ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ
U DZIECI W TERAPII PEDAGOGICZNEJ
Wstęp
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej występuje na całym świecie, we wszystkich kulturach.
Nadpobudliwość jest zjawiskiem, na które w ostatnich latach często uskarżają się rodzice i nauczyciele.
Dzieci z nadpobudliwością wyróżniają się spośród innych określonym zespołem zachowania, który ujawnia się już w pierwszych tygodniach ich życia. W ciągu pierwszych wspólnie spędzonych dni, tygodni i miesięcy rodzice dostrzegają, iż ich niemowlę zachowuje się inaczej niż jego rówieśnicy. Częściej płacze, jego pierwsze ruchy są gwałtowne, a sen płytki i niespokojny. Łatwo popada w gniew, niekiedy przestaje jeść. Rodzicom trudno jest odnaleźć przyczynę ciągłego niezadowolenia dziecka. Szukają więc porad u pediatry, gdzie dowiadują się, że ich dziecko jest zdrowe somatycznie. Otrzymują pocieszenie, że z wiekiem wszystko minie.
Nadchodzi jednak czas nauki w szkole, w której dziecko ma sprostać nowym zadaniom i obowiązkom. Znów rodzice martwią się, gdyż słyszą od nauczyciela uwagi typu: „nie uważa na lekcji”, „przeszkadza innym w nauce”.
W czasie kilkunastoletniej pracy z dziećmi zauważyłam, że impulsywne zachowanie, nieumiejętność koncentracji uwagi dzieci nadpobudliwych stanowi poważne ograniczenie na drodze do sukcesów w szkole. Aby osiągnąć co najmniej połowę sukcesu swoich kolegów, dzieci te muszą włożyć dwa razy więcej pracy. Często postrzega się je jako osoby, które nie potrafią żyć w społeczeństwie.
Fakt występowania zespołu nadpobudliwości u dzieci skłania mnie jako nauczyciela nauczania zintegrowanego do szerszego zapoznania się z tym zjawiskiem.
W rozdziale pierwszym przedstawiłam najbardziej znane definicje nadpobudliwości oraz jej objawy i przyczyny.
W drugim rozdziale napisałam, jak dokonuje się diagnozy dziecka z ADHD.
Trzeci rozdział zawiera praktyczne wskazówki do pracy z nadpobudliwym dzieckiem oraz metody i rodzaje terapii.
W czwartym rozdziale zamieściłam studium przypadku mojej 9-letniej uczennicy z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej.
I. Co to jest nadpobudliwość psychoruchowa?
1. Przegląd definicji nadpobudliwości psychoruchowej.
Zespół nadpobudliwości psychoruchowej występuje na całym świecie, we wszystkich kulturach. Nie zawsze jednak nazywał się tak samo. Do nazwania tego zespołu objawów używano następujących terminów:
- zespół nadruchliwości,
- zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego,
- zespół nadpobudliwości psychoruchowej,
- zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi,
- zespół minimalnego uszkodzenia mózgu,
- zespół minimalnej dysfunkcji mózgu,
- zespół zaburzeń hiperkinetyczno - odruchowych,
- zaburzenie z deficytem uwagi i hiperaktywnością,
- lekka encefalopatia,
- wczesnodziecięcy zespół psychoorganiczny,
- postać nerwowości dziecięcej,
- niespokojne dzieci,
- ZDUN - zespół deficytu uwagi i nadruchliwości.
Obecnie w piśmiennictwie światowym używa się określenia ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder), co oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi.
Według Wolańczyka, Kołakowskiego i Skotnickiej „nadpobudliwość psychoruchowa rozumiana medycznie oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem mającym charakterystyczne objawy”.
Hanna Nartowska, wyjaśniając pojęcie „nadpobudliwość psychoruchowa”, podkreśla, że termin ten „dotyczy zarówno sfery ruchowej, jak i psychicznej. Nadpobudliwość przejawia się w postaci wzmożonego pobudzania ruchowego, nadmiernej reaktywności emocjonalnej oraz w specyficznych zaburzeniach funkcji poznawczych, głównie w postaci zaburzeń uwagi”.
Zdaniem H. Spionek i Z. Włodarskiego nadpobudliwość psychoruchowa jest najczęstszą postacią tzw. nerwowości dziecięcej. Jest ona, według Nartowskiej, wyrazem zmniejszonej odporności i mniejszej wartościowości układu nerwowego dziecka.
Ulrika Schafer definiuje zespół nadpobudliwości psychoruchowej jako „zaburzenia, które na ogół zaczynają się przed szóstym rokiem życia. Charakteryzują się nadmierną aktywnością dziecka. Ponadto występują także zaburzenia uwagi, nadmierna impulsywność i brak wytrwałości. Zaburzenia te występują stale i niezależnie od sytuacji.
Nadpobudliwość psychoruchowa w rozumieniu medycznym to zespół nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zespół hiperkinetyczny będący schorzeniem, mającym charakterystyczne objawy i wymagającym leczenia.
Według Hallowella ADHD jest zaburzeniem neurologicznym, na które składa się klasyczna triada następujących objawów: impulsywność, zaburzenia koncentracji i nadruchliwość lub nadmiar energii.
2. Objawy nadpobudliwości.
Z medycznego punktu widzenia ADHD jest schorzeniem mającym charakterystyczne objawy i wymagającym leczenia.
Nadpobudliwość może przejawiać się w trzech sferach: ruchowej, poznawczej i emocjonalnej. U dzieci może równocześnie występować w dwóch, trzech sferach lub tylko w jednej.
2.1 Objawy nadpobudliwości w sferze ruchowej.
H. Nartowska podaje, że najbardziej widocznym i uciążliwym dla otoczenia objawem jest nadmierna ruchliwość. Wyraża się ona niepokojem ruchowym, objawiającym się nieustannym kręceniem się, zmianami pozycji ciała oraz ciągłymi manipulacjami wokół własnej osoby (skubanie garderoby, guzików, ogryzanie paznokci), co nasila się, gdy dziecko jest zmuszone do spokojnego siedzenia, np. podczas oglądania telewizji. Dzieci te preferują zabawy ruchowe. Nie lubią uczestniczyć w zajęciach, które ograniczają swobodę ruchu. Nie skupiają wówczas uwagi, często odrywają się od nich lub je porzucają, przeszkadzając innym dzieciom.
Zdaniem H. Spionek dzieci z nadpobudliwością „ruchy mają szybkie, mało precyzyjne, czasem wadliwie koordynowane”. Sprawiają też często trudności w zorganizowanej grupie. Już w przedszkolu zwracają uwagę wzmożoną, niepohamowaną ruchliwością, naruszaniem porządku dnia, nieprzestrzeganiem regulaminu. W szkole, szczególnie w pierwszych latach nauki, trudno im dostosować się do obowiązującego porządku. Nie są zdolne do kilkudziesięciominutowego spokojnego siedzenia, bez istotnej przyczyny wychodzą w czasie lekcji z ławki, kręcą się, „wiercą”.
H. Nartowska , badając dzieci nadpobudliwe w wieku 7 - 10 lat, zaobserwowała, że niektóre z nich w ciągu jednej minuty aż 10 - krotnie zmieniały rodzaj działania.
Dzieci ze wzmożoną ekspansją ruchową szukają okazji do ruchowego wyżycia się. Są pełne energii, skłonne do natychmiastowego działania. Chętnie wykonują wszystkie polecenia nauczyciela, które pozwalają im się poruszać. Nie reagują na zwracanie im uwagi lub uspokajają się na krótki czas.
Przy większym nasileniu nadpobudliwości ruchowej może występować także niezręczność, niezborność, brak dokładności, co sprawia, że dzieci te ciągle coś tłuką, zrzucają, łamią i ulegają wypadkom.. Na zajęciach z wychowania fizycznego i na technice powinny mieć specjalną asekurację.
2.2 Objawy nadpobudliwości w sferze emocjonalnej.
Drugim typowym objawem ADHD, według H. Nartowskiej, jest nadmierna pobudliwość emocjonalna. Reakcje emocjonalne są niewspółmiernie silne w porównaniu z wywołującymi je bodźcami, gwałtowne, zmienne. Zachowanie dzieci nadpobudliwych cechuje drażliwość, agresywność lub też płaczliwość, lękliwość. Działanie ich jest słabo kontrolowane, wykazują małą wytrwałość, zniechęcają się w sytuacjach trudnych, są mało odporne na niepowodzenia. Napięcie emocjonalne i motywacyjne łatwo dezorganizuje ich działanie. Dzieci te cechuje zatem niedojrzałość i niezrównoważenie emocjonalne.
Objawy nadpobudliwości w sferze emocjonalnej są wielorakie. U dzieci tych występują intensywniejsze reakcje uczuciowe na różne zdarzenia czy sytuacje. Są konfliktowe, mają trudności w przystosowaniu się do wymagań szkolnych. Obrażają się, bywają drażliwe, impulsywne, agresywne, łatwo przechodzą od płaczu do śmiechu. Często czują niepokój, lęk, strach przed różnymi sytuacjami, zwłaszcza szkolnymi. Przy odpowiedzi pocą się, czerwienią lub bledną.
Ten rodzaj nadpobudliwości może przejawiać się także w sferze uczuć wyższych, głównie społecznych. Dzieci nadpobudliwe przeżywają cudzą krzywdę, zamartwiają się, płaczą. Bywają też egocentryczne. Wtedy zbyt mocno przeżywają swoje niepowodzenia, nieporozumienia w domu czy wśród rówieśników.
2.3 Objawy nadpobudliwości w sferze poznawczej.
Według H. Nartowskiej nadpobudliwość ujawnia się również w czynnościach orientacyjno - poznawczych. Wzmożony odruch orientacyjny powoduje, że wszystkie nowe bodźce zwracają ich uwagę. Zaburzenia występują w postaci słabej koncentracji, małej trwałości, nadmiernej przerzutności i braku selektywności uwagi. Z powodu zaburzeń procesów motywacyjnych dzieci te nie potrafią kierować procesem spostrzegania oraz reagować tylko na te bodźce, które mają dla nich znaczenie. Obserwuje się u nich małą wytrwałość, szybką męczliwość, wahania mobilizacji psychicznej. Dzieci te cechuje więc „roztrzepanie, zapominanie, chaotyczność i słaba organizacja działania. Dlatego też mają one, mimo dobrej sprawności intelektualnej, słabe wyniki w nauce.
W sferze poznawczej u dzieci z nadpobudliwością występuje charakterystyczny deficyt uwagi. Zdaniem H. Spionek dzieci te, stając wobec nowych, nieznanych zadań, stosują często metodę prób i błędów. Nierzadko też przejawiają osłabioną zdolność planowania, ich czynności mają przebieg chaotyczny.
Jak wspomniałam wcześniej, zespół nadpobudliwości psychoruchowej charakteryzuje się objawami występującymi w trzech sferach: ruchowej, emocjonalnej i poznawczej. Objawy mogą być nasilane we wszystkich sferach, dwóch lub w jednej.
Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne wyodrębnia 3 podtypy ADHD:
podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi - to dzieci tzw. „marzycielskie”, które nie mogą się skupić, ale potrafią pozostać w bezruchu, jeśli wymaga tego sytuacja; częściej występuje u dziewczynek;
podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej - są to dzieci tzw. „żywe srebra”, które biegają w kółko bez obiektywnej przyczyny, odpowiednio zmotywowane potrafią się skupić na dłużej ; częściej występuje u chłopców;
typ mieszany - nasilone objawy nadruchliwości i zaburzeń koncentracji uwagi; częściej występuje u chłopców.
