Architekci polskiego renesansu

Benedykt z Sandomierza - polski architekt renesansu. Przejął funkcję kierownika prac modernizacyjnych na Wawelu po pożarze z 1499 na polecenie króla Zygmunta Starego. Przed nim funkcję tę pełnili Franciszek Florentczyk i Bartolommeo Berecci. Benedykt Sandomierzanin, jak go inaczej nazywano, wykonał również portale w zamku królewskim na Wawelu.

Dzieła

Zamek Królewski w Piotrkowie Trybunalskim 1512-1519,

Libraria Collegium Maius w Krakowie 1515-1519,

wschodnie skrzydło zamku na Wawelu 1524-1529,

przebudowa zamku w Sandomierzu 1520-1526.

Bartolommeo Berrecci, Bartolomeo Berecci (ur. ok. 1480 w Pontassieve koło Florencji, zm. 1537 w Krakowie) - włoski architekt i rzeźbiarz okresu renesansu, działający na dworze króla polskiego Zygmunta Starego.

Przypuszczalnie kształcił się u rzeźbiarza florenckiego Andrea Ferrucciego (lub u jego uczniów). Został sprowadzony do Polski około 1516 przez prymasa Jana Łaskiego; przejął krakowski warsztat rzeźbiarsko-kamieniarski Franciszka Florentczyka (zm. 1516), wraz z grupą zatrudnionych tam włoskich artystów (Bernardino di Gianotis, Giovanni Cini ze Sieny, Mikołaj Castiglione, pięciu członków rodziny Soli). Wykonywał zamówienia m.in. w Krakowie, Niepołomicach, Poznaniu, Tarnowie. Dorobił się w Polsce znacznego majątku, był właścicielem kilku krakowskich kamienic oraz cegielni. Zginął zamordowany przez innego Włocha w Krakowie, został pochowany przy kościele Bożego Ciała na krakowskim Kazimierzu.

Najważniejszym dziełem Berrecciego w Polsce jest nagrobna kaplica króla Zygmunta Starego w katedrze wawelskiej (1517-1533); stanowi ona jedno z najwybitniejszych dzieł włoskiego Renesansu w Polsce (kilkadziesiąt lat później dodano posąg Zygmunta Augusta i nagrobek Anny Jagiellonki). Inne prace:

• rozbudowa Wawelu

• rozbudowa zamku w Niepołomicach

• Willa Decjusza w Woli Justowskiej

• baldachim do nagrobka króla Władysława Jagiełły

• pomniki nagrobne biskupów krakowskich Jana Konarskiego (zm. 1525) i Piotra Tomickiego (zm. 1535) w katedrze wawelskiej

• pomnik (tylko rzeźba, oprawa architektoniczna Padovano) Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej i tzw. pomnik trzech Janów w katedrze w Tarnowie

• pomnik nagrobny Mikołaja Szydłowieckiego w farze w Szydłowcu (zm. 1525), syna Stanisława Szydłowieckiego

Francesco Fiorentino (Franciszek z Florencji) - architekt doby renesansu.

Pochodził z Florencji. Do Polski przybył w 1501 roku i został zaangażowany do odbudowy Wawelu, strawionego przez pożar w 1499. Zmarł w trakcie prac w 1516. Jego następcą na Wawelu będzie Bartolommeo Berrecci

Projekty własne:

Nisza nagrobna Jana Olbrachta

Arkadowe Krużganki

Santi Gucci (ur. ok. 1530 we Florencji, zm. ok. 1600 w Mirowie) - architekt i rzeźbiarz pochodzenia włoskiego działający w Polsce.

Tworzył w stylu późnego renesansu oraz manieryzmu. Pochodził z florenckiej rodziny artystycznej. Uczył się u swojego ojca Caccia Bandinellego, artystą był też jego przyrodni brat, Francesco Camilliani. Gucci rozpoczął pracę w swym zawodzie we Włoszech w wieku 17 lat. Na jego styl oddziałały w dużym stopniu tradycje zarówno włoskie, jak i niderlandzkie. W 1558 roku pracował już w Polsce na zamku niepołomickim. W 1575 wymieniony został już jako budowniczy królewski, żonaty z Polką Katarzyną Górską. Tytuł serwitora królewskiego nosił Gucci zarówno za panowania króla Stefana Batorego, jak i po jego śmierci; był przy tym nie tylko tytularnym, ale i rzeczywistym artystą królewskim - kierował przebudową zamku dla króla Stefana w Łobzowie. W latach 1565-1585 pracował na zamku w Janowcu, w 1591 w Warszawie, gdzie pracował na służbie u kanclerza Jana Zamoyskiego. Był autorem projektu m.in. zamku Leszczyńskich w Baranowie Sandomierskim.

W latach 1594-1595 wykonał na zamówienie Anny Jagiellonki jedno z najwybitniejszych swych dzieł - nagrobek Stefana Batorego oraz stallę do jego kaplicy grobowej w katedrze wawelskiej.

W 1603 roku wyrzeźbił nagrobek Wawrzyńca Spytka Jordana, który znajduje się w kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Małgorzaty w Krakowie.

Prowadził pracownię kamieniarską w Pińczowie; tam też utrzymywał dobre stosunki z rodziną Myszkowskich. Pracownia ta działała również po jego śmierci, kształcąc nowych artystów i przedłużając tradycję charakterystycznego stylu gucciowskiego manieryzmu.

Rzeźbiarze polskiego renesansu

Jan Michałowicz z Urzędowa (ur. ok. 1525-30 w Urzędowie k. Lublina, zm. ok. 1583 w Łowiczu) - renesansowy rzeźbiarz i architekt działający w Polsce, szczególnie znany z nagrobków, wykonywanych zgodnie z przyjętym wśród polskich rzeźbiarzy schematem nagrobka przyściennego, tzn. z postacią zmarłego leżącą w uśpieniu bądź swobodnie ułożoną, wspartą na jednym łokciu. W dekoracji swobodnie używał elementów włoskich, niderlandzkich i miejscowych. Jego twórczość, przesiąknięta pierwiastkami narodowymi, bywa określana jako renesans północy, a on sam uchodzi za największego architekta renesansu pochodzenia polskiego.

Do Krakowa przybył najprawdopodobniej ok. 1545. Był uczniem Gabriela Słońskiego, przypuszczalnie pobierał też nauki u Jana Marii Padovano i u Jana Ciniego - ten okres jego życia nie jest dokładnie znany. Tworzył często na zamówienie zamożnej szlachty i wysokiego duchowieństwa, jeżdżąc po całym kraju. W roku 1570 został przyjęty do krakowskiego cechu muratorów i kamieniarzy, w 1571 otrzymał prawo miejskie, a od 1572 figuruje w aktach cechu jako przyjmujący uczniów i wyzwalający ich na czeladników. Przy ul. św. Marka, w miejscu, gdzie dziś znajduje się budynek Polskiej Akademia Nauk, stał jego dom. W swojej pracowni wykształcił m.in. swojego brata Marka i syna Aleksandra, a także Jana Białego.

Z jego nazwiskiem wiąże się m.in. wawelskie kaplice Maciejowskiego, Zebrzydowskiego czy Padniewskiego (nazywaną dziś Potockich), przebudowę gotyckiej kamienicy z XIV w. przy ulicy Kanoniczej 18 w Krakowie ze szczególnym uwzględnieniem nadproży portalu uchodzącego za najpiękniejszy w Krakowie, a także prace przy budowie pałacu prymasowskiego w Łowiczu.

Nagrobki autorstwa Jana Michałowicza [edytuj]

Benedykta Izdbieńskiego, biskupa, wykuty w piaskowcu z figurą w czerwonym marmurze, tworzony w latach 1557-60, znajdujący się w katedrze w Poznaniu

nagrobek Andrzeja Zebrzydowskiego, biskupa, wykuty w piaskowcu z figurą w czerwonym marmurze, tworzony w latach 1562-63 w kaplicy świętych Kosmy i Damiana (obecnie zwaną bp. Zebrzydowskiego) w katedrze wawelskiej

Urszuli z Maciejowskich Leżeńskiej, wykuty w pińczowskim piaskowcu, tworzony w latach 1563-68 w kościele parafialnym w Brzezinach, znaleziony we fragmentach w początkach XX wieku, obecnie w kaplicy św. Krzyża rzeczonego kościoła

Nagrobek Filipa Padniewskiego, biskupa, wykuty z pińczowskiego piaskowca i czerwonego marmuru, z alabastrową postacią biskupa, tworzony w latach 1572-75 w kaplicy Różyców w katedrze wawelskiej

Jakuba Uchańskiego, prymasa, wykuty z piaskowca i czerwonego marmuru, z alabastrową postacią prymasa, tworzony w latach 1580-83 w kaplicy jego imienia w kolegiacie łowickiej

Nagrobki te (poza nagrobkiem Urszuli Leżeńskiej) poddawano późniejszym przeróbkom i przebudowom.

Jan Maria Padovano , właściwie Gianmaria Mosca (ur. 1493 w Padwie, zm. 1574 w Krakowie) - włoski rzeźbiarz.

W latach 1507-1512 uczył się w warsztatach rzeźbiarskich i złotniczych w Padwie. Zajmował się głównie małą rzeźbą , grupami figuralnymi oraz płaskorzeźbami. Główną pracą, z tego okresu, jest płaskorzeźba marmurowa Cud ze szklanką. W płaskorzeźbie tej widać jeszcze wpływ braci Lombardo, choć artysta zrywa już z izokefalizmem.

Do Polski przybył w 1532 na zaproszenie króla Zygmunta Starego, aby wykonać medale rodziny królewskiej[1]. Medale przedstawiały Zygmunta Starego, królową Bonę, królewicza Zygmunta Augusta i królewnę Izabelę.

Na początku pobytu w Polsce zatrudnił się w warsztacie Berreciego. W roku 1533 rozpoczął samodzielną działalność. Do najlepszych współpracowników należeli Jan Cini ze Sieny, Hieronim Canavesi i Jan Michałowicz z Urzędowa.

W roklu 1536 Padowano ukończył marmurowe cyborium dla katedry krakowskiej [2].

W roku 1540 wykonał nagrobek dla biskupa Stanisława Oleśnickiego dla katedry poznańskiej [3].

Pracował na Wawelu przy Kaplicy Zygmuntowskiej. Wykonał nagrobki żon Zygmunta Augusta [4]. W latach 1545-1547 wykonał, na zamówienie królowej Bony, nagrobek arcybiskupa Piotra Gamrata. W 1552-1554 zaprojektował cyborium dla kościoła Mariackiego[5].

W roku 1554 wykonał nagrobek prymasa Mikołaja Dzierzgowskiego do katedry gnieźnieńskiej. Przy tym nagrobku współpracował z nim prawdopodobnie Hieronim Canavesi.

Pierwszym sygnowanym dziełem Podwana jest nagrobek Jana Kamienieckiego z roku 1560 w kościele Franciszkanów w Krośnie.

Największy pomnik dłuta Padovano stanął w katedrze tarnowskiej. Nagrobek początkowo przeznaczony był dla hetmana Jana Tarnowskiego. Prace zostały rozpoczęte w 1561 roku. Po przedwczesnej śmierci Jana Krzysztofa Tarnowskiego został w roku 1567 przerobiony na nagrobek piętrowy.

W latach 1571-1574 wykonuje przebudowę nagrobka Zygmunta Starego na podwójny. Dolna nisza zostaje przeznaczona na nagrobek Zygmunta Augusta.

Padowano zajmował się również twórczością architektoniczną. W 1558-1559 wykonał projekt schodów i loggie dla odbudowanych po pożarze krakowskich Sukiennic. W 1567 roku projektował pałac biskupa Samuela Maciejowskiego na Prądniku w Krakowie. Pracował w królewskim zamku w Niepołomicach. Dostarczał kamieniarkę okienną i drzwiową dla Wawelu.

Przypisuje mu się także autorstwo trójstrefowej attyki, wieńczącej ratusz w Sandomierzu.

Cyborium autorstwa Jana Marii Padovano znajduje się w kościele Mariackim w Krakowie. Ukończone został w 1536 roku.

Obudowa architektoniczna jest wcześniejsza i pierwotnie zdobiła wnętrze katedry wawelskiej. Jednak na skutek wymiany wyposażenia katedry około 1600 r. na bardziej barokowe sprzęty, trafiła ostatecznie do kościoła mariackiego, gdzie znajduje się do dziś. Do wykonania dzieła artysta wykorzystał czerwony, plamisty marmur salzburski, alabaster i stiuk.

Cyborium na początku XVII i później, w XVIII wieku zostało uzupełnione o schodki z balustradą, prowadzące do przebudowanej ściany bocznej ze schowkiem na sakrament. Wtedy też dodano kartusze i bazy w zwieńczeniu (oraz nakryto obiekt kopułą).

W Polsce nie zachował się żaden podobny renesansowy obiekt, również w Italii tego typu nastawy ołtarzowe nie należały do najpopularniejszych. Znane są jedynie dwa wczesnorenesansowe rozwiązania oparte na motywie trójprzęsłowego łuku triumfalnego, mianowicie ołtarz Corbinelli dłuta Andrea Sansovino w kościele Santo Spirito we Florencji oraz ołtarz Gondi w katedrze w Fiesole dłuta Andrea Ferruci'ego. Oba powstały w ostatniej dekadzie XV wieku.

Lament Opatowski - to brązowa płaskorzeźba renesansowa, odlana w 1536 i umieszczona na cokole nagrobka kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego w kolegiacie św. Marcina w Opatowie.

Nagrobek pochodzi z warsztatu Bartłomieja Berecciego, jako współautora uważa się Jana (Giovanniego) Ciniego. Scena na płycie przedstawia 41 postaci (m. in. być może króla Polski Zygmunta I Starego), które wstają właśnie od uczty poruszone wiadomością o śmierci kanclerza. Postać centralna nie przypomina króla ani strojem ani wyglądem. Być może scena rodzajowa ma charakter nie dosłowny ale alegoryczny. Realizm i różnorodność przedstawionych fizjonomii wskazują, że być może autor płaskorzeźby był współpracującym z włoskim warsztatem medalierem.

Nagrobek Stefana Batorego

[edytuj]

Nagrobek Stefana Batorego znajduje się w Kaplicy Mariackiej na Wawelu. Nagrobek wykonał Santi Gucci w 1595 roku.

Nagrobek Stefana Batorego w Kaplicy Mariackiej na Wawelu

W związku z tym nagrobkiem zachowała się umowa między Anną Jagiellonką a Santim Guccim z 5 maja 1594 roku. Dotyczyła przebudowy kaplicy mariackiej, a także zawierała opis nagrobka artysty, który okazał się nie być do końca zgodny z wyglądem pomnika dziś.

