji publicznej, która jest narzędziem sprawowania władzy wykonawczej i przekształca ogólne przepisy w konkretne decyzje dotyczące spraw indywidualnych. Widoczny jest rozrost biurokratycznego aparatu państwowego mimo niechęci jaka towarzyszy temu procesowi i prób przeciwdziałania jemu. Przykładem mogą być Stany Zjednoczone w których 150 lat temu rząd federalny liczył 5000 funkcjonariuszy a w końcu XX wieku liczył 3 miliony.

Rozrost biurokracji ma wiele przyczyn:

• ilościowy wzrost problemów społecznych i rozszerzenie zakresu dóbr publicznych za które odpowiedzialne jest państwo. Za dobro publiczne uważana jest współcześnie podstawowa infrastruktura materialna państwa np. drogi, edukacja, opieka zdrowotna itp.

Współczesna rodzina jest przykładem przyjmowania przez państwo wielu funkcji które dawniej pełniły zrzeszenia, a także wkraczania przez państwo w celu ochrony praw jednostek do sfery uznawanej dawniej za prywatną, w przypadku rodziny jest to ochrona praw kobiet i dzieci.

Bez aparatu biurokratycznego nie można przeprowadzić wyborów do ciał przedstawicielskich ani realizować podstawowych dla demokracji zasady równości wobec prawa. Nie można tez wypełniać funkcji opiekuńczych państwa.

Cenne dla liberalizmu swobody jednostki wymagają gwarancji formalnych których nie jest w stanie zapewnić drogie ich sercom państwo minimum.

Zakres interwencji państwa jest przedmiotem wielu sporów politycznych. Omnipotencję państwa (nieograniczona władza) próbuje się ograniczyć przez delegowanie władzy na niższe szczeble samorządowe i powierzanie organizacjom pozarządowym wykonywanie licznych zadań.

Przeciwwagą biurokracji może być powstanie społeczeństwa obywatelskiego, uznawanego jako wielość dobrowolnych stowarzyszeń na różnych poziomach i w różnych obszarach życia społecznego, stowarzyszeń, które dążą do realizacji dóbr publicznych za pomocą środków prywatnych.

Społeczeństwo obywatelskie jest przejawem poczucia odpowiedzialności jednostek za dobro wspólne w danej zbiorowości wynikającej ze świadomości, iż jego realizacja jest korzystna dla wszystkich jej członków. Wymagają także umiejętności współpracy dla urzeczywistnienia wspólnych celów bez oglądania się na państwo i jego agendy realizujące cele publiczne za pomocą środków publicznych. Rozwijający się wolny rynek przeobraża obywateli w konsumentów.

Inny problem polega na tym, że wycofywanie się państwa z jednego rodzaju działalności skutkuje poszerzeniem innego ich rodzaju.

Prywatyzacja pewnych sektorów gospodarki sprawia konieczność ich kontrolowania w celu ochrony interesu ich obywateli.

Problem relacji między biurokracją i demokracją polega na tym, że demokracja nie może realizować swoich celów bez organizacji biurokratycznych działających na różnych poziomach i w różnych sferach życia społecznego a jednocześnie organizacje te stanowią jej zagrożenie. Tworząc szczegółowe przepisy organizacje biurokratyczne mogą przekroczyć granicę uprawnień władzy wykonawczej i przez tzw. prawo powielaczowe przywłaszczać sobie uprawnienia władzy ustawodawczej (administracja centralna).

Wszystkie organizacje prawne zwane biurokracjami mają wpisaną zasadniczą przeszłość między zasobami swego funkcjonowania a zasadami demokracji. Dostrzegł ją Robert Michels i nazwał to żelaznym prawem oligarchii. Analizując działanie partii politycznych stwierdził, że w złożonych społeczeństwach ludzie nie mogą w pojedynkę wyrażać swoich potrzeb i bronić własnych interesów i tworzyć organizacje. Kiedy je utworzą okazuje się ona zazwyczaj na tyle duża, że niemożliwe staje się bezpośrednie uczestnictwo każdego z członków w jej pracach, ale nawet ogarnięcie całości jej potrzeb. Koniecznością staje się stworzenie specjalistycznego biurokratycznego aparatu wykonawczego i powierzenie prawa podejmowania decyzji przywódcom. W rezultacie organizacja, która powstała w celu reprezentowania zrzeszonych jej członków pozbawia ich możliwości podejmowania decyzji. Z czasem wyniesieni na szczyt przywódcy uczą się gry politycznej i manipulowania członkami przez selekcję udostępnianych im informacji, zwoływanie zebrań i zgłaszanie wniosków, w momencie i w sposób zapewniający ich przyjęcie. Ponieważ przywódcy decydują o doborze personelu i awansach mogą stworzyć popierający ich zespół. Ostatecznie ich pierwszoplanową troską staje się utrzymanie własnej pozycji i umacnianie władzy. Realizacją celów dla których organizacja została powołana schodzi na plan dalszy.

Wielkim pytaniem współczesności jest: w jakiej mierze żelazne prawo oligarchii działa na poziomie państw uznawanych za demokratyczne? Jest to pytanie o dystrybucję władzy w tych państwach i charakter ich elit politycznych.

ELITA - osoby wyróżniające się szczególnymi dokonaniami w jakiejś dziedzinie np. elita kulturalna, elita polityczna, intelektualna. W centrum zainteresowania są elity polityczne, składają się z osób zajmujących wysokie pozycje w organizacjach, zwłaszcza w partiach politycznych mogą w sposób stały i znaczący oddziaływać na kształt decyzji politycznych.

Klasykami problematyki elit są Nilfredo Pareto (1848-1923) i Gaetano Mosca. Obaj za najważniejszy podział społeczny uważali podział na rządzących (elita) i rządzonych (masy). Sceptycznie zapatrywali się na możliwość realizacji ustroju demokratycznego. Wspólna ich zasługą jest ukazanie problemu relacji pomiędzy istnieniem elit politycznych a demokracją. Zwrócenie uwagi na elity spowodowało że demokrację zaczęto pojmować jako metodę wyboru elity władzy. Rolę zaś obywateli jako odrzucanie lub aprobowanie w kolejnych wyborach przywódców politycznych czyli elit które prowadzą ze sobą konkurencyjną walkę o głosy wyborców. Tak pojmowana demokracja jest zinstytucjonalizowaną walką elit politycznych o uzyskanie od obywateli mandatu na sprawowanie władzy.

