Filozofia prawa

Wiedza prawnicza

Filozofia prawa - jest jedną z ogólnych nauk o prawie. Najczęściej zestawia się ją z innymi formami generalnych badań nad prawem, takimi jak prawoznawstwo, jurysprudencja czy teoria prawa.

 

W badaniach nad filozofią prawa można podążać albo "od filozofii ku prawu", albo odwrotnie - "od prawa ku filozofii". Uprawianie filozofii prawa "od filozofii ku prawu" najczęściej łączy się z określonym kierunkiem filozoficznym zastosowanym do badań nad prawem - egzystencjalizmem, fenomenologią, heglizmem, hermeneutyką, kantyzmem, marksizmem, tomizmem etc. Z kolei uprawianie filozofii prawa "od prawa ku filozofii" nie musi oznaczać akceptacji założeń określonego kierunku filozoficznego i zmierza raczej do różnego pojmowania istoty prawa, warunków i granic jego obowiązywania, stosunku do innych systemów normatywnych, społecznych funkcji etc., np.: prawo natury, pozytywizm prawniczy czy realizm prawniczy;

 

Szczególnie płynna jest granica pomiędzy filozofią prawa i teorią prawa. Wielu przedstawicieli doktryny uważa, iż wytyczenie jakiejś jasnej i precyzyjnej granicy pomiędzy tymi dyscyplinami jest właściwie niemożliwe;

 

Warto również zauważyć, że odróżnienie od siebie filozofii prawa, jurysprudencji i teorii prawa zależy od tego, czy poruszamy się w kręgu kontynentalnej kultury prawnej, czy common law. W tym ostatnim wypadku filozofię prawa zestawia się ze specyficznie anglosaską jurysprudencją.

 

Współcześnie zarysowała się tendencja do łączenia filozofii prawa i teorii prawa, co wymaga jednak przyjęcia określonych założeń metodologicznych. Pojawiła się np.: propozycja odwołująca się do kantowskiego podziału na rozum teoretyczny i rozum praktyczny, które pełnią różne funkcje poznawcze. W tym znaczeniu filozofia prawa zawiera w sobie z jednej strony teorię prawa (teoretyczny rozum analizujący, generalizujący i systematyzujący), z drugiej zaś etykę prawa (praktyczny rozum krytyczny). Z pewnym uproszczeniem można w związku z tym powiedzieć, że teoria prawa w tym ujęciu generalizuje i systematyzuje prawo takim, jakie ono jest; z kolei etyka prawa krytykuje go, odwołując się do prawa takiego, jakim ono być powinno z punktu widzenia pewnego ideału prawa.

 

W jeszcze innym ujęciu proponuje się operowanie pojęciem filozofii prawa w najszerszym możliwym znaczeniu jako refleksją nad istotą prawa, metodami jego badania i interpretacji oraz wartościami związanymi z prawem - obejmuje ono filozofię prawa w znaczeniu wąskim, jurysprudencję oraz teorię prawa.

 

Polska filozofia prawa ma bardzo bogatą tradycję, a za jej szczególny wkład do nauki światowej można uznać w szczególności psychologizm L. Petrażyckiego. W okresie PRL wyrugowano jednak filozofię prawa zarówno z nauk filozoficznych, jak i z nauk prawnych, ponieważ uważano ją za spekulatywną refleksję sprzeczną z założeniami marksistowskiej teorii państwa i prawa. Po '89 obserwuje się jednak gwałtowny renesans problematyki filozoficznej w badaniach nad państwem i prawem.

 

Filozofia prawa (wikipedia) - nauka, której przedmiotem badań jest pytanie o istotę prawa, jego cel i sposoby osiągnięcia owego celu. Filozofia prawa wzbogacona o aspekt praktyczny to teoria prawa.

Teoria prawa

Wiedza prawnicza

Teoria prawa - Jest jedną z ogólnych nauk o prawie i najczęściej zestawia się ją z innymi formami generalnych badań, takimi jak prawoznawstwo, ogólna nauka o prawie, jurysprudencja czy filozofia prawa. W sensie historycznym teoria prawa jest nauką stosunkowo młodą, dużo młodszą niż filozofia prawa (pojmowana jako ogólna refleksja nad prawem). Jej narodziny należy łączyć z pozytywizmem prawniczym, a więc przełomem XIX i XX wieku.

 

Jednym z możliwych, ale jednocześnie najbardziej popularnych ujęć teorii prawa jest uznanie, że stanowi ona przeciwieństwo szczegółowych dogmatyk prawniczych, a ściślej rzecz biorąc, że jest nadbudowaną nad nimi teoretyczną analizą i syntezą w badaniach nad prawem. W tym sensie teoria prawa zajmuje się prawem w ogóle, a nie np.: prawem administracyjnym, cywilnym, karnym etc. Te ostatnie stanowią co najwyżej egzemplifikacje dla stawiania tez teoretycznych w odniesieniu do szczegółowych problemów związanych np.: ze stanowieniem, stosowaniem, wykładnią, obowiązywaniem czy przestrzeganiem prawa. W tym sensie w odróżnieniu od filozofii prawa, teoria prawa nie ma funkcji krytycznej, lecz raczej funkcję analizującą i systematyzującą prawo takim, jakie ono jest, a nie takim, jakim być powinno z punktu widzenia założonego ideału prawa.

 

Współcześnie zarysowała się tendencja zmierzająca do łączenia teorii prawa i filozofii prawa, co wymaga jednak przyjęcia określonych założeń metodologicznych. Pojawiła się np.: propozycja odwołująca się do kantowskiego podziału na rozum teoretyczny i rozum praktyczny, które pełnią różne funkcje poznawcze. W tym ujęciu teoria prawa (teoretyczny rozum analizujący, generalizujący i systematyzujący) jest obok etyki prawa (praktyczny rozum krytyczny) częścią całościowej filozofii prawa.

Obowiązywanie prawa

Wiedza prawnicza

Obowiązywanie prawa - w uproszczeniu przyjąć można, że status normy obowiązującej oznacza, że albo istnieją istotne argumenty przemawiające za tym, że należy postępować tak, jak nakazuje to jej dyspozycja (są to argumenty uzasadniające, usprawiedliwiające normę z określonego punktu widzenia), bądź też, że jest ona w dostatecznie istotnej liczbie przypadków faktycznych realizowana przez jej adresatów, w sytuacjach, do których ma zastosowanie.

 

W literaturze wyróżnia się kilka modelowych sposobów uzasadniania obowiązywania norm:

• 1) Uzasadnienie tetyczne - odwołuje się do autorytetu prawodawcy, czyli argumentu ustanowienia normy przez podmiot, który jest do tego, wedle przyjętych założeń, legitymowany, którego pozycja, status (autorytet) i zdolność do przymusowego wyegzekwowania prawa sprawiają, że adresaci normy podporządkowują się jej;

• 2) Uzasadnienie formalne - odwołuje się do zasady hierarchicznego uporządkowania norm w systemie prawnym. Zgodnie z nim, norma obowiązująca, to taka, która została ustanowiona zgodnie z dyspozycjami norm wyższego rzędu, które określają kompetencje i procedury w zakresie stanowienia praw lub uznawania norm za obowiązujące;

• 3) Uzasadnienie aksjologiczne - odwołuje się do umocowania norm w sferze wartości o charakterze absolutnym, takich jak "sprawiedliwość", "słuszność", "dobro"/"zło", itp. W tym ujęciu norma ma status obowiązujący i jest przestrzegana przez adresatów z uwagi na aprobującą ocenę treści normy. Norma obowiązuje, ponieważ, wedle przyjętych kryteriów oceny, zachowania przez nią nakazane realizują określone wartości moralne (etyczne), bądź też zachowania przez nią zakazane godzą w takie wartości;

• 4) Uzasadnienie behawioralne - odwołuje się do obserwacji faktów społecznych, czyli sfery rzeczywistości i praktyki społecznej. Z tego punktu widzenia norma jest uznawana za obowiązującą z uwagi na to, że co do zasady i większości przypadków do których się odnosi, jest ona faktycznie:

• a) Przestrzegana przez adresatów, oraz

• b) Sankcjonowana, czyli jej nieprzestrzeganie spotyka się z reakcją właściwych organów;

W literaturze wyróżnia się także kilka podstawowych koncepcji obowiązywania prawa. Są to koncepcje pozytywistyczna, aksjologiczna (prawnonaturalna), realistyczna, analityczna i fenomenologiczna:

• 1) W przypadku koncepcji pozytywistycznych punktem wyjścia powinny być założenia pozytywizmu klasycznego, odwołujące się do tetycznych uzasadnień obowiązywania prawa. Wyrazicielem poglądów charakterystycznych dla tego nurtu był J. Austin, uznający wolę suwerena za jedyne źródło obowiązywania prawa. Prawem obowiązującym jest w tym ujęciu zbiór reguł (rozkazów suwerena), przestrzeganych ze względu na historycznie wykształcony w danej grupie polityczno-społecznej nawyk posłuchu, stale wzmacniany groźbą zastosowania sankcji zorganizowanego przymusu, pozostającej w dyspozycji suwerena.

 

Założenia powyższe zmieniły nieco koncepcje prezentowane przez H. Kelsena (twórca tzw. normatywizmu prawniczego lub "czystej teorii prawa") oraz H. L. A. Harta (przedstawiciel neopozytywizmu). Poszukiwania obu tych autorów odwołują się przede wszystkim do, różnie rozumianych, formalnych uzasadnień obowiązywania norm prawnych.

 

Dla Kelsena, prawo stanowi zamknięty, uporządkowany i hierarchiczny system norm, rozumianych jako wypowiedzi powinnościowe. System może być rozważany jako statyczny lub dynamiczny. W aspekcie statycznym, podstawą obowiązywania całego systemu jest najwyższa norma merytoryczna (tzw. grundnorm), obowiązująca dlatego, że jest ona uznawana za oczywistą z punktu widzenia "praktycznego rozumu". Wszystkie normy niższego rzędu, merytorycznie wynikające z normy najwyższej, przejmują od niej status norm obowiązujących. W aspekcie dynamicznym natomiast, powiązania między normami w systemie mają charakter czysto formalny. Rozpatrywana norma obowiązuje wtedy i tylko wtedy, gdy została ustanowiona na podstawie kompetencji wyznaczonej w normie wyższej, a z kolei norma wyższa obowiązuje, ponieważ została ustanowiona przez kompetentny organ, który z kolei swoją kompetencję prawodawczą czerpie z treści normy jeszcze wyższego rzędu. W ten sposób Kelsen zbudował koncepcję systemu hierarchicznie uzasadniających się norm.