Stefan Batory zmarł w Grodnie 12 grudnia 1586 roku i początkowo zwłoki pochowano w Łobzowie. Następnie przeniesiono je do kaplicy Najświętszej Marii Panny przy katedrze wawelskiej, którą w sześć lat później zaczęto przekształcać na nagrobne mauzoleum. Kapituła Krakowska zezwoliła na umieszczenie nagrobka, którego jedyną fundatorką była jego żona Anna Jagiellonka. Przekształcając kaplicę na królewskie mauzoleum, uszanowano w znacznym stopniu jej gotycką strukturę, pozostawiono sklepienie o trójkątnych przęsłach i wysokie ostrołukowe arkady wejścia, .

Opis nagrobka [edytuj]

Nagrobek wykonany został z białego pińczowskiego kamienia, czerwonego marmuru węgierskiego i alabastru. Jest to nagrobek w typie trójdzielnym z zupełnym zaprzeczeniem idei klasycyzmu Jego kompozycja jest trójosiowa, oparta na zredukowanym schemacie łuku triumfalnego z wysokim cokołem i dekoracyjnym zwieńczeniem.

Zasadnicze podziały nagrobka wyznacza jego podstawa, wysoki, dwukondygnacyjny cokół o wybrzuszonej na kształt sarkofagu kondygnacji górnej. Kolumny natomiast rozgraniczają zasadnicze części pomnika. Podział, który istnieje między nimi dzieli się na trzy płytkie wnęki o archiwoltach wspartych na filarach co powtarza właśnie schemat łuku triumfalnego. Arkada środkowa, szeroka i wysoka, przeciągnięta gzymsem, dzieli się na dwie części: dolną wypełnia całkowicie płyta prostokątna z wypukło-rzeźbioną figurą króla, górna w kształcie lunety, przeznaczona na umieszczenie tablicy z napisem, podtrzymywanej przez aniołki. W bocznych wnękach ustawiono posagi z białego kamienia pińczowskiego, personifikujące cnoty zmarłego, Roztropność i Męstwo. Postaci nie mieszczą się w niszach, stoją w lekkim kontrapoście, ubrane w antykizowane szaty prezentują w dłoniach swoje atrybuty: węża i gołębia oraz kolumnę i lwa.

Środkowa, górna część wyróżnia się swoimi rozmiarami i dominantą jaką jest tympanon wypełniony kartuszami herbowymi: herby Polski, Litwy i Sforzów z inicjałami Anny Jagiellonki.

Nagrobek Stefana Batorego w Kaplicy Mariackiej na Wawelu

Bogata i zróżnicowana, w znacznej mierze wyrażająca treści symboliczne, dekoracja nagrobka, jest podporządkowana jego architekturze, lecz jednocześnie ją przesłania. Tworzą ja przede wszystkim zwijane, wsparte na lwich łapach kartusze nałożone na postumenty cokołu, z których dwa z herbem Batorych Wilcze Zęby, stanowią korzenie kolumn. Środkowy wypełnia alegoryczna scena przejęta z medalu sławiącego króla za odzyskanie Inflant w 1582 roku. Postumenty dolnej części cokołu zdobią maski lwów po obu stronach, po środku czaszka z piszczelami. Te elementy ułożone po trzy stanowią osiowość pomnika.

Zakończeniu szczytu odpowiadały nie istniejące już figurki aniołów ustawione na nasadnikach na osiach kolumn, a kompozycję tę dopełniają wmurowane w ścianę za tympanonem bogate panoplia i smukłe dwuuszne amfory płomieniste, wieńczące postumenty bocznych spływów.

Oprócz tych zasadniczych akcentów, całą niemal powierzchnię nagrobka zdobi drobna ornamentacja, która rozbija płaszczyzny, a barwnością przypomina dzieło malarskie (kartusze, przeznaczone na napisy, marmurowe wstawki, rzędy płaskich listków podpierających niejako gzymsy, kobiece główki, maszkaron nad tablicą i rozetki).

Figura Batorego [edytuj]

Stanowiąca główny akcent nagrobka, marmurowa płyta z wypukło-rzeźbioną figurą zmarłego władcy została umieszczona w części centralnej. Uderza daleka od naturalizmu, wystudiowaną pozą postaci i traktowaniem płaszczyznowo - linearnym i zarazem precyzyjnym odkuciem szczegółów. Takie płaszczyznowe ujęcie było wynikiem odejścia i zaniku nagrobka tumbowego, wolnostojącego i związanie pomnika grobowego z murami wnętrza kaplicy.

Król spoczywa na wznak, lecz z torsem wspartym na prawej ręce, głowę ma uniesiona, a nogi skrzyżowane. Przedstawiony w bogatej, pełnej zbroi, ma ornamentowany pancerz, krótka wzorzysta spódnica kaftana. W królewskim płaszczu w lewej ręce trzyma jabłko, w prawej berło. Uroczystego stroju dopełnia korona, łańcuch i szarfa na piersiach. Te atrybuty jak i strój króla zostały ściśle podporządkowane kompozycyjnym zasadom ożywionego i nienaturalnego układu figury. Stalowy napierśnik wygina się pod ciężarem ciała, płaszcz tworzy pod łokciem muszlowate wygięcie, równoważąc wraz z księga wystające stopy po przeciwnej stronie.

Twarz zmarłego o wysokim czole i niewielkim nosie, a także wysoko podniesionych łukach brwiowych i długich wąsach jest zgodna z portretami Stefana Batorego. Ręce też wskazują na trafną obserwację modela. Modelunek głowy i rąk przejawia się w linearno-płaszczyznowym traktowaniu o charakterystycznej stylizacji, który cechuje całą kompozycje nagrobka. Włosy złożone są jakby z drobnych łusek, okalają twarz, a łuki brwi przerywają drobne nacięcia, które bardziej markują niż odtwarzają włosy. Jeszcze bardziej graficzne są zmarszczki, które przypominają miedzioryty, przekreślają one falistymi kreskami czoło i powieki zamkniętych oczu. Batory ukazany jest jako wódz.

Nagrobek Wawrzyńca Spytka Jordana został wyrzeźbiony przez Santi Gucciego w 1603 roku. Znajduje się w kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Małgorzaty w Krakowie.

Nagrobek Spytka Jordana w Krakowie został wzniesiony w czasie, kiedy na grunt polski przedzierała się już z Włoch idea sztuki wczesnego baroku wypierając z wolna manierę renesansową. Dzieło jest więc niejako monumentem upamiętniającym dotychczasowe zdobycze artystyczne i zapowiadającym dalsze przemiany związane z napływem myśli barokowej.

Opis nagrobka [edytuj]

Na dzień przed śmiercią, która nastąpiła 11 marca 1568 roku w Mogilanach, Spytek Jordan spisał testament, w którym zalecił wykonawcą wzniesienie grobowca w kościele św. Katarzyny w Krakowie, który upamiętniałby także jego ojca oraz dziadka. Pomnik wystawiony w 1603 roku ma 9 m. wysokości i 6,12 m szerokości. Kompozycja wykuta została z szarego kamienia pińczowskiego i stanowi modyfikację typu nagrobka z niszą na cokole, oflankowaną skrzydłami i opatrzoną szczytem. Odstępstwo od powyższego założenia polega na podziale zarówno części środkowej jak i skrzydeł na dwie kondygnacje.

Dwudzielny cokół został ozdobiony kartuszami, główkami puttów i trupimi czaszkami na skrzyżowanych piszczelach. Nagromadzenie tych elementów spowodowało, że jego funkcja jako fundamentu została osłabiona. Dodatkowo niskość cokołu wraz z rozszerzeniem obu kondygnacji skrzydłami powoduje, iż pomnik cechuje horyzontalizm. Powyżej, w części środkowej umieszczona została płaskorzeźbiona scena z klęczącymi niewiastami i rycerzami (córki i zięciowie) ukazana na tle chiostro. W skrzydłach bocznych wykute zostały nisze flankowane przez kariatydy i atlanty. We wnętrzu nisz umieszczono siedzące postaci kobiet, które ukazano także na drugiej kondygnacji. Ich pozy, układ fałdów szat, nie wykazują między sobą znacznych różnic. Jedyny element urozmaicenia stanowi sposób ukazania rąk i głów. Ukazane w półpełnej rzeźbie niewiasty zdają się nie mieścić w przeznaczonych dla nich przestrzeniach. Ze względu na różnice w wysokości środkowej płaskorzeźby i kobiecych figur dochodzi do zachwiania równowagi i odejścia od logicznego ciągu, nisze i płaskorzeźba nie tworzą więc jednolitej kondygnacji niższej.

Cześć środkową stanowi tutaj nisza sklepiona trzema zawieszonymi w powietrzu, jakby,baldachimami, arkadami, zakończonymi główkami kobiecymi. Poniżej centralnej arkady umieszczono tablicę, ujętą w kartusz o zawijanych brzegach ozdobiony maską. Puste miejsca całego piętra wypełnione zostały wiciami winnymi, kartuszami herbowymi, główkami puttów oraz innymi drobnymi formami ornamentacyjnymi.

Postacie na nagrobku [edytuj]

Ważną rolę w przestrzeni trójarkadkowej niszy stanowią umieszczone w niej postacie, wśród których znalazł się także sam fundator. Spytek Jordan oraz towarzyszący mi ojciec i dziad, który zostali przedstawieni w strojach rycerskich. Młody Spytek Wawrzyniec leży opierając łokieć o księgę. Pomimo wzniesionego tułowia i skrzyżowanych nóg, jego poza jest lekka, niewymuszona. Cała postać Spytka wychyla się z niszy, zaś spoczywający przed nim hełm wystaje poza gzyms. Dotyczy to także ukazanych za nim starców będących uosobieniem zamyślenia i spokoju, których nogi wystają poza przestrzeń niszy.

Wśród zestawionych postaci jedynie Spytek otrzymał zindywidualizowane rysy, pozostałe osoby nie wykazują cech portretowych.

Całość nagrobka Spytka Jordana wieńczy szczyt spoczywający na spokojnym belkowaniu obejmującym fryz z napisem flankowany z boków dwiema płaskimi wazami oraz gzymsem dekorowanym motywem wolich oczu. Ponad fryzem umieszczono woluty zakończone głowami lwów. Nad bocznymi wolutami ustawiono dekoracyjne płonące amfory. Część środkową szczytu wypełniono kartuszem herbowy, wieńcami oraz główkami. Na środowym impoście znajduje się symboliczne przedstawienie Sprawiedliwości.

Polski nagrobek renesansowy dzieli się na dwa główne rodzaje: architektoniczno - zdobniczą, która pojawia się w Krakowie po 1502 r. w związku z budową nagrobka Jana Olbrachta na Wawelu i figuralną od 1521 r. także na Wawelu, w związku z budową nagrobka biskupa Jana Konarskiego w formie poziomej, pulpitowej płyty z płaskorzeźbioną postacią zmarłego. Oba te typy występują w Kaplicy Zygmuntowskiej.

Najważniejsi twórcy nagrobków renesansowych [edytuj]

Franciszek Florentczyk

Bartolommeo Berrecci

Jan Maria Padovano

Jan Michałowicz z Urzędowa

Hieronim Canavesi

Santi Gucci

Tumba Jana Olbrachta

Nagrobek króla Jana Olbrachta: początki renesansu w Polsce [edytuj]

Osobny artykuł: Kaplica Jana Olbrachta na Wawelu.

Podobnie jak w architekturze, także w rzeźbie łączono motywy gotyckie z renesansowymi, przykładem jest Nagrobek Jana Olbrachta. Nisza nagrobka jest renesansowa o wpływach florenckich, ale płyta z postacią zmarłego ma charakter późnogotycki i wzorowana jest na rzeźbie jego ojca Kazimierza Jagiellończyka dłuta Wita Stwosza. Nagrobek Jana Olbrachta powstał w 1503 roku, na zlecenie królowej, matki Olbrachta Elżbiety. Znajduje się w osobnej kaplicy grobowej, pod wezwaniem Bożego Ciała i świetego Andrzeja Apostoła.

Tumbę o cechach gotyckich wykonał Stanisław Stwosz lub Jorg Huber z Passawy, współpracujący ze Stwoszem przy realizacji memorii Kazimierza Jagiellończyka. Natomiast opracowana architektonicznie nisza jest dziełem przybyłego z Włoch Franciszka Florentczyka.

Obramienie nagrobka stanowi jedno z pierwszych świadectw renesansu w Polsce i zapoczątkowuje nową epokę w polskiej sztuce sepulkralnej.

Pomnik Jana Olbrachta nawiązuje do florenckiego typu arkadowych nagrobków przyściennych, których modelowym przykładem jest pomnik Leonarda Bruniego, wzniesiony przez Bernarda Rosselina w kościele Sta Croce po 1444 r.

Przez zastosowanie systemu dwóch arkad nagrobek Jana Olbrachta jest szczególnie bliski włoskim dziełom drugiej połowy XV wieku i początków XVI wieku( pomnik papieża Pawła II: zdwojona arkada, doży Andrea Vendramina w Wenecji, czy Ascania Sforzy dłuta Andrea Sansovina w Rzymie.

Nagrobek Jana Olbrachta, pierwsze dzieło renesansu, stał się wzorem dla przedstawień grobowych w Polsce. Z jego pojawieniem skończyła się dwuwiekowa tradycja nagrobków tumbowych. Odtąd, przez długi czas polskie pomniki w przeważającej części będą niszowymi konstrukcjami przyściennymi. System dwóch arkad pojawił się kilkanaście lat później na ścianach Kaplicy Zygmuntowskiej i wiele późniejszych pomników reprezentuje różne jego transpozycje. Oddziałał również zastosowany w nagrobku Jana Olbrachta zespół form ornamentalnych, z którego większość motywów znalazła się także w bogatym wnętrzu Kaplicy Zygmuntowskiej.

Nagrobek Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta.

Nagrobek Zygmunta Starego - poza sansovinowska [edytuj]

W całej pełni objawił się renesans włoski w rzeźbie Kaplicy Zygmuntowskiej. Bartolommeo Berrecci był nie tylko jej głównym architektem ale także rzeźbiarzem, który wykonał partie figuralne. Figura króla została wykonana w innej stylistyce niż popiersi w medalionach zdobiących ściany kaplicy.