W teoriach elit są dwa pytania dotyczące ich relacji demokracją:

• Czy na decyzje polityczne ma wpływ wiele elit reprezentujących interesy różnych odłamów społecznych czy wszystkie one tworzą jedną elitę władzy? Czy w danym społeczeństwie istnieje zaprzeczający demokrację monopol władzy czy go nie ma?

• W jakich warunkach istnienie elit nie zagraża demokracji a nawet ją utwierdza?

Za podstawowy warunek uważane jest poszanowanie przez elity demokratyczne reguł gry i uznawanie przez nie wartości instytucji demokratycznej. Demokratyczna stabilność wymaga aby elity postrzegały politykę jako przetarg a nie wojnę. Stabilność ustroju demokratycznego zależy od odpowiedzialności i profesjonalizmu.

LEGITYMIZACJA WŁADZY

Legitymizacja to inaczej prawomocność władzy. Władza według Webera to zdolność wpływania na innych bez ich zgody może odnosić się do dwóch sytuacji:

• kiedy posłuszeństwo zostaje uzyskane przez zastosowanie środków przymusu bądź groźbę ich użycia;

• kiedy posłuszeństwo wynika z uznania czyichś uprawnień do wydawania poleceń i uznania za właściwe podporządkowanie się im (władza prawomocna).

Władza oparta na przymusie jest mało stabilna, ludzie są posłuszni tylko w takiej mierze w jakiej jest ona zdolna to posłuszeństwo wymusić. Gdy zdolność maleje - słabnie posłuszeństwo.

Fazy legitymizacji władzy:

1. władza legalna;

2. władza tradycyjna;

3. władza charyzmatyczna.

Ad.1

Prerogatywy władcze związane z daną pozycją a także procedury rekrutacji osób zajmujących te pozycje są w tym przypadku określone ściśle przez prawo czyli władza oparta jest na przepisach prawnych, osoby te mają prawnie określone kompetencje. Jeśli objęli i sprawują władzę zgodnie z prawem, jest ona legalna. Gdy pozycja władcza została objęta bez zachowania przepisanej procedury mówimy o uzurpacji władzy. Z kolei gdy władza realizowana jest poza zakresem przepisów kompetencji zachodzi nadużycie władzy. Główną podstawą legitymizacji władzy jest prawo w sensie ścisłym tzn. prawo stanowione przez organizacje państwowe. Legitymizacja występuje w innych organizacjach gdzie istnieją wyraźnie ustanowione reguły dotyczące wypełniania i sprawowania władzy.

Ad.2

Znajduje swoje umocowanie w regułach, ale nie przepisach prawnych lecz odwiecznych, powszechnie przyjmowanych, usankcjonowanych swoją trwałością, wyłaniania i realizowania władzy. Jest to władza starszyzny w plemieniu, ojca w rodzinie patriarchalnej. To przykłady pozycji, które uzasadniają swoją prerogatywy. Uznaje się daną zwierzchność, bo tak było zawsze, władza ta opiera się na pewnych regułach. Niektórzy przyjmują postawę legalistyczną, uznawać będą władze umocowaną prawnie lub tradycyjnie, dlatego po prostu, że uznają świętość praw bądź tradycji. Zawieszać będą własne oceny słuszności, sensowności czy skuteczności władczych decyzji lub kierunków polityki, podporządkowuje się im dla zasady. Taka postawa jest uzasadniona w systemie demokratycznym gdzie procedury wyborów i stanowienia praw zapewniają, że ustanowione reguły odzwierciedlają wole większości obywateli. Natomiast w systemie autokratycznym, dyktatorskim, czy totalitarnym gdzie prawa są narzucane obywatelom z góry, postawa legalistyczna oznacza rezygnację z własnej podmiotowości, bezrefleksyjne poddanie się władzy tzw. zniewolenie powszechne. W każdym społeczeństwie są tacy, którzy podejmują własne oceny władzy nie akceptując słuszności praw czy decyzji. Będę oni podporządkowywać się oportunistycznie, czyli z obawy przed sankcjami. Również znajdą się tacy którzy mają postawę anarchistyczną, czyli będą odmawiać posłuszeństwa władzy, dlatego że z założenia odrzucają moc prawa i tradycji. Inni ni będą się stosować do decyzji z powodów merytorycznych, nie zgadzając się z ich treścią. Taka reakcję określa się mianem nonkonformizmu.

Najkorzystniejsza sytuacja dla sprawujących władzę polega na legitymizacji prawnej lub tradycyjnej z akceptacją podporządkowanych formalnie lub merytorycznie. Mówimy wówczas, że władza posiada autorytet swojej pozycji. Podporą autorytetu są formalni legaliści jak i ci którzy uznają merytoryczną słuszność jej działań. Posiadanie autorytetu sprawia, że władza tylko w minimalnym stopniu musi odwoływać się do przymusu, podporządkowanie się jest tutaj dobrowolne.

Władza formalnie legitymizowana nie musi być jednak akceptowana, brak akceptacji może wystąpić albo z powodów formalnych, czyli odrzucenia reguł legitymizujących albo merytorycznych, czyli odmowy słuszności czy skuteczności ich działania.

Anarchiści i opozycjoniści odbierają władze autorytetu. Władza legitymizowana musi odwoływać się do przymusu, bo tylko w ten sposób może zapewnić sobie posłuszeństwo. Przymus sprowadza się do wywierania pewnych sankcji za niepodporządkowanie się władczym decyzjom, albo przynajmniej do zagrożenia tymi sankcjami co ma skłonić do podporządkowania. Władza w ten sposób egzekwuje swoje prerogatywy.

Gdy chodzi o wadze państwową i jej prerogatywy prawnie zagwarantowane korzysta z przymusu państwowego tzn. wyspecjalizowanych organów wymiaru sprawiedliwości (policja, prokuratura, sąd, więzienie). Nadmierna eksploatacja wymuszenia posłuszeństwa obywateli jest kosztowna i praktycznie trudna i do władzy państwowej, niebezpieczna, bo antagonizuje społeczeństwo.