 

W teorii Harta funkcję podobną do kelsenowskiej "normy podstawowej" pełni swoista "wtórna reguła uznania" (rule of recognition), która służy do weryfikowania obowiązywania tzw. reguł pierwotnych oraz źródeł ich pochodzenia.

 

Co wydaje się łączyć różne nurty pozytywizmu, to przekonanie, że atrybut obowiązywania może być przypisywany wyłącznie normom prawnym, podczas gdy dla innych zjawisk normatywnych (jak np.: normy moralne czy obyczajowe) powinny mieć zastosowanie inne rozwiązania pojęciowe. 

 

• 2) W aksjologicznej koncepcji obowiązywania prawa ugruntowanej w doktrynie prawa natury, istotnym weryfikatorem obowiązywania normy prawnej jest jej treściowy stosunek do obiektywnie (niezależnie od woli ludzkiej) obowiązujących norm wyższego rzędu (norm wynikających z prawa natury). Ujawnienie treściowej (materialnej) sprzeczności pomiędzy wartościami wyrażonymi w prawie naturalnym a określoną normą prawa pozytywnego, może stanowić podstawę zakwestionowania obowiązywania tej ostatniej.

 

W późniejszych ujęciach (tzw. teorie prawa natury o zmiennej treści) przyjmowany był także proceduralny punkt widzenia. W filozofii Kanta, posługującej się kategorią "imperatywu kategorycznego", chodzi nie tyle o bezpośrednie zidentyfikowanie treściowego stosunku norm obu kategorii, co o ustalenie formalnych warunków, pozwalających na aprobującą ocenę danego systemu prawnego, z punktu widzenia reguł moralnych wyższego rzędu. Inny przykład to filozofia L.L. Fullera - tzw. "minimum moralne prawa" bez spełnienia którego, określony system prawny nie może być uznany za obowiązujący;

 

• 3) Dla koncepcji realizmu prawnego charakterystyczne jest nawiązywanie do behawioralnych (socjologicznych) uzasadnień obowiązywania prawa. To co łączy różne nurty realizmu, to uwzględnienie zagadnień "skuteczności prawa", "faktycznego działania prawa" czy też "sankcjonowania i przestrzegania prawa".

 

Większe znaczenie koncepcja realizmu prawnego odgrywa w systemach prawa precedensowego. W tych systemach, zgodnie z założeniami realizmu, za źródła obowiązującego prawa należy uznawać te reguły, które faktycznie leżą u podstaw konkretnych rozstrzygnięć sędziowskich (law in action), z odsunięciem na dalszy plan reguł spisanych w "księgach prawa" (law in the books). Prawo sędziowskie jest uzasadnione behawioralnie.

 

Z kolei najistotniejszy wkład różnych nurtów realizmu prawnego na systemy prawa kontynentalnego, polega na rozważaniu pewnych wyjątkowych sytuacji, kiedy to, z uzasadnionych powodów, formalne kryteria obowiązywania prawa mogą i powinny ustąpić wobec przemożnej dominacji faktów społecznych. W kontekście prawa kontynentalnego, rozpatruje się przede wszystkim problem faktycznego przestrzegania prawa przez adresatów, w tym rzeczywistej egzekucji prawa przez kompetentne organy. Przykładem może być dyskusja na temat dopuszczalności zastosowania koncepcji tzw. desuetudo, polegającej na wyjątkowym pozbawieniu normy statusu obowiązującego, ze względu na jej długotrwałe nieprzestrzeganie i niesankcjonowanie.

 

• 4) Grupa analitycznych teorii obowiązywania prawa stanowi próbę wykorzystania metod logiki formalnej na potrzeby ustalania obowiązywania norm prawnych. Przetransportowanie metod logiki formalnej opiera się na założeniu, że ustalenie obowiązywania normy można uznać za równoznaczne ze stwierdzeniem jej prawdziwości, bądź też, że możliwe jest zastosowanie analogii pomiędzy ustalaniem prawdziwości wypowiedzi opisowej (poznawczej) a stwierdzeniem obowiązywania wypowiedzi powinnościowej (normatywnej).

 

• 5) Punktem wyjścia dla fenomenologicznej koncepcji obowiązywania prawa jest założenie, że przymiot "obowiązywania" jest absolutną (pierwotną), czyli definicyjną cechą prawa. Należy zatem odkryć ontologiczną istotę prawa, a wówczas wszystkim zjawiskom, które kwalifikować się będą do tak ustalonej kategorii ontologicznej, należy przypisać status zjawisk prawnych, a tym samym z definicji (a priori) posiadających przymiot "obowiązywania". ("intuicyjne wniknięcie w istotę prawa").

Rozwiązanie problemu obowiązywania norm prawnych we współczesnym systemie prawa kontynentalnego zdominowane jest przez podejście pozytywistyczne (bądź neopozytywistyczne). Rozstrzygające znaczenie przypisuje się uzasadnieniom tetycznym i formalnym (z naciskiem na te drugie). Niemniej jednak, uznawana w pewnym zakresie, np.: w orzecznictwie sądów, dopuszczalność zastosowania takich instytucji prawnych jak desuetudo czy też cywilne (obywatelskie) nieposłuszeństwo, wskazuje na uzupełniające i uelastyczniające oddziaływanie podejścia behawioralnego (w pierwszym przypadku) lub aksjologicznego (w przypadku drugim).

 

Można też wspomnieć o tzw. formule Radbrucha jako przykładzie poszukiwania pewnego punktu równowagi, pomiędzy formalnym a aksjologicznym podejściem do problemu obowiązywania prawa. Formuła Radbrucha, w skrócie ujmując, sprowadza się do stwierdzenia, że chociaż konflikty pomiędzy normami prawa pozytywnego a "sprawiedliwością" powinny być zasadniczo rozstrzygane na korzyść prawa pozytywnego (które tym samym, będąc "niesprawiedliwym", pozostaje obowiązującym), to jednak zdarzyć się może konflikt o takim natężeniu, że przekracza "dającą się znieść miarę". W takim przypadku obowiązywanie takiego "obciążonego wadą" prawa może być podważone i ustępuje przed sprawiedliwością.

Tworzenie prawa

Wiedza prawnicza

Tworzenie prawa można określić jako proces kreacji norm prawnych, przy czym proces ten odmienny jest w systemie prawa kontynentalnego i systemie common law. O ile w pierwszym z systemów prawo tworzone jest poprzez stanowienie norm o charakterze generalnym i abstrakcyjnym, ujętych w przepisach prawa, o tyle w drugim, obok prawa stanowionego, prawo tworzone jest również w postaci precedensów jurysdykcyjnych.

 

Jak podkreśla S. Ehrlich, stanowienie prawa jest to wydanie decyzji przez organ państwowy w postaci najczęściej zespołu przepisów prawnych (aktu normatywnego) opublikowanych i wydanych w granicach przyznanej temu organowi kompetencji, regulujących w sposób rozwinięty pewien odcinek stosunków społecznych. Czyli rozumiane jest ono jako jednostronny, władczy, konwencjonalny akt decyzyjny uprawnionego organu władzy publicznej, w wyniku którego powstaje źródło prawa.

 

Tworzenie prawa to nie tylko działalność prawodawcy - prawo tworzy się również na inne sposoby, tak jak na przykład zasady prawa w prawie międzynarodowym oraz w prawie europejskim. Ponadto w tworzeniu prawa istotne znaczenie będzie miała praktyka orzecznicza, wtedy gdy przyjmie się wyróżnienie prawa stanowionego i prawa operatywnego.

 

Proces tworzenia prawa można podzielić za J. Austinem na dwa zasadnicze etapy: pierwszy, związany z powzięciem woli regulacji określonej problematyki przez prawodawcę, i drugi, w którym prawodawca nadaje powyższej woli ramy aktu prawnego.

 

Przyznanie określonym organom państwa kompetencji prawotwórczych wiąże się z założeniem dotyczącym racjonalności prawodawcy. Racjonalny prawodawca jest modelem idealnym, do którego realizacji winien dążyć prawodawca realny. Realizacja modelu racjonalnego prawodawcy, poprzez zbliżenie się do ideału, wpływa na jakość tworzonego prawa. Pośród najważniejszych cech racjonalnego prawodawcy wskazać można:

• Jego kompetencję językową i sposób posługiwania się językiem, rzutujące na jego rozumienie i wykładnię, i w tym kontekście jest on twórcą języka prawnego;

• Racjonalny prawodawca buduje system prawa o założonych celach, i skuteczny w realizacji założonych i dostatecznie sprecyzowanych celów, przy czym opiera się na dobrze uzasadnionej wiedzy i uporządkowanych preferencjach oraz wartościach, które realizuje;

• Racjonalny prawodawca w formułowaniu przepisów prawnych kieruje się szeregiem językowych reguł techniki prawodawczej;

Istotne znaczenie w procesie tworzenia prawa ma technika prawodawcza, która jest elementem składającym się na kulturę prawną podmiotu prawo tworzącego. Naruszenie określonych zasad techniki prawodawczej prowadzi do powstawania wad systemu prawnego, takich jak luki lub sprzeczności w prawie.

 

Nieodzownym elementem procesu prawodawczego w państwie prawa jest również funkcjonowanie instytucji prawnych badających zgodność hierarchiczną (zarówno merytoryczną, jak i formalną) aktów prawodawczych z normami wyższego rzędu, jak i instytucji kontrolujących skuteczność takich aktów.

Wykładnia prawa

Wiedza prawnicza

Wykładnia prawa - w sensie ścisłym oznacza rozumienie tekstów prawnych oraz czynności z tym związane. Natomiast wykładnia w sensie szerokim obejmuje nie tylko czynności związane z rozumieniem tekstów prawnych, ale także czynności polegające na wywnioskowywaniu norm prawnych z innych norm odtworzonych z tekstu prawnego za pomocą wnioskowań prawniczych.

 

Patrząc przez inny nieco pryzmat pod pojęciem wykładni rozumie się albo proces ustalania znaczenia przepisów prawnych albo rezultat tego procesu (efekt wykładni).

 

Przedmiotem wykładni prawa może być przepis prawny, a także jego część, a nawet konkretny zwrot występujący w tym przepisie. W teorii prawa zaznacza się spór co do tego, jaki powinien być zakres wykładni. Zdaniem niektórych autorów wykładnia dokonywana jest dopiero wówczas, gdy występują wątpliwości dotyczące właściwego znaczenia tekstu prawnego, co odpowiada zasadzie clara non sunt interpretanda (Lang, Wróblewski, Zawadzki). Stanowisko to wiąże się z tzw. koncepcją klaryfikacyjną. Z kolei wg koncepcji derywacyjnej wykładnia dokonywana jest w każdym przypadku ustalania normy prawnej na podstawie przepisów prawnych. Zakłada się tu bowiem, iż teksty prawne składają się z przepisów, na podstawie których, w drodze interpretacji, trzeba odtworzyć pełną regułę zachowania, czyli normę.