Król w pozie leżącej, nawiązuje do pozy sansovinowskiej, czyli postaci nie zmarłej a śpiącej. Polskie nagrobki w odróżnieniu od włoskich są bardziej zdynamizowane, w Polsce zauważa się tendencję do dysharmonijnego, renesansowego łamania ciała przedstawionych postaci. Tors króla jest uniesiony ku górze, podparty ramieniem zgiętym w łokciu. Głowa odchylona jest w tył a jedna z nóg mocno wygięta w kolanie.

Nagrobek Zygmunta Starego prezentje pozę sansovinowską, która zyska na popularności w renesansowej sztuce sepulkralnej w Polsce. Około 1539 r. rzeźba krakowska zaczęła inspirować śląską. Na Śląsku wytworzył się dość specyficzny typ nagrobka łączącego elementy baldachimowej struktury gotyckiej z renesansowymi szczegółami i sansovinowską postacią zmarłego. Kolumny zredukowano do trzech, z których środkowa przecina optycznie figurę zmarłego (np. Nagrobek bp Jana Turzona we wrocławskiej katedrze).

Typ nagrobka w typie sansovinowskim jest w Polsce popularny. W posągach osób duchownych i kobiet, które są przysłonięte długimi szatami, które z natury łagodzą kontur i bryłę ) zanika gotycka ekspresyjność kształtu charakterystyczna dla postaci rycerskich, których zbroja zakłada poniekąd kanciastość i twardość. Obok takich figur odkuwano bardziej konserwatywne , przedstawienia w spokojnej, nieruchomej pozie o równo ułożonych wyciągniętych kończynach.

Nagrobek Tomnickiego na Wawelu - nagrobek monumentalny [edytuj]

Osobny artykuł: nagrobek Piotra Tomickiego.

Kaplica i nagrobek Piotra Tomickiego na Wawelu wykonał Berrecci pomiedzy 1524-26 a 1530 r.

Nowy w Polsce typ monumentu inicjuje nagrobek Piotra Tomickiego wykonany przez Berrecciego w pierwszej połowie XVI w. Jest to pomnik oparty o ścianę z prostokątną niszą dla sarkofagu z leżącą postacią zmarłego. Wnęka taka charakterystyczna jest dla architektury nagrobkowej rzymskiego renesansu.

Ten przyścienny monument, z centralną prostokątną niszą, z cokołem i zwieńczeniem, odznacza się wyjątkową dekoracyjnością. Wnękę flankują kolumny pokryte delikatnie płaskorzeźbioną wicią roślinną, a poprzez ramę złożoną z rozetek otwiera się widok na sarkofag z postacią leżącego biskupa na tle płaskorzeźby przedstawiającej św. Piotra polecającego fundatora Madonnie.

Nagrobek Tomickiego inicjuje nowy w Polsce typ monumentu nagrobnego: pomnik oparty o ścianę z prostokątną niszą dla sarkofagu z leżącą postacią zmarłego. Wnęka taka charakterystyczna jest dla architektury nagrobkowej rzymskiego renesansu. Można przypuszczać, że pobyt swój w roku 1500 w Rzymie wykorzystał Tomicki nie tylko na praktykę prawną w rzymskiej kurii, ale i na zapoznanie się z pięknem artystycznym Rzymu. W tym czasie sławny był tam pomnik papieża Pawła II w bazylice św. Piotra, wykonany przez Mino da Fiesole i Giovanniego Dalmatę, którzy wprowadzili wtedy po raz pierwszy w nagrobku niszę prostokątną ujętą po bokach kolumnami ozdobionymi wicią roślinną, między którymi spoczywa na sarkofagu zmarły. Tak jak w nagrobku Pawła II, autor pomnika Tomickiego ponad postacią zmarłego umieścił wielofigurową płaskorzeźbę w szerokich ramach.

Postać wykonana jest z czerwonego marmuru węgierskiego i spoczywa na sarkofagu, który ozdobiono florenckim motywem unoszących się puttów, podtrzymują one herb zmarłego. Postać, pogrążona jest w spokojnym śnie, podkreślonym gestem dłoni wspierającej głowę i swobodnym układem ciała. Rzeźbiarz wybrał jakby wersję pośrednią ujęcia postaci: między martwą a żywo poruszoną (jak w nagrobkach „sansovinowskich”). Postać Tomickiego ułożona jest wygodnie na boku, nieznaczne podkurczenie nóg i przełożenie ich jedna przez drugą podkreśla trwanie we śnie. Twarz Tomickiego wymodelowana jest portretowo, koścista, o grubym nosie i głębokich zmarszczkach idących od nosa do brody.

Płaskorzeźba umieszczona w głębi niszy nagrobka Piotra Tomickiego, ujęta jest w szerokie ramy na wzór obrazu. Przedstawia Madonnę w wieńcu główek anielskich, klęczącego przed nią biskupa oraz patrona zmarłego, św. Piotra. Madonna ma głowę zwróconą w stronę twarzy leżącego na sarkofagu zmarłego, Dzieciątko natomiast wyciąga rączki do jego klęczącej w obrębie płaskorzeźby postaci. Jest to jedyny przypadek w renesansowej rzeźbie w Polsce umieszczania w zaplecku kilkupostaciowej sceny (pomijając nagrobek abpa Gamrata, będący kopią pomnika Tomickiego). Było to charakterystyczne dla rzymskich pomników nagrobnych ostatniej ćwierci XV wieku i początków XVI, w których prawie zawsze umieszczano w tle sceny religijne, często bogato rozbudowane.

Nagrobki Jana Maria Padovano [edytuj]

Działalność artystyczną w Polsce Padovano rozpoczął ok. 1530 r. Swoją twórczością objął rozległy obszar od Krakowa po Poznań i Wilno. Był rzeźbiarzem wytrawnym lecz także eklektycznym.

Nagrobek bp Piotra Gamrata znajduje się w kaplicy Gamrata na Wawelu. Wzorowany jest na nagrobku bp Tomickiego. Oba posiadają ozdobną prostokątna niszę typu rzymskiego z kolumnami i wolutowym zwieńczeniem. W niszy znajdują się figury biskupów w pozie sansovinowskiej , bogata roślinna i ornamentalna dekoracja.

Nagrobek Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej w Tarnowie w Bazylice katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny. Tu nie ma już bogatej dekoracji ornamentalno-roślinnej, Padovano ogranicza się do dwubarwnej architektury w duchu renesansu. Prostokątna wnęka z trójkątnym przyczółkiem, wewnątrz niej postać zmarłej w powłóczystej szacie w lirycznym ujęciu. Stała się ona wzorem dla licznych posągów kobiecych w Polsce.

Nagrobek Tarnowskich w Tarnowie

Po 1550 r. wkroczył na drogę manieryzmu. W kościele Mariackim wzniósł dwubarwne cyborium zestawione z prostych brył.

Nagrobek Tarnowskich w Tarnowie w Bazylice katedralna Narodzenia Najświętszej Maryi Panny to największe co do wymiarów dzieło Padovana. Z czasem powiększone przez samego artystę. W rezultacie powstał nie znany we Włoszech a popularny w Polsce nagrobek dwukondygnacjowy.

W ten sam sposób przerobiono nagrobek królewski w Kaplicy Zygmuntowskiej celem umieszczenia w dolnej Niszu posągu Zygmunta Augusta - tu też prawdopodobnie pracował Padovano lub Santi Gucci. Późniejszy posąg królewski wzorowano na figurze Zygmunta I ale w stylu jest bardziej manierystyczny.

W późnych pracach Padovano występowały cechy manieryzmu.

Jan Michałowicz z Urzędowa, nurt „antyklasyczny” [edytuj]

W okresie manieryzmu rzeźba nagrobkowa mnożyła się w kaplicach rodowych. Fundowały je rody magnackie, średnia szlachta, rzadziej patrycjat miejski. Powtarzano schemat postaci uśpionej. Przedstawiano też zmarłych w pozie klęczącej lub siedzącej. Ich styl lawiruje między późnym renesansem a manieryzmem, czasem zahacza o ludowe uproszczenia. Kamienne figury wkomponowywano w ramy małej architektury ozdobionej dekoracyjnym reliefem. Oprócz wpływów włoskich coraz częściej pojawiały się też wpływy niderlandzkie.

Nagrobek bp Andrzeja Zebrzydowskiego w Krakowie [edytuj]

Osobny artykuł: Nagrobek Andrzeja Zebrzydowskiego.

Architektoniczna statyka renesansowych brył jest w całości nagrobka poważnie zachwiana, zatarły się granice między elementami konstrukcji i motywami dekoracyjnymi.

Efekty architektoniczno - plastyczne są wyraźne: z masywnymi partiami mijają się partie powietrzne i ażurowe. Brak tu harmonii i poczucia proporcji właściwych dla włoskiego renesansu, artysta nie respektuje zasad klasycznych, poszukując w architekturze przede wszystkim malowniczości i dekoracyjności.

Nagrobek był pierwotnie polichromowany. Błękit tła, złocenia i srebrzenia podkreślały bogactwo form.

Splata się tu tradycja historyczna z ówczesną narastającą współczesnością. Nad łukiem archiwolty biegnie późnogotycki ornament liściasty, a pulpit wezgłowia ma jeszcze tradycyjne wycięcie w ośli grzbiet.

Układy ornamentu kandelabrowego z panneau dekoracyjnych nagrobka i kaplicy mają charakter renesansowy, oparty na wzorach kaplicy Zygmuntowskiej. Na arabeskowe sploty wokół kolumn Michałowicz nałożył motywy roślinne, zwoje wolutowe, panoplia, owoce, paciorki, zwierzęce maszkarony.

Obok dekoracyjnych motywów typu renesansu włoskiego widoczne są w nagrobku dalszą infiltrację italianizmu niderlandzkiego. Poligonalnie rżnięte kaboszony zdobią skrzydła boczne i dół sarkofagu. Pod trójkątnym zwieńczeniem aediculi włoskie zwoje wolutowe przekształcają się w niderlandzkie rollwerki. Podobnie z pogranicza renesansowych wolut i niderlandzkich rollwerków są kapitele kolumn i nogi sarkofagu. Tutaj ulubiony motyw antyku Michałowicza, delfiny, wyłaniają się spod ucisku wolut, przytłoczonych z kolei ciężarem masywnej trumny. Motyw rollwerkowo - roślinny z satyrami obramia tablicę inskrypcyjną to wpływ wzorników Florisowskich.

W rzeźbie nagrobka Zebrzydowksiego Michałowicz jest twórcą antyklasycznym i klasycznym. Antyklasyczny jest gdy omawiamy architektoniczne aspekty jego nagrobków ( zaciera granice między tym co dżwigające, a tym co dżwigane, statyka elementów architektonicznych jest poważnie zachwiana, niektóre elementy stają się afunkcjonalne - np. skręcone o 45 stopni kapitele wystają daleko na boki). Brak tu harmonii i poczucia proporcji właściwych dla włoskiego renesansu. Artysta nie respektuje zasad klasycznych, poszukując w architekturze przede wszystkim malowniczości i dekoracyjności. Z kolei klasyczny cechy przedstawia Michałowicz w elementach figuralnych. W tej dziedzinie jest on kontynuatorem Berrecciego i jawi się jako artysta klasyczny. Styl Michałowicza nazywa się jubilerskim. Czerpie z ornamentów późnogotyckich, z ornamentów z Kaplicy Zygmuntowskiej o włoskim pochodzeniu, ale też i z ornamentów niderlandzkich - stosuje rollwerki, kaboszony.

Nagrobek Filipa Padniewskiego, na Wawelu, 1572 r. [edytuj]

Osobny artykuł: Nagrobek Filipa Padniewskiego.

Zdecydowanie różni się od poprzednich dzieł Michałowicza, co potwierdza padovanowska figura i styl kartuszów. Zamiast wielkiej, półkolistej niszy środkowej charakterystycznej dla trzech wcześniejszych nagrobków Michałowicza znajduje się tu nisza dwułuczna. Cokół po raz pierwszy u Michałowicza podtrzymują trzy męskie hermy, będące motywem dekoracyjno-konstrukcyjnym. Charakteryzują się surowym opracowaniem, co dowodzi, że są dziełem pomocników Wyraźniejszy jest także, niż w poprzednich realizacjach, schemat architektoniczny, który przez ograniczenie ornamentacji posiada wyraźniejsze niż we wcześniejszych realizacjach zarysy.

Inspiracjami dla nagrobka były:

Rodzinny nagrobek Wawrzyńca Spytka Jordana (1565- 1568): dwułuczna nisza Padniewskiego jako oddźwięk trzyłucznej niszy ujętej w kolumny; umieszczenie na kroksztynie, u spływu wolut ( w żagielkach niszy) uskrzydlonej główki anioła w sposób podobny jak główek kobiecych zwisających u zbiegu łuków nagrobka Jordanów; rozetki na łukach zainspirowały Michałowicza, do zastosowania na łukach Padniewskiego nie spotykanych wcześniej guz w kształcie główek gwoździ; na sylwetę zwieńczenia nagrobka Padniewskiego oddziałało zwieńczenie nagrobka Jordanów o żywej, faliście zakreślonej sylwecie ( nie florisowskie lecz niderlandzkie), u Padniewskiego woluty dodatkowo wbiegają w maszkaron.

Wzorniki Florisa: sarkofag będący zarazem podstawą niszy, odgrywa też role horyzontalnego podziału w kompozycji całości.

Jan Michałowicz z Urzędowa, kolejny wielki twórca nagrobków jako architekt i rzeźbiarz - dekorator reprezentuje nurt „antyklasyczny”. Gdzie tylko może, artysta traktuje elementy architektoniczne jako motywy dekoracyjne i zatraca granicę między architekturą a ornamentyką. Nie ma dla niego znaczenia podkreślanie, że jedne człony są dźwigające, a drugie dźwigane, że poszczególne porządki powinny być przedstawione według określonych reguł.

Hieronim Canavesi [edytuj]

Nagrobek Adama Konarskiego

Hieronim Canavesi wprowadził do sztuki sepulkralnej nowe stroje i pozy zmarłych, ornamenty czerpał ze wzorników Vredemana de Vries

Nagrobek Górków , 1576 r.

Nagrobek Kaspra Wielogłowskiego w Czchowie

Nagrobek Jakuba Rokossowskiego w Szamotułach

Dwa ostatnie nagrobki nie prezentują wysokiej klasy rzeźbiarskiej, ich architektura jest ciężkawa a figury toporne. Kierowany przez Canavesiego warsztat kamieniarski nastawiony na cele komercyjne nie miał zbytnich ambicji artystycznych.

Nagrobki lwowskie , `'styl krakowski'' w Lwowie [edytuj]

Uczniowie Michałowicza: Jan Biały i Sebastian Czeszek eksportują „styl krakowski” do Lwowa.