Ad.3

Jej oparcie jest nie na ogólnych regułach lecz na pewnej osobistej relacji między sprawującymi władzę a podporządkowanymi władzy. Charyzma - jednostek obdarzona cechami, zdolnościami, talentami, które są niezwykłe, nadzwyczajne. Walory takiej jednostki takie jak moralne, intelektualne, organizatorskie, przywódcze zostają dostrzeżone przez innych, uwypuklone, wyidealizowane przez zbiorowości, która staje się bazą społecznej charyzmy. Nikt nie posiada charyzmy sam w sobie lecz dopiero wtedy gdy znajdzie zwolenników, fanów, wielbicieli. Aby zyskać charyzmę trzeba porwać, pociągnąć za sobą, uwieść innych, trzeba zdobyć rezonans społeczny. W przypisaniu jednostce charyzmy oznacza nadanie jej uprawnień do decydowanie za zbiorowość i zarazem gotowość bezrefleksyjnego podporządkowania się ich decyzjom. Legitymizacje i akceptacje są nierozerwalnie związane i stąd skuteczność władzy charyzmatycznej jest na ogól największa. Odmowa posłuszeństwa jest połączona z podważaniem charyzmy w myśl powiedzenia, że „król jest nagi”. Za przykład panowania charyzmatycznego jest pontyfikat Jana Pawła II.

WYKŁAD 5

12.12.2010

Temat: Sfera publiczna.

Sfera publiczna istniała od dawnych czasów. Jest konieczna, gdyż jest to przestrzeń między społeczeństwem a jednostką. Bez niej pewne wolności indywidualne tj. wolność słowa nie mogą być zrealizowane. Brak sfery publicznej oznacza ograniczenia zakresu wolności indywidualnej.

Zadania sfery publicznej:

• kontrola i krytyka poczynań władzy;

• odmowa wolności indywidualnych przed nadużyciami ze strony rządu lub ciała ustawodawczego.

Sfera publiczna pojawiła się w XVI wieku. Pojęcie to jest związane z odejściem od hierarchicznych struktur panowania i uznaniem za powszechnie obowiązujące pewnych wolności podstawowych tj. wolność prasy i wolność zgromadzeń (liberalne wolności indywidualne).

Sfera publiczna jest miejscem w którym dokonuje się przechodzenie z obszaru prywatnego do publicznego. Umożliwia to kontakt między państwem a jednostką. Istnienie tej sfery wymaga spełnienia pewnych warunków przez obie zaangażowane strony:

1. Państwo musi przyjąć zasadę przejrzystości działań władzy bo bez tego nie może być mowy o jej krytykowaniu i kontrolowaniu przez obywateli.

2. Społeczeństwo powinno stać się niezależną i krytyczną publicznością biorącą udział w przygotowaniu i podejmowaniu decyzji politycznych. Ten warunek wymaga aby przynajmniej niektórzy obywatele interesowali się sprawami publicznymi. Jeśli będzie wycofywanie się obywateli z wszelkiej działalności politycznej i społecznej to rozrasta się biurokracja. Wzrasta rola różnych ekspertów, konsekwencją jest zagrożenie sfery publicznej.

Funkcjonowanie tej sfery wymaga aktywnego udziału obywateli, zaprojektowania instytucji państwowych które uczyni j przejrzystymi dla opinii publicznej. Proces powinien dokonywać się na oczach obywateli, mogą oni kontrolować, czy jakieś decyzje zagrażają ich indywidualnej wolności. W razie potrzeby obywatele mogliby sami włączyć się w działalność polityczną. Bez spełnienia tego wymogu trudno byłoby pozbyć się obawy o to czy rządzący w tajemnicy przed obywatelami nie próbują wprowadzić jakichś ograniczeń ich jednostronnych uprawnień aby tym samym poszerzyć swoje kompetencje.

Obok odpowiedniej organizacji instytucji państwowych sfera publiczna potrzebuje specyficznie ukształtowanego społeczeństwa. Powinno ono mieć strukturę opartą na niezupełnej integracji. Niezupełna integracja nie tworzy gęstej i trwałej relacji między ludźmi. Funkcjonujący na tej zasadzie społecznej ludzie zachowują w stosunku do siebie dystans a ich kontakty są określone przez pewien zbiór reguł odnoszących się do poszczególnych jednostek. Poszczególni członkowie społeczeństwa niewiele wiedzą o sobie, aby móc działać, dlatego potrzebują reguł komunikacji. Należy tworzyć takie formy komunikacji, które mogą przekraczać dystans między ludźmi nie znosząc go. Pojedynczy obywatel chcąc wyrazić swoją opinię o poczynaniach rządu nie idzie do jego siedziby, konieczne są „nośniki politycznej siły obywatelskiej”. Dlatego tez stopniowo kształtują się zinstytucjonalizowane i skodyfikowane formy reprezentacji. Prowadzi to do coraz dalej idącego zapośredniczenia w kontaktach między jednostką a państwem, stąd duże znaczenie maja lokalne sfery publiczne, które zachowują dystans, ale nie czynią obywatela małym, zagubionym wśród skomplikowanych mechanizmów politycznych. Zachowanie dystansu zarówno w kontaktach prywatnych i oficjalnych umożliwia jednostkom wchodzenie w relacje społeczne o różnej intensywności, co tworzy dynamiczną sferę publiczną.

J. Habermas twierdzi, że warunkiem funkcjonowania sfery publicznej jest ukonstytuowanie się zliberalizowanego rynku i związana z tym prywatyzacja społeczeństwa, która staje się stowarzyszeniem prywatnym posiadaczy mogących dowolnie dysponować swoją własnością. Rozwój rynku wymusił kodyfikacje prawa prywatnego i zagwarantowanie swobody zawierania umów. Doprowadziło to do emancypacji społeczeństwa obywatelskiego jako sfery prywatnej uwolnionej od wpływów władzy politycznej.

Postulowane przez liberałów państwo prawa zapewniło z jednej strony ochronę sfery prywatnej a z drugiej strony ukształtowało instytucje i instrumenty upublicznienia jednostki, tj. prasa czy partie polityczne. Liberalne prawa podstawowe zapewniają prymat prywatnej autonomii poprzez zagwarantowanie nienaruszalności rodziny i własności ale jednocześnie tez gwarantują istnienie sfery publicznej ustanawiając wolność myśli i wypowiedzi oraz swobodę zebrań i zrzeszania się.