 

Istota wykładni prawa pojmowana jest różnie przez poszczególne kierunki w ramach filozofii prawa. Wyrazem tych różnic jest m.in. spór pomiędzy zwolennikami teorii deklaratoryjnej oraz konstytutywnej wykładni.

• Wg tej pierwszej (teoria deklaratoryjna) interpretacja polega na ustalaniu znaczenia przepisu prawnego, a nie na jego tworzeniu;

• Z kolei konstytutywna teoria wykładni zakłada, iż w pewnych sytuacjach wykładnia może mieć charakter twórczy, co niekiedy określa się mianem "rozwijania prawa". Zwolennikiem tej teorii jest R. Dworkin;

• Wyróżniamy jeszcze koncepcje hermeneutyki prawniczej, wg której prawo powstaje w procesie rozumienia, jest ono wg A. Kauffmana produktem hermeneutycznego procesu rozwoju i urzeczywistniania sensu. Celem wykładni jest rozumienie, a proces wykładni postrzegany jest jako dialog pomiędzy interpretatorem a tekstem. Czynnikami kształtującymi prawo jest tu zatem nie tylko tekst prawny, ale i sam interpretator.

Zasadniczy problem wykładni wiąże się z pytaniem o to czy istnieje jedno, czy też wiele znaczeń normy? Wg jednych w procesie wykładni istotną rolę odgrywają oceny, dlatego w oparciu o zastosowanie tych samych reguł wykładni poszczególni interpretatorzy mogą dojść do różnych wyników wykładni. Inni z kolei zakładają, iż norma ma tylko jedno znaczenie (R. Dworkin).

• Powyższe założenie Dworkina nie spotyka się z powszechną aprobatą. Z akceptacją spotyka się natomiast teza Dworkina, iż poszukiwanie optymalnej interpretacji przepisów prawnych powinno wiązać się nie tylko z tekstem prawnym, ale i z uwzględnieniem zarówno orzecznictwa, jak i dorobku doktryny, poszanowaniem tradycji, sprawiedliwości i moralności społecznej.

Przyjmując jako kryterium podmiot oraz moc wiążącą wykładni, wyróżnia się m.in.: wykładnie autentyczną, legalną, operatywną oraz doktrynalną:

• Wykładni autentycznej dokonuje prawodawca, ma ona moc wiążącą równą mocy aktu normatywnego, którego dotyczy interpretacja;

• Wykładnia operatywna dokonywana jest przez organy stosujące prawo (np.: sądy) w trakcie rozstrzygania spraw indywidualnych. Wykładnia ta wiąże w zasadzie tylko organ, który jej dokonał oraz adresatów decyzji o stosowaniu prawa;

• Przez wykładnie doktrynalną rozumie się wykładnię dokonywaną przez prawników, zarówno naukowców, jak i praktyków. Wykładnia taka nie ma charakteru wiążącego;

Preferencje dla metod wykładni, zakładany cel wykładni, a także uzyskane znaczenie przepisu prawnego, uzależnione są od przyjmowanej teorii wykładni prawa:

• W teorii subiektywnej podstawowym celem wykładni jest ustalenie zamierzonego przez prawodawcę znaczenia przepisu. Z teorią subiektywną powiązana jest:

• Teoria wykładni statycznej - wg której znaczenie przepisu nadane zostaje przez ustawodawcę wraz z jego utworzeniem i pozostaje stałe do czasu uchylenia tego przepisu. W teorii tej priorytet uzyskują wartości takie jak pewność prawa i bezpieczeństwo prawne, preferowane zaś są reguły wykładni językowej i systemowej. Teoria statyczna wykładni znajduje oparcie w tradycyjnym pozytywizmie prawniczym;

• Dynamiczna teoria wykładni - zakłada, iż znaczenie przepisu prawnego powinno być dostosowane do zmieniających się nieustannie i szybciej niż prawo stosunków społecznych. Priorytetowe staje się tutaj powoływanie się na względy słuszności, celowości i sprawiedliwości. W konsekwencji teoria dynamiczna preferuje reguły pozajęzykowe wykładni, takie jak wykładnia funkcjonalna i celowościowa;

• Z kolei w teorii obiektywistycznej wykładni punktem wyjścia jest tekst przepisu, a nie wola prawodawcy. Zakłada się tu, iż akt normatywny po jego wydaniu staje się niezależny od prawodawcy i dlatego powinien być on interpretowany w "oderwaniu" od niego;

Wykładnia przebiega w oparciu o reguły wykładni zwane też często dyrektywami lub metodami wykładni. Podstawowy podział dyrektyw wykładni zakłada, iż wyróżnia się reguły językowe, systemowe oraz funkcjonalne:

• Zasadniczą rolę w procesie wykładni pełnią reguły językowe wskazujące na sposób ustalenia znaczenia normy ze względu na jej kontekst językowy. Reguły te opierają się na regułach semantycznych (znaczeniowych) oraz syntaktycznych (składniowych) i stylistycznych języka prawnego (tj. języka tekstów prawnych) oraz języka naturalnego. Do reguł tych zalicza się także zasady logiki formalnej oraz specyficzne reguły logiki prawniczej;

• Reguły wykładni systemowej nakazują ustalać znaczenie przepisu prawnego w oparciu o system, którego jest on częścią. Reguły te opierają się na założeniu niesprzeczności oraz zupełności systemu prawa, odwołują się one także do struktury tego systemu oraz aktów normatywnych, a także do zasad całego systemu prawa lub poszczególnych gałęzi prawa;

• Reguły funkcjonalne wskazują na konieczność ustalania znaczenia przepisu prawnego w oparciu o kontekst w jakim on funkcjonuje, idzie tu o kontekst ekonomiczny, społeczno-polityczny, kulturowy itp.

• Jako odmianę wykładni funkcjonalnej wyróżnia się wykładnię celowościową (teleologiczną), która nakazuje tak ustalić znaczenie przepisu prawnego, aby było ono zgodne z celem, jaki chciał osiągnąć prawodawca;

W praktyce prawniczej dominuje zasada pierwszeństwa wykładni językowej, która zakłada, iż w pierwszej kolejności stosowana powinna być zawsze wykładnia językowa, natomiast pozostałe reguły wykładni pełnią rolę pomocniczą, w przypadku, gdy po zastosowaniu wykładni językowej pozostają jeszcze wątpliwości interpretacyjne. Działanie tak rozumianej reguły preferencji widoczne jest w podziale wykładni ze względu na jej zakres, na wykładnię literalną, rozszerzającą i zwężającą:

• Wykładnia literalna (dosłowna) polega na przyjęciu znaczenia normy wynikającego wprost z językowego znaczenia tekstu prawnego;

• Wykładnia rozszerzająca oraz zwężająca polegają na przyjęciu znaczenia normy odpowiednio szerszego lub węższego niż wynika to z wykładni językowej;

^ Oba rodzaje wykładni określa się mianem wykładni korygującej, bowiem dokonuje ona korekty znaczenia wykładni językowej przy zastosowaniu pozajęzykowych reguł wykładni, tj. reguły systemowej oraz funkcjonalnej i celowościowej;

W procesie wykładni przyjmuje się założenie racjonalnego prawodawcy. Racjonalny prawodawca jest typem idealnym, któremu przypisuje się określone założenia, a mianowicie, iż posiada wiedzę niesprzeczną, iż wiedza ta jest systemem, który uwzględnia swoje konsekwencje logiczne, itp. Założenie racjonalnego prawodawcy pełni m.in. funkcję jednego z możliwych uzasadnień dla przyjmowanych reguł wykładni, reguł wnioskowań prawniczych oraz reguł kolizyjnych, służących do usuwania sprzeczności norm;

Stosowanie prawa

Wiedza prawnicza

Stosowanie prawa - polega na podciągnięciu ocenianego stanu faktycznego pod odpowiednią normę prawną (tzw. subsumpcja) i na ustaleniu skutków prawnych, wynikających z normy dla tego przypadku.

 

Etapy stosowania prawa:

• 1. Ustalenie stanu faktycznego, czyli zebranie materiału dowodowego o faktach, z którymi mają być wiązane skutki prawne. 

• 2. Odpowiedź na pytanie, czy i jakie przepisy i ewentualnie zawarte w nich normy odnoszą się do ustalonego stanu faktycznego. 

• 3. Interpretacja obowiązujących przepisów prawnych w celu ustalenia znaczenia normy prawnej (wykładnia prawa). 

• 4. Subsumpcja, czyli podciągnięcie ocenianego stanu faktycznego pod sformułowaną w wyniku wykładni normę prawną. 

• 5. Podjęcie decyzji lub - w sądowym stosowaniu prawa - wydanie orzeczenia.

Stosowanie prawa (Leksykon) - w podstawowym znaczeniu stosowanie prawa rozumiane jest jako proces ustalania przez organ władzy publicznej konsekwencji prawnych faktów, na podstawie norm obowiązującego prawa. Zgodnie z tą definicją, stosowanie prawa charakteryzowane jest przez cztery elementy: podmiot, aktywność, skutek, system prawa:

• Przyjmując, że centralnym elementem stosowania prawa jest podmiot tegoż dokonujący, stosowanie prawa rozumiane jest jako rodzaj aktywności wskazanego podmiotu, polegającej na wiążącym ustaleniu praw lub obowiązków osób, ewentualnie stanu prawnego. Jednocześnie przyjmuje się, iż podmiotem stosującym prawo jest w każdym przypadku organ władzy publicznej, ewentualnie inny podmiot, który otrzymał kompetencję do stosowania prawa na podstawie normy prawnej, np.: sąd polubowny;

• W perspektywie zastrzeżenia pierwszeństwa dla elementu aktywności stosowanie prawa to ściśle określony proces formułowania decyzji, w którym każda sekwencja determinuje kolejną;

• Skutek stosowania prawa analizowany może być w co najmniej trzech znaczeniach: językowym, normatywnym i realnym:

• W świetle znaczenia językowego, skutek stosowania prawa stanowi językową postać decyzji stosowania prawa, obejmującą określoną normę konkretnie indywidualną, rozumianą jako typ wypowiedzi o określonej treści oraz jej uzasadnienie;

• W obszarze normatywnym to oznaczone uprawnienie lub obowiązek podmiotu wskazanego w decyzji;

• W ujęciu realnym, to określone przysporzenie, uzyskanie pewności w zakresie stanu prawnego lub dolegliwość dotykająca określanego adresata decyzji;