Sebastian Czeszek wykonuje nagrobek Katarzyny Ramułtowej w Drohobyczu. Jest to pulpitowa płyta między jońskimi pilastrami. Leżąca na płycie postać zmarłej ubrana jest w szatę o charakterystycznych, zrytmizowanych fałdach, które w opracowaniu nawiązują do prac Michałowicza.

W twórczości Białego i Czeszka widać charakterystyczne dla samego Lwowa cechy:

krzyżowanie się sztuki zachodu z impulsami ze wschodu,

czynniki włoskie,

dekoracyjno - ornamentalna sztuka Północy,

drobne elementy zaczerpnięte ze sztuki islamu.

Do ulubionych materiałów należał alabaster. Często wykorzystywali też różnobarwne kamienie.

Rzeźba końca XVI w. , główne typy nagrobków [edytuj]

Coraz mniej widać elementów włoskiego renesansu a więcej manieryzmu niderlandzkiego. W drugiej poł. XVI ustaliły się główne typy pomników nagrobnych, do najpopularniejszych należał :

nagrobek piętrowy z dwoma leżącymi postaciami. Do jego części składowych należały: - cokół, boczne konsole wolutowe, pulpitowe płyty z wypukłą rzeźbą i zwężony szczyt.

Michałowicz i Padovano propagowali nagrobek trójdzielny.

Canavesi w nagrobku Górków połączył typ piętrowy z trójdzielnym.

Prostszy, a mimo to rzadszy nagrobek dwudzielny z dwiema arkadowymi wnękami przeznaczonymi dla postaci siedzących jest dalekim echem posągów medycejskich Michała Anioła.

Nagrobki niszowo - arkadowe: w ścianie osadzano jednowiekowe nagrobki z półpostaciami głównie mieszczan. Trafiały się także wnęki zdwojone zazwyczaj z wizerunkami pary małżeńskiej przedzielone kolumienkami z wicią roślinną. Schemat ten o wyraźnie klasowej ale i uczuciowo - symbolicznej wymowie, zazwyczaj realistycznie opracowana fizjonomia (nagrobek Montelupich i Cellarych).

Nagrobki z postaciami klęczącymi, ulubione przez mieszczan, dzieliły się na dwa rodzaje: niewielkie epitafia z niewielkimi figurkami ustawionymi po obu stronach krucyfiksu i spore pomniki ze znanym motywem nisz arkadowych. Popularne są przede wszystkim w Małopolsce, Wielkopolsce, Warmii i Pomorzu. ( głównym ich twórcom był Wilhelm van den Blocke).

Nagrobki z postaciami dzieci, najczęściej w towarzystwie rodziców.

Santi Gucci [edytuj]

Nagrobek Stefana Batorego

Nagrobek Stefana Batorego [edytuj]

Osobny artykuł: Nagrobek Stefana Batorego.

Nagrobek Stefana Batorego znajduje się w Kaplicy Mariackiej na Wawelu. Nagrobek wykonał Santi Gucci w 1595 roku. Nagrobek wykonany został z białego pińczowskiego kamienia, czerwonego marmuru węgierskiego i alabastru w typie trójdzielnym. Kompozycja jego jest trójosiowa, oparta na zredukowanym schemacie łuku triumfalnego z wysokim cokołem i dekoracyjnym zwieńczeniem. Nagrobek uderza znacznym zróżnicowaniem kolorystycznym jak i niezwykłą płaskością form.

Stanowiąca główny akcent nagrobka, marmurowa płyta z wypukło-rzeźbioną figurą zmarłego władcy została umieszczona w części centralnej. Uderza daleka od naturalizmu wystudiowaną pozą postaci i płaszczyznowo linearnym traktowaniem i zarazem precyzyjnym odkuciem szczegółów. Odnosi się wrażenie jakby zmarły osuwał się z płyty. Takie płaszczyznowe ujęcie było wynikiem odejścia i zaniku nagrobka tumbowego, wolnostojącego i związanie pomnika grobowego z murami wnętrza kaplicy.

Analogie pojawiają się między półkolistym szczytem nagrobka Batorego z motywem półkola w dekoracji ściany tarczowej Kaplicy Zygmuntowskiej. Równocześnie nagrobek Batorego i Anny Jagiellonki wykazują analogie w sposobie ujęcia postaci i ich układu oraz takiego samego materiału.

Można tu dostrzec podporządkowanie całości ściśle wyznaczonym osiom jak i przewagę wertykalizmu nad podziałami horyzontalnymi zarówno wieloplanowość odpowiadająca kulisowości założeń pałacowych jak i płaszczyznowość form.

Nagrobek Spytka Jordana, [edytuj]

Osobny artykuł: Nagrobek Wawrzyńca Spytka Jordana (Santi Gucci).

Nagrobek znajduje się w kościele św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Małgorzaty w Krakowie. Ważną rolę w przestrzeni trójarkadkowej niszy stanowią umieszczone w niej postacie, wśród których znalazł się także sam fundator. Spytek Jordan oraz towarzyszący mi ojciec i dziad, który zostali przedstawieni w strojach rycerskich. Młody Spytek Wawrzyniec leży z wdziękiem opierając łokieć o księgę. Pomimo wzniesionego tułowia i skrzyżowanych nóg, jego poza jest lekka, niewymuszona. Interesującym zabiegiem jest fakt, że cała postać Spytka wychyla się z niszy, zaś spoczywający przed nim hełm wystaje nawet poza gzyms. Dotyczy to także ukazanych za nim starców będących uosobieniem zamyślenia i spokoju, których nogi wystają poza przestrzeń niszy. Wśród zestawionych postaci jedynie Spytek otrzymał zindywidualizowane rysy, pozostałe osoby nie wykazują cech portretowych.

Struktura nagrobka Spotyka Jordana sprawia wrażenie mozolnie zestawionych elementów, które ze względu na brak jednego punktu ciężkości nie wiążą się w logiczną całość. Oko widza gubi się w szczegółach, nie mogąc określić miejsca, które stanowiłoby kompozycyjne centrum.

Inspiracje:

Dynamiczne linie zwieńczenia grobowca Spytka są kopią szczytu Gucciowskiego w Janowcu z roku 1587,.

Zdwojony cokół jest cytatem z nagrobka Stefana Batorego na Wawelu z roku 1595 ,.

Putta nad arkadami wzorowane na puttach Gucciowskich stall w Kaplicy Batorego oraz na pomniku Branickich w Niepołomicach pochodzących z 1596 roku.

Analogia z dziełami warsztatu „Gucciego” ujawnia się przy analizie zwieńczenia nagrobka, który jest niemal identyczny ze zwieńczeniem grobowca Uchańskich z lat 1575-1590. U Santi Gucciego i jego naśladowcy całość ma charakter bardziej płaszczyznowy niż w mauzoleum Spytka, postacie leżące cechu wystylizowanie i zmanierowanie.

Podobieństwo motywów wiąże także Nagrobek Spytka Jordana ze znajdującym się w Kościele Najświętszej Marii Panny w Krakowie nagrobku Montelupich, będącym dziełem nieznanego z nazwiska epigona Gucciego. Przedstawienie kobiet w niszach nagrobka Montelupich odtwarzają ogólny układ i ruch rąk niewiasty Jordanowych, umieszczona u szczytu sprawiedliwość jest odpowiednikiem alegorycznej postaci u Montelupich. Ponadto motywy ornamentacyjne takie jak kartusze z wywiniętymi brzegami, putta, trupie czaszki i girlandy w każdym z tych dzieł są identyczne. Jednakże swobodny układ szat postaci w nagrobku z kościoła Mariackiego i sposób wkomponowanie niewiast w dziele Jordanów przeczy możliwości wspólnego twórcy, sugeruje to jedynie ze obaj czerpali z tego samego środowiska.

Nagrobek Spytka Jordana w Krakowie został wzniesiony w czasie, kiedy na grunt polski przedzierała się już z Włoch idea sztuki wczesnego baroku wypierając z wolna manierę renesansową.

Nagrobek Montelupich, warsztat Santi Gucciego [edytuj]

Główną część pomnika stanowią otoczone podwójnymi kolumnami wnęki arkadowe z portretowymi popiersiami zmarłych. Rozwiązanie to znane jest już z nagrobka Kryskich w Drobinie, figury umieszczone w niszach występują także w nagrobku Branickich w Niepołomicach. Staranne wykonanie wizerunków sugeruje, iż zostały wyrzeźbione przez samego Gucciego, zwłaszcza popiersie Urszuli przypominające figurę z nagrobka Anny Jagiellonki, jest szczególnie bliskie najbardziej pewnym dziełom Włocha.

Pomnik wieńczą architektoniczne nasady, wyposażone w kartusze herbowe oraz figury alegoryczne: Roztropności, Męstwa i Powściągliwości. Postaci te nawiązują do motywów występujących na wyposażeniu kaplicy Batorego. Także cokół z nałożonymi tablicami wsparty na łapach, użycie wielobarwnego wątku oraz kolumny w roli zasadniczych podziałów architektonicznych zaczerpnięte zostały z nagrobka króla.

Renesans lubelski - styl architektoniczny reprezentatywny dla lubelskich budowli sakralnych. Charakteryzuje się wysmukłością i lekkością bryły, węższym od nawy prezbiterium, dostawianymi do korpusu głównego kaplicami fundatorów a przede wszystkim wspaniałymi detalami architektonicznymi - stiukowymi dekoracjami kolebkowych sklepień.

Historia [edytuj]

W XIV i XV wieku zabudowa Lublina była głównie drewniana, co sprzyjało częstym pożarom. Wznoszono murowane budynki użyteczności publicznej, kościoły i klasztory, zastępujące nieraz starsze budowle drewniane. Na Rynku stanął murowany ratusz. W obrębie murów miejskich znajdował się wówczas kościół parafialny św. Michała, ufundowany w 1282 roku i kościół św. Stanisława z klasztorem dominikanów (po 1342 r.). Kościół św. Mikołaja na Czwartku, związany z targiem, uważany był według tradycji za najstarszą świątynię lubelską.

Na obszarze przedmieść południowo-zachodnich wybudowano kościół Świętego Ducha (1419 r.) przy szpitalu (1342 r.), kościół św. Pawła i klasztor bernardynów (lata 1459-1498) oraz kościół Panny Marii i klasztor brygidek (powizytkowski, lata 1412-1426).

W XVI wieku Lublin przeżywał najświetniejszy okres rozwoju jako jeden z najważniejszych ośrodków handlowych i administracyjnych Polski. Ukoronowaniem społecznych i prawnych zdobyczy bogacących się mieszczan było wykupienie przez nich w 1504 roku wójtostwa lubelskiego. Pod zarządem rady miejskiej znalazły się przedsiębiorstwa i nieruchomości, a wśród nich 3 wsie: Konopnica, Bronowice, Ponikwoda.

W Lublinie odbywały się ogólnokrajowe zjazdy i sejmy. W 1569 roku podpisano tu unię polsko-litewską, która połączyła oba państwa do końca XVIII wieku i okazała się najtrwalszą unią w Europie, powszechnie znaną jako unia lubelska. Kilka dni po podpisaniu aktu unii lubelskiej odbył się w Lublinie drugi w dziejach Polski hołd pruski. W latach 1578-1793 Lublin był siedzibą najwyższej instytucji sądowej ówczesnej Polski - Trybunału Koronnego dla Małopolski.

Pożary niszczące miasto w 1557 i 1574 roku spowodowały konieczność odbudowy, która przesądziła o renesansowych formach zabudowy Lublina. Średniowieczne szczytowe domy przekształcono na kamienice przeważnie dwupiętrowe, z bogatą dekoracją elewacji zwieńczonych attykami i z nowym wystrojem wnętrz. Nowy kształt otrzymały bramy miejskie oraz kościoły: dominikanów (z dobudowaną w 1630 r. wspaniałą kaplicą Firlejów), św. Michała, pobernardyński, Brygidek, Świętego Ducha.

Ratusz przebudowano na siedzibę trybunału. Powstały liczne kościoły i klasztory usytuowane poza obszarem Starego Miasta: kościół jezuitów (lata 1586-1596) - obecna katedra - przy furcie prowadzącej na Żmigród, kościół i klasztor karmelitów bosych (lata 1610-1619) w pobliżu Bramy Krakowskiej, przebudowany w XIX wieku na ratusz, kościół św. Józefa i klasztor karmelitanek bosych, obecnie karmelitów (lata 1635-1644) w sąsiedztwie ogrodów szpitala św. Ducha, kościół św. Wojciecha (lata 1611-1630) przy szpitalu św. Łazarza na Podwalu, kościół Bernardynek (lata 1636-1658), a dalej przy drodze na Kalinowszczyznę kościoły i klasztory franciszkanów, bazylianów i augustianów, przy drodze na Bełżyce kościół św. Krzyża dominikanów obserwantów (1617 r., (na miejscu starszego), a także cerkiew murowana wzniesiona na miejscu drewnianej na ul. Ruskiej (1607 r.). Ruch budowlany w II poł. XVI wieku, w którym udział brali liczni muratorzy pochodzenia włoskiego, objął niemal całe miasto, nadając mu jednolity charakter zabudowy, a zachowane obiekty sakralne reprezentują swoiście wykształcone cechy noszące miano renesansu lubelskiego.

BAROK

W Polsce barok pojawił się w na przełomie XVI i XVII wieku. Był to okres panowania pierwszych królów elekcyjnych i kontrreformacji. Czas prowadzenia długoletnich wojen z sąsiadującymi państwami (Szwecją, Rosją, Turcją) oraz niepokojów wewnętrznych (powstania kozackie: Kosińskiego, Nalewajki, Chmielnickiego). Lat, podczas których rozegrano wiele bitew odnosząc wspaniałe zwycięstwa i pamiętne porażki. Okres, w którym największy rozgłos uzyskiwali dowodzący wojskami hetmani. Osobowości powszechnie znane i urastające do miana bohaterów narodowych. Były to lata niespokojne, które przyniosły Polsce zniszczenia wojenne i chwile ożywienia, odbudowy. Specyficznym elementem polskiej sztuki okresu baroku był sarmatyzm.

Czas trwania baroku, od jego początków, w których współistniał z okresem późnego renesansu po okres końcowy, w którym jeszcze się pojawia pomimo rozwijającej się sztuki klasycyzmu, to lata obejmujące historię Polski od czasów jej świetności do chwil poprzedzających rozbiory.