Sfera publiczna tworzona jest przez te same prawa które mają gwarantować wolność indywidualną kontynuując sferę prywatną. Sfera publiczna wywodzi się z czytającej i piszącej publiczności osób prywatnych wśród której właśnie pojawiły się idee liberalne i która przyczyniła się do ich upowszechniania. Sfera publiczna przyjęła na siebie zadanie krytykowania władzy politycznej pod kątem ochrony nienaruszalności sfery prywatnej, sfera publiczna powinna dostarczać obywatelom prawdziwej i rzeczowej informacji. Do jej zadań należą również:

• umożliwianie obserwacji i kontroli działań władzy oraz o zapewnienie obywatelom możliwości wywierania wpływu na proces polityczny poprzez kształtowanie opinii wymaga zapewnienia możliwości swobodnego myślenia i wymiany poglądów z innymi.

Wolność prasy umożliwia otrzymywanie niezafałszowanej informacji o działaniach władzy. Pozwala izolowanym jednostkom na poszukiwanie innych podobnie myślących i staje się przez to jednym z zabezpieczeń wszelkich jednostkowych uprawnień. Szczególną rolę wolność prasy odgrywa w społeczeństwie demokratycznym. Chroni przed nadużyciami ze strony władzy i społeczeństwa. W warunkach demokracji ludzie są osamotnieni. W naszych czasach obywatel ma jedną ucieczkę: odwołać się do całego narodu, a jak naród jest głuchy - do całej ludzkości. Jedynym sposobem by tego dokonać jest prasa. Wolność prasy w czasach demokracji ma wyjątkową cenę.

Wolność prasy dowodzi, że wolność indywidualna potrzebuje w państwie demokratycznym sfery publicznej, bo bez niej jest wprawdzie konstytucyjnie zagwarantowana, ale taka gwarancja może okazać się niewystarczająca wobec niezrównoważonej potęgi władzy państwowej. Wolność prasy jest wartością instrumentalną, gdy nie ma wolności prasy to trudno mówić o autentyczności sfery publicznej. Wolność prasy jest tez metodą, za pomocą której zbiorowość może zajmować się własnymi brakami i zaradzać im.

S. Holmes - wolność prasy służy ujawnianiu wszelkich niedoskonałości w funkcjonowaniu państwa i społeczeństwa oraz w poszukiwaniu środków do ich wyeliminowania. Jest to metoda którą posługuje się zbiorowość, wymaga przełamania izolacji jednostek, a więc ustanowienia przestrzeni publicznej. Wolna prasa jest jednym z elementów które te przestrzeń tworzą, bez niej niemożliwa byłaby jakakolwiek dyskusja angażująca większą grupę osób i odwołująca się do ludzi z różnych środowisk.

W państwie, w którym opinia publiczna jest kształtowana przez polityków i fachowców obywatele stają się jedynie konsumentami otrzymującymi gotowy produkt.

Wraz ze sfera publiczną pojawiła się sfera socjalna. Sfera prywatna zostaje zastąpiona przez jej namiastkę w postaci sfery intymnej. Sfera intymna izoluje jednostki, sfera prywatna jest otwarta. Dyskutująca publiczność przekształca się w konsumentów kultury. Nastąpił rozwój masowego środka przekazu, ale ludzi interesują się sensacjami, doniesieniami a mniej tematyką społeczną i polityczną. Złudne okazały się nadzieje na to, że powszechny dostęp do prasy i innych nośników informacji, przyczyni się do podniesienia poziomu edukacji i pozwoli szerszym rzeszom obywateli w sposób kompetentny włączyć się w życie społeczno - polityczne.

Państwo socjalne podtrzymuje fikcję liberalnej sfery publicznej aby stworzyć pozory legitymizacji swojej polityki. Pozostaje państwem demokratycznym choć działa w myśl hasła: „Wszystko dla ludu, nic przez lud”. Mamy nadal wolne wybory, ale fachowcy od reklamy sprzedają podczas kampanii wyborczej polityków w sposób niepolityczny tzn. nie prezentują programu kandydatów lecz jedynie ich wizerunki. Analizują przy tym motywacje wyborców i manipulują nimi. Partie polityczne przybierają postać grup interesów, polityka przestała być zajęciem, w które ludzi angażują się bezinteresownie. Ratunkiem dla współczesnej demokracji jest przywrócenie klasycznej sfery publicznej, a nawet zwiększenie jej znaczenia. Dyskusja powinna odbywać podstawową role w procesie politycznym.

Dystans intymny - przestrzeń pomiędzy dwojgiem ludzi - do 0,5 metra. Przeznaczony dla niewielu kontaktów społecznych. Przeznaczony dla osób, z którymi jesteśmy emocjonalnie związani.

Dystans prywatny - od 0,5 metra do około 1 metra - przestrzeń spotkań z przyjaciółmi i dobrymi znajomymi, dopuszczalny jest pewien stopień intymności, dla ograniczonej liczby osób.

Dystans społeczny - od 1 metra do 3 metrów - odległość w sytuacjach formalnych.

Dystans publiczny - około 4 metry, dotyczy spotkań publicznych i społecznych.

Sektor publiczny (I sektor) - zbiór państwowych i komunalnych osób prawnych oraz nieposiadających osobowości prawnej jednostek organizacyjnych podległych organom władzy publicznej. Za sektor publiczny uważa się wszystkie jednostki, które albo stanowią własność skarbu państwa albo samorządową albo państwowych osób prawnych. Zalicza się tutaj (Dziennik Ustaw 2005, nr 249, poz.2104):

- organy władzy publicznej, w tym organy administracji rządowej, organy kontroli państwowej i ochrony prawa, sądy i trybunały;

- gminy, powiaty i samorząd województwa (to jednostki samorządu terytorialnego oraz ich związki);

- zakłady budżetowe, organy władzy budżetowej;

- państwowe i samorządowe fundusze celowe;

- uczelnie publiczne

- jednostki badawczo-rozwojowe;

- samodzielne, publiczne zakłady opieki zdrowotnej;

- państwowe i samorządowe instytucje kultury;

- ZUS, KRUS

- NFZ

- Polska Akademia Nauk i tworzone przez nią jednostki organizacyjne;

- inne państwowe i samorządowe osoby prawne utworzone na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych z wyłączeniem przedsiębiorstw, banków i spółek prawa handlowego.