• Element systemu prawa charakteryzuje normatywną podstawę każdej decyzji formułowanej w tym procesie i jednocześnie stanowi jedno z kryteriów oceny poprawności stosowania prawa. Równocześnie typ systemu prawa, w ramach którego dokonywane jest jego stosowanie, wpływa tak na jego przebieg jak i istotę;

W prawoznawstwie wyróżniono dwa podstawowe typy stosowania prawa: sądowy i kierowniczy (administracyjny). Podstawowymi cechami sądowego typu stosowania prawa są:

• a) Niepozostawanie podmiotu stosującego prawo w relacji nadrzędności organizacyjnej z adresatami wydawanej decyzji stosowania prawa;

• b) Decyzja stanowi w istocie przekształcenie normy generalnie abstrakcyjnej w konkretnie indywidualną - rola ewentualnej swobody decyzyjnej jest w znacznym stopniu ograniczona;

• c) Decyzja stosowania prawa podejmowana jest wyłącznie w sytuacji sporu prawnego lub nieustalenia sytuacji prawnej;

Administracyjne stosowanie prawa cechują:

• a) Pozostawanie podmiotu stosującego prawo w relacji nadrzędności organizacyjnej względem adresata kreowanej decyzji;

• b) Podmiotowi formującemu decyzję stosowania prawa pozostawiona jest znaczna swoboda w jej kształtowaniu, mimo że proces jej wydawania, podobnie jak w przypadku sądowego stosowania prawa, jest również normatywnie określony;

• c) Decyzja stosowania prawa w takim przypadku jest formułowana w okolicznościach sprawowania przez organ wydający kierowniczych względem określonej struktury społecznej funkcji, a sama decyzja jest wydawana przede wszystkim w myśl postulatu najpełniejszej realizacji wspólnych celów organizacji;

Niezależnie od modelu (wyróżnia się model opisowy, normatywny i mieszany), przebieg stosowania prawa, zarówno w typie administracyjnego jak i sądowego, daje się sprowadzić do trzech, wzajemnie się determinujących faz: ustalenia stanu faktycznego, ustalenia normy prawnej oraz powiązania obu (subsumpcji) celem ustalenia konsekwencji prawnych dla adresata normy prawnej, dla której jest ona w danym procesie stosowania prawa konkretyzowana i indywidualizowana.

• W etapie ustalania stanu faktycznego, w istocie uznawania zdań o stanie faktycznym, szczególne znaczenie mają normy postępowania dowodowego ściśle określające metody uznawania zdań;

• Faza ustalania normy prawnej jest determinowana przede wszystkim regułami wykładni spoza systemu normatywnego, wykształconymi w całym dorobku prawoznawstwa, tzw. zasadami i regułami wykładni prawa;

• Subsumpcja to zabieg logiczny polegający na zestawieniu opisu stanu faktycznego, uzyskanego w fazie ustalania tegoż stanu z normą prawną zrekonstruowaną w myśl poprawnie przeprowadzonej wykładni;

W szerokim, odosobnionym znaczeniu, termin stosowanie prawa odnosi się również do procesu prawotwórstwa - normy prawne są bowiem tworzone w oparciu o inne normy prawne, zawierające kompetencje udzielone odpowiednim organom.

Formalizm prawniczy

Wiedza prawnicza

Formalizm prawniczy: 

• Formalizm prawniczy - jest to określenie takiego podejścia do prawa dla którego charakterystyczne jest oderwanie refleksji teoretycznej nad prawem lub praktyki prawniczej od celowości i skuteczności (polityki), wartości (moralności) oraz społecznych i historycznych warunków, w których prawo powstaje i funkcjonuje;

• Przedstawiciele amerykańskiego realizmu prawniczego (O. Holmes, R. Pound, J. Frank) użyli terminu formalizm prawniczy w pejoratywnym znaczeniu na określenie takiego podejścia, które za prawo uznaje wyłącznie ogólne reguły wyrażone w formie ustaw lub precedensów, ogranicza się do badania i wykładni tekstów prawnych metodami logicznymi i językowymi, uznaje, że sędziowie i inni oficjalni przedstawiciele władzy związani są tekstami prawnymi w ich jasnym, bezpośrednim znaczeniu, abstrahuje przy wykładni i stosowaniu prawa od celów prawa, skutków prawa i społecznych interesów;

• Największe natężenie takich cech zauważyć można w pozytywizmie prawniczym, a zwłaszcza w normatywizmie; 

• Prawniczemu formalizmowi realiści przeciwstawiali podejście nazywane prawniczym instrumentalizmem, wedle którego granice swobody przy wykładni i stosowaniu prawa wyznaczają przede wszystkim publiczne cele i społeczne interesy, a nie tylko językowe znaczenie norm i logiczne, dedukcyjne reguły ich wykładni oraz stosowania;

• Formalizm w "aprobującym charakterze" oznacza takie podejście w jurysprudencji, gdzie prawo traktowane jest jako instytucja uporządkowana, wewnętrznie zamknięta, koherentna, odznaczająca się własną, wewnętrzną racjonalnością i zrozumiałością, niezależna od czynników zewnętrznych, zwłaszcza politycznych, którego istotę stanowi forma, a nie treść. Do formalizmu w takim rozumieniu zaliczona być może koncepcja prawa jako systemu autopojetycznego (autopojeza);

Formuła Radbrucha

Wiedza prawnicza

Formuła Radbrucha: 

• Niemiecki prawnik i polityk Gustaw Radbruch (1878 - 1949) w 1946 r. opublikował legendarny już dzisiaj artykuł pod bardzo znamiennym tytułem Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo, w którym sformułował krytyczne uwagi pod adresem pozytywizmu prawniczego. Tworzą one pewną filozoficznoprawną konstrukcję, która we współczesnej nauce nazywana jest formułą Radbrucha. Składa się ona z trzech podstawowych twierdzeń:

• 1) tezy o rażącej sprzeczności;

• 2) tezy o braku charakteru prawnego;

• 3) tezy o bezbronności prawników;

• Zdaniem Radbrucha (teza 1) ideał (idea) prawa obejmuje trzy podstawowe wartości: bezpieczeństwo, celowość i sprawiedliwość. Pomiędzy tymi wartościami może jednak dochodzić do konfliktów i to nie tylko w systemach totalitarnych, lecz także w warunkach państwa prawa. W normalnych okolicznościach prawnik będzie je w zasadzie rozstrzygać na korzyść bezpieczeństwa prawnego. Niekiedy ta wewnętrzna sprzeczność jest jednak tak rażąca i osiąga taki "niedający się znieść" poziom, że prymat powinna uzyskać idea sprawiedliwości;

• W warunkach państwa nazistowskiego (teza 2) dochodziło nie tylko do takich^ konfliktów, czasami mieliśmy do czynienia wręcz ze świadomym działaniem ustawodawcy zmierzającym do naruszenia podstawowych zasad sprawiedliwości (np.: rasistowskie ustawy norymberskie). W takim wypadku nie chodzi wyłącznie o przyznanie prymatu sprawiedliwości, lecz w ogóle o uznanie, że powstała norma, której należy odmówić charakteru prawa;

• Zdaniem Radbrucha (teza 3) niemieccy prawnicy byli przez całe dziesięciolecia wychowywani w duchu bezwzględnego posłuszeństwa ustawie jako skrajnej wersji pozytywizmu prawniczego. Ta szczególna pozytywistyczna edukacja uczyniła ich bezbronnymi wobec ustaw złych lub wręcz zbrodniczych;

• Jako konstrukcja filozoficzno-prawna formuła Radbrucha została wykorzystana bezpośrednio w orzecznictwie niemieckich sądów w procesie rozliczania zbrodniczej przeszłości - po 1945 r. nazistowskiej, a po 1990 r. także komunistycznej. We współczesnej filozofii prawa stanowi podstawę krytyki pozytywizmu prawniczego w oparciu o tzw. argument z bezprawia;

 

Wikipedia - Formuła Radbrucha: 

• Formuła Radbrucha (łac. lex iniustissima non est lex) głosi, iż dana norma prawna (prawo, ustawa itp.) może być zanegowana jeśli łamie podstawowe normy moralne. Taka norma nie dostępuje godności bycia prawem, toteż może być odrzucona, tym samym obywatele nie mają obowiązku przestrzegania owej normy, a administracja państwowa jej stosowania.

• W czasie III Rzeszy organy tego państwa stanowiły prawo zgodnie z pozytywistycznymi kryteriami legalności, ale z pogwałceniem podstawowych zasad moralnych. Orzeczenia Trybunału Norymberskiego musiały się zatem odwoływać nie do niemieckiego prawa stanowionego, ale do abstrakcyjnego "prawa natury" i moralnych ocen sędziów.

• Zastosowano wtedy formułę Radbrucha pozwalająca rozpoznać i wyeliminować ustawowe bezprawie (Unrecht). Formułę Radbrucha zaczął wykorzystywać Federalny Trybunał Konstytucyjny najpierw w odniesieniu do prawa Niemiec nazistowskich, a w latach 90. także prawa NRD (w szczególności przypadku strzelców na murze). Koncepcje Radbrucha przesunęły tym samym niemiecką doktrynę prawa od coraz bardziej niepopularnego pozytywizmu prawnego ku koncepcjom prawnonaturalnym.

• W III RP Trybunał Konstytucyjny nie odwołał się do formuły Radbrucha. Opowiedziano się za pozytywistyczną koncepcją prawa, co spowodowało nieuchylenie systemu prawa uchwalonego w okresie PRL-u, mimo że było ono w wielu przypadkach niemoralne i niehumanitarne.

Hard case

Wiedza prawnicza

Hard case (trudne przypadki) - Najczęściej przyjmuje się ujmować trudne przypadki jako sytuacje występujące w ramach procesu stosowania prawa, kiedy mamy do czynienia ze sprawami, gdzie brak jest jednego poprawnego rozwiązania. Owa ekstraordynaryjność sprawy przejawia się w tym, że organ stosujący prawo chcąc wydać decyzję końcową ma kilka możliwych rozstrzygnięć, z których wszystkie są poprawne.

 

W innym ujęciu można także wyróżnić dwa kryteria, kiedy zakwestionujemy trudny charakter danej sprawy. Będą to możliwość szybkiego dojścia do rozwiązania i jego pewność, niepodważalność. Jeżeli decyzja rozstrzygająca może być podjęta w krótkim czasie od pojawienia się danej kwestii i zostanie utrzymana (np.: w toku instancji) nie można uznać omawianej sprawy za przykład hard case.