Prekursorami nowego kierunku byli artyści włoscy pracujący na zlecenie dworu królewskiego i arystokracji związanych z działalnością zakonu jezuitów. W drugiej połowie XVII wieku sztuka barokowa upowszechnia się i jest stosowana w dziełach wychodzących z warsztatów rodzimych artystów i rzemieślników. Pod mecenatem dworu królewskiego, arystokracji i kościoła rozwijał się tzw. nurt dworsko-kościelny a na zlecenie szerszych kręgów szlacheckich nurt sarmacki.

Etapy baroku w Polsce można podzielić na główne okresy pokrywające się z czasem panowania władców:

z dynastii Wazów, nazywany stylem Wazów, barok wzorowany na twórczości Berniniego

okres panowania Jana III Sobieskiego, w którym barok stał się stylem dominującym; oprócz wzorów włoskich widoczna jest odmiana baroku klasycyzującego

czas panowania władców saskich, okres późnego baroku, w którym dominują wzory włoskie i rokoko francuskie i drezdeńskie.

Architektura barokowa w Polsce

[edytuj]Historia architektury:

Kościół w Nieświeżu, Giovanniego Bernardoni

Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie, fasada zaprojektowana przez Giovanniego Trevano

Kościół św. Józefa w Klimontowie, Wawrzyniec Senes

Zamek Ujazdowski

Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, Tomasz Poncino

Makieta zamku Krzyżtopór, Wawrzyniec Senes

Zamek w Podhorcach, Andrzej del Aqua

Kościół św. Kazimierza w Warszawie

Kaplica Królewska w Gdańsku

Bazylika na Świętej Górze koło Gostynia

Poznańska fara

Wnętrze fary w Poznaniu

Kościół św. Piotra i Pawła w Wilnie

Wnętrze kościoła św. Piotra i Pawła

Pałac Krasińskich w Warszawie

Pałac Branickich w Białymstoku

Kościół Dominikanów we Lwowie

Kościół Opatrzności Bożej w Bielsku-Białej

W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, barok przypada na czas kontrreformacji i długoletnich wojen. W przypadku Polski były to walki z Szwecją, Rosją, Turcją oraz powstań kozackich: Kosińskiego, Nalewajki, Chmielnickiego.

Etapy baroku w Polsce można podzielić na główne okresy pokrywające się z czasem panowania władców:

z dynastii Wazów, nazywany stylem Wazów, barok wzorowany na twórczości Berniniego, w tym okresie wczesne formy baroku współistnieją z okresem późnego renesansu (manieryzmem)

okres panowania Jana III Sobieskiego, w którym barok stał się stylem dominującym; oprócz wzorów włoskich widoczna jest odmiana baroku klasycyzującego

czas panowania władców saskich, okres późnego baroku, w którym dominują wzory włoskie i rokoko francuskie i drezdeńskie.

Początki baroku w Polsce [edytuj]

Architektura sakralna [edytuj]

Barok pojawił się pod koniec XVI wieku, w okresie dominacji w architekturze polskiej stylistycznej formy późnego renesansu z przewagą manieryzmu. Prekursorami nowego stylu byli jezuici, sprowadzeni do Polski w 1564 r., cieszący się poparciem dworu i magnaterii. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, pierwsze barokowe kościoły, budowane przez architektów - zakonników, były wzorowane na rzymskim Il Gesù. Do tego typu realizacji powstałych w ówczesnych granicach Rzeczypospolitej należą:

kościół w Nieświeżu (1584-1593), zbudowany przez Giovanniego Bernardoni jako trójnawowa bazylika z kopułą nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem i dwoma parami kaplic przylegających do naw bocznych. Kościół został ufundowany przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła Sierotkę a prace związane z jego budową zostały podjęte w 1582 r., jeszcze przed ukończeniem kościoła Il Gesù;

Kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu, trójnawowa bazylika z emporami, dzieło Bernardoniego (1592-1597);

kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, rozpoczęty przez Józefa Britiusa (Józefa Brizio), budowany Bernardoniego i ukończony w latach 1605-1619 przez Trevano, trójnawowy z trzema parami kaplic i kopułą nad skrzyżowaniem naw;

jednonawowy kościół w Jarosławiu (1591-1594), dzieło Britiusa,

kościół pojezuicki (obecnie katedra) w Lublinie, budowany (1586-1604) według planów Bernardoniego,

kościół św. Piotra i Pawła, pojezuicki we Lwowie, zbudowany w latach 1610-1630,

kościół św. Teresy w Wilnie, trójnawowy z niezbyt wysoką kopułą zbudowany w latach 1635-1650. Nie ma pewności, kto był jego projektantem, choć dość często wymieniany bywa Jan Józef Urlach. Rozwiązanie fasady to najprawdopodobniej dzieło Konstantego Tencalli,

Kościół św. Kazimierza w Wilnie zbudowany w latach 1604-1618 przez Pawła Bokszę na podstawie projektu Jana Frankiewicza. Jest to budowla o szerokich i wysokich nawach - środkowej i poprzecznej z kopułą osadzoną nad ich skrzyżowaniem. Kościół był kilkakrotnie przebudowywany. W połowie XVIII w. pracami przy odnowie kościoła kierował Jan Krzysztof Glaubitz. W tym czasie wieże otrzymały późnobarokowe hełmy (przebudowy koniec XIX w. obniżono wieże i zdjęto barokowe hełmy). Dzisiejszy kształt kopuły, wzorowany na mitrze książęcej, został zaprojektowany przez Tomasza Żebrowskiego.

Charakterystyczną formą budownictwa sakralnego okresu baroku były sanktuaria pozwalające wiernym na odbywanie zakrojonych na szerszą skalę procesji, zwłaszcza nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Poszczególne jej stacje - kaplice lokalizowano wśród lasów, na większych, często pagórkowatych terenach. Pierwsze sanktuarium tego typu w Polsce zbudowano na zlecenie Mikołaja Zebrzydowskiego w Kalwarii Zebrzydowskiej. Bernardoni sporządził projekt klasztoru i kościoła Matki Boskiej Anielskiej. Rozpoczęte przez Bernardoniego dzieło kontynuował Paweł Baudarth, złotnik i architekt z flamandzki. Wybudowany w latach 1603-1609 kościół, niewielki, jednonawowy kościół z kwadratowym prezbiterium dość szybko okazał się zbyt mały dla pomieszczenia przybywających na Kalwarię pielgrzymów. Podczas rozbudowy kościoła nawę zmieniono na prezbiterium a od strony wschodniej dobudowano nowy korpus. Mistrz z Antwerpii jest także projektantem szeregu niewielkich i zróżnicowanych kaplic Drogi Krzyżowej, takich jak:

zbudowane w latach 1605-1609 - Ratusz Piłata, na planie krzyża greckiego (1605), Dom Kajfasza, na rzucie elipsy; Pałac Heroda, zwieńczony kopułą; Dom Annasza, na planie trójkąta; Ogrójec - kaplica na planie pięcioboku; Kaplica Pojmania, Kościół Grobu Pana Jezusa, wzorowany na kaplicy Jerozolimskiej;

do 1617 r., powstały: Kościół Grobu Matki Bożej, Domek Matki Bożej, Wieczernik, Kaplice I i II Upadku, Kaplica Serca Maryi.

Do budowli wczesnobarokowych należy bernardyński klasztor z bazyliką w Leżajsku, zbudowany w latach 1618-1628. Podobnie jak klasztor w Kalwarii Zebrzydowickiej założenie cechuje pałacowo-obronny charakter. Projektantem obiektu był włoski architekt Antonio Pellaccini. Klasztor został zbudowany na planie czworoboku otaczającym wirydarz, z niewysokimi pawilonami na narożach. Prace związane z wystrojem wnętrz zostały wykonane przez zakonników. Całość została otoczona murem obronnych z basztami.

Na podkrakowskich Bielanach zbudowano klasztor kamedułów. Pierwszą fazę budowy klasztornego kościoła wiąże się z osobą Walentego von Säbischa. W latach 1618-1630 kościół otrzymał dwu wieżową fasadę zaprojektowaną przez Andreę Spezza. Jednonawowy kościół, wzorowany ma świątyniach jezuickich, to jednonawowa budowla, bez transeptu, z trzema parami kaplic. Kolejne dwie kaplice przylegają do prezbiterium. Budynek stanął pośrodku czworobocznego dziedzińca zabudowanego z trzech stron budynkami z pomieszczeniami administracyjno-gospodarczymi. Pustelnie zostały zlokalizowane za kościołem.

Do budowli wczesnobarokowych należy także karmelicki klasztor w Czernej. Wewnątrz zabudowań klasztornych został zlokalizowany kościół zaprojektowany na planie krzyża greckiego a jego nawy wydzielają z dziedzińca cztery niewielkie wirydarze.

W Nowym Wiśniczu został zbudowany karmelicki klasztor oraz kościół parafialny (1616-1621), przy budowie którego pracował Maciej Trapola.

Zupełnie odmienne rozwiązanie reprezentuje kolegiata św. Józefa w Klimontowie (1643-1650). Zaprojektowana przez Laurentiusa de Sent (architekt z południowej Szwajcarii, znanego pod nazwiskiem Wawrzyńca Senesa), na planie elipsy z dwupoziomową nawą otaczającą wnętrze świątyni. Do prostokątnego prezbiterium przylegają dwie boczne kaplice. W 1732 została ukończona elipsoidalna kopuła na bębnie z oknami doświetlającymi wnętrze kościoła. Także z XVIII wieku pochodzą dwie wieże dobudowane do fasady świątyni.

Do budownictwa sakralnego należą także kaplice rodowe, znane już wcześniej, budowane są nadal w czasie baroku. Do przykładów tych zabytków należą:

kaplica królewska Wazów na Wawelu, zbudowana w latach 1664-1676. Z zewnątrz wzorowana na sąsiadującej z nią kaplicy Zygmuntowskiej, wewnątrz dekorowana czarnym marmurem i licznymi symbolami śmierci mówiącymi o przemijaniu życia na ziemi i jego znikomości. Mauzoleum swoim surowym wystrojem dobrze oddaje atmosferę kontrreformacji;

kaplica św. Kazimierza w Wilnie, zaprojektowana przez Tencallę, zbudowana w latach 1623-1636 na planie kwadratu z kopułą wspartą na bębnie.

kaplica św. Katarzyny, mauzoleum Zbaraskich w dominikańskim kościele św. Trójcy w Krakowie, zbudowana na planie prostokąta z elipsoidalną kopułą na żaglach w latach 1627-1633. Projekt kaplicy przypisywany jest Tencalli, prace budowlane nadzorowali Andrea i Antonio Castelli.

Architektura świecka [edytuj]

W architekturze świeckiej wczesnego baroku w Polsce przeplatają się formy manieryzmu z elementami nowego stylu. Największe różnice widoczne są w programie funkcjonalnym budowli. W ufortyfikowaniu systemy bastionowe definitywnie zastępują znane z wcześniejszych wieków mury obronne, pałacowe fasady urozmaicają ryzality.

Do pierwszych realizacji w tym okresie należą:

odbudowa północnego skrzydła zamku wawelskiego, (od 1602 r.), pod kierunkiem Jana Trevano; umieszczone w skrzydle apartamenty Zygmunta III poprzedza Sala Pod Ptakami z dekoracyjnym kominkiem ozdobionym herbem Wazów. Pokoje poprzedzają monumentalne Schody Senatorskie;

przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie (1600-1619, Matteo Castello, Jakub Rotundo, Andrzej Wegner Abrahamowicz). Plan przebudowy obejmował dobudowanie do istniejącej budowli trzech skrzydeł, które wyodrębniły nieregularny, pięcioboczny dziedziniec. W środkowej części jednego ze skrzydeł wybudowano wysoką (60, m) wieżę zegarową. Podczas potopu szwedzkiego zamek został zniszczony (1655);

przebudowa zamku Ujazdowskiego w Warszawie, podmiejskiej rezydencji królewskiej (1619-1624); dwukondygnacyjna budowla z wewnętrznym, arkadowym dziedzińcem i narożnymi, trzykondygnacyjnymi basztami na planie sześcioboków usytuowanymi w narożach założenia. Fasadę wschodnią (od strony Wisły) urozmaicała arkadowa loggia;

pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach, zbudowany w latach 1637-1641) przez Tomasza Poncino, dwukondygnacyjna budowla z wyższymi o jedno piętro sześciobocznymi basztami, bez wewnętrznego dziedzińca, z arkadowymi loggiami przy elewacji frontowej i tylnej;

rozbudowa zamku Kmitów w Nowym Wiśniczu, (1615-1621) na zamówienie Stanisława Lubomirskiego; autorem projektu był najprawdopodobniej Maciej Trapowa, który ufortyfikował średniowieczny zamek nowym, pięciobocznym narysem bastionowym; na wewnętrznym dziedzińcu zamkowym umieścił przy ścianie północnej - trzykondygnacyjny krużganek, po stronie południowej - zewnętrzną klatkę schodową a po stronie wschodniej - kaplicę grobową przykrytą kopułą wspartą na żaglach. W kurtynie wschodniej systemu fortyfikacyjnego umieścił bramę wjazdową;

zamek Ossolińskich Krzyżtopór pod Ujazdem, zbudowany w latach 1627-1644 przez Wawrzyńca Senesa jako palazzo in fortezza. Wewnątrz pięciobocznego narysu bastionowego Senes wkomponował budowlę z trapezowym dziedzińcem poprzedzającym pałac i położonym dalej od bramy wjazdowej, eliptycznym, paradnym dziedzińcem z krużgankami. Zamek został zniszczony podczas wojny (1650-1655) i nigdy nie był odbudowany;

w latach 1635-1640 Wilhelm Levasseur de Beauplan i Andrzej del Aqua zbudowali na zlecenie Stanisława Koniecpolskiego zamek w Podhorcach (teren dzisiejszej Ukrainy), ufortyfikowaną rezydencję o charakterze pałacowym (tzw. palazzo in fortezza). Budowla zaprojektowana na planie kwadratu o boku 55,0 m, z czterema mocno wysuniętymi bastionami i wewnętrznym dziedzińcem. Trzypiętrowe, północne skrzydło z wysuniętymi trójściennymi ryzalitami w osi fasady stanowi część reprezentacyjną. Pozostałe, parterowe skrzydła w formie kazamat mieściły magazyny i pomieszczenia dla służby i załogi zamku.

Okres rozkwitu baroku [edytuj]

Zakończenie wojny szwedzkiej i podpisanie pokoju w Oliwie częściowo uspokoiło sytuację na terenie Rzeczpospolitej. Większa aktywność w architekturze jest widoczna dopiero po objęciu tronu przez Jana III Sobieskiego. Do najwybitniejszych artystów tego okresu należą: Tylman z Gameren, Holender wykształcony we Włoszech, Francesco Solari, oraz Jan i Jerzy Catenazzi.