Zadania sektora publicznego można potraktować dwojako:

- zadania niezbywalne - polegają na zarządzaniu państwem i jego ochronie (obrona narodowa, bezpieczeństwo, wymiar sprawiedliwości);

- zadania zbywalne - polegają na świadczeniu usług finansowych w całości lub w przeważającej części ze środków publicznych. Zakres tych usług zależy od modelu państwa, przyjętej polityki społecznej. Istnieje możliwość zlecenia i kontrolowania zadań na zewnątrz (model elastyczny). W przypadku zadań zbywalnych pojawia się możliwość współpracy z sektorem prywatnym, jak również organizacjami pozarządowymi (III sektor).

Sektor prywatny (II sektor) - sfera biznesu, wszystkie instytucje i organizacje, których działalność jest nastawiona na zysk, a jednocześnie nie jest to charakter publiczny. Sfera działania wiąże się z finansami publicznymi.

Sektor III - ogół prywatnych organizacji działających społecznie i nie dla zysku, są to organizacje pozarządowe, określenie organizacji pozarządowych akcentuje niezależność tych organizacji od administracji państwowej. Nazwa non profit odróżnia je od organizacji drugiego sektora i podkreśla, że ich działalność nie jest nastawiona na zysk. Organizacje te określa się tez jako woluntarystyczne. Inna nazwa to organizacje społeczne lub użyteczności publicznej. Obszary działań tych organizacji to: kultura, sztuka, edukacja, wychowanie itp.

WYKŁAD 6

09.01.2011

Ideologia i Liberalizm

1. Pojęcie ideologii - termin ten został utworzony przez A.L.Destuta de Tracy w 1796r na określenie nauki o ideach przez które autor rozumiał percepcje zmysłowe. Nauka ta miała ukazywać relacje i związki między tymi percepcjami i dowodzić w jaki sposób z pierwotnych danych zmysłowych powstaje wiedza i moralność. Koncepcja ta spotkała się z krytyką Napoleona który zarzucał tak zaprojektowanej nauce charakter abstrakcyjny o oderwanie od doświadczeń historycznych. W tym czasie upowszechniać się zaczęło pojmowanie ideologii jako zbioru poglądów uznawanych za niebezpieczne niepożądane rewolucyjnie. Poglądy te traktowano jako zagrożenia dla opartego na zdrowym rozsądku myślenia o społeczeństwie. Słowo ideologia było odbierane perioratywnie (negatywnie). Pojęcie to rozpowszechnione zostało dopiero w XIX w w niemieckiej filozofii głównie w marksizmie.

Znaczenia:

*Ideologia to ogólny system pojęć i postaw charakteryzujący społeczeństwo w danym czasie religia, nauka, koncepcje moralności lub prawa.

* Ideologia to tzw. Fałszywa świadomość ukształtowana w określonych warunkach społeczno- ekonomicznych i racjonalizująca je, a przyjmowana jako słuszna i niezmienna np. przekonania o prawomocności władzy, istniejącej stratyfikacji społecznej.

* Ideologia to zbiór idei i poglądów wyrażający interesy jakiejś klasy sprzyjających jej integracji mobilizujących ją do walki o władzę jej utrzymanie oraz narzucanie innym ludziom swego sposobu widzenia i interpretacji świata.

W następnych latach pojęcie ideologii było stosowane jako jeden z podstawowych terminów w naukach społecznych.

Socjologiczne pojmowanie ideologii

Ideologia to szeroki zbiór idei i poglądów o świecie wyznawanych przez grupy ludzi. Filozofia grup jest określeniem starszym.

Liberalizm - z łac. liber-wolny, liberalis-wolnościowy. To ideologiczny kierunek polityczny głoszący i szeroko rozumiana wolność jest nadrzędną wartością. Najogólniej mówiąc liberalizm odwołuje się do indywidualizmu stawia wyżej prawa jednostki nie znaczenie wspólnoty głosi nieskrępowana (ale w ramach prawa) działalność poszczególnych obywateli we wszystkich sferach życia zbiorowego. Liberalizm jako postawa społeczna jest tolerancyjnych stosunkiem wobec poglądów lub czynów innych ludzi.

2. Historia liberalizmu

Wywodzi się z okresu oświecenia skupił on zwolenników tej epoki i związanych z nią nurtów filozoficznych. Postulował przeprowadzenie reform społeczno-politycznym.

Reformy społeczno - polityczne

- zniesienie ustroju feudalnego

- ograniczenie przywilejów szlacheckich

- zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą

- wprowadzenie równości obywateli wobec prawa ograniczenia roli kościoła

- zniesienie monarchii i absolutyzmu

- wprowadzenie demokracji opartej na konstytucyjnej zasadzie trój podziału władzy

- respektowanie praw człowieka, swobód obywatelskich i zasad tolerancji

W opozycji do liberalizmu pojawiła się ideologia konserwatywna broniąca starego ładu odrzucająca indywidualizm stawiająca wyżej znaczenie wspólnoty niż prawa jednostki. Krytykująca demokrację i próby zniesienia hierarchicznego ustroju społecznego. Religia i naród były źródłem wartości.

W 1923 r we Francji odbyło się spotkanie grupy liberałów na który przyjęto dokument „plan liberałów” na rzecz wzmocnienia rewolucji w którym to zawarte były postulaty nawiązania stosunków pomiędzy liberałami z innych krajów. W 1924r. w Genewie powołano do życia Między narodowe Porozumienie Partii Radykalnych i podobnych Partii Demokratycznych. W kwietniu 1947r w Oxfordzie odbył się kongres założycielski między narodami liberałów w wyniku którego opublikowano wspólny manifest (Oxfordzki manifest liberalizmu 1947).

3. Aspekty i formy liberalizmu

Klasyczne poglądy liberalizmu cechuje nastawienie że ani rząd ani żadna grupa czy jednostka społeczna nie powinna w żaden sposób zakłócać wolności jednostki a jedynym dopuszczalnym zniewoleniem jest sytuacja gdy jednostka stanowi rzeczywiste zagrożenie dla czyjejś wolności lub mienia. Liberałowie w większości są za zachowaniem i rozszerzeniem praw i wolności obywatelskich tj. wolność słowa, prasy, wyznania, równouprawnienie obywateli oraz tolerancja.