H. Nartowska uważa, iż objawy nadpobudliwości psychoruchowej mogą występować w zespołach. Wyróżnia 4 grupy:
I grupa - dzieci o nadmiernej aktywności ruchowej. Cechuje je duża ekspansywność działania, są aktywne i chętne do pracy. Wzmożony odruch orientacyjny sprawia, że są chaotyczne, nieporządne, często zmieniają przedmiot zainteresowania.
II grupa - dzieci, u których dominującym objawem jest niepokój ruchowy, objawiający się drobnymi ruchami manipulacyjnymi w obrębie własnego ciała. Cechuje je nasilona emocjonalność. W sytuacjach napięcia emocjonalnego wzrasta ich niepokój ruchowy.
III grupa - dzieci o nasilonych objawach nadpobudliwości emocjonalnej. Są kłótliwe, płaczliwe, łatwo obrażają się, złoszczą się, są konfliktowe.
IV grupa - dzieci, u których nadpobudliwość objawia się we wszystkich omawianych zakresach. To grupa sprawiająca najwięcej trudności wychowawczych.
Objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej utrudniają dziecku prawidłowe funkcjonowanie w grupie przedszkolnej, klasie i rodzinie. Wpływają na wykonywanie zadań, na relacje z rówieśnikami i dorosłymi. Dysharmonia rozwoju umysłowego powoduje często specyficzne trudności w nauce (np. dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia), które są dodatkowo źródłem zaburzonego funkcjonowania. Dzieci z ADHD mają zwiększoną potrzebę stałego oparcia oraz poczucia, że są kochane. Pozbawienie pomocy ze strony rodziców i pedagogów może w konsekwencji prowadzić do obniżonej samooceny, zaburzeń sfery uczuciowej i rozwoju nerwicy, rozwoju depresji, osobowości aspołecznej, zaburzeń w zachowaniu objawiających się postawą lękową lub agresją, uzależnień oraz słabszych osiągnięć w szkole, co wiąże się z późniejszym wykształceniem dziecka.
Inne dodatkowe problemy, które mogą wiązać się z ADHD to:
moczenie nocne,
lęki przed ciemnością i lęki nocne,
tiki (mruganie, grymasy twarzy, kiwanie głową, podrzucanie ramion),
bóle głowy, bóle brzucha, wymioty,
jąkanie,
onanizm,
częstsze niż u innych dzieci kłopoty z powodu zaburzeń pamięci, zaburzeń językowych, niezgrabności ruchowej,
osobowość antyspołeczna,
depresja,
uzależnienia od papierosów, narkotyków i alkoholu.
3. Przyczyny ADHD.
Przy podawaniu przyczyn nadpobudliwości psychoruchowej bierze się pod uwagę następujące czynniki:
genetyczne (dziedziczenie cech),
biologiczne (powikłania okołoporodowe, choroby somatyczne),
społeczno-wychowawcze (warunki życia dziecka, struktura rodziny, atmosfera emocjonalna, postawy rodzicielskie, relacje między nauczycielem a uczniem oraz uczniem a rówieśnikami).
Zdaniem T. Bednarskiej i H. Spionek z nadpobudliwością psychoruchową mamy do czynienia wtedy, gdy dochodzi do powstania przewagi procesów pobudzania nad procesami hamowania. Jeżeli w fazie największego wzrostu mózgu występują jakieś przeszkody, mogą one doprowadzić do zmniejszenia się liczby połączeń nerwowych oraz spowolnić niezbędne biochemiczne procesy dojrzewania. To może zaburzyć dynamikę procesów nerwowych, a tym samym wpłynąć na opóźnienie kształtowania się mowy, pisania, czytania oraz myślenia.
Zdaniem amerykańskich uczonych ADHD jest zaburzeniem o podłożu neurologicznym spowodowanym prawdopodobnie brakiem równowagi hormonów mózgowych, co powoduje istotne zakłócenia w procesach analizy i syntezy mozgu.
Komórki mózgowe nie mają między sobą bezpośrednich połączeń, a komunikują się za pomocą wysoko wyspecjalizowanych przekaźników chemicznych zwanych hormonami mózgowymi (neurotransmiterami). Przypuszcza się, że u osób z ADHD istnieje zaburzona równowaga pomiędzy dwoma podstawowymi przekaźnikami: dopaminą i noradrenaliną. Dopomina bezpośrednio wpływa na stan gotowości komórek mózgu do odbioru i przetwarzania informacji oraz odpowiada za zdolność koncentrowania się umysłu na jednym, wybranym bodźcu. Niedobór noradrenaliny Może spowodować niedocenianie zagrożenia, nadmiar zaś sprawia, że organizm pozostaje w stanie ciągłego podniecenia. U osób bardzo impulsywnych stwierdza się też niedobór serotoniny- hormonu mózgowego odpowiadającego za regulację nastroju, kontrolę zachowań i prawidłowy rytm snu.
Główne przyczyny zachwiań równowagi neurohormonalnej tkwią w genach. Ryzyko wystąpienia ADHD wzrasta o 50%, gdy jedno z rodziców miało lub ma to zaburzenie.
U dzieci nadpobudliwych niektóre obszary mózgu źle funkcjonują, przyczyniając się, być może, do objawów tej choroby. Z zaburzeniem związane są: kora przedczołowa, część móżdżku oraz co najmniej dwa spośród pięciu skupisk neuronów znajdujących się w głębi mózgu, objętych wspólną nazwą jąder (inaczej zwojów). Okazuje się, że te części układu nerwowego są mniejsze niż normalnie. Nie wiadomo, co powoduje, że struktury mózgu u osób z ADHD są mniejsze, ale wiele danych eksperymentalnych wskazuje, iż mogą tu odgrywać rolę mutacje w obrębie kilku genów, zwykle bardzo aktywnych w korze przedczołowej i w zwojach podstawy. Istnieją dowody na genetyczne uwarunkowanie tego typu defektu (bad. J. Gillis z University of Colorado, 1992r.).
Powstanie ADHD wiąże się też z wpływem czynników pozagenetycznych.
H. Nartowska zwraca uwagę na istnienie czynników uszkadzających. Mogą one wpłynąć na komórki rozrodcze (np. alkohol), na organizm dziecka w okresie płodowym (zakażenia wirusowe, zatrucia, niewłaściwe odżywianie, awitaminozy, urazy mechaniczne, niedotlenienie płodu), podczas porodu (urazy mechaniczne powodujące wylewy śródczaszkowe, niedotlenienie - zamartwica) oraz po urodzeniu (zapalenie mózgu lub opon mózgowych, ciężki przebieg chorób zakaźnych, urazy mechaniczne czaszki).
Wszystkie te czynniki razem wzięte wyjaśniają nie więcej niż 20-30% przypadków ADHD u chłopców i jeszcze mniejszy odsetek u dziewcząt.
Nie bez znaczenia wydaje się też wpływ środowiska, w którym ilość informacji bombardujących świadomość może przyprawić o zawrót głowy nawet zdrowego człowieka. Interakcje niekorzystnych genów z czynnikami środowiskowymi wymuszanymi przez funkcjonowanie współczesnego społeczeństwa, zdaniem autorów programu BBC „Beyond a joke”, powodują istną „epidemię” ADHD wśród dzieci i młodzieży amerykańskiej i angielskiej.
Profesor Jack Panksepp- angielski neurolog, rozważał przyczyny tego zjawiska na podstawie swoich doświadczeń i obserwacji szczurów laboratoryjnych. Jego zdaniem współczesny model życia i wychowania dzieci, w tym spędzanie wolnego czasu przed telewizorem lub komputerem, gdyż ulice stały się niebezpiecznym miejscem do zabawy, wzrastający czas do wypełnienia obowiązków szkolnych, kosztem skrócenia zabawy, jest w konflikcie z instynktami ewolucyjnymi. Człowiek, którego ewolucja ukształtowała jako myśliwego i zbieracza, obecnie idzie do supermarketu i kupuje wszystkie niezbędne produkty spożywcze. Takie łatwe zdobywanie pożywienia sprawia, że pozostaje duża część niespożytej energii.
Naukowcy z USA sądzą, że najbardziej niekorzystnie wpływają na organizm pola magnetyczne o małych siłach. Mogą one pochodzić np. od kuchenki mikrofalowej, świateł fluorescencyjnych, komputerów, wideo , telefonów komórkowych, faksów, automatycznych sekretarek, suszarek do włosów, koców elektrycznych, systemów alarmowych. Badania wykazują, że w kulturach z zaawansowaną techniką więcej noworodków wykazuje stan podekscytowania, niemal szoku. Brak im naturalnego rytmu i koordynacji.
Według H. Nartowskiej dodatkowym czynnikiem pogłębiającym zaburzenie równowagi procesów nerwowych u dzieci nadpobudliwych (u których nadpobudliwość może być wynikiem uszkodzenia CUN) są warunki społeczno-wychowawcze, w jakich wzrasta dziecko. Autorka wymienia tu niezrównoważenie rodziców, napiętą, nerwową atmosferę domową, wywołującą niepewność i poczucie zagrożenia, brutalne zachowanie dorosłych, lęk (stałe, negatywne pobudzenie emocjonalne), przenoszenie konfliktów przez dziecko do szkoły, narastanie trudności szkolnych (gdy nie zauważy się ich i nie przeciwdziała w odpowiednim momencie), brak współpracy domu i szkoły. Podstawowym czynnikiem jest jednak, zdaniem autorki - wychowanie niekonsekwentne lub rygorystyczne. To pierwsze charakteryzuje się brakiem względnie stałych wymagań stawianych dziecku oraz udzielanych mu praw. Towarzyszy temu labilność uczuciowa rodziców w stosunku do dziecka, brak równowagi w karaniu i nagradzaniu. Często ma miejsce gwałtowne przerzucanie się z liberalnego systemu wychowawczego (całkowita swoboda) do systemu rygorystycznego (ścisła kontrola, kary fizyczne). Ten styl wychowania spotykany jest często w rodzinach, gdzie brak uzgodnień co do wychowania między ojcem i matką. Stan taki powoduje, że dziecko stale podlega nowym, nieprzewidzianym bodźcom, nie rozumie, za co jest karane i nagradzane, doświadcza niepewności, przykrości, napięcia, zachwiana zostaje jego i tak wątła równowaga emocjonalna. Przy tego typu wychowaniu dziecko szczególnie często stawiane jest w sytuacjach trudnych, zaskakujących, gdy nie ma możliwości korzystać z żadnych wcześniejszych doświadczeń. Obroną dziecka stają się nieoczekiwane reakcje lub reakcje niezgodne z przyjętymi normami, wywołujące nowe konflikty. Równowaga psychiczna ulega trwałemu zaburzeniu.
Wychowanie rygorystyczne rzadko spotykane jest w czystej formie. Najczęściej jedna z osób znaczących w otoczeniu dziecka charakteryzuje się tego typu stylem wychowawczym, a więc dziecko podlega działaniom niekonsekwentnym. W niektórych rodzinach dzieci nadpobudliwych przeważa jednak rygoryzm, np. jedno z rodziców przejawia takie tendencje, tzn. stosuje częste i dotkliwe kary. Rezultatem może być całkowite podporządkowanie się dziecka, co ma podłoże lękowe, przy jednocześnie nasilonej, narastającej i zawierającej cechy agresywności nadpobudliwości poza domem. Wychowanie rygorystyczne konsekwentne (rysujące wyraźne i stałe kryteria postępowania) może być korzystne na niektórych etapach życia dziecka , jeżeli nie jest powiązane z brutalnością i bezwzględnością.