 

Herbert L. A. Hart wiąże istotę trudnych przypadków z otwartą tekstowością języka prawnego. W jego ocenie sędzia stojący przed podjęciem decyzji w sprawie, która może być określona jako trudny przypadek, nie będzie mógł go rozstrzygnąć w toku stosowania prawa. Jednak z uwagi na fakt, iż otwarta tekstowość, czyli najogólniej nieostrość wyrażeń językowych, daje sędziemu "moc prawotwórczą", może on wydać orzeczenie, wychodząc poza ramy systemu prawnego.

 

Propozycje Harta poddał krytyce Ronald Dworkin - staje on na stanowisku, że sądowe rozstrzyganie trudnych przypadków nie może polegać na kreowaniu nowych reguł prawnych (patrząc przez pryzmat otwartej tekstowości języka prawnego). Sędzia ma jedynie wydobyć z systemu prawnego drzemiące tam w postaci zasad i wymogów polityki standardy, a następnie na ich podstawie sformułować właściwe rozstrzygnięcie (które jest jedynym dobrym rozstrzygnięciem). 

Integralna filozofia prawa Dworkina

Wiedza prawnicza

Integralna filozofia prawa Dworkina - Na współczesne oblicze jurysprudencji duży wpływ wywarł Ronald Dworkin, który wyzwolił się z prawa natury i pozytywizmu prawniczego. Jego teoria - integralna filozofia prawa - została przedstawiona w rozprawach Philosophy of Law (1977) i Law's Empire (1986). Jest ona oparta o nową koncepcję, w której podstawową rolę odgrywają zasady (principles), reguły (rules) i polityka - przywiązująca dużą wagę do sprawiedliwości i słuszności (policy);

 

Kwestionując główne założenia pozytywizmu prawniczego, Dworkin zauważył, iż:

• 1) Prawo nie składa się wyłącznie z reguł prawnych;

• 2) Nie można wyraźnie oddzielić prawa od moralności;

• 3) Nie jest tak, że sędziowie jedynie stosują reguły prawne;

Wyciąg z wykładu dr Zajadły: Wg Dworkina w systemie występują 3 rodzaje norm: większość norm ma charakter reguł (rules) - da się ją zrealizować tylko w stosunku 0-1 - albo można ją zastosować, albo nie. Występują również tzw. 'zasady prawa' (principles) - one są już bardziej otwarte, nie realizuje się koniecznie w rachunku 0-1, można ją spełnić w części. 3 grupa norm to tzw. 'polityki' (policy) - normy o charakterze programowym (np.: w Konstytucji często takie coś występuje).     

Klasyczny przykład konfliktu między regułą a zasadą: sprawa Riggs vs Palmer (1889)  [ucieleśnienie teorii 'hard cases' (trudnego przypadku)] > Dworkin twierdził, że hardcase ma tylko jedno rozwiązanie prawidłowe i racjonalne (za co był krytykowany przez wszystkich pozostałych mentorów filozofii prawa) > typ zabił swojego spadkodawcę - powstaje pytanie czy powinien po nim dziedziczyć? ustawowa norma nakazująca przyznanie spadku jest regułą, ale są jeszcze zasady (z prawa nie może powstawać bezprawie). W tym przypadku zasada zwyciężyła regułę - sędzia odmówił przyznania spadku mordercy swojego spadkodawcy;

 

Wyciąg z "Leksykonu":

• Reguły (rules), to łatwo rozpoznawalne normy postępowania, które w danym przypadku są stosowane na zasadzie wszystko albo nic (all or nothing fashion). Jeżeli dwie reguły są ze sobą sprzeczne, jedna z nich musi być uznana za nieważną. Niezgodności między regułami prawnymi są usuwane za pomocą reguł kolizyjnych. Jako przykład reguły Dworkin podaje: Testament ustny nie jest ważny, jeżeli nie zostanie podpisany przez trzech świadków.

• Zasady (principles) najlepiej określić poprzez wskazanie, iż różnica między nimi a regułami nie jest oparta na ich wartości merytorycznej, lecz na sposobie ich działania w systemie prawnym. Zasady mogą być zrealizowane w różnych stopniu. Wskazują one bardziej kierunek argumentacji niż wymuszają określone decyzje. Mówiąc, że jakaś zasada jest częścią naszego prawa, faktycznie twierdzimy, że musi ona być wzięta pod uwagę przez organ stosujący prawo jeśli ma zastosowanie do danego przypadku. Cechą, która odróżnia zasady od reguł, jest to że są one wyposażone w atrybut wagi lub doniosłości (weight or importance). W przypadku kolizji dwóch zasad dochodzi do ich "ważenia". Nawet gdy przyznajemy priorytet jednej z zasad, w innym przypadku, ta sama zasada może zostać uznana za tą, która musi ustąpić pierwszeństwa. Jako przykład Dworkin podaje zasadę: Nikt nie może czerpać zysku z wyrządzonego przez siebie zła.

• Polityki (policy) wskazują tylko cel, który ma być osiągnięty. Zazwyczaj celem tym może być rozwój lub ochrona ekonomicznej, politycznej czy społecznej sytuacji zbiorowości. Wymogi polityki owy cel jedynie wskazują, natomiast zarówno zasady, jak i reguły są normami postępowania, czyli zawierają zarówno hipotezę, jak i dyspozycję. Tytułem przykładu wymogów polityki Dworkin podaje normę stanowiącą: należy zmniejszyć liczbę wypadków samochodowych.

Dworkin w swojej filozofii odnosi się do tzw. trudnych spraw (hard cases). Nie zgadza się on ze stanowiskiem H. L. A. Harta, wg którego sędzia posiada "swobodę" wydania jakiegokolwiek orzeczenia wg własnego uznania. Innymi słowy sędzia nie może ustanowić nowego uprawnienia prawnego, a następnie zastosować je ex tunc do danego przypadku. Wręcz przeciwnie sędzia musi szukać właściwego rozstrzygnięcia (right answer) w istniejącym stanie prawnym. Musi dokonać procesu interpretacji zasad i wymogów polityki, wskazać które z nich powinny być uwzględnione, ustalić prawa i cele jakie powinny być wzięte pod uwagę, a następnie rozstrzygnąć sprawę zgodnie z kierunkiem przez nie wskazanym.

Krytyczna szkoła prawa

Wiedza prawnicza

Krytyczna szkoła prawa - Critical Legal Studies, nie jest szkołą w klasycznym tego słowa znaczeniu. Należałoby raczej w odniesieniu do tego zjawiska używać terminu "ruch", choćby ze względu na liczbę, zasięg i merytoryczne zróżnicowanie wśród autorów zaliczanych bądź zaliczających się do tego nurtu.

 

Powstała w 1976 roku, a jako przyczynę jej początku przyjmuje się to, że na uczelniach amerykańskich pojawiło się pokolenie, którego rozumienie amerykańskiego prawa i społeczeństwa kształtowało się pod wpływem wojny wietnamskiej, radykalnych ruchów obrony praw obywatelskich itp., zmierzając w konsekwencji do przemiany całego porządku politycznego USA.

 

M. Minow odróżniła cztery kategorie zadań, w jakie byli zaangażowani przedstawiciele CLS na początku lat 80 XX wieku:

• 1) Ukazanie nieokreśloności doktryny prawa oznaczające, że dowolny zestaw zasad prawnych może być użyty dla poparcia przeciwnych lub wręcz sprzecznych wyników;

• 2) Wykorzystanie historycznych, socjoekonomicznych analiz do rozpoznania partykularnych interesów grupowych, klasowych, które uzyskują korzyści pomimo wspomnianej nieokreśloności;

• 3) Pokazanie, w jaki sposób analizy prawa i kultura prawna zaciemniają obraz prawa i legitymizują jego skutki;

• 4) Optowanie za realizacją nowych lub poprzednio lekceważonych wizji społeczeństwa przez praktykę prawa oraz działania polityczne;

Nieokreśloność doktryny prawa - to co składa się na prawo, tj. reguły, zasady, wymogi polityki prawnej oraz counterpolicies nie mogą dać jednoznacznych rozwiązań, i nie ma możliwości znalezienia takich podstaw prawa, by owej nieokreśloności uniknąć, ponieważ prawo jest filozoficznie związane ze sprzecznymi normami i policies.

 

Od połowy lat 80-tych XX w. nastąpił drugi etap CLS, który można by nazwać dekonstrukcyjnym, ponieważ bardzo wyraźnie odwoływał się do filozofii J. Derridy i innych postmodernistów z tego kręgu. Później impet CLS zdecydowanie osłabł.

Normatywizm

Wiedza prawnicza

Normatywizm - jest szczególną odmianą pozytywizmu prawniczego, nazywany niekiedy "czystą nauką prawa"; główny twórca - H. Kelsen; wyrósł z neokantyzmu; Podstawowymi metodologicznymi założeniami normatywizmu są z jednej strony formalizm, z drugiej zaś epistemologiczny dualizm, polegający na rozdziale bytu (Sein) i powinności (Sollen);

 

Centralną kategorią normatywizmu jest system prawa złożony z generalno-abstrakcyjnych norm prawnych, który jest konstrukcją logiczną niezależną od empirycznej rzeczywistości. W ujęciu Kelsena posiada on specyficzną strukturę, ponieważ powiązania pomiędzy normami mają charakter formalny (system dynamiczny), a nie charakter treściowy (system statyczny). Innymi słowy - norma n1 obowiązuje tylko dlatego, że istnieje inna wyższego rzędu kompetencyjna norma n2, upoważniająca do ustanowienia tej pierwszej. W ten sposób tworzy się struktura piramidy systemu prawa, na której szczycie znajduje się konstytucja. W odpowiedzi na pytanie, co w ostatecznej instancji upoważnia z kolei do uchwalenia konstytucji, Kelsen wprowadził do swojej koncepcji pojęcie normy podstawowej (Grundnorm), która ma charakter czysto logiczny i hipotetyczny;

 

Kelsen był zdecydowanym przeciwnikiem i konsekwentnym krytykiem doktryn prawa natury. W literaturze podkreśla się jednak, że przez wprowadzenie pojęcia grundnorm Kelsen tak na prawdę zbliżył się do prawnonaturalistycznej refleksji, gdyż norma podstawowa jest w gruncie rzeczy substytutem prawa natury;

 

Normatywizm może stanowić dosyć ciekawą propozycję pojmowania istoty normy prawnej jak i systemu prawa oraz zasad jego funkcjonowania, ale tylko na gruncie kontynentalnej kultury prawnej. Podstawowe założenia koncepcji normatywizmu okazują się kompletnie nieadekwatne na gruncie common law;

Odpowiedzialność prawna

Wiedza prawnicza

Odpowiedzialność prawna - Najczęściej uznaje się, że odpowiedzialność prawna polega na zastosowaniu sankcji prawnej w sytuacji ujemnej oceny zachowania określonego podmiotu.