Formy liberalizmu

1. Liberalizm polityczny - jest przekonaniem iż jednostka jest podstawą prawa i społeczeństwa. Społeczeństwo wraz ze swoimi instytucjami powinno chronić wolność pojedynczych jednostek bez faworyzowania tych o wyższej pozycji społecznej. Polityczny liberalizm kładzie nacisk na umowę społecznie zgodą z którą obywatele tworzą prawa ich dotyczące i jednocześnie zgadzają się na ich przestrzeganie. Umowa ta jest oparta na przekonaniu że obywatele wiedzą lepiej co jest najlepsze dla nich. Stał się początkiem liberalnej demokracji.

2. Liberalizm społeczny - (kulturowy, obyczajowy) ta forma liberalizmu skupia się na prawach jednostki do ich sumienia i stylu życia. Obejmuje także kwestie takie jak wolność seksualna, religijna, poznawcza, ochronę przed ingerencją państwa, sferę życia prywatnego. Przykładem jest sprzeciw wobec państwowych regulacji dotyczących sztuki, gier hazardowych, seksu, prostytucji, aborcji, antykoncepcji, alkoholu i narkotyków.

3. Liberalizm ekonomiczny - (gospodarczy) to pogląd który odrzuca wszelkie ograniczenia które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję na rynku promując „państwo minimum” tzn. państwo ograniczające swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego oraz zajmowania się sprawami którymi nie jest w stanie zająć się prywatny kapitał.

4. Liberalizm socjalny - zwany także nowym liberalizmem lub reformowanym liberalizmem. Warunkiem korzystania z wolności jest zagwarantowanie przez państwo wszystkim obywatelom równych szans w dostępie do podstawowych dóbr (edukacja, kultura, służba zdrowia)

Nurty liberalizmu (wolność jednostki jest najważniejszą wartością, przejawem wolności jest wolny wybór który dotyczy wszystkich sfer życia społecznego)

a) Leseferyzm - postuluje wycofaniem się państwa z ingerencji w gospodarkę postuluje prywatyzację deregulację obniża podatki i bariery celne. Ekonomiczny liberalizm jako główny aspekt leseferyzmu stanowi przewagę dla socjaldemokratów i modelu państwa opiekuńczego. Nie postuluje bezpośredniej walki z biedą i bezrobociem. Według nich sposobem rozwiązania tych problemów jest obniżenie podatków a tym samym pozostawienie w kieszeni podatnika pieniędzy na inwestycje które tworzą miejsca pracy i powoduje obniżenie poziomu bezrobocia.

b) Libertariaryzm - opowiada się za ograniczeniem państwa do roli „nocnego stróża” (monarchizm) bądź całkowitą jego likwidacją (anarchokapitalizm). Liberalianie postulują wycofanie rządu z zajmowania się zarówno gospodarką jak i sprawami społecznymi.

c) Konserwatywny liberalizm - charakteryzuje się konserwatyzmem światopoglądowym w sferze ekonomii opiera się na klasycznym liberalizmie ekonomicznym. Partie konserwatywnych liberałów w Europie Zachodniej nie odgrywają większej politycznie roli z USA. Znacząca część ma poglądy konserwatywno liberalne. W Polsce partą konserwatywno liberalną jest Unia Polityki Realnej.

d) Neoliberalizm - to kierunek we współczesnej ekonomii przyjmujący za podstawę funkcjonowania gospodarki wolną grę sił rynkowych dopuszczający integrację państwa w określonym zakresie.

e) Katolicki liberalizm - to zespół poglądów wyznawanych przez katolików aprobujących ideologie liberalną i dążących do tego by kościół katolicki uznał ustrój społeczny oraz polityczny opierający się na liberalizmie. Ruch ten ma swoją genezę w Rewolucji Francuskiej.

f) Socjalliberalizm - oprócz wyzwania zachowania praw i wolności popieranych przez klasycznych liberałów mocno popiera świeckość. Do partii socjalliberalnej zalicza się partie lewicowe i centra lewicowe. Amerykańscy i Europejscy socjalliberałowie są za prawem do aborcji, eutanazji, dekryminalizacja niektórych środków psychoaktywnych i równymi prawami homoseksualistów w tym za prawem uznania związków partnerskich.

g) Zielony liberalizm - grupa liberałów która do swoich założeń wkomponowała założenia ideologii politykę zielonych

h) Libertynizm - pogląd uzasadniający różnie rozumianą wolność w skrajnych postaciach. Libertynizm charakteryzuje laicyzm, wolnomyślicielstwo, sceptycyzm. Ruch który powstał we Francji na przełomie 1718w. Libertynizm skierowany był i jest przeciwko autorytetom i moralności płynącej z religii i tradycyjnej obyczajowości. Z libertynizmem zawsze łączy się liberalizm obyczajowy.

Europejski liberalizm

Opowiada się za rozszerzeniem z zakresu swobód obywatelskich (liberalizm polityczny) oraz ograniczeniem integracji państwa w rynek (liberalizm gospodarczy). Europejscy liberałowie popierają umiarkowane integracje państwa w służbę zdrowia, edukację, emeryturę, walkę z biedą i bezrobociem. Przeciwne stanowisko w tej kwestii postulują konserwatywni liberałowie i libertymizmowie. W których rola państwa powinna być również ograniczona w tych dziedzinach proponując całkowitą prywatyzację lub mieszane modele prywatno-państwowe.

Amerykański liberalizm

Odnosi się do koncepcji społecznej jest zaś w opozycji do tradycyjnie rozumianego liberalizmu w sferze gospodarczej. Jest w poglądach ekonomicznie bliższy europejskiemu socjaldemokratycznego niż europejskiemu liberalizmowi. Przedstawiciele to część amerykańskiej partii demokratycznej. Amerykański liberalizm postulował zwiększenie roli państwa zarówno w sferze społecznej jak i gospodarczej celem wyrównania szans. W sferze gospodarczej czyli swobód ekonomicznych tradycyjnemu pojmowaniu bliższa jest partia republikańska.

Ład społeczny

To forma organizacji życia społecznego zapewniająca koordynację działań jednostki i zbiorowości. Najczęściej wyróżnia się takie typy ładu społecznego.