II. Diagnoza i wykrywanie specyficznych zaburzeń warunkujących ADHD.
Obecnie ryzyko wystąpienia ADHD w całej populacji szacuje się na 3 - 10%. Częściej objawia się u chłopców niż u dziewczynek. Zaburzenie to ma dokładnie określone kryteria konieczne do rozpoznania, zgodne z klasyfikacją dziecięcych i młodzieżowych chorób psychicznych (wersja DSM III-R z 1987 r. i DSM IV-R z 1994 r.). Brzmią one następująco:
Zaburzenie utrzymuje się przez minimum 6 miesięcy, podczas których występuje 8 z podanych typów zachowań:
częste, nerwowe ruchy rąk lub stóp, bądź niemożność usiedzenia na miejscu,
dziecko z trudem pozostaje na miejscu, gdy jest to wymagane,
łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców,
z trudnością oczekuje na swoją kolej w grach lub innych sytuacjach w grupie,
często wyrywa się z odpowiedzią, zanim pytanie zostanie sformułowane w całości,
ma rudności z zastosowaniem się do kolejno podawanych instrukcji (lecz nie spowodowane oporem lub ich niezrozumieniem), np. kłopoty z dokończeniem codziennych zadań,
ma kłopoty z utrzymaniem uwagi na zadaniach lub grach,
często przerzuca się z jednej nie zakończonej aktywności do drugiej,
ma trudności ze spokojnym bawieniem się,
często jest nadmiernie gadatliwy,
często przerywa lub przeszkadza innym, wtrąca się do zabaw innych dzieci,
często wydaje się nie słuchać, co do niego mówią,
często gubi rzeczy konieczne do pracy w szkole lub w domu (np. zabawki, książki, ołówki), zapomina o wyznaczonych zadaniach,
często angażuje się w aktywności fizycznie niebezpieczne, bez uwzględnienia możliwych konsekwencji, np. wybiega na ulicę, nie upewniwszy się, czy jest bezpiecznie.
Uwaga: Powyższe punkty uporządkowano według zmniejszającej się wartości mocy dyskryminacyjnej, na podstawie badań próby reprezentatywnej dla kryteriów „Disruptive Behavior Disorder”.
Ujawnienie się zaburzenia przed siódmym rokiem życia.
Niespełnione są kryteria diagnozy głębokich zaburzeń rozwoju.
Powyższe kryteria dają możliwość różnicowania między dziećmi z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej a dziećmi trudnymi wychowawczo.
Rozpoznanie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej prawie całkowicie opiera się na wnikliwej obserwacji zachowania dziecka oraz na doświadczeniu lekarza. Nie istnieją żadne wystandaryzowane metody diagnozy różnicowej, dlatego tak bardzo ważna jest obserwacja dziecka oraz znajomość objawów.
Żadne badanie laboratoryjne nie pozwala też na potwierdzenie tego zaburzenia. W badaniu pediatrycznym również trudno jest zaobserwować zmiany, które wskazywałyby jednoznacznie na istnienie ADHD. Dlatego też bardzo ważne są informacje na temat funkcjonowania dziecka w klasie, w grupie rówieśniczej oraz w domu.
Najważniejszymi ekspertami pomocnymi w postawieniu prawidłowej diagnozy są rodzice dziecka z zaburzeniami. To z nimi właśnie lekarz przeprowadza wywiad dotyczący ciąży, porodu, rozwoju dziecka, jego kontaktów z innymi dziećmi, sposobów spędzania wolnego czasu, czy problemów szkolnych. Na jego podstawie podejmuje się decyzję o szukaniu pomocy u psychologa, pediatry, a nawet psychiatry dziecięcego.
Podstawą rozpoznania i leczenia jest więc rozmowa i współpraca z rodzicami. Nie można jednak opierać się bezkrytycznie tylko na tym, gdyż rodzice są związani z dzieckiem emocjonalnie. Następną osobą pomocną w postawieniu właściwej diagnozy jest nauczyciel - wychowawca, który zna pacjenta dłużej niż pół roku. Ma on możliwość obserwowania dziecka w różnych sytuacjach oraz porównywania jego zachowania z zachowaniem jego rówieśników. Często osobista rozmowa z nauczycielem na temat dziecka jest niemożliwa. Można więc zwrócić się z prośbą o pisemną opinię ze szkoły i wypełnienie odpowiednich kwestionariuszy.
Ważnym etapem w rozpoznawaniu zespołu nadpobudliwości jest obserwacja zachowania dziecka przez lekarza. Niestety, w każdym otoczeniu poziom funkcjonowania dziecka jest inny. Zmienia się w zależności od sytuacji, w jakiej aktualnie znajduje się dziecko. Zaburzenie objawia się silniej, gdy wymaga się od dziecka ciągłej uwagi oraz wysiłku umysłowego. Czasem objawy mogą być w ogóle nieobecne lub obecne w niewielkim stopniu szczególnie wtedy, gdy dziecko znajdzie się w nowej sytuacji lub zaangażuje się w jakąś interesującą je działalność.
Najbardziej adekwatna jest obserwacja dziecka w domu i w szkole, choć w praktyce trudna do przeprowadzenia. Dziecko zachowuje się naturalnie w swoim otoczeniu (szkoła, dom), lecz w gabinecie lekarskim potrafi tak się skoncentrować na badaniu lub wykonywanym zadaniu (np. test psychologiczny), iż trudno jest zaobserwować objawy nadpobudliwości.
Istotną część badania lekarskiego stanowi rozmowa z pacjentem (bez obecności rodziców). Ten indywidualny kontakt pozwala dziecku odczuć, iż jego zdanie jest też bardzo ważne.
Istnieją różne metody, dzięki którym można spróbować ocenić aktywność ruchową dziecka, np. obserwowanie dziecka znajdującego się w specjalnie przygotowanym pomieszczeniu wyposażonym w weneckie lustra (z jednej strony szyba, z drugiej lustro).
Coraz większą popularnością cieszą się również metody elektronicznego pomiaru aktywności pacjenta. Są to:
- aktometria - elektroniczny pomiar aktywności ruchowej ręki,
- pedometria - pomiar aktywności ruchowej stopy,
- stabilometria - pomiar stabilności wykonany podczas siedzenia na specjalnym skomputeryzowanym krześle. Stosowany jest również pomiar aktywności w specjalnym pomieszczeniu, którego podłoga podzielona na kwadraty rejestruje kolejne ruchy dziecka. Istnieje też metoda polegająca na tym, że do ciała dziecka przymocowuje się specjalne czujniki, dzięki którym nawet milimetrowe ruchy zapisuje i analizuje komputer sprzężony z laserem. Metody te nie mają jednak szerokiego zastosowania.
Metodą stosowaną na szeroką skalę jest aktometria, w której na przegub dłoni badanego przymocowuje się aparat wielkości zegarka rejestrujący ilość i zakres ruchów. Dzięki tej metodzie dowiadujemy się, czy dziecko jest bardziej aktywne od swoich rówieśników oraz czy istnieją różnice pomiędzy dwoma kolejnymi badaniami. Jeżeli istnieją, oznacza to, iż uzyskaliśmy jakiś efekt w leczeniu. Wynik tego badania mówi nam niewiele, gdy bardzo ruchliwe dziecko dobrze radzi sobie w szkole i w domu, nie ma kłopotów z nauką i zachowaniem.
Niezbyt pomocnym badaniem w rozpoznaniu ADHD jest też komputerowy test uwagi ciągłej. Pozwala jednak bardzo dobrze ocenić korzyści płynące z leczenia. Podczas tego badania dziecko naciska przycisk, np. w momencie, gdy na ekranie pojawi się dwa razy pod rząd ta sama figura. Porównuje się tu dwa kolejne badania pacjenta - przed i w trakcie leczenia, obserwując zmienność czasu reakcji dziecka na bodziec.
Bardzo popularnymi i prostymi metodami są skale i kwestionariusze diagnostyczne. Najbardziej popularne są Kwestionariusze Connersa dla nauczycieli i rodziców oraz kwestionariusze z grupy Child Behavior Checklist. Służą one wyodrębnieniu grupy dzieci z podejrzeniem nadpobudliwości psychoruchowej oraz do oceny przebiegu i skuteczności leczenia przy wielokrotnym badaniu tego samego dziecka. Kwestionariusze mają pewną zaletę - są proste. Można je wypełnić w gabinecie lekarskim lub u psychologa szkolnego. Wiele ośrodków opracowuje swoje własne ustrukturyzowane wywiady.
Dodatkową pomoc przy stawianiu diagnozy stanowią testy psychologiczne. Niektóre wyniki standardowego testu do badania dzieci (Wechssler Scale for Children) mogą sugerować występowanie ADHD. Wyniki dotyczące funkcjonowania pamięci, rozwiązywania zadań z arytmetyki i kombinatoryki są niskie w przypadku osób z nadpobudliwością. Dosyć często występuje też duża rozbieżność pomiędzy wynikiem z części werbalnej, a wynikiem z niewerbalnej części. Są również inne testy, na podstawie których mierzy się poziom uwagi i impulsywność dziecka. Na podstawie testów można wykluczyć bądź potwierdzić istnienie innych zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Należy jednak zaznaczyć, iż nie istnieje żaden konkretny test na ADHD.
Przeprowadza się także badania pediatryczne i neurologiczne (w razie potrzeby badanie EEG), mające na celu diagnozę ewentualnych uszkodzeń OUN czy innych przyczyn nadpobudliwości dziecka, których nie jest w stanie zbadać psychiatra dziecięcy (np. wykluczenie zatrucia ołowiem lub nadczynności tarczycy). Należy również zbadać słuch i wzrok.
Hallowell uważa, że aby odróżnić dziecko z ADHD od dziecka z problemami emocjonalnymi, należy dokładnie przyjrzeć się jego przeszłości, ponieważ diagnoza opiera się najczęściej na analizie przeszłości. Dostrzega też dwa najczęściej spotykane błędy w procesie diagnostycznym: nierozpoznanie ADHD lub zbyt częste stawianie diagnozy ADHD.
Zanim rozpocznie się diagnozę dziecka należy pamiętać o tym, że:
- Dziecko może zachowywać się w gabinecie bardzo spokojnie, co utrudnia postawienie właściwej diagnozy;
- Nie można postawić diagnozy po jednym spotkaniu z dzieckiem;
- Przed postawieniem diagnozy dziecko nie powinno być leczone farmakologicznie.
III. Praktyczne wskazówki do pracy z dzieckiem nadpobudliwym i rodzaje terapii.
Wychowanie dziecka nadpobudliwego to bardzo ciężka i mozolna praca, gdyż pomocy i wsparcia potrzebuje zarówno dziecko, jak i jego rodzina oraz nauczyciele. W odniesieniu do dziecka wskazana jest terapia indywidualna lub grupowa, trening umiejętności społecznych, terapia zaburzeń uwagi i odpowiednia postawa osób bliskich.
Podstawą pracy z dzieckiem jest rzetelna wiedza na temat nadpobudliwości psychoruchowej oraz cierpliwa, spokojna, pełna zrozumienia i życzliwości postawa rodziców i nauczycieli.