Architektura sakralna [edytuj]

Nie ma jednego typu budowli charakterystycznych dla tego okresu. Budowane są kościoły na planie centralnym lub prostokątnym, zazwyczaj z dominująca kopułą. W ogólnym zarysie nawiązują do dzieł włoskich począwszy od typu kościoła rozpowszechnionego przez jezuitów po architekturę wenecką - Baldassare Longhena kościół Santa Maria della Salute. Często spotykane są rozwiązania elewacji o klasycyzujących formach, nawiązujące do prac Palladia.

Największy wpływ na ukształtowanie się architektury tego okresu miał Tylman z Gameren. Do jego prac należą projekty:

kościoła Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza w Warszawie ufundowany przez królową Marysieńkę; zbudowany na planie krzyża greckiego z ośmiobocznym wnętrzem przykrytym kopułą a dokładniej sklepieniem klasztornym wspartym na bębnie z wieńczącą je latarnią (1688-1692)

warszawskiego kościoła Bernardynów na Czerniakowie; zaprojektowanego także na planie krzyża greckiego. Centralna nawa w formie kwadratu została zwieńczona kopułą wspartą na żaglach i obudowaną na zewnątrz ośmiokątnym tamburynem. Do kościoła przylega duże, ośmioboczne prezbiterium z relikwiarzem św. Bonifacego, 1687-1692

kościoła św. Anny w Krakowie (1689-1703). Kościół zbudował Francesco Solari. Tylman opracował projekt budowli trójnawowej z kopułą na żaglach i bębnie umieszczoną nad skrzyżowaniem naw z transeptem. Elewacja flankowana dwiema wieżami zwieńczonymi hełmami to dzieło księdza Sebastiana Sierakowskiego. Wystrój rzeźbiarski wnętrza został opracowany przez Baltazara Fontanę.

przebudowy fasady kościoła św. Krzyża w Rzeszowie (1702-1707)

Kaplicy Królewskiej w Gdańsku (1678-1681)

odbudowy kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Węgrowie (1703-1706), praca zrealizowana przy udziale architektów Carlo Ceroniego i Jana Reisnera.

Francesco Solari współpracował z Tylmanem przy budowie kościoła św. Anny w Krakowie. Jego samodzielną pracą jest zbudowany w latach 1682-1695 jednonawowy kościół św. Franciszka Salezego w Krakowie (kościół wizytek). Do budowy kościoła zainicjowanej przez biskupa Jana Małachowskiego zaangażowano także architektów polskich - jezuitę Stanisława Solskiego i Ludwika Grabiańskiego.

W tym samym okresie działali także Jerzy i Jan Catenazzi. Do dorobku Jana należą między innymi:

kościół NMP (filipinów) na Świętej Górze w pobliżu Gostynia zbudowana na wzór weneckiego kościoła Santa Maria della Salute. Zresztą projekt bazyliki opracował twórca weneckiego pierwowzoru - Baldassare Longhena. Jest to centralna budowla zwieńczona kopułą osadzoną na bębnie. Pracami przy jej budowie kierował Jerzy Catenazzi, początkowo sam, później pracował wspólnie z bratankiem Janem (1675-1698. W latach 1726-1728 bazylika została ukończona przez Pompeo Ferrari, który osadził na bębnie kopułę zwieńczoną latarnią.

kościół św. Mikołaja w Lesznie, zbudowana ok. 1680. Jest to budowla jednonawowa z wysokimi kaplicami bocznymi przylegającymi do nawy głównej. Całość tworzy wrażenie kościoła halowego. Dzieło Catenazziego ukończył Pompeo Ferrari.

Kolegiata Poznańska Matki Boskiej Nieustającej Pomocy i św. Marii Magdaleny w Poznaniu (Catenazzi pracował przy tym projekcie w latach 1696-1701), kościół budowany wcześniej przez Bartłomieja Wąsowskiego i ukończony przez Pompeo Ferrari.

Kolegium jezuickie w Poznaniu (1701-1733).

kościół św. Jana Chrzciciela, pocysterski w Przemęcie (1651-1690).

kościół reformatów w Woźnikach (od 1706), prace kontynuował Pompeo Ferrari.

kościół cystersów w Obrze (1701-1707).

odbudowa klasztoru cysterek w Owińskach (ok. 1703).

kościół parafialny w Białczu Starym (1696-1717).

W Wilnie działają polscy lub spolonizowani architekci, wśród nich, na pierwszy plan wysuwa się Jan Zaor. Najważniejszym dziełem w dorobku tego architekta jest projekt kościół św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie, zbudowany w latach 1668-1675. Bogata sztukatorska dekoracja to dzieło Pietro Pertiego i Giovanniego Gallego.

Architektura świecka [edytuj]

Na zamówienia magnatów i rodziny królewskiej budowane są nowe i przebudowywane istniejące zamki i pałace. Część z nich przetrwała do naszych czasów, inne zostały zburzone lub przebudowane. W 1677 r. Jan III Sobieski zainicjował budowę pałacu w Wilanowie. Zadania podjął się Augustyn Wincenty Locci. W latach 1681-1682 nadbudowano piętro i rozciągnięto fasadę dodając galerie z niskimi wieżami. Dziesięć lat później, w części środkowej umieszczono dużą, reprezentacyjną salę. Skrzydła boczne zostały dobudowane po 1720 r. Nad wystrojem budowli pracowali Andrzej Schlüter, Louis Silvestre, Claude Callot, Michelangelo Palloni, Jerzy Eleuter Siemiginowski.

Jedną z najważniejszych postaci architektury świeckiej w tym okresie czasu, podobnie jak w architekturze sakralnej, był Tylman z Gameren. Pozostawił po sobie wiele projektów i dzieł, które miały znaczący wpływ na rozwój architektury baroku. Jego styl charakteryzuje elegancja klasycyzującej formy i oszczędność detalu. Jedynie w projektowanych przez niego małych formach architektonicznych, takich jak epitafia, katafalki, pozwala sobie na większe nagromadzenie detali z dużą domieszką wzorów niderlandzkich. Pierwsze jego dzieła były związane z architekturą obronną. Pracował przy budowie twierdz i umocnień dla hetmana polnego koronnego Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Rozgłos przyniosły jemu projekty rezydencji i pałaców magnackich w typie pomiędzy dziedzińcem a ogrodem (fr. entre cour et jardin). Zazwyczaj były to budowle o prostopadłościennej bryle. Symetrię fasad podkreślały niskie wieże przylegające do krótszych boków budynków. W osi symetrii mieściła się duża sala łącząca wejście frontowe i ogrodowe. Było to miejsce reprezentacyjne, w którym łączyły się ciągi komunikacyjne prowadzące do pozostałych pomieszczeń.

Do najważniejszych jego dzieł architektury świeckiej należą:

pałac Krasińskich w Warszawie o symetrycznej bryle i monumentalnej, podkreślonej wielkim porządkiem elewacji z dekoracjami Schlütera,

przebudowa zamku w Rzeszowie,

przebudowa pałacu Lubomirskich w Dąbrowie Tarnowskiej,

pałac Lubomirskich w Lublinie,

pałac Czapskich w Warszawie,

pałac Paca-Radziwiłłów w Warszawie,

przebudowa pałacu Branickich w Białymstoku,

barokowa przebudowa pałac Brühla w Warszawie,

rozbudowa pałacu prymasowskiego w Warszawie,

pałac w Nieborowie,

pałac Bielińskich w Otwocku Wielkim (1693-1703),

Marywil, zespół urbanistyczny skupiony wokół pięciobocznego placu, wokół którego zbudowano ciąg budynków mieszkalnych z częściami handlowymi. Na wprost wjazdu na plac umieszczono kaplicę Matki Boskiej Zwycięskiej. Projekt kaplicy nawiązywał do kościoła św. Kazimierza (Sakramentek) w Warszawie. Ta lokalizacja podkreślała osiową kompozycję całego układu,

pałac Gnińskich znany też jako zamek Ostrogskich w Warszawie,

przebudowa fortyfikacji zamku w Łańcucie (1667) i dodanie hełmów do zachodnich wież.

Osobny rozdział historii architektury tego okresu to ostateczne ukształtowanie charakterystycznej dla krajobrazu Polski sylwetki dworu polskiego. Parterowy budynek z mansardowym dachem o planie, którego symetrię podkreślały ryzality i ganek wejściowy przetrwał w tej formie do XX wieku. Jedynie wyposażenie i dekoracja wnętrz ulegała modyfikacji, zależnie od obowiązujących trendów w sztuce.

Okres późnego baroku [edytuj]

Po śmierci Jana III Sobieskiego, w Polsce, coraz wyraźniej widoczne są problemy wewnętrzne. Anarchia, prywata rodów magnackich, podporządkowanie monarchiom państw sąsiednich i skuteczne torpedowanie prób przeprowadzenia reform stają się przyczyną stopniowego upadku państwa. W tym czasie władzę w kraju sprawują Stanisław Leszczyński oraz królowie sascy - August II i August III. Na architekturę tego okresu największy wpływ wywarły wzory saksońskie, wypracowane w oparciu o szkołę włoską i francuską.

Jan Maria Bernardoni (wł. Giovanni Maria Bernardoni, ur. ok. 1541 w Cagno, zm. 19 października 1605 w Krakowie) - polski architekt włoskiego pochodzenia, przedstawiciel wczesnego baroku, jezuita.

Od ok. 1582 działał w Polsce, gdzie przy budowie kościołów jezuickich w Nieświeżu i Kaliszu jako pierwszy powtórzył schemat fasady kościoła Il Gesù w Rzymie, upowszechniony później w całej Europie.

Ważniejsze realizacje:

kościół Bożego Ciała w Nieświeżu (1584-1593),

kościół św. Wojciecha i św. Stanisława Biskupa w Kaliszu (1592-1597),

kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Krakowie (1597-1619),

kościół Matki Boskiej Anielskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej (1603-1609).

Matteo Castello, Matteo Castelli (ur. ok. 1560 w Melide nad jeziorem Lugano w Szwajcarii, zm. 1632 w Warszawie) - wczesnobarokowy architekt tesyński.

Sprowadzony do Polski w 1613 roku, na czas kiedy przenoszono cały dwór królewski na stałe do Warszawy. Od 1614 roku był nadwornym architektem króla Polski Zygmunta III Wazy. Należy do grona najważniejszych architektów rzymskiego baroku, zaraz obok Dominica Fontany i Carla Maderny. Początkowo działał jako kamieniarz i rzeźbiarz.

Pracował przy takich obiektach jak:

Fasada Santa Susanna w Rzymie (z Carlo Maderna) - 1585-1603,

kaplica Barberinich (Cappella Barberini),

Sant'Andrea della Valle (z Carlo Maderna),

Palazzo Mattei (z Carlo Maderna),

kaplica Rucellai

Współautor przebudowy od 1614 roku:

Zamku Królewskiego w Warszawie (kierownik prac) i budowy

Zamku Ujazdowskiego (współpraca Giovanni Trevano) od 1624 r.

Podczas jego działalności w Warszawie charakterystyczne było dla niego stosowanie kordonowych gzymsów, płycin, lizen, permutacyjnych ram i nadawanie budynkom form surowych i wstrzemięźliwych.

Jego następcą na stanowisku architekta królewskiego został, także lugańczyk, jego siostrzeniec Constantino Tencalla.

Jakub Fontana (Giacomo Fontana) (ur. 1710 w Szczuczynie, zm. 13 kwietnia 1773 w Warszawie), włoski architekt barokowy, czynny w Rzeczypospolitej, nadworny architekt królów Polski, nobilitowany w 1764; syn Józefa i brat Jana Kantego.

W jego projektach widoczne są wpływy saskiego baroku, francuskiego rokoka i wczesnego klasycyzmu.

Dzieła [edytuj]

współpraca przy projektach budowy pałacu Pod Blachą

przebudowa pałacu w Radzyniu Podlaskim (1750-1758)

współpraca przy projektach budowy pałacu ks.Sanguszków w Zasławiu

przebudowa wnętrz Zamku Królewskiego w Warszawie (od 1751)

budynek pijarskiego Collegium Nobilium w Warszawie (1743)

przebudowa pałacu Małachowskich (1750)

przebudowa pałacu w Otwocku Wielkim (1750-1760)

kościół bernardynów w Górze Kalwarii (1755-1759)

kamienica Prażmowskich na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie

współpraca przy budowie pałacu Paca-Radziwiłłów

współpraca przy projekcie pałacu Branickich przy ul. Miodowej w Warszawie

gruntowna przebudowa Pałacu Biskupów Krakowskich (1760-1762)

schody w pałacu Branickich w Białymstoku

fasada kościoła Świętego Krzyża w Warszawie (od 1753)

projekty przebudowy pałacu Lubomirskich w Opolu Lubelskim

ołtarz we wnętrzu bazyliki Katedralnej Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja w Łowiczu (1641-1647)

Jan Krzysztof Glaubitz, Johann Christoph Glaubitz (ur. ok. 1700 w Świdnicy, zm. 30 marca 1767 w Wilnie), polski architekt niemieckiego pochodzenia, wybitny reprezentant późnego baroku, od 1737 działał w Wilnie.

Czerpał w swojej twórczości z baroku habsburskiego (charakterystyczne smukłe dwuwieżowe fasady kościołów).

Twórczość [edytuj]

pałac w Struniu

kościół w Zabiałach-Wołyńcach

kościół w Lidzie

kościół św. Mikołaja (1737, 1749) w Wilnie

odbudowany kościół ewangelicki w Wilnie (wnętrza w stylu rokoko 1738-44),

kościół w Stołowiczach (z Jakubem Fontaną)

po pożarach w latach 1737, 1748 i 1749 odbudowywał domy mieszkalne Wilna.

odbudowany kościół Św. Katarzyny w Wilnie (1741-1743);

fasada kościóła św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Wilnie oraz fronton prezbiterium (1738-1749)

wnętrza Starej Synagogi w Wilnie

Katedra Mądrości Bożej (Sofijska) w Połocku (1748-1765)

restauracja kościoła św. Anny w Wilnie (1747)

cerkiew Św. Ducha w Wilnie 1749-53,

kościół i klasztor Dominikanów, w Głębokiem (1749-66)

kościół Misjonarzy w Wilnie (wieże 1750-1756)

kościół św. Barbary w Wilnie?

kościół jezuitów w Dyneburgu (Dźwińsku) na Łotwie (autorstwo niepewne, kościół nie istnieje)

Kościół i klasztor w bazylianów w Berezweczu (1756-67)

brama klasztoru Bazylianów w Wilnie po 1761.