Typy ładu społecznego wg. S. Ossowski

-ład przedstawień zbiorowych których zachowania wyznaczane są przez konformizm wobec tradycyjnych form i wzorców zachowań

- ład monocentryczny działania wyznaczane są przez jeden ośrodek decyzyjny (centrum decyzyjne) jednostki traktowane są przedmiotowo i instrumentalnie występuje w państwie autorytarnych i mniejszych strukturach (organizacjach totalnych)

- ład policentryczny (pluralistyczny) występuje wiele ośrodków decyzyjnych i działania, brak koordynacji końcowy rezultat działań podejmowanych przez elementy tego ładu jest nieprzewidywalny dopóki dane zdarzenie nie zakończy się

- ład postmonocentryczny istnieje wiele ośrodków decyzyjnych działania są skoordynowane występuje zorganizowane współdziałanie

- ład moralny uporządkowany i powiązany zbiór obowiązujących reguł ujmujących działania ludzkie w kategoriach dobra i zła. Głównym składnikiem ładu moralnego są wartości etyczne normy i wzory działania oraz instytucje tworzące normatywno-instytucjonalny porządek moralny.

- ład demokratyczny charakteryzuje się 7 wyznacznikami (Dahl):

1)wybór przedstawicieli do sprawowania kontroli nad decyzjami rządowymi w sferze polityki są konstytucje, uprawnienia, wybrani przedstawiciel

2) wolne i uczciwe wybory, przedstawiciele wybierani są w częstych i uczciwych wyborach w których przymus nie jest stosowany

3) powszechne prawo wyborcze praktycznie wszyscy dorośli mają prawo udziału w wyborach

4) bierne prawo wyborcze praktycznie wszyscy dorośli mają prawo ubiegać się o stanowiska w rządzie

5) wolność słowa obywatele nie obawiają się kary mają prawo wypowiadać się w szerokich kwestiach politycznych co obejmuje krytykę urzędników, rządu, ustroju, porządku społeczno-gospodarczego, panującej ideologii

6) dostęp do informacji obywatele mają do alternatywnych źródeł informacji te zaś istnieją i są prawnie chronione

7) swoboda stowarzyszeń obywatele mają prawo tworzenia niezależnych stowarzyszeń czy organizacji w tym partii politycznych i grup interesów

Kryteria demokratycznego ładu (Dahl)

1. Zapewnienie wolności wyboru

2. Zapewnienie realnego uczestnictwa społeczeństwa w procesie politycznym

3. Stworzenie możliwości tego co dzieje się w życiu publicznym

4. Stworzenia instytucjonalnych warunków społecznej kontroli polityków rządowych

WYKŁAD 7

23.01.2011

Instytucje społeczne

Instytucja - nie posiada jednoznacznego znaczenia. Istnieją 3 podstawowe znaczenia pojęcia instytucja:

1. traktuje instytucje jako podstawę porządku, ładu społecznego.

PERSONS definiuje instytucję jako: „ wszelki układ osób wypełniających powiązane role społeczne i kierujących do siebie wzajemne oczekiwania, wynikające z przyswojenia tych samych wartości kulturowych..

Porządek społeczny wynika z tego, że wartości i normy kultury zostały zinternalizowane przez jednostki, jak i z tego, że zostały zinstytucjonalizowane, tzn. są wymagane, oczekiwane przez partnerów jednostek w obrębie danej instytucji stanowiącej układ wzajemnie skierowanych „ról - oczekiwań”.

Wg Piotra Chmielewskiego instytucje to „ wszelkie wymyślone przez człowieka, czyli zaprojektowane i nałożone na ludzkie zachowanie zasady i reguły, które porządkują, kontrolują i czynią przewidywalnym, a przez to możliwym i produktywnym świat społecznych interakcji.

2. Instytucje to pewne wyodrębnione, zorganizowane typy działalności podejmowanej w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich i całych zbiorowości. Pojęcie instytucji odnosi się wtedy do form organizacji danego zespołu czynności, np. instytucje państwa, giełdy, do ludzi wykonujących pewne owe czynności, np. urzędników państwowych, do zespołu urządzeń materialnych.

Wg Malinowskiego składnikami instytucji są:

• Zasada naczelna - zamiary i cele, które chce osiągnąć, bądź do których jest powołana.

• Normy

• Personel

• Urządzenia materialne

• Działalność oraz funkcja, tzn. całościowy, ostateczny wynik i konsekwencje jej zorganizowanej działalności bez względu czy są uświadomione i celowe, czy też nie.

Instytucje dysponują nagrodami i sankcjami utrzymującymi postępowanie członków w ramach pożądanych wzorów i obowiązków oraz eliminacji zachowań niepożądanych. Sankcje mogą być sformalizowane bądź nie (rozsiane), mogą być prawne, zwyczajowe, magiczne, satyryczne, czy też polegające na społecznym ostracyzmie.

Instytucje mogą posiadać symbole. W każdym społeczeństwie jest 5 instytucji niezbędnych do funkcjonowania społeczeństwa:

• Instytucje ekonomiczne - produkcja, dystrybucja dóbr i usług oraz tworzenie, cyrkulacja kapitału.

• Instytucje polityczne - regulujące stosunki władzy oraz wyznaczające polityczne organizacje społeczne, ich system prawny i funkcjonowanie środków przymusu.

• Instytucje leżące u podstaw stratyfikacji - określają dystrybucję społecznych pozycji oraz dostęp do nagród i społecznych zasobów.

• Instytucje rodziny i pokrewieństwa - zapewniające fizyczną reprodukcję społeczeństwa i wyznaczają kształt procesów socjalizacji.

• Instytucje edukacyjne, kulturowe związane z religią, działalnością naukową, funkcjonowaniem środków masowego przekazu, uczestnictwem w kulturze.

Instytucje dzieli się na formalne (sformalizowane) i nieformalne (nieznormalizowane). Trwają dłużej niż członkowie, zapewniają ciągłość życia społecznego i zapewniają, że pewne typy działalności są stale wykonywane. Wzrost liczby instytucji jest wynikiem społecznego podziału pracy. Jeżeli system instytucji jest sharmonizowany to zapewnia lepszą integrację działań jednostek i wewnętrzną spójność zbiorowości. Zadaniem instytucji jest łagodzenie i rozwiązywanie konfliktów.