Podczas pracy z uczniem nadpobudliwym bardzo ważna jest współpraca nauczycieli z rodzicami. Najlepszymi sojusznikami nauczyciela mogą być bowiem rodzice. Jest to możliwe tylko wtedy , gdy zamiast oskarżać ich o złe wychowanie dziecka, uzna się, iż zarówno oni, jak i szkoła mają podobny problem i razem mogą go rozwiązać. Ścisła współpraca rodziców i nauczyciela uwalnia obie strony od poczucia winy i wzajemnej niechęci. Ważne jest, aby nauczyciele mieli częsty, np. telefoniczny kontakt z rodzicami. Nauczyciel może również wprowadzić zeszyt, w którym zapisywałby nie tylko uwagi, lecz przede wszystkim informacje o tym, co jest zadane, czego należy się nauczyć oraz co przynieść do szkoły. Dzięki temu rodzicom będzie łatwiej wyegzekwować odrobienie lekcji przez dziecko i dopilnować, aby w plecaku znalazły się wszystkie niezbędne pomoce szkolne.
Drugą istotną sprawą jest, aby nie wzmacniać niewłaściwych zachowań. Zazwyczaj uwaga nauczyciela koncentruje się na dzieciach, które sprawiają problemy. To z kolei prowadzi do wzmacniania zachowań, których wcale nie chcielibyśmy wzmacniać. Dzieciom nadpobudliwym sprawia kłopot doczekanie momentu, gdy zajmie się nim nauczyciel. Dlatego też skarcenie może się im wydawać lepsze niż potworna nuda na lekcji. W pracy z dzieckiem nadpobudliwym ważne jest, aby nauczyciel zauważał te rzadkie chwile, kiedy pracuje w spokoju i zachęcał je do dalszego wysiłku. Nie należy przy tym obawiać się, że to go rozproszy. Pochwała powinna dodać takiemu dziecku sił do spokojnego siedzenia i skupiania się na zadaniach szkolnych.
Nauczyciel powinien pamiętać o tym, iż nie należy przykładać jednakowej miary do wszystkich uczniów. Jeżeli dziecko nadpobudliwe nie jest w stanie usiedzieć spokojnie przez 15 minut, wtedy można spróbować dać mu szansę na osiągnięcie sukcesu, ustawiając poprzeczkę nieco niżej (np. ograniczyć ten czas do 7 minut).
Do dziecka nadpobudliwego należy „mówić tak, aby usłyszało”.
Dziecko słyszy często to, czego nie powinno usłyszeć, dlatego też może mieć problem z ustaleniem, co mu wolno, a czego nie. Łatwo więc mu zrobić coś, niż nie zrobić czegoś. Ważne jest, aby jasno określić, co ma w danej chwili wykonać. Znacznie lepiej reaguje na proste polecenia typu: „Otwórz zeszyt i zapisz temat”, aniżeli na polecenie: „Przestań się kręcić i przeszkadzać!”. Należy dodać, iż dziecko, które usłyszało, że ma otworzyć zeszyt, nie poczuje się winne i ukarane. Dziecko skarcone dojdzie do wniosku, że jest złe, niegrzeczne i nic mu się nie udaje.
Poza tym dziecku z zaburzeniami koncentracji uwagi sprawia trudność zrozumienie złożonych poleceń, ponieważ ich nie słyszy, a o części z nich zapomni. Wobec tego należy udzielać mu krótkiego, prostego komunikatu, np. „Zrób przykład 1a ze strony 20”.
Nadpobudliwe dziecko bardzo łatwo przechodzi od uporządkowanej działalności do działalności nieuporządkowanej, a trudno do niej wraca. Podjęcie każdej uporządkowanej działalności powinno się wyraźnie zaakcentować, np. „Uwaga! Zaczynamy pisać”.
Przed podaniem polecenia trzeba się upewnić, czy dziecko nas słucha. Dobrze jest ustalić z uczniem sygnał przywołujący go do pracy. Sygnał ten stanowi dodatkową pomoc (np. wywołanie imienia ucznia, lekkie dotknięcie ramienia). Nie może jednak być on powodem do śmiechu innych uczniów.
Zaburzenie koncentracji uwagi sprawia, iż dziecko nie potrafi długo pracować. Dlatego można mu pozwolić na chwilowe oderwanie się od pracy, pytając go o coś lub wydając dodatkowe polecenie.
Dzieci z zaburzeniami uwagi łatwo też zapominają o swoich obowiązkach. W zapamiętaniu możemy mu dopomóc, pytając, co ma zrobić w domu i co ma przynieść na jutro ze sobą do szkoły. Metoda ta, choć trudna, może przynieść w przyszłości bardzo dobre rezultaty, ponieważ uczeń, zanim wyjdzie z domu, sam zacznie sobie zadawać pytania na temat tego, co ma przynieść bądź co ma zrobić.
Dużą trudność sprawia takiemu dziecku również sprawdzenie tego, co zapisał. Popełnia więc często w swoich pracach klasowych tzw. „głupie błędy”, które nie wynikają z braku wiedzy, lecz z nieuwagi. Takiemu dziecku możemy pomóc, zachęcając do sprawdzania (np. „Zobacz, czy wszystko zrobiłeś, przeczytaj to jeszcze raz”).
Nadpobudliwemu dziecku powinniśmy pomóc w tworzeniu uporządkowanego świata, gdyż chaos to naturalny żywioł tego dziecka. Należy zacząć ten proces od spraw czysto organizacyjnych. Dziecko powinno znać nie tylko plan lekcji, ale też plan poszczególnych godzin lekcyjnych po to , aby móc przewidzieć, co za moment nastąpi. Zaznaczmy, że jest to dla niego szczególnie trudne. Dziecko musi wiedzieć, jakie zachowanie jest dopuszczalne, a za jakie grożą konsekwencje. Dobrą pomoc stanowi tutaj regulamin umieszczony w widocznym miejscu (np. na ścianie).
Ważne jest też miejsce w klasie. Dziecko z ADHD, zdaniem wielu badaczy zajmujących się tym problemem, powinno siedzieć w pierwszej ławce, bliżej nauczyciela. Dobrze jest również, aby siedziało samo bądź z najspokojniejszym uczniem w klasie.
Dziecko z ADHD nie potrafi bardzo często poradzić sobie z nieoczekiwaną sytuacją (np. wyjście bez wcześniejszego zaplanowania do kina lub nagły, nieoczekiwany wyjazd). Możemy mu pomóc, opisując, jak będzie wyglądała ta nowa sytuacja oraz poprzez dokładne ustalenie nieprzekraczalnych zasad.
Dziecku z nadpobudliwością utrudnia życie również brak umiejętności zorganizowania sobie pracy. Można więc spróbować je tego nauczyć, pokazując, jak pisać plan pracy, prowadzić kalendarz - notatnik oraz jak układać rzeczy na biurku. Powinno się też zachęcać uczniów do zadawania sobie pytań przed podjęciem każdej pracy (np. Jaki jest problem? Jaki powinien być następny krok? Jaka pomoc jest potrzebna?).
Należy także pomóc dziecku z ADHD w organizowaniu wypowiedzi, gdyż często zaczyna ono opowiadać o jakimś wydarzeniu, które wydaje się całkowicie niezrozumiałe. Możemy sformułować pytania pomocnicze o czas i miejsce wydarzenia, o osoby biorące w nim udział i o następstwo wydarzeń, co pomoże dziecku w przyszłości.
W pracy z dzieckiem nadpobudliwym ważne jest okiełznanie nadruchliwości, zapanowanie nad nią.
Dziecko z ADHD ma większą potrzebę ruchu niż jego rówieśnicy. Dlatego nie może on usiedzieć dłużej w jednym miejscu. Powinniśmy jasno i wyraźnie ustalić z dzieckiem, iż może kręcić się w obrębie ławki, lecz ma kategoryczny zakaz wychodzenia z ławki, zaczepiania innych dzieci i rozmawiania z nimi. Tę nadmierną ruchliwość dziecka można wykorzystać z pożytkiem dla siebie i klasy, np. prosząc o pomoc w rozdaniu lub zebraniu pomocy szkolnych innym dzieciom, pomoc w starciu tablicy, w zasłonieniu okna. Zmniejszymy w ten sposób niepożądaną nadruchliwość ucznia i jednocześnie sprawimy, że poczuje się on kimś ważnym, potrzebnym i akceptowanym.
Jedną z form pracy z dziećmi nadpobudliwymi jest nauczanie totalne (wielozmysłowe). W przypadku tych dzieci powinno się stosować specjalne metody dydaktyczne. Gdziekolwiek to jest możliwe, należy prezentować materiał w sposób angażujący różnorodne zmysły dziecka. Podstawową metodą jest wyróżnianie najważniejszych zagadnień i informacji, np. podkreślanie ich na tablicy na kolorowo, zaznaczanie podczas wypowiedzi sygnałem - uwaga, to ważne. Dodatkową pomoc stanowią diagramy, tabele, wszelkie schematy, lecz niezbyt szczegółowe. Bardzo pomocne mogą też być modele lub pomoce wizualne. Uwaga tych dzieci powinna być atakowana przez informacje przekazywane w różnorodny sposób (np. jednoczesne przedstawienie diagramu i głośne, skrótowe przedstawienie jego treści). Powinniśmy pamiętać o stałym sprawdzaniu podanych informacji.
Dzieci z ADHD mają problem w wyłowieniu istotnych informacji, dlatego łatwo rezygnują, gdy napotkają jakieś trudności. Możemy je zachęcić poprzez organizowanie konkursów polegających na przełożeniu jakiegoś zagadnienia na skrócony zestaw słów kluczowych.
Często proponowaną formą pracy z nadpobudliwym dzieckiem jest nauczanie indywidualne. Dziecko z ADHD zazwyczaj bardzo dobrze pracuje sam na sam z nauczycielem. Pojawiają się jednak problemy. Nauczanie indywidualne dziecka w klasach młodszych obejmuje jedynie kilka godzin tygodniowo. W celu zapewnienia opieki w pozostałym czasie matka zmuszona jest nieraz do rezygnacji z pracy, co wiąże się z pewnymi konsekwencjami finansowymi, społecznymi i psychologicznymi. Poza tym nauczanie w domu pozbawia dziecko możliwości uczenia się zasad współżycia z innymi ludźmi, izoluje je od rówieśników, zaburzając jego rozwój społeczny oraz utrudnia jego dorastanie.
T. Wolańczyk uważa, że optymalnym miejscem nauczania dziecka z ADHD jest mało liczna, 10-15 osobowa klasa o charakterze integracyjnym, najlepiej z dwójką nauczycieli.
Dziecko nadpobudliwe należy zaakceptować, pamiętając o tym, że jest ono dzieckiem odmiennym, ma inne możliwości niż jego rówieśnicy oraz wymaga odmiennego traktowania. Nie można karać dziecka za niezależne od jego objawy, gdyż spowoduje to, że dziecko zacznie się bać szkoły, którą będzie kojarzył z miejscem, gdzie spotykają go niezrozumiałe i niesprawiedliwe przykrości.
W wychowaniu nadpobudliwego dziecka bardzo ważna jest postawa jego rodziców bądź opiekunów. Mogą oni ukierunkowywać aktywność dziecka oraz stymulować jego rozwój poprzez:
Unikanie sytuacji powodujących dodatkowe napięcie u dziecka, np. konfliktów w domu, nieporozumień między rodzicami. Dziecko nie powinno być świadkiem takich sytuacji. Rodzice nie powinni przy dziecku rozmawiać na temat swoich wątpliwości odnoszących się do metod wychowawczych. Dzieci bardzo przeżywają takie sytuacje, ponieważ ich poziom odporności na stres jest niższy aniżeli u rówieśników.
Przestrzeganie regularnego trybu życia od najmłodszych lat (stałe godziny posiłków, odrabiania lekcji, snu i zabawy). Stały schemat czynności związanych z organizacją życia codziennego przed i po szkole wprowadza ład i porządek, którego dziecko z ADHD nie potrafi samo wprowadzić w życie.