 

Odpowiedzialność prawna zaistnieje zatem wówczas, gdy wystąpi jedna z dwóch poniżej wskazanych sytuacji:

• 1) Adresat normy sankcjonowanej nie zachowa się zgodnie z jej dyspozycją w warunkach określonych przez jej hipotezę;

• 2) Wystąpią pewne zdarzenia (niezależne od woli człowieka), z którymi norma prawna łączy obowiązek poniesienia odpowiedzialności;

 

^ wówczas to zaktualizują się negatywne konsekwencje prawne określone przez normę sankcjonującą;

Prawo podmiotowe SS

Wiedza prawnicza

Prawo podmiotowe - definiowane jest jako wyznaczana przez obowiązujące normy prawne sytuacja prawna o złożonym charakterze, odnosząca się do pewnych podmiotów, która jest zgodna z wolą prawodawcy. Owa sytuacja prawna może przejawiać się przede wszystkim w formie wolności, uprawnień, kompetencji lub roszczeń; 

• Kiedy mówimy, że jakiemuś podmiotowi przysługuje wolność, rozumiemy przez to sytuację, kiedy jego czyn nie jest ani nakazany, ani zakazany przez normę prawną. Jest on czynem indyferentnym ze względu na daną normę lub zespół norm. Podmiot może ów czyn zrealizować, jak i może powstrzymać się od tego, nie ponosząc żadnych konsekwencji prawnych;

• Uprawnienie - to sytuacja prawna, kiedy jednemu z podmiotów norma prawna lub zespół norm nakazuje lub zakazuje jakieś zachowanie (działanie/zaniechanie) na rzecz drugiego. Pozycja tego ostatniego określona jest jako uprawnienie;

• Z sytuacją prawną kompetencji mamy do czynienia kiedy dany podmiot upoważniony dokona pewnej czynności konwencjonalnej, dla innego podmiotu (którego określa się jako podległego kompetencji) powstanie lub zaktualizuje się obowiązek określonego działania. W odróżnieniu od powyżej opisanych sytuacji, podmiot upoważniony musi wyraźnie posiadać kompetencję, a nie jedynie pozostawać w sferze braku zakazu lub nakazu (patrz: kompetencja w prawie);

• Roszczenie - w tym przypadku należy wyróżnić roszczenie materialne i procesowe. Pierwsze jest uznawane za szczególny rodzaj uprawnienia, a drugie kompetencji:

• W przypadku roszczenia materialnego mamy do czynienia ze skonkretyzowaniem zarówno pod względem treści, jak i podmiotów. Znaczy to tyle, że oba występujące podmioty - uprawniony i zobowiązany do świadczenia są indywidualnie określone, a ponadto uprawniony może żądać od zobowiązanego zachowania także już określonego;

• Roszczenie procesowe natomiast polega na tym, iż podmiot upoważniony może wystąpić do organu państwowego z wnioskiem o wydanie określonej decyzji, z takim skutkiem, że organ państwowy zobowiązany będzie do rozpatrzenia tego wniosku; 

Obok powyżej wymienionych znaczeń prawo podmiotowe może się jeszcze przejawiać jako immunitet, przywilej i korzystna sytuacja;

 

Najczęściej podawanym przykładem prawa podmiotowego jest prawo własności. Właścicielowi przysługuje szereg możliwości co do postępowania z rzeczą, np.: prawo posiadania, prawo korzystania i pobierania pożytków oraz zużycia rzeczy, prawo rozporządzania rzeczą. W związku z powyższym właścicielowi rzeczy przysługuje cała paleta uprawnień, kompetencji czy wolności. Nie można zatem mówić o jednostkowym prawie, a o skomplikowanej sytuacji prawnej danego podmiotu wyznaczonej mu przez obowiązujące normy prawne;

 

Od prawa podmiotowego należy odróżnić prawo przedmiotowe. W Leksykonie to ostatnie rozumiane jest jako zbiór norm postępowania, które wyznaczają swoim adresatom określone zachowania. Wikipedia traktuje prawo przedmiotowe jako zbiór ogólnych, uporządkowanych norm (zasad) zachowania, uznanych lub preferowanych przez społeczeństwo (państwo), zagrożonych różnymi sankcjami (rygorami) w razie ich naruszenia.

 

Jeśli chodzi o źródła prawa podmiotowego to z jednej strony można przyjmować, iż wywodzi się ono wyłącznie z prawa przedmiotowego. Tym samym jedynym twórcą naszych uprawnień, kompetencji, wolności etc. jest prawodawca. Takie stanowisko w dużym uproszczeniu można przypisywać pozytywistom. Przeciwnicy takiego stanowiska uznają, iż są pewne prawa (np.: prawo do życia) przyrodzone człowiekowi, wynikające z natury ludzkiej i niezależne od czyjejkolwiek woli, w tym prawodawcy. Najogólniej można wskazać, iż ten ostatni pogląd jest charakterystyczny dla przedstawicieli szeroko rozumianych kierunków niepozytywistycznych, np.: prawa natury;

Realizm prawniczy SS

Wiedza prawnicza

Realizm prawniczy - jeden z głównych nurtów ogólnej refleksji nad prawem. Rozwinął się przede wszystkim w St. Zjednoczonych i państwach skandynawskich w I połowie XX wieku. W szerokim ujęciu w skład podejścia realistycznego można zaliczyć także: szkołę wolnego prawa, psychologiczną teorię prawa Petrażyckiego, socjologiczną jurysprudencję R. Pounda czy też ekonomiczną szkołę prawa R. Posnera. Podejście realistyczne jest też łączone z funkcjonalizmem prawniczym; 

 

Koncepcje realizmu prawniczego rozwinęły się na gruncie krytyki formalizmu, wyrażonego przez tradycyjny pozytywizm prawniczy, jak i swoistej metafizyki koncepcji prawnonaturalnych. Podejście realistyczne cechuje pragmatyzm (postrzeganie prawa jako części rzeczywistości społecznej) oraz empiryzm (zainteresowanie praktycznymi uwarunkowaniami aktów stosowania prawa, szczególnie decyzji sędziowskich). Podkreśla się więc kontekst społeczny i psychologiczny działania prawa, natomiast pomniejsza jego znaczenie jako systemu norm. Zachowania i postawy ludzi związanych z procesami tworzenia i stosowania prawa, a więc funkcjonujących w takich instytucjach jak organy prawodawcze, sądy czy administracja, stają się przedmiotem zainteresowania nauki prawa;

 

Do podstawowych założeń realizmu można zaliczyć następujące twierdzenia:

• 1) Prawo traktowane jest przede wszystkim jako wytwór działalności sędziowskiej;

• 2) Orzeczenia sądów kształtowane są w dużej mierze przez czynniki pozaprawne;

• 3) Nauka prawa, badając te czynniki powinna pomagać w przewidywaniu treści rozstrzygnięć podejmowanych przez sądy. Przedmiotem badań powinny więc stać się zjawiska wpływające na decyzje sędziów;

• 4) Badania nad prawem powinny uwzględniać cele społeczne, które mają być realizowane przez prawo;

• 5) Prawo powinno zapewniać maksymalną skuteczność realizacji tych celów;

• 6) Przedmiotem badań prawoznawstwa powinno być również społeczne oddziaływanie prawa, w szczególności reakcje ludzi na prawo, wyrażane w określonych ocenach, postawach czy oczekiwaniach;

Realiści amerykańscy nie zgadzali się z utożsamianiem prawa jedynie z tekstem prawnym. Prawo w książkach (law in books), jako oderwane od rzeczywistości, nie powinno być głównym przedmiotem badań naukowych. Należy raczej skupić się na prawie w działaniu (law in action). Realiści amerykańscy, nawiązując do socjologii, formułowali tezę, iż prawem nie jest to co zostało zapisane w tekście ustawy czy innego aktu normatywnego, ale to co z tym aktem uczyni sąd.

 

Z kolei reprezentanci skandynawskiego realizmu prawniczego kładli nacisk na funkcjonowanie prawa w społeczeństwie, a zwłaszcza analizę społecznych skutków norm prawnych, oraz na aspekty psychologiczne prawa. Nauki prawne powinny więc badać określone zachowania ludzi oraz ich przeżycia psychiczne;

 

Szkoła wolnego prawa

Wiedza prawnicza

Szkoła wolnego prawa: 

• inaczej: Szkoła wolnego orzecznictwa;

• XIX i XX wiek, głównie Niemcy i Francja;

• Powstała na gruncie krytyki doktryn pozytywizmu prawniczego i prawa natury;

• Podobieństwo do realizmu prawniczego - w tym kontekście można mówić o pewnym zbliżeniu prawoznawstwa kontynentalnego i empiryczni zorientowanej jurysprudencji anglosaskiej, a zwłaszcza amerykańskiej;

• Szk. W. Pr. zajmuje się szczególnie problemami stosowania prawa, uznając koncepcję swobodnej decyzji sądowej;

• Zakwestionowanie formalistycznego podejścia pozytywizmu prawniczego oraz metafizycznych założeń teorii prawa natury prowadziło w konsekwencji do wyeksponowania praktyki prawniczej jako czynnika decydującego o treści reguł prawnych;

• Odrzucono prawo stanowione jako jedyne legitymowane źródło prawa. Zanegowano również rozstrzygające znaczenie sformalizowanej metodologii prawniczej, nakazującej interpretować tekst prawny za pomocą technik i aparatu pojęciowego dyscyplin logicznych;

• Prawo, w myśl założeń szkoły wolnego prawa, jest zjawiskiem dynamicznym i nie może być utożsamiane wyłącznie z ustawą. Można jedynie mówić o "żywym prawie", tzn. regułach postępowania, które funkcjonują w świadomości społecznej jako prawo, a które wywodzą się z ustaw, orzeczeń sądów, zwyczajów, norm moralnych. Zadaniem sędziów jest rozstrzyganie spraw na podstawie tych różnych, społecznie akceptowanych porządków normatywnych;

Teoria gier

Wiedza prawnicza

Teoria gier - jest matematyczną metodą badawczą wykorzystywaną do opisu i wyjaśnienia działań uczestników sytuacji konfliktu i kooperacji. Stworzenie podstaw teorii gier przypisywane jest Johnowi von Neumannowi i Oskarowi Morgensternowi, którzy to w 1944 r. wydali książkę pod tytułem "Teoria gier i zachowania w gospodarce".