3. Odnosi się do form organizacji społecznej, które charakteryzują się wyraźnym i specyficznym porządkiem, a mają za zadanie podporządkowanie ludzi szczególnym rygorom.

Goffman instytucje te nazwał totalnymi. Składają się z personelu, wielkiej liczby podobnie usytuowanych jednostek odciętych od szerszego społeczeństwa i podporządkowanych ścisłemu reżimowi w celu efektywnego przekształcania ich osobowości. Do instytucji Goffman zalicza:

• Szpitale psychiatryczne

• Internaty szkolne

• Armie w zakresie, w jakim szkoli rekrutów

• Więzienia

• Zakłady wychowawcze, poprawcze

• Klasztory

Tego typu instytucje mają wspólne cechy polegające na dążeniu do zniwelowania tożsamości członków organizacji (pacjentów, rekrutów, wychowanków, nowicjuszy) przez uniformizację wyglądu zewnętrznego, poddanie ścisłej dyscyplinie, podporządkowanie personelowi.

Istotny staje się regulamin i zespół sformalizowanych norm. Reakcją na ścisłe rygory jest powstanie nieformalnych norm o znacznej sile motywacyjnej i skuteczności.

Reakcje mają miejsce, gdzie członkowstwo w organizacji nie zależy od osobistego wyboru lecz jest przymusowe.

Za specyficzny typ instytucji totalnej mogą być uznane państwa mające postać orientalnej monarchii albo XX w. państwa totalitarnego. Państwa totalitarne próbują podporządkować społeczeństwo blokujące rozwój sił ekonomicznych i politycznych oraz niezależnych przekazów informacji.

Odwołując się do rozumienia instytucji, zmiany w Polsce zachodzą na 2 poziomach:

1. Powstają nowe instytucje społeczne w węższym rozumieniu, a więc pojmowane jako zorganizowane, wyodrębnione typy odrębności i poprzednio obce, bądź znane jej pośrednio tzn. mniej lub więcej wyrywkowej obserwacji innych społeczeństw.

• Giełda

• Partie polityczne

• Prywatne stacje TV i radiowe

2. Zmieniające się instytucje w socjologicznym znaczeniu, działania jednostek w kategorii grup społecznych, powstają nowe wzory zachowań, myślenia, wartościowania, nowe strategie przystosowawcze.

Zmiany te mają różny rytm, i są wypadkową odgórnych decyzji spuścizny przeszłości i oddolnych procesów. Ogólnie przemiany rozumiane jako przekształcanie się starych i tworzenie nowych instytucji.

Poeci - „żaden człowiek nie jest samotną wyspą”

Ideolodzy, politycy - „solidarność ogólnoludzka”

Klasyczni socjologowie zdawali sobie sprawę, że wszelkie fenomeny społeczne (działania grupy, instytucje, organizacje) istnieją nie w próżni, lecz w szerszym kontekście otaczających całości społeczne.

Pod koniec XX w. idea społeczeństwa globalnego i tendencji, która prowadzi do wytworzenia się takiego społecznego procesu globalizacji stały się dominującym wątkiem teorii socjologicznych. Odbywa się mnóstwo konferencji, dominuje temat globalizacji. Weszło do języka codziennego. Nie ma dnia, by politycy, dziennikarze nie odwoływali się do globalizacji jako źródła kłopotów albo szansy na ich przezwyciężenie.

Pojawiły się terminy pokrewne, metaforyczne, zabarwione humorystycznie, robiące karierę w myśleniu potocznym.

• Cocalizacja

• Amerykanizacja

• Westeryzacja

• Imperializm kulturowy

Na przełomie XX - XXI w. pojawia się fala ruchów społecznych przeciwko globalizacji. Pojawiły się protesty. U podstaw fascynacji globalizacją leży realny proces społeczny związany z ekspansywnym rozwojem nowoczesnej formacji społecznej.

Roland Robertson definiuje globalizacją jako zbiór procesów, które czynią świat społeczny jednym. W sensie jednym na kilka sposobów:

1. nowoczesne ideologie oplatają sieć siecią połączeń komunikacyjnych i telekomunikacyjnych. Wyrazistym obrazem tego jest Internet. Wystarczy rzucić okiem na schematy łączeń internetowych, jak gęsty jest splot kanałów jakimi przemieszczają się ludzie, obrazy. Technologia radiowa i TV umożliwia ogromnym masom rozproszonym po świecie równoczesne, wirtualne uczestnictwo w tych samych globalnych procesach ( olimpiadzie, sportowych mistrzostwach, koncertach). Świat zmienił się w globalną wioskę (MARSZAL McLUHANTUTO)

2. społeczności ludzkie stają się mocniej powiązane rozbudowaną siecią zależności ekonomicznych, finansowych, politycznych, kulturowych. Zdarzenia w jednej części świata wywierają wpływ na o, co się dzieje w krajach odległych, np. giełda, kryzys w USA, spadek produkcji ropy w Iraku, muzyka, wytwórnie płytowe, hulajnoga, buty na koturnach.

3. pojawiają się nowe formy organizacji politycznych, ekonomicznych, kulturowych o charakterze ponadnarodowym oderwane od konkretnego kraju lub państwa. Najbardziej oczywistym przykładem są korporacje przemysłowe, banki, firmy handlowe, niektóre zachowania symboli związane z krajem. Inne instytucje istnieją w innej przestrzeni: MC Donald, Sony. Skala ich przekracza rozmiary ekonomii niejednego państwa. W polityce zjawiskiem wcześniejszym, zyskującym nowe formy były organizacje międzynarodowe: ONZ, UNESCO. Organizacje przejmują pewne atrybuty, utrzymują uprawnienia do podejmowania strategii (Komisja Europejska, Parlament Europejski), czy prawo jurysdykcji ponad sądami krajowymi (np. Trybunał do spraw zbrodni w Hadze)

Ponad narodowy charakter mają nowe ruchy społeczne. Globalizują się organizację przestępcze. Środowiska biznesu, finansiści, personel lotniczy, zawodowi sportowcy, artyści, naukowcy. Nieustannie zmieniają oni miejsca pobytu, krążą po świecie, mają biura i mieszkania w wielu metropoliach. Nie wysiadają z transkontynentalnych samolotów.

Efektem zmian - uniformizacja świata.

Kapitalistyczny rynek z mentalnością i konsumpcją.

19

---