Wypracowanie jednolitych i konsekwentnych form postępowania z dzieckiem dla obojga rodziców. Brak stałych reguł dotyczących tego, co wolno, a co nie, co jest właściwe, a co nieodpowiednie wpływa niekorzystnie na równowagę procesów emocjonalnych. Dlatego też wskazane jest jasne określenie zakresu wymagań i swobód dziecka. Brak konsekwencji i zgodności rodziców prowadzi do chaosu.
Niewskazane jest zwracanie uwagi na dziecko jedynie wtedy, gdy zachowuje się niepoprawnie, ponieważ odnosi to skutek przeciwny do oczekiwanego i prowadzi do wzmocnienia negatywnych zachowań.
Wydawanie polecenia w krótkiej formie, gdyż dziecko nadpobudliwe nie jest w stanie zapamiętać dłuższych wypowiedzi ze względu na zaburzenia koncentracji uwagi. Instrukcje powinny być więc zwięzłe i dokładne. Stąd też:
najpierw należy sprawdzić, czy dziecko nas słucha (zatrzymać w biegu, przytrzymać za rękę, spojrzeć w oczy, poprosić aby powtórzyło, prosimy, aby powtórzyło nasze słowa);
w danym momencie wyznaczyć najwyżej trzy czynności do wykonania, czyli tyle, ile jest w stanie wytrzymać dziecko o przeciętnej koncentracji uwagi; dziecko z ADHD może mieć kłopoty z wykonaniem nawet tych trzech czynności;
jeżeli zależy nam na dokładności wykonania poleceń, należy wydawać je pojedynczo, a po zrealizowaniu każdego z nich pochwalić dziecko.
Organizowanie zabaw i czasu wolnego dziecka według ściśle ustalonych reguł:
umożliwić z jednej strony zaspokojenie potrzeby ruchu, a z drugiej wdrażać do zajęć wymagających spokoju i koncentracji;
zabawy ruchowe przeplatać zabawami cichymi (lepienie z plasteliny, wydzieranie z papieru, słuchanie opowiadań, rysowanie, malowanie, itp.);
ograniczać zabawy czasem i regułami gry; bawiąc się z dzieckiem i dając wygrać, rodzice pokazują, jak prawidłowo reagować na przegraną. Gry i zabawy powinny być przeplatane zwycięstwem i przegraną dziecka;
kontrolować zabawy na podwórku, gdyż dzieci z ADHD łatwo jest sprowokować do agresywnych zachowań; należy skłaniać dziecko do ustępstw oraz doprowadzać do zgodności interesów obu skłóconych stron (np. przez zmianę przebiegu zabawy lub jej treści);
dziecko powinno samo ponosić konsekwencje swoich zachowań, czyli przeprosić, jeśli kogoś skrzywdziło, sprzątnąć po sobie bałagan);
ograniczać liczbę bodźców:
- zbyt duża liczba zabawek sprawia, że zabawa staje się chaotyczna, rozprasza dziecko oraz nie pozostawia swobody tworzenia,
- dziecko powinno bawić się i pracować w małych grupach rówieśniczych (2-3 dzieci); może bawić się też samo, gdy zbyt długie zabawy z rówieśnikami męczą je,
- zbyt długie spędzanie czasu przed telewizorem bądź komputerem powoduje nadmierne obciążenie i wyczerpanie układu nerwowego,
- w porze wieczornej należy proponować dziecku zajęcia relaksacyjne i wyciszające (np. ograniczyć wieczorne oglądanie telewizji), plan czynności przed pójściem spać powinien być taki sam każdego dnia;
skłaniać do sprzątania swojego pokoju, kącika zabaw przy pomocy dorosłego; zabawki i pomoce szkolne należy segregować bez zbędnego pośpiechu; instrukcje powinny być dokładne tzn. trzeba unikać ogólnych sformułowań typu „posprzątaj”, a wydawać konkretne polecenia, np. „książki na półkę”, „kredki do szuflady”.
Organizowanie pracy i nauki według następujących reguł:
zadania dziecka powinny być nastawione na cel, tzn.:
- niehamowanie nadmiernej aktywności dziecka, lecz stałe, dyskretne ukierunkowywanie jego działalności na właściwy cel (ciągłe hamowanie aktywności dziecka jest mało skuteczne, gdyż wzmaga niepożądane reakcje,
- czuwanie nad stawianiem celów na miarę możliwości dziecka, np. dzielenie materiału do nauczenia się na części, sprawdzanie zrozumienia instrukcji pracy domowej przez dziecko, kontrolowanie, czy ma ono przygotowane wszystkie pomoce potrzebne do pracy, koncentrowanie uwagi dziecka na materiale do pracy, chwalenie dziecka po wykonaniu poszczególnych części materiału, a nie dopiero po zakończeniu całości,
- dyskretna pomoc w organizowaniu działania dziecka po to, by osiągnęło ono zawsze zamierzony cel, zakończyło czynność, wykonało zadanie; paca powinna być zawsze sprawdzona, pochwalona, wzmocniona przez dorosłego,
- odległość celów działania, zakres obowiązków i system kontroli rodziców trzeba dostosować do wieku dziecka i zmieniać odpowiednio do poziomu rozwoju i zdobytych umiejętności;
każde zadanie, czynność domowa , powinny być dokończone, sprawdzone - uczy to samokontroli i wprowadza niezbędny dla dziecka porządek;
kontrola pracy dziecka nie powinna polegać na krytykowaniu, lecz na poszukiwaniu innych zajęć, gdy jest ono zniechęcone, pomocy w rozwiązywaniu zadań, podtrzymywaniu słabnących dążeń;
ze względu na problemy z koncentracją uwagi dziecko powinno się uczyć w krótkich odstępach czasowych (15-30 min.), a przerwy przeznaczyć na relaks, odpoczynek;
lekcje powinno dziecko odrabiać wtedy, gdy w domu panuje najmniejszy ruch; na stole leży tylko to, co ma służyć do pracy, odrabianie lekcji powinno się zaczynać o stałej porze dnia; radio i temu podobne źródła dźwięku należy wyłączać, drzwi od pokoju dziecka zamykać w celu zmniejszenia liczby rozpraszających bodźców;
sprawdzać prace domowe w obecności dziecka, aby przyzwyczaić je do samodzielnego poprawiania swoich błędów;
czynność, którą dziecko ma wykonać lub informacje, które ma przyswoić należy wielokrotnie powtarzać, w przeciwnym razie dziecko z ADHD jej nie zapamięta;
Podkreślanie u dziecka jego dobrych stron, prób zmiany zachowań oraz nagradzanie za drobne sukcesy, np. przytuleniem. Postępowanie takie nazywa się wzmacnianiem pozytywnym i daje znacznie lepsze efekty niż koncentrowanie się na tym, co dziecko robi źle. Agresja, zdenerwowanie rodziców wzmaga i tak dużą aktywność dziecka.
Terapia swoją nazwę zaczerpnęła z greckiego terminu „therapeia”, który oznacza leczenie. Termin ten związany jest więc z medycyną. Terapia ma także związek z pedagogiką, a w szczególności z pedagogiką specjalną. Związane jest to z tym, że pedagogika obejmuje trzy podstawowe dziedziny: profilaktykę, diagnozę i terapię.
W pedagogice terapeutycznej można wyróżnić dwie podstawowe formy terapii:
Terapię odciążającą - spoczynkową, mającą na celu łagodzenie skutków cierpienia spowodowanych chorobą oraz eliminowanie napięć emocjonalnych.
Terapię aktywizującą - czynnościową, mającą na celu uaktywnienie sił biologicznych i psychicznych organizmu oraz dostarczenie dziecku przyjemnych przeżyć. W ramach tej terapii wyróżnia się:
terapię zabawową, której celem jest polepszenie kondycji psychicznej dzieci;
terapię zajęciową, której celem jest usprawnienie psychiczne i fizyczne dzieci przez wykonywanie różnych zajęć o charakterze manualnym i umysłowym.
Należy wyróżnić również terapię wychowawczą, której celem jest wyrównanie u dzieci braków w zakresie przystosowania społecznego, dojrzałości emocjonalnej i własnej samooceny.
Znana i dosyć często stosowana jest terapia behawioralna, której celem jest modyfikacja zachowania dziecka poprzez wygaszanie złych nawyków, a wzmacnianie dobrych (zasada nagradzania i karania). Postępy są widoczne dopiero po dłuższym czasie.
U dzieci nadpobudliwych mogą występować zaburzenia mowy (jąkanie, problemy z artykulacją). W takich przypadkach stosuje się terapię mowy i języka (pomoc logopedyczna).
Organizuje się też dla dzieci nadpobudliwych nauczanie wyrównawcze. Są to dodatkowe zajęcia, podczas których dziecko nabywa pewnych nawyków pomocnych w uczestniczeniu w zajęciach. Ważne jest tutaj zaangażowanie rodziców.
W pracy z dzieckiem nadpobudliwym wykorzystywane są następujące metody wychowawcze:
Metoda T. Gordona - uczy sposobów wzajemnego okazywania sobie akceptacji i zrozumienia.
Metoda A. Faber i E. Mazzlish - pomaga ukształtować nowy sposób porozumiewania się w rodzinie, znaleźć wzajemny szacunek i zrozumienie.
Metoda C. Sutton - metoda pracy z trudnymi zachowaniami dzieci; pomaga rodzicom nauczyć się zmiany niepożądanych zachowań dziecka na pożądane.
Stosuje się również metody stymulacji rozwoju, które najczęściej dotyczą pracy z samym dzieckiem, polegają na pobudzaniu rozwoju niektórych funkcji poznawczych , na rozwijaniu jego możliwości. Są to:
Metoda Ruchu Rozwijającego W. Sherborne - polega na tym, że przez ruch dziecko uczy się poznawać siebie i świat, uczą się, że mogą wpływać na swoje otoczenie.
„Metoda Dobrego Startu” - postępowanie korekcyjno-kompensacyjne, wykorzystywane w pracy z dzieckiem dyslektycznym.
Metoda T. Denisona - kinezylogia edukacyjna - metoda mająca na celu stymulację układów nerwowych odpowiedzialnych za koncentrację i uwagę poprzez stosowanie bodźców ruchowych, które pobudzają odpowiednie zmysły (zmysł równowagi, głębokie czucie).
Program korekcji zachowań opracowany przez T. Opolską i E. Potempską - planowane są w nim odpowiednie ćwiczenia dla grupy dzieci (zabawy pomagające rozładować energię, ćwiczenia ułatwiające pracę w grupie, ćwiczenia relaksacyjne).
Inne metody wsparcia stosowane w terapii dziecka z ADHD:
Akupunktura - stara chińska metoda lecznicza, która polega na oddziaływaniu na organizm poprzez pobudzanie specjalnych punktów energetycznych organizmu. Badania naukowe potwierdzają jej skuteczność w różnych schorzeniach, lecz trudno wypowiedzieć się na temat jej skuteczności w leczeniu ADHD, gdyż nieznane są badania prowadzone w tym kierunku.
Homeopatia - polega na leczeniu chorego poprzez podawanie mu bardzo małych dawek substancji, która w stanie nie rozcieńczonym wywołuje u ludzi zdrowych symptomy zbliżone do dolegliwości człowieka chorego; reguluje ona pracę całego ciała oraz uaktywnia własne siły obronne organizmu. Lekarz homeopata dla każdego pacjenta dobiera leki indywidualnie.