Giovanni Trevano (zm. 1644) - pochodzący z Lugano (Szwajcaria), architekt tesyński, czynny w Rzeczypospolitej od 1595, architekt nadworny króla Polski Zygmunta III Wazy od 1613, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli wczesnego baroku rzymskiego. Był uczniem Carla Maderny.

Dzieła [edytuj]

Odbudowa Zamku na Wawelu po pożarze z 1595, autor Schodów Senatorskich (1599-1602).

Kościół św. św. Piotra i Pawła w Krakowie, proj. fasady (1610-1619) - być może Matteo Castello także brał udział w budowie;

przebudowa pałacu królewskiego w Łobzowie.

Konfesja św. Stanisława i epitafium biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego w katedrze wawelskiej (1628-1630).

kaplica Matki Bożej Piaskowej przy Kościele karmelitów na Piasku w Krakowie (1637-1641)

Pałac Kazimierzowski (1637-1641)

Kościół św. Marcina w Krakowie (1638-1644).

Synagoga Izaaka Jakubowicza w Krakowie (1638-1644).

Prace błędnie przypisywane Giovanni Trevano:

przebudowa Zamku Królewskiego w Warszawie (1598-1619), autor projektu architektonicznego - Matteo Castello (nie Trevano, jak uważał M. Karpowicz w latach 70. i 80. XX w.);

budowa Pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach (1637-1641), autorem projektu arch. - Tomasz Poncino; fundator - biskup Jakub Zadzik;

budowa Zamku Ujazdowskiego (1624-1636), projekt architektoniczny - Matteo Castello.

Tylman z Gameren, inaczej Tylman Gamerski, Tylman van Gameren, Tylman de Gameren, niderl. Tielman van Gameren (ur. 3 lipca[1] 1632 w Utrechcie, zm. 1706 w Warszawie) - architekt pochodzenia niderlandzkiego. Był przedstawicielem nurtu klasycyzującego w architekturze dojrzałego baroku.

Uczeń Jacoba van Campena. Od 1664 roku pracował dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, po uzyskaniu serwitoriatu został architektem królewskim Michała Korybuta Wiśnowieckiego. Zamieszkał w Warszawie przy ul. Piwnej 31[2]. Pochowany w Kaplicy Moskiewskiej[3] przy kościele pw. Matki Boskiej Zwycięskiej o.o. dominikanów obserwantów w Warszawie.

Dzieła [edytuj]

Kościoły [edytuj]

Sakramentek pod wezwaniem św. Kazimierza w Warszawie, świątynia na planie centralnym, zwieńczona ośmiokątną kopułą na tamburze (1688-1692)

Bernardynów na Czerniakowie w Warszawie, złożony z centralnej nawy na planie krzyża greckiego oraz ośmiokątnego prezbiterium dostawionego do jednego z jego ramion,

Kaplica Królewska w Gdańsku

1687-1692

Kaplica Królewska w Gdańsku

kościół św. Anny w Krakowie, projekty zmodyfikowane przez innych architektów, 1689-1703

św. Krzyża w Rzeszowie (1702-1707)

św. Trójcy w Radomiu, budowany etapami od 1613; jednak to właśnie Tylman z Gameren nadał mu ostateczny kształt

Kaplica Królewska w Gdańsku (1678-1681)

Kościół św. Antoniego z Padwy i św. Piotra z Alkantary w Węgrowie (1693-1715)

kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Węgrowie (1703-1706)

przypisuje mu się zaprojektowanie kościoła św. Stanisława w Starochęcinach

Pałace [edytuj]

Krasińskich w Warszawie fundacji Jana Dobrogosta Krasińskiego (lata 1689-1695), wykonawcy projektu to Józef Szymon Bellotti, Izydor Affaita, Francesco Solari i Maderni, z rzeźbami Andrzeja Schlutera

Pałac Lubomirskich w Dąbrowie Tarnowskiej

Pałac Czapskich w Warszawie

Pałac Paca-Radziwiłłów w Warszawie

Pałac Gnińskich w Warszawie (1681-1685)

Pałac Teppera-Dückerta w Warszawie

Pałac Brühla w Warszawie dla rodu Ossolińskich, (ok. 1694 r.)

Przebudowa zamku w Rzeszowie

Letni Pałac Lubomirskich w Rzeszowie

pałac Branickich w Białymstoku

Łazienka k. Ujazdowa dla Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1676-1683), przebudowana w klasycyzmie, obecnie część budynku Pałacu Na Wodzie w Łazienkach w Warszawie

Marywil w Warszawie (1692-1695)

Pałac w Puławach (1671-1679)

Pałac w Otwocku Wielkim (1693-1703)

Pałac w Nieborowie (1695-1697)

Pałac Lubomirskich w Lubartowie

Pałac Branickich w Białymstoku

Pałac Ostrogskich, później zwany Lubomirskich, obecnie Wydział Politologii UMCS w Lublinie

Pałac Czartoryskich w Lublinie

Inne projekty [edytuj]

Pomnik nagrobny Zofii Lubomirskiej w Końskowoli, dzieło Tylmana.

projekt nagrobka Zofii z Opalińskich Lubomirskiej w kościele w Końskowoli, ok. 1675

Okopy Świętej Trójcy, 1692

ołtarz św. Felicyssymy i Genowefy w kościele Św. Krzyża w Warszawie, ok. 1697-1704

fortyfikacje zamku w Łańcucie

seminarium duchowne w Łowiczu.

przebudowa zamku w Zawieprzycach.

fasada Collegium Ressoviense

przebudowa zamku w Janowcu

Rzeźba [edytuj]

W pierwszej połowie XVII wieku rozpowszechniła się moda na czarny marmur wydobywany w Dębniku (tzw. marmur dębnicki). Używano go do wystroju wnętrz kościołów i kaplic, zwłaszcza grobowych. W czarnym marmurze wykonano dekoracje kaplicy Wazów i Zbarskich. Najbardziej znane były nagrobki. Projektowane między innymi przez Trevanę, Tencallę i Sebastiana Salę, wykonywane w Dębniku albo w Krakowie i wysyłane do wielu miejscowości w Polsce. Nagrobki reprezentujące rzymską odmianę baroku wykonywane były z użyciem dwóch podstawowych materiałów: czarnego marmuru - stanowiącego tło i białego lub żółtego alabastru, używanego do wykonania dekoracji rzeźbiarskich. Postać zmarłego (z jasnego materiału) przedstawiona w pozycji klęczącej przed krzyżem lub zwrócona w kierunku ołtarza często otrzymywała obudowę architektoniczną z kolumnami, przerwanymi gzymsami. Niektóre obudowy upodabniały nagrobki do ołtarzy lub, w bardziej rozbudowanych formach, do fasad kościołów. Tak przedstawieni zostali biskupi: Andrzej Trzebicki i Piotr Tylicki na nagrobkach w katedrze wawelskiej, czy wojewoda Piotr Opaliński na nagrobku w Sierakowie. W połowie XVII wieku rzeźba ewoluuje w kierunku form bardziej dynamicznych i ekspresyjnych inspirowanych twórczością Berniniego i Alessandra Algardiego. Nagrobki przyścienne coraz częściej przyjmują formę popiersia umieszczonego w niszy o bogatej oprawie architektonicznej. W Polsce tworzą w tym okresie architekt Giovanni Battista Gisleni i rzeźbiarz Giovanni Francesco Rossi. Gisleni projektował oprawy nagrobków, scenografie teatralne i ołtarze. Portretowe dzieła Rossiego charakteryzowała duża dbałość o detal i przedstawienie osoby w ruchu z wiernym oddaniem chwilowego stanu emocji. Do najbardziej znanych jego dzieł tych artystów należą nagrobek biskupa Piotra Gembickiego w katedrze wawelskiej Jerzego Tyszkiewicza w katedrze wileńskiej. Podobny typ rozwiązania (popiersie w niszy przyściennej, ale ze znacznie bogatszą oprawą) reprezentuje przyścienny nagrobek biskupa Andrzeja Trzebnickiego w kościele św. Św. Piotra i Pawła w Krakowie. Wiek XVIII przynosi modę na nagrobki bez oprawy architektonicznej, z formie medalionu z rzeźbiarskim lub malarskim portretem zmarłego umieszczanym w dłoniach putta lub innej postaci alegorycznej. Kompozycję figuralną uzupełniają elementy dekoracyjne w formie tumb, panoplii, cokołów i obelisków. Tak zostały skomponowane nagrobki małżeńskie Michała Korybuta i Eleonory, Jana III Sobieskiego i Marysieńki w katedrze wawelskiej, dzieła Franciszka Placidiego.

Do dzieł rzeźbiarskich należą także prace sztukatorskie, integralnie związane z architekturą. Wykonywane w stiuku dekoracyjne kompozycje linearne na obramowaniach, belkowaniu, gzymsach oraz wypełniające pola sklepień, płycin składały się rzeźbionych z muszli, festonów, kartuszy i rozet. W stiuku wykonywano także dekoracje figuralne zdobiące przede wszystkim wnętrza kościołów i kaplic. W tematyce dominowały sceny z poszczególnych etapów życia aż do śmierci. W kaplicy grobowej Oleśnickich w kościele św. Trójcy w Tarłowie nieznany artysta uwiecznił tzw. taniec śmierci. Postacie różnych stanów w rozmowie ze śmiercią oddają realia stroju i obyczaju epoki. Najbardziej znanym z nazwiska dekoratorem tego okresu był Giovanni Battista Falconi, rzeźbiarz królewski, twórca dekoracji w kościele św. Św. Piotra i Pawła w Krakowie, kaplicy Przemienienia Pańskiego w katedrze w Zamościu, kaplicy Lubomirskich w kościele w Niepołomicach, kaplicy św. Krzyża w dominikańskim kościele w Lublinie a także niektórych sal w pałacach w Baranowie Sandomierskim (stiuki na sklepieniu w gabinecie w baszcie północno-wschodniej) i Nowym Wiśniczu. Rzeźbę figuralną reprezentują prace Baltazara Fontany (wystrój wnętrza kościoła św. Anny w Krakowie), Giovanniego Francesco Rossi, Giovanniego Trevano (rozwiązanie fasady kościoła Świętych Apostołów Piotra i Pawła, konfesja nad grobem św. Stanisława w katedrze wawelskiej). Do wybitnych rzeźbiarzy należał, współpracujący z Tylmanem, Andrzej Schlüter (dekoracje pałacu w Wilanowie, nagrobki rodziny Sobieskich w farze w Żółkwi, krucyfiks kościoła w Węgrowie).

Oprócz stiuków i kamienia do wykonania elementów wyposażenia kościołów używano drewna. Najwspanialsze przykłady prac snycerskich to monumentalne, bogato zdobione polichromią i złoceniami ołtarze i prospekty organowe, stalle i ambony. Wspaniałe oprawy organowe znajdują się m.in. w: bazylice w Leżajsku, w farze w Kazimierzu Dolnym, katedrze Oliwskiej, w katedrze w Kamieniu Pomorskim. Późnobarokowa ambona w kształcie łodzi oraz bogato rzeźbione stalle znajdują się w kościele Bożego Ciała w Krakowie. Ambony w kształcie okrętu zachowały się także w kościołach św. Teresy (Karmelitów) w Przemyślu i św. Andrzeja w Krakowie (Klarysek). Barokowe stalle można oglądać także w katedrze we Włocławku, kościołach św. Antoniego Padewskiego w Poznaniu i kościele parafialnym NMP w Żaganiu. To tylko kilka z wielu przykładów zabytków barokowych znajdujących się we wnętrzach kościołów w Polsce.

Wśród artystów rzeźbiących w drewnie wyróżniają się nazwiska Jerzego Hankisza (postacie świętych w ołtarzu kościoła Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku w Krakowie), Antoni Frąckiewicz (rzeźby w ołtarzu katedry kieleckiej), Jan Jerzy Plersch (rokokowa ambona w kształcie łodzi w kościele Wizytek w Warszawie), Antoni Osiński (rokokowe rzeźby np. „Ecce Homo” w kaplicy św. Dominika w kościele św. Jacka w Warszawie, posągi św. Tomasza i św. Augustyna w Leżajsku), Piotr Kornecki (rokokowe ołtarze kościoła św. Mikołaja w Bochni). W Gdańsku działał w XVIII wieku Johann Heinrich Meissner, twórca rzeźby kamiennej i drewnianej. Spod jego dłuta wyszła dekoracja małych organów w kościele św. Jana (częściowo zachowana), wielkich organów w kościele Mariackim (zachowana w większej części), a także zaginiona ambona z tegoż kościoła.

Giovanni Battista Gisleni (Jan Baptysta Gisleni, Gislenius, Ghisleni) urodzony w 1600 w Rzymie, zmarły 3 maja 1672 w Rzymie, włoski architekt, scenograf i muzyk doby baroku. W latach 1630-1668 działał w Polsce na dworze królów Zygmunta III Wazy, Władysława IV i Jana II Kazimierza. Nagrobek jego znajduje się w kościele Santa Maria del Popolo w Rzymie.

Ważniejsze dzieła [edytuj]

projekt katafalku (z piramidą) na obrzęd żałobny odprawiony w Warszawie za Karola Ferdynanda Wazę, biskupa płockiego 1655

projekt kościoła Karmelitanek Bosych we Lwowie (1642)

kościół Karmelitów Bosych w Warszawie (1652)

rozbudowa zamku na klasztor w Płocku staraniem opata Stanisława Starczewskiego

projekt Pałacu Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu przy Placu Bankowym w Warszawie

odbudowa kościoła pw. św. Anny oo. Bernardynów w Warszawie latach 1658-1667

przebudowa na klasztor budynku Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności "Res Sacra Miser" przy Krakowskim Przedmieściu po 1663

Katedra na Wawelu - główny ołtarz barokowy z fundacji biskupa Piotra Gembickiego około 1650

pałac Karola Ferdynanda Wazy w Warszawie około 1650 (zniszczony)

obielisk Wazów w Wyszkowie fundacji Jana Kazimierza pamięci biskupa Karola Ferdynanda Wazy, drugi pomnik świecki w Polsce

i inne projekty dworów, pałaców, detale architektoniczne (bramy, portale), nagrobki (np nagrobek Teodory Krystyny Sapiehy w bazylice w Wilnie), dekoracje teatralne i okazjonalne.