 

Podstawowymi założeniami teorii gier jest występowanie w określonej sytuacji konfliktu co najmniej dwóch graczy. Graczami nie muszą być osoby, mogą być to zespoły osób, instytucje, a nawet państwa. Grę stanowi dowolna sytuacja konfliktowa. W obszarze prawa stanowi ją najczęściej spór prawny. Teoria gier pozwala opisać i poddawać analizie różne typy konfliktów, nie tylko takie w których spór definiują przeciwstawne stanowiska stron (gra o sumie zerowej), ale również inne typy sporów (gry o sumie niezerowej). Ciężar analizy sporów z udziałem większej liczby niż dwóch graczy przesunięty jest z badania scenariuszy bezpośredniego uczestnictwa poszczególnych graczy w grze na aspekt refleksji nad strategią zawierania przez nich sojuszy. Każdy z graczy dysponuje określoną liczbą możliwych zachowań w grze, zgodnych z jej regułami - strategii. Jednocześnie rezultat gry jest determinowany przez kombinację zastosowanych w jej przebiegu strategii. Zastosowanie strategii w analizie stosowania prawa jest ograniczone obowiązującymi normami prawnymi.

Wewnętrzna moralność prawa Fullera

Wiedza prawnicza

Lon Luvois Fuller (ur. 1902, zm. 1978), amerykański teoretyk prawa, autor książki Moralność prawa (1964).

 

Był krytykiem pozytywizmu prawniczego. Definiował prawo jako próbę podporządkowania ludzkich zachowań ogólnym zasadom. Jego zdaniem prawo, aby mogło być prawem, musi spełniać, bądź przynajmniej dążyć do spełnienia, określone warunki. Zasady te Fuller nazywał formalnym prawem natury lub wewnętrzną moralnością prawa. Jego zdaniem prawo powinno:

• 1) Być ogólne - normy prawa powinny być uniwersalne a nie kazuistyczne, tzn. nie formułowane ad hoc, dla konkretnej osoby czy sytuacji, 

• 2) Być ogłoszone - normy prawa powinny być znane, każdy winien mieć możliwość dotarcia do ich treści, 

• 3) Dotyczyć jedynie zachowań przyszłych, nie zaś przeszłych (prawo nie powinno działać wstecz), 

• 4) Być jasne - zrozumiałe w swoich sformułowaniach, 

• 5) Niesprzeczne - nie może jednocześnie wymagać zachowań sprzecznych, 

• 6) Możliwe do spełnienia, 

• 7) Stabilne - nie powinno zmieniać się zbyt często, 

Fuller dodawał jeszcze jeden warunek, mianowicie zgodność działań urzędowych z ustanowionym prawem. Te warunki decydują o wewnętrznej moralności prawa, nie przesądzając, jakim celom prawo to ma służyć. 

 

Dla Fullera wewnętrzna moralność jest warunkiem koniecznym istnienia porządku prawnego, jest prawem naturalnym, które trzeba spełnić, żeby w ogóle prawo istniało. Prawo, jak twierdził Fuller, nie pochodzi z „nieba”, gdyż jego źródło tkwi w człowieku i społeczeństwie. 

Wnioskowania prawnicze

Wiedza prawnicza

Wnioskowania prawnicze - są to procesy myślowe (rozumowania) polegające na tym, iż na podstawie uznania przynależności normy N1 do określonego systemu norm stwierdza się przynależność norm N2, N3,... Nn do tego systemu. Punktem wyjścia jakiegokolwiek wnioskowania prawniczego musi być stwierdzenie istnienia normy N1, która należy do określonego systemu prawnego, następnie przy zastosowaniu reguł inferencyjnych z normy N1, wyprowadza się normy N2, N3,... Nn, co do których uważa się, że należą do tego samego systemu prawnego i posiadają taką samą moc obowiązującą jak norma N1;

 

Prawnicy obok reguł kolizyjnych i dyrektyw interpretacyjnych stosują trzeci typ reguł egzegezy tekstów prawnych zwanych regułami wnioskowań prawniczych (określane także mianem reguł inferencyjnych) reguły te pozwalają wnioskować, że skoro obowiązuje norma N1 wyrażona w tekście prawnym, to można przyjąć, że obowiązuje również norma N2, która w tekście wyrażona nie jest, ponieważ wynika ona z normy N1 na mocy określonej reguły inferencyjnej.

 

Do najczęściej spotykanych wnioskowań prawniczych należą:

• 1) Wnioskowania oparte na instrumentalnym wynikaniu norm (wnioskowania z celu na środki) - rozumowania oparte na złożeniu, że realizacja stanu określonego przez normę N1, będącego pewnym celem, wymaga zrealizowania stanów opisanych przez normy N2, N3,... Nn stanowiących w istocie środek do osiągnięcia celu określonego przez normę N1. Rozumowania te opierają się więc na dostrzeżeniu związków przyczynowo-skutkowych prowadzących do realizacji określonego stanu. Można wyróżnić dwie reguły inferencyjne:

• a) Dyrektywę instrumentalnego nakazu - głoszącą, że jeżeli obowiązuje norma N1, nakazująca zrealizowanie określonego stanu rzeczy, to należy wnosić, że obowiązują także normy N2, N3,... Nn nakazujące czynić to, co jest konieczne do zrealizowania wspomnianego stanu rzeczy, np.: jeżeli pewien student musi stawić się w dziekanacie w określonym dniu, to tego dnia musi on wyjść z domu;

• b) Dyrektywę instrumentalnego zakazu - stanowiącą, iż w sytuacji gdy obowiązuje norma N1 nakazująca zrealizowanie określonego stanu rzeczy, to należy uznać, że obowiązują również normy N2, N3,... Nn zakazujące czynić to, co jest warunkiem wystarczającym do niezrealizowania określonego stanu rzeczy, np.: jeżeli wspomniany student w określonym dniu musi stawić się w dziekanacie to nie może on dzień wcześniej wyjechać na wycieczkę do jakiegoś egzotycznego kraju;

• 2) Argumentum a simili (argumentum per analogiam) - argument przez podobieństwo:

• a) Analogia legis (z ustawy) gdy do jakiegoś stanu faktycznego nieuregulowanego normą bezpośrednią stosuje się normy prawne, odnoszące się bezpośrednio do innego stanu. Występuje tu podobieństwo stanów faktycznych, z którego wnioskuje się o podobieństwie skutków prawnych. Analogię legis stosuje się na gruncie danego aktu prawnego.

Stosowanie analogii legis obejmuje trzy etapy: 

• 1. Ustalenie, że określony fakt nie został unormowany przez obowiązujące przepisy prawne;

• 2. Ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje pod istotnymi względami podobne do faktu nieunormowanego; 

• 3. Powiązanie z faktem nieunormowanym takich samych konsekwencji prawnych jakie są związane z faktem uregulowanym przez przepisy prawne.

• b) Analogie iuris (z prawa) - kiedy istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczących specyficznych spraw, ale sprawy te nie są podobne do żadnych innych unormowanych w danym akcie prawnym, wtedy rozstrzyga się w oparciu o normę pośrednią dedukowaną z rozumowania analogicznego na gruncie systemu prawa. Ograniczenie dopuszczalności analogii z prawa wynika zwykle z chęci zabezpieczenia pewności prawa lub szczególnej ochrony niektórych wartości (gł. Prawo karne).

• 3) Argumentum a contrario (łac. argument z przeciwieństwa) - sposób rozumowania, będący de facto odwrotnością argumentum a simili, zgodnie z którym jeżeli norma N1 znajduje zastosowanie w sytuacji S1, to w sytuacji S2 nie jest ta norma stosowana (zakładając, że sytuacja S1 jest inna niż sytuacja S2), np.: jeżeli obowiązuje zakaz sprzedaży alkoholu osobom poniżej 18 roku życia, to a contrario osoby starsze mogą nabyć alkohol;

• 4) Argumentum a fortiori (łac. argument z silniejszego, od mocniejszej strony) - rozumowanie oparte na schemacie: "jeżeli p, to tym bardziej q". Rozumowanie to przybiera dwie formy:

• a) Argumentum a maiori ad minus (argument z większego na mniejsze) - rozumowanie oparte na regule pozytywnej (dozwoleniu): jeśli wolno więcej, to wolno również mniej, np.: jeżeli można zabić w obronie własnej, to tym bardziej można zranić w obronie własnej;

• b) Argumentum a minori ad maius (argument z mniejszego na większe) - wnioskowanie oparte na regule negatywnej (zakazie): jeżeli nie wolno mniej, to tym bardziej nie wolno więcej, np.: jeśli nie można zadawać ran, to tym bardziej nie można zabijać;

Wymiar sprawiedliwości

Wiedza prawnicza

Wymiar sprawiedliwości: Definicji podmiotowa (formalna) wymiaru sprawiedliwości - opiera się na kryterium rodzaju podmiotu, zgodnie z którym wymiarem sprawiedliwości jest działalność sądów jako szczególnego rodzaju organów państwowych;

 

Definicja przedmiotowa (materialna) - postrzega istotę wymiaru sprawiedliwości od strony treści i przedmiotu działalności, zgodnie z którymi wymiar sprawiedliwości to szczególna postać władczego działania państwa, polegająca na rozstrzyganiu sporów wynikających ze stosunków prawnych;

 

Definicja mieszana (przedmiotowo-podmiotowa) - jest wynikiem refleksji, że nie każda działalność sądów polegająca na stosowaniu prawa stanowi sprawowanie wymiaru sprawiedliwości i tym samym definicje podmiotowe wyznaczają zbyt szeroki zakres pojęcia wymiaru sprawiedliwości, obejmujący zadania z zakresu rejestrów sądowych, ksiąg wieczystych oraz postępowania egzekucyjnego i wykonawczego, które nie wymagają rozstrzygania konfliktów co do prawa;

 

Definicja wymiaru sprawiedliwości najbardziej rozpowszechniona w doktrynie polskiej - jest to działalność sądu polegająca na władczym, zgodnym z przepisami proceduralnymi ostatecznym rozstrzyganiu sporów o fakty mające znaczenie prawne oraz sporów o prawo dotyczące tych faktów, w których przynajmniej jedną ze stron jest jednostka lub inny podmiot podobny;

 

Funkcjonuje również definicja przedmiotowa (materialna), zgodnie z którą poprzez wymiar sprawiedliwości rozumieć należy rozstrzyganie konfliktów ze stosunków prawnych przez zastosowanie środków przymusu państwowego;

 

W demokratycznych państwach prawa prawidłowe funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości gwarantowane jest szeregiem zasad, spośród których najistotniejszymi są: zasada niezawisłości sędziowskiej, zasada dwuinstancyjności postępowania sądowego, zakaz tworzenia sądów specjalnych, zakaz łączenia funkcji sędziego i oskarżyciela, zasada niezależności od innych organów państwa oraz orzekanie wyłącznie na podstawie prawa w oparciu o sformalizowane procedury;

Wyrafinowany pozytywizm Harta

Wiedza prawnicza

Wyrafinowany pozytywizm Harta - w swym dziele pt.: "Pojęcie prawa" Hart traktuje prawo jako zbiór reguł pierwotnych (duty-imposing rules), których skuteczność jest zależna od reguł orzekania (rules of adjudication), reguł zmiany (rules of change), reguł uznania (the rules of recognition) i otwartej tekstowości (open texture);

 

Herbert Lionel Adolphus Hart (ur. 18 lipca 1907 w Harrogate, zm. 19 grudnia 1992 w Oksfordzie) - angielski filozof analityczny, przedstawiciel oksfordzkiej szkoły języka potocznego, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli pozytywizmu prawniczego.