Biofeedback - metoda mająca na celu modyfikowanie zachowania pacjenta poprzez nauczenie go, jak może wpływać na reakcje zachodzące w jego organizmie. Metoda ta znalazła zastosowanie w leczeniu wielu schorzeń (często stosowana w psychiatrii). Dzięki niej, jak wykazały badania, można wpłynąć na nadruchliwość i zaburzenia koncentracji uwagi poprzez nauczenie dziecka innego sposobu reagowania.
Dieta - odpowiedni sposób odżywiania. Nie udowodniono dotychczas , że jakakolwiek dieta może usunąć objawy ADHD, choć w ostatnich latach zaczęto zwracać większą uwagę na właściwe żywienie. Przy leczeniu ADHD wyróżnia się 2 rodzaje diet: diety wzbogacone (z dodatkiem, np. witamin, cynku, magnezu, ziół, miodu) oraz diety eliminacyjne, tzn. takie, z których należy usunąć: cukier, barwniki, substancje konserwujące i przeciwutleniacze. Badania naukowe nie potwierdziły jednak skuteczności diet.
Wieloletnią tradycję w leczeniu dzieci z ADHD ma farmakoterapia. Wielu rodziców odnosi się do z niechęcią do leczenia farmaceutykami. Lekarze uważają, iż leki mogą pomóc w leczeniu nadpobudliwości, lecz nie mogą jej wyleczyć. Często ułatwiają zastosowanie i prowadzenie innych metod terapii. Badania nie wykazały, aby leczenie farmaceutykami powodowało uzależnienie.
Według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego w skład postępowania terapeutycznego wchodzą:
Oddziaływania psychospołeczne - wyjaśnianie rodzinie, nauczycielom i dziecku istoty zaburzeń, poradnictwo w zakresie metod wychowawczych, współpraca ze szkołą i poradnią psychologiczno-pedagogiczną, nakłanianie dziecka do obserwacji swoich zachowań.
Psychoterapia - obejmuje ona terapię rodzin, terapię indywidualną, grupową oraz trening umiejętności społecznych i terapię zaburzeń uwagi.
Farmakoterapia.
IV. Studium przypadku dziecka 9-letniego z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej.
Identyfikacja problemu.
Problem dotyczy uczennicy klasy trzeciej szkoły podstawowej, której jestem wychowawczynią od klasy pierwszej, czyli od 1 września 2002 roku. Dominika K. jest dzieckiem o specjalnych potrzebach edukacyjnych ze względu na zły stan zdrowia. Od najmłodszych lat pozostaje ona pod opieką Poradni Neurologicznej i Alergologicznej w Białymstoku.
Badaniem psychologicznym stwierdzono rozwój umysłowy dziecka na poziomie przeciętnym, nieharmonijny. Z tego też względu może ona realizować program szkoły masowej.
Dominika ma trudności ze sprostaniem sytuacji zadaniowej, gdyż nie wysłuchuje do końca poleceń, zwraca uwagę na nieistotne bodźce. Nie potrafi w pełni skoncentrować się na zaproponowanych zadaniach.
Głównym problemem są deficyty rozwojowe dziecka w postaci obniżonych funkcji percepcyjno-motorycznych, opóźnienie sfery emocjonalno-motywacyjnej, cechy obniżonego krytycyzmu.
Przyczyn trudności w opanowaniu wiadomości i umiejętności należy doszukiwać się w stanie jej zdrowia i specyficznej postaci zaburzeń wywołanych nadpobudliwością psychoruchową z zaburzeniami koncentracji uwagi.
Dziewczynce sprawia trudność sprostanie stawianym jej edukacyjnym wymaganiom.
Dlatego też postanowiłam pomóc dziecku, które przejawiało trudności zarówno wychowawcze jak i dydaktyczne.
Do współpracy w realizowaniu podjętych działań wobec dziecka na terenie klasy i szkoły włączyła się matka dziewczynki.
Geneza i dynamika zjawiska.
Dominika rozpoczęła naukę w klasie pierwszej 1 września 2002 r.
Z wywiadu przeprowadzonego z matką dowiedziałam się, że jest ona najmłodszym dzieckiem w rodzinie. Ma o 15 lat starszą siostrę i brata starszego od niej o 12 lat. Od wczesnego dzieciństwa określano ją mianem dziecka żywego, gdyż była nadzwyczaj ruchliwa i gadatliwa. Większe problemy pojawiły się w momencie pójścia do szkoły. Od pierwszych dni nauki dziewczynka miała problemy z nabywaniem wiedzy z uwagi na brak koncentracji w czasie lekcji. Podczas zajęć szkolnych korzystała niewiele z przekazywanej wiedzy, gdyż ciągle pogrążona była we własnych myślach i zajęciach typu: manipulacje, konstruowanie. Często też wychodziła z ławki, gdyż nie potrafiła długo usiedzieć w jednym miejscu. Nieraz też opuszczała salę lekcyjną pod pretekstem wyjścia do toalety, lecz nie zawsze tam docierała, ponieważ biegała po korytarzu. Niechętnie odrabiała prace domowe. Brakowało jej samodzielności. Konieczna była pomoc dorosłych podczas pisania i czytania. Nie potrafiła przygotować miejsca pracy, na ławce miała ciągle bałagan. Buntowała się przy jakichkolwiek formach przymusu. Łatwo rozpraszała się pod wpływem bodźców zewnętrznych. Z trudnością oczekiwała na swoja kolej w grach i innych sytuacjach w grupie. Często „wyrywała” się z odpowiedzią, zanim pytanie zostało sformułowane w całości. Miała trudności z zastosowaniem się do podawanych kolejno instrukcji i skupieniem uwagi na zadaniach lub grach. Często przerzucała się z jednej nie zakończonej aktywności do drugiej. Nieraz nie kończyła swoich prac plastycznych, mówiąc, że nie chce jej się tego robić lub jest zmęczona. Bardzo dużo mówiła, często przerywała lub przeszkadzała innym. Wydawało się, że nie słucha, co się do niej mówi.
Wymienione zachowania wpływały negatywnie na postępy edukacyjne i wychowawcze dziewczynki. Niepowodzenia szkolne z zakresu edukacji polonistycznej i matematycznej zniechęcały ją do dalszej pracy. Problemy z zachowaniem wzbudzały niechęć innych dzieci do kontaktów z Dominiką.
Na prośbę wychowawcy klasy i mamy dziewczynki przeprowadzono badanie w poradni psychologiczno - pedagogicznej. Jak wcześniej wspomniałam, wyniki badań wskazywały na przeciętny rozwój umysłowy i cechy nadpobudliwości psychoruchowej oraz na niejednolity i nieharmonijny profil procesów poznawczych, chwiejną koncentrację uwagi, a także zaniżoną analizę i syntezę wzrokową oraz koordynację wzrokowo - ruchową. Badaniem pedagogicznym stwierdzono trudności uczennicy w zakresie czytania, pisania i liczenia. Obniżoną estetykę pisania określono jako efekt wzmożonego napięcia mięśniowego ręki oraz napięć emocjonalnych dziecka. Z matematyki ustalono potrzebę utrwalenia umiejętności rozwiązywania zadań z treścią, zadań z niewiadomą, rachunku pamięciowego, mnożenia i dzielenia.
Kierując się zaleceniami z poradni, wdrożyłam plan wychowawczy uwzględniający pracę z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo.
Znaczenie problemu.
Warunkiem powodzenia wychowawczego rodziców i nauczycieli jest zrozumienie, że dziecko nadpobudliwe nie jest dzieckiem złym, nieznośnym, lecz dzieckiem, które ma duże trudności w kierowaniu swoimi postępami oraz przystosowaniu do wymagań rodziny i szkoły. Zrozumienie tego faktu narzuca nam-dorosłym konieczność pomocy, nie zaś karania i ciągłego krytykowania. Dziecko nadpobudliwe to nie dziecko chore lub upośledzone, lecz wymagające szczególnego postępowania w wychowaniu oraz dostosowania form oddziaływań do jego możliwości psychoruchowych. Bez mądrej pomocy dorosłych dziecko może się pod tym ciężarem załamać.
Prognoza.
Prognoza pozytywna - po wdrożeniu oddziaływań terapeutyczno- wychowawczych dziewczynka zacznie osiągać sukcesy na miarę jej możliwości. Wyeliminuje się pośpiech i pochopność, które mają wpływ na rozumienie czytanych tekstów oraz popełnianie błędów w pisaniu. Ulegnie poprawie koordynacja wzrokowo- ruchowa, sprawność manualna, zręczność. Obniży się także napięcie mięśniowe. Poprawi się również słuch fonematyczny, uczennica będzie w stanie wysłuchać polecenia nauczyciela i wykonać powierzone zadania. Poprawi się koncentracja uwagi oraz zwiększy się motywacja do pracy. Polepszy się funkcjonowanie dziewczynki w grupie rówieśniczej oraz jej zachowanie
Prognoza negatywna - w przypadku niewłaściwego prowadzenia dziecka lub zaniechania oddziaływań terapeutyczno- wychowawczych należy obawiać się: nasilania reakcji negatywnych wywołanych brakiem zrozumienia specyficznych zachowań, narastających trudności w opanowaniu treści programowych przewidzianych na dany etap kształcenia, odrzucenia przez grupę rówieśniczą, naśladowania zachowań niepożądanych, odrzucenia przez rodziców, którzy nie potrafią sobie poradzić z problemem dziecka. Spadnie również motywacja dziecka do pracy i jego samoocena.
Propozycje rozwiązania.
Celem oddziaływań terapeutycznych była praca nad jednolitym i harmonijnym rozwojem procesów poznawczych, doskonalenie koncentracji uwagi, analizy i syntezy wzrokowej, koordynacji wzrokowo ruchowej, co przyczynić się miało do pokonania trudności w nauce czytania, pisania i liczenia.
Zadania terapeutyczne realizowane przez terapeutę we współpracy z wychowawcą klasy i mamą dziewczynki miały na celu:
rozwijanie sprawności manualnej oraz usprawnienie grafomotoryki ręki wiodącej,
rozwijanie percepcji wzrokowej, słuchowej, koordynacji wzrokowo-słuchowej na materiale bezliterowym i literowym,
rozwijanie słuchu fonematycznego,
doprowadzenie do sytuacji, w której uczennica samodzielnie wykona zadanie zgodnie z poleceniem nauczyciela,
wyrobienie czujności ortograficznej dotyczącej pisowni wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, ze zwróceniem uwagi na popełniane na bieżąco błędy ortograficzne,
doprowadzenie do przestrzegania poznanych dotychczas reguł ortograficznych,
stosowanie ćwiczeń w czytaniu ze zrozumieniem z nastawieniem dziecka na zapamiętywanie informacji,
rozwijanie i koordynowanie rozwoju procesów, które są zaangażowane w uczenie się matematyki (rozwijanie procesów poznawczych, usprawnianie percepcji wzrokowej i słuchowej oraz koordynacji wzrokowo - ruchowej, trening w zakresie uważnego słuchania instrukcji i wychwytywania informacji istotnych dla zrozumienia i respektowania reguł, trening skupiania uwagi, trening rozumowania w grach, zabawach i zadaniach).
Celem oddziaływań wychowawczych była praca nad prawidłowym funkcjonowaniem dziewczynki w grupie rówieśniczej oraz rozumienie i przestrzeganie norm panujących w szkole, poprawa jakości i organizacji pracy, uczenie panowania nad emocjami, wyrobienie umiejętności pokonywania trudności i radzenia z niepowodzeniami szkolnymi, co miało pozytywnie wpłynąć na samoocenę, jak i odbiór jej osoby w otoczeniu.