Zachowały się zbiory jego projektów i rysunków:

Varii Disegni/D'Architettura/Inventati e delineati/Da Gio:Battista Gisleni/Romano/Architetto delle MMta et Sermo/Prencipe di Polonia e Sueta wydany w Londynie - 116 projektów

12 luźnych szkiców w Castello Sforzesco w Mediolanie

szkicownik z jego projektami i innych architektów w Kupferstichkab w Dreźnie Skizzenbuch des G. Chiaveri

Giovanni Battista Falconi (Jan Chrzciciel Falconi) (ok.1600-1660) - włoski sztukator barokowy działający pod wpływem szkoły rzymskiej w Krakowie w pierwszej połowie XVII wieku. Urodzony k. Mediolanu. Około 1630-1658 działał w Polsce; tworząc wczesnobarokowe dekoracje stiukowe w wielu kościołach w Małopolsce i na Lubelszczyźnie.

Autor stiuków:

w kaplicy Wazów w Katedrze na Wawelu

w kościele św św Piotra i Pawła

w bożnicy Ajzyka

w kaplicy św. Sebastiana w kościele Kamedułów na Bielanach (1630-1642)

w kaplicy Przemienienia Pańskiego w kolegiacie w Zamościu (1634)

w kościele parafialnym w Klimontowie

w Kaplicy Miłości Oświęcimiów przy kościele Franciszkanów w Krośnie (ok. 1647)

w kościele Dominikanów, p.w. św. bp. Stanisława w Lublinie

w kaplicy w Zamku w Podhorcach

kościele Św. Krzyża w Rzeszowie

Pracował na zlecenie dworu królewskiego a jego mecenasem był Stanisław Lubomirski oraz kanclerz Jerzy Ossoliński.

Andrzej Schlüter Młodszy (ur. 20 maja 1660 w Gdańsku, zm. 1714 w Sankt Petersburgu) − niemiecki rzeźbiarz i architekt, wybitny przedstawiciel nurtu klasycyzującego w sztuce baroku. Urodził się w Gdańsku.

Początkowo działał w Polsce, współpracując z architektem niderlandzkiego pochodzenia Tylmanem z Gameren. W 1694 przeprowadził się do Niemiec na dwór księcia Fryderyka Wilhelma, późniejszego króla Prus. Ostatnie dwa lata życia spędził w Petersburgu, tam również zmarł.

Jego najwybitniejszym dziełem jest dekoracja rzeźbiarska Arsenału w Berlinie, składająca się m.in. z 22 zworników przedstawiających głowy ludzi umierających na polu bitwy. Najważniejszy budynek jego projektu, zamek w Berlinie został zburzony w 1950 po częściowym zniszczeniu podczas II wojny światowej.

W Polsce: [edytuj]

rzeźby o tematyce mitologicznej na elewacjach i we wnętrzach pałacu królewskiego w Wilanowie w Warszawie (wspólnie ze sztukatorem Szwanerem), po 1681

epitafium kanonika Adama Konarskiego (zm. 1683) w katedrze we Fromborku, 1686

nagrobki członków rodziny Sobieskich w farze w Żółkwi, 1692-93 (zachowane dwa z trzech)

dekoracje tympanonów pałacu Jana Dobrogosta Krasińskiego w Warszawie, przedstawiające zwycięstwo wodza rzymskiego Marka Waleriusza Maximusa nad Gallami, 1677-99 (uważane za najwybitniejsze dzieło Schlütera w Polsce)

drewniany ołtarz główny w kościele Bernardynów na Czerniakowie w Warszawie, ok. 1690

krucyfiks w kościele św. Antoniego i św. Piotra w Węgrowie, 1688-90

portret biskupa Jana Małachowskiego z jego nagrobka w katedrze wawelskiej w Krakowie, 1693

Dzieła przypisywane Schlüterowi [edytuj]

dekoracja rzeźbiarska fasady Kaplicy Królewskiej w Gdańsku, zbud. 1678-81

rzeźby na fasadzie kamienicy przy Długim Targu 20 w Gdańsku, 1680

krucyfiks w ołtarzu Św. Krzyża w kościele franciszkanów w Warszawie

ołtarz główny w kościele św. Antoniego i św. Piotra w Węgrowie, ok. 1690

Johann Heinrich Meissner (ur. 1701 w Królewcu, zm. 8 maja 1770) - niemiecki rzeźbiarz, od 1726 roku działający w Gdańsku.

Charakterystyka artysty [edytuj]

Był twórcą późnego baroku, tworzącym w kamieniu i drewnie. Dzięki małym rzeźbom i płaskorzeźbom gabinetowym, zwłaszcza typowym dla sztuki rokoka statuetkom, zyskał sławę jednego z najlepszych rzeźbiarzy rokokowych w tej części Europy. W dziełach tych nawiązywał do rzeźb klasycznych i manierystycznych, a jednocześnie wykazywał znaczną samodzielność. Był także twórcą plastyki monumentalnej: w rodzinnym Królewcu wykonał posąg Fryderyka Wilhelma I, w Gdańsku marmurowy pomnik Augusta III dla Dworu Artusa, dla Kościoła Mariackiego nową ambonę, rzeźby do prospektu wielkich organów, statuę św. Rajnolda i szereg innych rzeźb, dla Kościoła św. Jana prospekt do małych organów, dla Kościoła św. Trójcy dekorację rzeźbiarską stall rady kościelnej. Ponadto jego dziełem były liczne płaskorzeźbione przedproża gdańskich kamienic, w większości dziś rozproszone lub niezachowane.

Zachowane dzieła [edytuj]

Plastyka miniaturowa [edytuj]

Figurki kabinetowe z bukszpanu, powstałe około połowy XVIII wieku, w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku: Wenus, Atalanta, Hippomenes unoszący Atalantę, Śpiące putto

Plastyka monumentalna [edytuj]

rzeźby z wielkich organów z kościoła Mariackiego w Gdańsku (1758-1760)

rzeźby z małych organów z kościoła św. Jana w Gdańsku (1760-1761)

Przedproża w Gdańsku [edytuj]

J. H. Meissner, Chronos, płaskorzeźba w balustradzie przedproża na Długim Targu w Gdańsku

Przy ul. Korzennej 43 na Starym Mieście, przed 1877 przeniesione na Długi Targ 45 (obok Dworu Artusa), gdzie znajduje się do dziś. Płaskorzeźby alegoryczne i mitologiczne: Nauka, Chronos, Apollo, Atena, putto z palmą, putto z lutnią.

Przed Domem Schlütera przy ul. Piwnej 1. Płyty ozdobione motywem antycznych ruin.

Przy ul. Chlebnickiej 14 i 14a. Płaskorzeźby z alegoriami Pór Roku, częściowo rekonstruowane.

Dzieła zaginione w czasie II wojny światowej [edytuj]

posąg Fryderyka Wilhelma I, Króla Prus z zamku w Królewcu wykonany w latach 1730-36

posąg Augusta III, Króla Polski z Dworu Artusa w Gdańsku wykonany w latach 1752-55 - w latach trzydziestych XX wieku usunięty przez Niemców z Dworu Artusa i przeniesiony do muzeum

rokokowa ambona, wykonana do kościoła Mariackiego w Gdańsku w latach 1762-64

rzeźba św. Jana Chrzciciela wieńcząca bramę na ulicy Świętojańskiej w Gdańsku prowadzącą do kościoła św. Jana

Malarstwo - Sztuka barokowa w Polsce [edytuj]

W malarstwie XVII wieku dominowała tematyka religijna o charakterze dydaktyczno-moralizatorskim. Pomimo wielu ograniczeń wprowadzonych przez kontrreformację, malarze treści religijne dość przedstawiali w realiach współczesnego im świata, wielokrotnie portretując żyjące jeszcze osoby. Oprócz dzieł sakralnych powstawały obrazy alegoryczne. Typową dla baroku tematyką były przedstawienia tańca śmierci, symbolizujące naukę o ulotności życia, umieraniu, wskrzeszeniu zmarłych i zrównaniu wszystkich stanów. W połowie XVII wieku, pod wpływem sztuki Rembrandta, powstają dzieła o znacznie intensywniejszych barwach i kompozycji podkreślonej światłocieniem. Do najwybitniejszych postaci tego okresu należał Daniel Schultz, portrecista królewski. Do malarstwa portretowego należą także, specyficzne dla sztuki polskiej, portrety trumienne. Ich powstanie wiąże się z sarmackim układem obyczajów pogrzebowych. Wykonywane zazwyczaj w technice olejowej, na blasze dopasowanej do przekroju trumny, przedstawiały twarz zmarłego. Portrety trumienne malowane były najczęściej przez malarzy cechowych. Część z nich została zachowana w kościołach czy kryptach.

W okresie baroku, oprócz obrazów o tematyce religijnej, portretów królewskich, arystokracji i patrycjuszów, powstawały dzieła historyczne o silnych, polskich akcentach. Pod koniec XVIII wieku rozwinęło się malarstwo iluzjonistyczne sakralne i świeckie.

Do malarzy działających w Polsce, w okresie baroku należeli:

Tomasz Dolabella, malarz Zygmunta III Wazy, jeden z pierwszych przedstawicieli baroku, twórca dzieł o tematyce religijnej i historycznej,

Franciszek Lekszycki, twórca wielu obrazów o tematyce religijnych dla świątyń Bernardynów,

Krzysztof Boguszewski, działał w Wielkopolsce, jego obrazy Niebieskie Jeruzalem, św. Marcin z Tours znajdują się w poznańskiej katedrze,

Herman Han, dzieła na zamówienie kościołów cysterskich w Oliwie i Pelplinie (Pokłon pasterzy, Koronacja NMP w ołtarzu głównym)

Daniel Schultz, nadworny portrecista Jana Kazimierza i jego następców, mistrz w oddaniu nastroju i emocji przedstawianych postaci,

Andrzej Stech, portrecista gdańskiego patrycjatu, dbający o kompozycję dzieła i precyzyjne oddanie szczegółów stroju i rekwizytów,

Bartłomiej Strobel, malarz na dworze Władysława IV

Jan Tretko, malarz portretów dostojników duchownych i świeckich

Jerzy Szymonowicz-Siemiginowski, malarz Jana III, ozdobił freskami Wilanów, jego dziełem jest obraz w ołtarzu kościoła św. Anny w Krakowie,

Martin Altomonte, autor cyklu obrazów batalistycznych i o tematyce religijnej,

Daniel Frecher, przypisywany jest jemu portret biskupa Andrzeja Trzebnickiego, chociaż dzieło to mógł namalować Daniel Schultz,

Michał Anioł Palloni, malarz iluzjonista, zdobił kaplicę św. Kazimierza w Wilnie i pałac w Wilanowie,

Claude Callot, dekoracje w Wilanowie (alegoria Jutrzenki) i we Wrocławiu,

Alexandre-Francois Desportes, portrety rodziny Jana III Sobieskiego

Karol Dankwart, autor polichromii w kościele św. Anny w Krakowie

Michael Leopold Willmann, jego dziełem są polichromie w Lubiążu i Krzeszowie

Georg Wilhelm Neunhertz, polichromie w Krzeszowie

Felix Anton Scheffler, działał na Dolnym Śląsku, polichromie m.in. w Krzeszowie, Kłodzku.

Sztuka sarmacka [edytuj]

W okresie baroku upowszechnił się mit o pochodzeniu polskiej szlachty od starożytnych Sarmatów. Tak wywodzone pochodzenie szlachty, powszechne przekonanie o odziedziczeniu po przodkach wielu pozytywnych cech takich jak męstwo, patriotyzm, uczciwość, umiłowanie wolności i manifestowana religijność dały podstawy do ukształtowania i utrwalenia zjawiska nazwanego sarmatyzmem.

Rzeczywistość jednak znacznie odbiegała od tych przekonań. Szkolnictwo, mimo upowszechnienia, reprezentowało dość niski poziom nauczania. Gościnność charakteryzująca się powszechnym umiłowaniem jadła i alkoholu zazwyczaj przeradzała się w obżarstwo i opilstwo. Wolność kojarzono przede wszystkim z obroną uzyskanych przywilejów a męstwo z opiewaniem chwały wcześniejszych zwycięstw. Coraz bardziej powierzchownej religijności towarzyszył brak tolerancji.

Z sarmatyzmem związany jest specyficzny model zachowań obyczajowych. Pod jego wpływem ukształtował się wizerunek rycerza-patrioty, który po zmaganiach wojennych zamieniał się w dobrodusznego ziemianina hołdującego tradycjom, ceniącego życie rodzinne i zabawy towarzyskie w gronie sąsiadów. Bogactwo przeżyć i chęć dzielenia się nimi zaowocowała spuścizną pamiętnikarską. Przedstawicielami nurtu sarmackiego w literaturze są Jan Chryzostom Pasek i Wacław Potocki. Upowszechniła się moda na portrety zamawiane zazwyczaj u miejscowych twórców cechowych. Olejne podobizny na płótnie pojawiły się już pod koniec XVI wieku. To realistyczne malarstwo, początkowo linearne, pod koniec XVII wieku nabrało cech bardziej barokowych. Swoistą odmianą portretu sarmackiego były portrety trumienne. Hołdowanie tradycji widoczne jest także w sposobie ubiera. Szlachcic - Sarmata kojarzy się z wizerunkiem wąsatego człowieka w żupanie, na który zakładał kontusz przepasany pasem, z karabelą u boku i specyficznej fryzurze z podgolonym czubem. Rosnące zapotrzebowanie na elementy stroju, zwłaszcza pasy kontuszowe wpłynęło na rozwój rzemiosła artystycznego. Najbardziej znane persjarnie mieściły się w Słucku, (stąd zwyczajowa nazwa pasy słuckie) Stanisławowie, Nieświeżu, Brodach, Lipkowie. Wpływy Orientu widoczne są także w innych wyrobach rzemieślniczych. Ornamentyka tłoczeń na skórach i wyrobach tkackich (tkaninach i kobiercach), rzędy końskie, elementy uzbrojenia, zwłaszcza bogato zdobione kałkany, wyroby złotnicze obfitują w motywy tureckie i tatarskie.

Z tradycji budownictwa drewnianego wyrasta architektura typowego dworku szlacheckiego - drewnianego lub murowanego, parterowego o osiowym symetrycznym założeniu z narożnymi alkierzami lub ryzalitami i charakterystycznym wejściem w formie ganku ograniczonego kolumnami. W architekturze sakralnej dominowały rozwiązania nawiązujące do form gotyckich z bogatą stiukową dekoracją sklepień kontynuujących formy późnorenesansowe z rejonu Lublina i Kalisza. Wystrój malarski wywodził się z kierunków moralizatorskich, najczęściej stosowanym motywem były tzw. tańce śmierci.

---