Zadania wychowawcze realizowane przez nauczyciela - wychowawcę w porozumieniu z terapeutą oraz mamą dziewczynki:
jasno sformułowany regulamin klasy, eksponowany w widocznym miejscu i przestrzegany,
stałe, jednoznaczne zasady postępowania i konsekwentna kontrola dyscypliny poprzez wręczanie nalepek (nagrody),
nie stosowanie ograniczeń zabawy i ćwiczeń fizycznych w systemie kar,
planowanie zajęć tak, by te wymagające dużej energii przeplatały się z tymi, które wymagają jej mniej, stosowanie przerw śródlekcyjnych,
konsekwentne wdrażanie nawyków porządków i organizacji pracy,
używanie kart lub pisanie prostych instrukcji procedury postępowania w klasie,
dzielenie zadań złożonych na części i krótkie instruowanie,
stosowanie różnorodnych metod, form i środków pracy z uczniem,
urozmaicanie poprzez pracę w grupach,
wzmacnianie mocnych stron i małych sukcesów gestem, słowem i nagrodą,
systematyczna kontrola pracy ucznia,
częste powtarzanie przez dziecko usłyszanych informacji,
zapewnienie życzliwej, stabilnej i akceptującej atmosfery w klasie,
wyrównanie luk w materiale nauczania podczas zajęć wyrównawczych i pracy indywidualnej,
prowadzenie dziennika obserwacji.
Wdrażanie oddziaływań.
Wdrażanie oddziaływań terapeutycznych
Program terapeutyczny jest realizowany podczas cotygodniowych, 45-minutowych, indywidualnych spotkań. W pracy terapeuty wykorzystywane są powszechnie znane metody psychologiczne i pedagogiczne, m.in.:
ćwiczenie orientacji przestrzennej według E. Gruszczyk-Kolczyńskiej,
ćwiczenia grafomotoryczne wg M. Bogdanowicz,
ćwiczenie gimnastyki Paula Dennisona,
metoda ruchu rozwijającego Weroniki Sherborne,
metody aktywizujące.
Prowadząca utrzymywała ścisłą współpracę z wychowawczynią dziecka.
Wdrażanie oddziaływań wychowawczych
Zadania wychowawcze realizowane są w trakcie codziennych zajęć dydaktycznych oraz zajęć pozalekcyjnych, w oparciu o opinię wydaną przez Poradnię Psychologiczno-Pedagogiczną, systematyczne rozmowy z mamą dziewczynki, konsultacje z pedagogiem szkolnym oraz w oparciu o współpracę z terapeutą. Zajęcia wyrównujące wiedzę i indywidualne rozmowy, w trakcie których dziewczynka nawiązała bliższy kontakt z wychowawcą, ułatwiają pokonywanie trudności i dyskretne rozwiązywanie bieżących problemów wychowawczych.
Efekty oddziaływań.
Po zastosowaniu oddziaływań terapeutycznych i wychowawczych uwidoczniły się postępy w rozwoju procesów poznawczych.
Poprawiła się również sprawność manualna i koordynacja wzrokowo-ruchowa.
Usprawnił się rozwój ruchowy i obniżyło się napięcie mięśniowe.
Zwiększyła się też koncentracja uwagi. Dziewczynka czyta tekst ze zrozumieniem. Odpowiada bez problemu na pytania związane z przeczytanym tekstem.
Poprawiła się technika przepisywania. Pisze z pamięci i ze słuchu. Samodzielnie potrafi poprawić błędnie napisany wyraz. Zna dosyć dobrze zasady ortografii.
W zakresie edukacji matematycznej radzi już sobie z rozwiązywaniem prostych zadań tekstowych, dobrze wykonuje rachunek pamięciowy. Dobrze radzi sobie z mnożeniem i dzieleniem w zakresie 100. Potrafi ułożyć treść zadania do podanej formuły matematycznej.
Poprawie uległo również zachowanie dziewczynki, gdyż przestrzega ona norm panujących w klasie. Świadomie panuje nad emocjami. Jest bardziej zdyscyplinowana, uporządkowana i zorganizowana. Rozumie instrukcje postępowania w zespole. Chętniej i aktywniej pracuje też samodzielnie. Posiada wyższą samoocenę i poczucie akceptacji. Nawiązała również bliższy kontakt z koleżanką z klasy, która jest bardzo dobrą uczennicą i potrafi ja zmobilizować do pracy nad sobą.
Praca terapeutyczna i wychowawcza przyniosła dotychczas pożądane efekty. Obecnie dziewczynka uczęszcza do klasy trzeciej i nie sprawia większych kłopotów wychowawczych. Staje się coraz lepszą uczennicą.
Podsumowanie
Problem nadpobudliwości psychoruchowej jest często spotykany u dzieci w różnych okresach rozwoju. Przyczyny nadpobudliwości oraz jej przejawy są różne. Określone zachowania dziecka mają różną etiologię. Może ją ustalić uważna obserwacja dziecka oraz diagnoza specjalisty. Nadpobudliwość psychoruchowa ma objawy przejawiające się w różnych sferach rozwoju dziecka. Najbardziej zauważalna jest w sferze motorycznej.
W pracy każdego nauczyciela niezbędna jest wiedza na temat prawidłowości rozwojowych i uwarunkowań dziecięcych zachowań.
Wychowanie dziecka nadpobudliwego to zarówno stwarzanie konsekwentnego systemu wymagań i uprawnień, jak również odpowiednia atmosfera, w której dziecko czuje się niezagrożone, aprobowane, otoczone przyjaźnią i miłością. Zapewnia mu to ogólną równowagę psychiczną i chroni przed niepotrzebnymi, negatywnymi bodźcami emocjonalnymi.
Problem wychowania dziecka nadpobudliwego w domu i w szkole stawia przed rodzicami i nauczycielami duże wymagania. Należy podkreślić, że im wcześniej zacznie się terapię z takim dzieckiem, tym będzie łatwiejsza praca w latach późniejszych. Jednocześnie trzeba stwierdzić, iż część dzieci nadpobudliwych o wybitnie nasilonych objawach utrudniających działanie wychowawcze wymaga interwencji lekarskiej i zastosowania środków farmakologicznych. Musimy jednak pamiętać, że leki nie zmienią dziecka radykalnie, nie wytworzą odpowiednich nawyków, nie nauczą ani organizacji pracy, ani odpowiedzialności i samokontroli. Tego może dokonać jedynie właściwe wychowanie, które powinno nieodzownie towarzyszyć leczeniu.
Zespół objawów nadpobudliwości psychoruchowej jako specyficzne zaburzenie rozwoju psychoruchowego jest czynnikiem destrukcyjnym zarówno w procesie wychowawczym, jak również dydaktycznym. Jak głęboko będzie sięgać destrukcyjne działanie nadpobudliwości, uzależnione jest to głównie od wychowania oraz od tego czy towarzyszą jej inne objawy zaburzonego rozwoju psychoruchowego.
Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo wychowywane od najwcześniejszego dzieciństwa w spokojnej, serdecznej atmosferze, w systemie konsekwentnych wymagań i stałej kontroli, przy pełnej pomocy rodziców i nauczycieli, ma wszelkie szanse prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie. Należy jednak pamiętać o tym, iż nadal pozostanie ono skłonne do przejściowych zaburzeń równowagi procesów nerwowych.
W swojej pracy opisałam przyczyny nadpobudliwości oraz jej objawy. Zamieściłam również praktyczne wskazówki do pracy z nadpobudliwymi dziećmi, opierając się na przeczytanej literaturze specjalistycznej.
W czwartym rozdziale przedstawiłam studium przypadku swojej uczennicy, u której zaobserwowano objawy nadpobudliwości.
Zdaję sobie sprawę z tego, iż temat nadpobudliwości w mojej pracy nie został wyczerpany. Uważam, że problemy dzieci z ADHD są zbyt skomplikowane, by móc je zamknąć w jednej pracy, a problemy indywidualne tych dzieci zbyt różnorodne, aby je uogólnić.
W profilaktyce zaburzeń nadpobudliwości należy zwrócić szczególną uwagę na:
Wspomaganie rodziny pod względem materialnym - polityka prorodzinna prowadzona przez państwo.
Systematyczne diagnozowanie problemów dziecka przez nauczyciela, rodzica, pedagoga szkolnego.
Zmniejszenie liczebności klas, które sprzyja lepszemu rozpoznawaniu trudności.
Prowadzenie w każdej szkole zajęć terapeutycznych stymulujących rozwój dziecka.
Zwiększenie współpracy z rodzicami, dbałość o jednolity kierunek rozwoju dziecka.
Współpracę z poradnią zdrowia psychicznego (neurolog, psycholog, psychoterapeuta).
Wskazanie różnorodnych, atrakcyjnych metod spędzania czasu wolnego.
Edukację rodziców, ze względu na brak duchowego wsparcia w rodzinie.
Zwiększenie specjalistycznych środków dydaktycznych.
Dokształcanie nauczycieli w zakresie terapii pedagogicznej.
Troskę o środki zaradcze w celu wspomagania pracy profilaktycznej.
Bibliografia
Baczyńska E., Borowiec-Janczak B., Kuchniak A.: Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo, Życie Szkoły nr 1/2002, WSiP
Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985
Giszka E.: Trudności szkolne a nadpobudliwość psychoruchowa, Strona Dzieci Sprawnych Inaczej, marzec 2003, www.dzieci.org.pl
Hallowell E. M., Ratey J.J.: W świecie ADHD. Nadpobudliwość psychoruchowa z zaburzeniami uwagi u dzieci i dorosłych, Media Rodzina, Poznań 2004
Kaja B.: Zarys terapii dziecka, WSP, Bydgoszcz 1998
Nartowska H.: Dzieci nadpobudliwe psychoruchowo. Zaburzenia w zachowaniu
i trudności w szkole, PZWS, Warszawa 1972
Nartowska H.: Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia,
Warszawa 1982
Opolska T., Potempska E.: Dziecko nadpobudliwe. Program korekcji zachowań.
Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej,
MEN 1999
Patycka B.: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami
koncentracji uwagi, Życie Szkoły nr 7/2002, WSiP
Prekop I., Schweizer Ch.: Niespokojne dzieci: poradnik dla zaniepokojonych
Rodziców, Media Rodzina of Poznań, Poznań 1997
Schafer U.: Dlaczego dzieci się wiercą, „Erda”, Warszawa 2001
Serfontein G.: Twoje nadpobudliwe dziecko, Proszyński i S-ka, Warszawa 1999
Spionek H. Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN,
Warszawa 1985
Sztajnert K.: Mali buntownicy, Wychowanie w przedszkolu nr 3/2003, WSiP
Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa
u dzieci, BiFolium, Lublin 1999
Wolańczyk T., Skotnicka M., Kołakowski A., Pisula A.: Nadpobudliwość psychoruchowa dzieci, Edukacja i Dialog nr 6/2004, www.vulcan.edu.pl
Żebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN,
Warszawa 1976
Aneks
Zestaw ćwiczeń wspomagających rozwój dziecka nadpobudliwego (metoda Weroniki Sherborne):
1. Ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała
a) wyczuwanie brzucha, pleców, pośladków:
leżenie na plecach,
leżenie na brzuchu,
ślizganie się w kółko na brzuchu,
ślizganie się w kółko na plecach,
b) wyczuwanie rąk i nóg:
wyczuwanie kolan . siedząc:
- podciąganie kolan do siadu skulonego,
- pchanie kolan do siadu prostego (pokonując opór),
wyczuwanie nóg (w ruchu):
- chodzenie, bieganie na .sztywnych. nogach,
- chodzenie, bieganie na miękkich nogach,
wyczuwanie nóg, siedząc ( nogi wyprostowane):
- dotykanie palcami stóp podłogi,
- uderzanie o podłogę piętami,
- uderzanie o podłogę całą stopą,
wyczuwanie łokci, siedząc (kolana zgięte):
- dotykanie łokciami kolan,
- dotykanie prawym łokciem lewego kolana i odwrotnie,
c) wyczuwanie twarzy:
- mrużenie oczu,
- wytrzeszczanie oczu,
- śmieszne miny,
d) wyczuwanie całego ciała:
- leżenie na plecach,
- turlanie się,
- leżenie z rękami wzdłuż ciała (napinanie i rozluźnianie mięśni).
Ta grupa ćwiczeń kształtuje świadomość kontroli ciała i jego ruchów, a więc naszego zachowania.
2. Ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa w otoczeniu
a) ćwiczenia w parach: osoba (matka) robi „mostek”, a druga obchodzi ją na czworakach, przechodzi pod nią, przez nią, nad, dookoła, itp.
b) ćwiczenia w grupach: grupa tworzy „tunel” - reszta czołga się pod tunelem na plecach, brzuchu.,
c) ćwiczenia indywidualne: leżenie na plecach lub brzuchu (mięśnie rozluźnione). Często stosowane jako odpoczynek po trudnych ćwiczeniach.
Wymienione ćwiczenia w tej grupie uczą nawiązywania kontaktu z innymi, dzięki czemu możemy czuć się swobodnie.
3. Ćwiczenia ułatwiające nawiązywanie kontaktu i współpracy z partnerem i grupą:
a) realizacja opiekuńcza, czyli ćwiczenia w parach ( partner aktywny i partner bierny):
pozycja siedząca : ćwiczący siedzi opierając się plecami o partnera pokonując jego opór, zmiana ról,
ciągnięcie za przeguby rąk lub łokcie ćwiczącego leżącego na plecach,
kołysanie w różnych kierunkach: partner obejmuje jedną ręką dziecko, a drugą ręką opiera się z tyłu o podłogę, opiekujący się musi cały swój ciężar przenieść na rękę opartą z tyłu,
prowadzenie „niewidomego”: partner oprowadza go po sali:
próby utrzymania równowagi i ciężaru ciała: ćwiczący, leżąc na plecach (nogi podniesione i wyprostowane), podtrzymuje za ręce współćwiczącego, leżącego na jego stopach,
b) ćwiczenia w parach:
„Przygniatanie”: dorosły leży na dziecku w poprzek jego ciała i zachęca je do wyczołgania spod spodu. Dorosły opiera na dziecku tyle swojego ciężaru, ile jest ono w stanie przezwyciężyć,
„Skała”: ćwiczący staje w rozkroku lub siedzi mocno podparty o podłoże . jest „skałą”. Dorosły próbuje przesunąć „skałę”. pchając w sposób kontrolowany lub ciągnąc w różnych kierunkach,
„Paczka”: dziecko zwija się w kłębek, a dorosły próbuje rozwiązać „paczkę”, ciągnąc za ręce i nogi,
„Więzienie”: starszy partner siada na podłodze z dzieckiem umieszczonym pomiędzy własnymi nogami. Ramiona i nogi partnera chwytają dziecko i mocno się na nim zaciskają, co zachęca je do wyślizgiwania się na zewnątrz.
c) ćwiczenia w parach (obydwoje aktywni):
„Wiosłowanie”: obaj partnerzy siedzą na podłodze z wyciągniętymi na boki nogami, zwróceni twarzami do siebie. Partnerzy chwytają się wzajemnie za nadgarstki. Na zmianę każdy z partnerów najpierw kładzie się do tyłu, potem znów siada i w końcu pochyla do przodu, podczas gdy drugi kładzie się w tył, na podłogę;
„Wahadło”: ćwiczący, siedząc plecami do siebie, wstają i siadają, utrzymując kontakt wzdłuż kręgosłupa.
d) ćwiczenia razem w grupie 3 osobowej (może być więcej osób):
„Kołysanie”: dwóch ćwiczących siedzi naprzeciwko, pomiędzy nimi trzeci, kolana lekko ugięte i rozsunięte, ręce wyciągnięte do przodu, ćwiczący w środku jest kołysany na boki przez partnerów.
„Huśtanie”: dwóch współćwiczących huśta trzeciego partnera, trzymając go za kostki i nadgarstki;
Czterech lub pięciu ćwiczących wykonuje klęk podparty w rzędzie, ćwiczący kładzie się na ich plecach. Rząd kołysze się rytmicznie, np. naśladując fale lub przesuwa się do przodu i tyłu.
4. Ćwiczenia twórcze
Ćwiczenia naśladujące zachowania zwierząt:
- pełzanie na brzuchu bez pomocy rąk (wąż),
- podskoki w siadzie podpartym (żaby),
- podskoki na ugiętych kolanach(zając),
- ćwiczenia naśladujące taniec.
Zestaw ćwiczeń gimnastyki mózgu, które mają pozytywny wpływ na funkcjonowanie dziecka nadpobudliwego (według metody
P. Dennisona):
1. „Słoń” - ćwiczenie polega na położeniu lewego ucha na lewym ramieniu, a potem wyprostowanie lewej ręki jakby trąby. Ćwiczący kreśli lewą ręką w powietrzu ósemki. Dla osiągnięcia większego efektu, ćwiczenie to powinno być wykonywane powoli, kilka razy z lewym uchem na ramieniu i tyle razy z prawym uchem na ramieniu. Efektem stosowania tego ćwiczenia jest pełniejsze rozumienie ze słuchu, łatwiejsze zapamiętanie cyfr, koordynacja górnej i dolnej połowy ciała. „Słoń” jest również zalecany dla osób z zaburzeniami koncentracji, ponieważ ćwiczenie to wspomaga pełną aktywację tworu siatkowego poprawiającego uwagę.
2. „Aktywna ręka” - dziecko podnosi do góry jedną wyprostowaną rękę i przyciska ją do ucha oraz pobudza jej mięśnie drugą ręką poprzez odpychanie jej w przód, w tył i do siebie.
3. „Energetyczne ziewanie” wykonuje się masując mięśnie wokół stawu skroniowo-żuchwowego. Staw ten znajduje się do przodu od otworu słuchowego. Łączy on szczękę z żuchwą. Kiedy jesteśmy zestresowani, żuchwa często napina się i wtedy funkcje nerwowe z tego obszaru zmniejszają się. Ziewanie energetyczne rozluźnia cały obszar twarzy i przyjęcie informacji zmysłowych może odbyć się w bardziej efektywny sposób. Wspomaga też efektywność werbalizacji i komunikacji. Ćwiczenie to wspomaga twórcze pisanie, wystąpienia publiczne, głośne czytanie a nawet poprawia równowagę.
4. „Kapturek myśliciela” pobudza cały mechanizm słuchu i wspomaga pamięć. Ćwiczenie to polega na kilkakrotnym odwijaniu uszu z góry do dołu. Systematyczne stosowanie tego ćwiczenia daje rezultaty w uważnym słuchaniu, zapamiętywaniu dźwięków, rozumieniu ze słuchu oraz koncentracji w czasie pracy.
5. „Pozycja Cooka” polega na przekładaniu jednej kostki nad drugą, krzyżując nogi. Potem krzyżujemy ręce, dłonie łączymy razem i odwracamy. Wykonując to trzeba wyprostować ramiona przed sobą łącząc razem zewnętrzne strony dłoni, kciukami do dołu. Jedną rękę należy przenieść nad drugą, wewnętrzną stroną do siebie i zamknąć je splecionymi palcami. Następnie przetoczyć zamknięte ręce do dołu i w stronę ciała tak, żeby w efekcie końcowym spoczywały na klatce piersiowej z łokciami w dół. Pozycja Cooka jest ćwiczeniem gimnastyki mózgu, które wspomaga koncentrację stabilności i umiejętności słuchania.
6. „Punkty na myślenie” wykonuje się poprzez położenie jednej ręki na pępku, podczas gdy druga ręka stymuluje punkty pomiędzy żebrami. Ćwiczenie to również pomaga przywrócić koncentrację.
7. „Ruchy naprzemienne” to naprzemienne chodzenie w miejscu. Poprzez dotyk prawym łokciem lewego kolana i następnie lewym łokciem prawego kolana pobudzane są równocześnie duże powierzchnie obu półkul mózgowych. Ruchy te powinny być wykonywane bardzo powoli. Są doskonałe do aktywacji funkcjonowania umysłu i ciała nawet przed zajęciami fizycznymi, takimi, jak: sport lub taniec. Efektem stosowania tego ćwiczenia jest poprawa wymowy, pisowni, umiejętne słuchanie, czytanie i rozumienie. Gimnastyka mózgu jest efektywna dla każdego. Poprawia sprawność uczenia, komunikowania się, koncentrowania uwagi, również w sporcie i tańcu. Niektórzy nazywają te ćwiczenia- magicznymi, ale nie ma w tym nic z magii. Gimnastyka mózgu to program rozwoju ukierunkowany na łatwiejsze uczenie się dzieci i stymulowanie ich rozwoju. Ćwiczenia te aktywizują układ nerwowy i uwalniają dziecko od stresu.
Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, BiFolium, Lublin 1999, s. 14
Nartowska H.: Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1982, s. 14
Żebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1976, s. 832
Nartowska H.: Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, Warszawa 1982, s.103
Schafer U.: Dlaczego dzieci wiercą się, ERDA, Warszawa 2001, Internet
Hallowell E. M., Ratey J. J.: W świecie ADHD, MEDIA RODZINA, Poznań 2004, s. 20
Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985, s.215
Żebrowska M. (red.): Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, Warszawa 1976, s. 833
Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, Warszawa 1985, s. 218
Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna…, WSiP, W-wa 1985, s. 216
Giszka E.: Trudności szkolne a nadpobudliwość psychoruchowa, strona: www.dzieci.org.pl, Strona Dzieci Sprawnych Inaczej, , marzec 2003
Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSiP, W-wa 1985, s. 216
Żebrowska M (red.).: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży, PWN, W-wa 1976, s. 833
Patycka B.: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, Życie Szkoły Nr 7/2002, s. 415-416
Bogdanowicz M.: Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym, WSip, W-wa 1985, s. 216-217
Giszka E: Trudności szkolne a nadpobudliwość psychoruchowa, www.dzieci.org.pl, Strona Dzieci Sprawnych Inaczej, artykuł:, marzec 2003
Patycka B.: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, Życie Szkoły nr 7/2002, s. 414
Patycka B.: Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, Życie Szkoły nr 7/2002, s. 414-415
Nartowska H.: Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, W-wa 1982, s. 38-39
Wolańczyk T., Skotnicka M., Kołakowski A., Pisula A., Edukacja i Dialog nr 6, 2004, strona:www.vulcan.edu.pl
Nartowska H.: Wychowanie dziecka nadpobudliwego, Nasza Księgarnia, W-wa 1982, 38-39
Baczyńska E., Borowiec-Janczak B., Kuchciak A.: Praca z dzieckiem nadpobudliwym psychoruchowo, Życie Szkoły nr 1/2002, s. 10-11
Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, BiFolium, Lublin 1999, s. 63-65
Hallowell E. M., Ratey J. J.: W świecie ADHD, MEDIA RODZINA, Poznań 2004, s. 62-63
Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, BiFolium, Lublin 1999, s. 92-100
Wolańczyk T., Kołakowski T. Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci, Bi Folium, Lublin 1999, s.66-67