Pochodził z żydowskiej rodziny. Nauki pobierał w New College w Oksfordzie, gdzie studiował filozofię, historię starożytną oraz prawo prywatne. W latach (1932-1940) pracował jako adwokat z prawem występowania przed Londyńskim Sądem Najwyższym. W czasie II wojny światowej służył w wywiadzie MI5. Po jej zakończeniu został wykładowcą akademickim w New College, gdzie prowadził zajęcia z filozofii. W 1952 roku otrzymał tytuł profesora jurysprudencji i rozpoczął pracę w University College, gdzie wykładał do 1973 roku. Następnie, do czasu przejścia na emeryturę w 1978 roku, był przełożonym w Brasenose College. Jako visiting professor prowadził zajęcia także w Uniwersytecie Harvarda (1956-1957) oraz w Uniwersytecie Kalifornijskim (1961-1962). Za swój wkład w rozwój filozofii prawa otrzymał 12 tytułów doktora honoris causa uniwersytetów z całego świata.

Najważniejsza praca Harta to The Concept of Law (Pojęcie prawa). Jego teoria prezentuje postawę kompromisu między analityczną jurysprudencją Johna Austina, najważniejszymi tezami pozytywizmu i prawem natury. Kluczem do zrozumienia pojęcia prawa ma być analiza pojęć ogólnych; zamiast budowania konkretnych definicji, należy analizować funkcjonowanie pojęć prawnych w języku. 

Według Harta na pojęcie prawa składają się reguły dwojakiego typu: pierwotne i wtórne.

Reguły pierwotne - są to reguły nakładające obowiązki bezpośrednio na członków społeczności. Szereg przyczyn sprawia, że ujmowanie systemu prawa jako zbioru wyłącznie tego typu reguł jest niewystarczające:

a) taki system nie miałby zdolności do samoorganizowania, bo reguły pierwotne nie mogą same regulować procesu własnego wytwarzania i zmiany (wada statyczności); 
b) w takim systemie nie byłoby jasne, które z reguł są regułami obowiązującymi (wada niepewności);
c) nie istniałyby jasne procedury stosowania reguł (wada nieskuteczności).
Wady te sprawiają, że w systemie prawnym obok reguł pierwotnych muszą także funkcjonować reguły wtórne.

Reguły wtórne - Hart określa je jako "pasożytnicze" wobec pierwotnych, bo same w sobie nic nie znaczą. Mają charakter proceduralny, wskazują sposoby posługiwania się regułami pierwotnymi, pozwalają na usunięcie ich wad.
Istnieją trzy rodzaje reguł wtórnych:

a) reguły zmiany (rules of change) - usuwają wadę statyczności; 
b) reguły orzekania (rules of adjudication) - usuwają wadę nieskuteczności; 
c) reguły uznania (rozpoznania) (rules of recognition) - usuwają wadę niepewności. 
Najważniejszą spośród reguł wtórnych jest reguła uznania, pozwalająca na określenie, które z reguł należą do systemu prawnego, a które znajdują się poza nim.

Wolność sędziego - System prawa składa się tylko z reguł (obu rodzajów) i nic poza nimi nie należy do istoty prawa. Tylko na nie powoływać się może sędzia w procesie rozstrzygania. Mimo tego, sędzia nie jest całkowicie związany regułami; według Harta sędzia, orzekając, jest wolny, co wiąże się z faktem, że dana sprawa może mieć więcej niż jedno prawidłowe rozstrzygnięcie.

 

Prawo natury - Tak jak inni pozytywiści, Hart uznaje rozdział prawa i moralności. Nadaje mu jednak złagodzoną formę twierdząc, że w prawie musi istnieć pewne minimum moralności ("minimum treści prawa natury"). Teoretycznie prawo może mieć dowolną treść, ale powinno uwzględniać pewne właściwości człowieka i świata, który go otacza.

Zasady prawa

Wiedza prawnicza

Zasady prawa: Zasady prawa w znaczeniu opisowym to pewien wzorzec ukształtowania jakiejś instytucji prawnej w szczególnie doniosłych dla tej instytucji aspektach. W szerszym kontekście można mówić o pewnych wartościach, ideach, postulatach wyrosłych z danej kultury prawnej, które z jednej strony wyznaczają kierunek rozwoju prawa, a z drugiej strony odgrywają istotną rolę w procesie stosowania prawa. Tak rozumiane zasady są bliskie koncepcji R. Dworkina, który uważał, że zasady mają charakter pozaprawny i znajdują zastosowanie w tzw. trudnych przypadkach.

 

Pod pojęciem zasad prawa w znaczeniu normatywnym (dyrektywalnym) rozumie się normy prawne odgrywające szczególnie ważną i istotną rolę w systemie prawa. Istotność (nadrzędność) norm uznawanych za zasady prawa polega przede wszystkim na tym, iż poprzez usytuowanie w hierarchii norm, jak również poprzez swoją treść:

• 1) Wyznaczają one kierunek działań prawodawcy i określają wartości, do jakich prawodawca powinien dążyć;

• 2) Odgrywają one szczególną rolę w procesie wykładni;

• 3) Wskazują kierunki stosowania prawa w szczególności w kwestii luk prawnych i tzw. luzów decyzyjnych;

• 4) Ukierunkowują sposób czynienia użytku z przysługujących podmiotom praw;

• 5) Odgrywają istotną rolę w procesie dydaktycznym nauczania prawa;

Zasady prawa często nie tylko swoją treścią, ale również formą odbiegają od pozostałych norm prawnych. Warto zwrócić uwagę, że charakteryzują się one szerokim zakresem stosowania i normowania - swoistą "pojemnością treściową", co w konsekwencji sprawia, że zasady prawa nie są "stosowane", tak jak inne normy, a raczej stanowią kryteria dokonywania wyborów legislacyjnych, czy też kryteria wyborów w procesie stosowania prawa.

Dyskurs prawniczy

Wiedza prawnicza

Dyskurs prawniczy - Dyskurs definiuje się jako wypowiedź, rozmowę, komunikowanie się za pomocą mowy lub pisma. Zazwyczaj zawiera pewną przemyślaną argumentację. Szczególny rodzaj dyskursu - dyskurs naukowy, powinien mieć także zorganizowaną i systematyczną strukturę;

 

Najprościej rzecz ujmując dyskurs można określić jako wymianę argumentów w celu osiągnięcia konsensusu;

 

Nie każdy dyskurs może zostać uznany za poprawny i rzetelny. L. Morawski wskazał na cztery tzw. roszczenia ważności, które muszą spełniać wszyscy uczestnicy dyskursu. Każdy z nich winien artykułować swoje twierdzenia w sposób zrozumiały i szczery. Ponadto powinny one pozostawać w zgodzie z rzeczywistością i faktycznymi intencjami uczestników oraz spełniać warunek słuszności (który L. Morawski sprowadza do zgodności z normami powszechnie akceptowanymi społecznie). Tym samym autor nawiązuje do wypracowanych przez J. Habermasa validity claims, którymi są: 1) zrozumiałość, 2) szczerość, 3) prawdziwość, 4) słuszność.

• W ocenie Habermasa uczestnicy dyskursu powinni ze sobą współdziałać, a nie rywalizować. Konieczne jest aby wyrażali się w sposób jasny, wygłaszali tylko takie opinie, co do których sami są przekonani, wypowiadali się w sposób zgodny ze swoimi intencjami i nie naruszali przyjętych norm społecznych;

Od dyskursu prawniczego należy odróżnić dyskurs praktyczny. Dyskurs prawniczy jest nadbudowany nad dyskursem praktycznym, jest szczególnym rodzajem tego drugiego. Podając za J. Stelmachem, aby dyskurs praktyczny był prawidłowy musi przestrzegać pewien katalog reguł ogólnych:

• 1) Dyskurs praktyczny powinien być prowadzony z przekonaniem o jego słuszności;

• 2) Dyskurs praktyczny powinien być prowadzony z poszanowaniem zasad prawdomówności;

• 3) Dyskurs praktyczny powinien być prowadzony z poszanowaniem zasad wolności;

• 4) Dyskurs praktyczny powinien uwzględniać podstawowe zasady komunikacji językowej;

• 5) Dyskurs praktyczny powinien być prowadzony tylko dla przypadków trudnych;

• 6) Dyskurs praktyczny powinien uwzględniać ustalenia faktyczne;

• 7) Dyskurs praktyczny powinien zmierzać bezpośrednio do celu;

• 8) Dyskurs praktyczny powinien uwzględniać powszechnie akceptowane standardy, praktyki i zwyczaje;

Skoro dyskurs prawniczy jest częścią dyskursu praktycznego powinien on przestrzegać także reguły ogólne dyskursu praktycznego. Oprócz tego, aby dyskurs prawniczy był prowadzony zawsze w bezpośrednim związku z obowiązującym prawem, musi być zgodny z poniższymi regułami:

• 1) Nie wolno zasłaniać się nieznajomością obowiązującego prawa;

• 2) Uczestnicy powinni w możliwie szerokim zakresie korzystać z argumentów dogmatycznych;

• 3) Nie wolno powoływać się na przepisy obowiązującego prawa jeśli nie pozostają one w bezpośrednim związku z będącym przedmiotem dyskursu przypadkiem;

• 4) Posłużenie się pojęciem, które ma inne znaczenie w języku potocznym jest możliwe tylko gdy istnieje "definicja legalna" tego pojęcia lub gdy "nowa definicja" zostaje przyjęta przez wszystkich uczestników;

Kompetencja w prawie

Wiedza prawnicza

Kompetencja w prawie: Kompetencja jest to upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z takiego upoważnienia powoduje powstanie po stronie innego podmiotu obowiązku określonego zachowania się, np.: kompetencja sądu do orzekania w pewnych sprawach sprowadza się do nakładania na uczestników postępowania (oskarżonych, pozwanych, powodów itp.) obowiązków zachowania się w sposób wskazany w orzeczeniu;

 

Na określenie kompetencji składają się w sumie dwie normy:

• a) Norma, która wskazuje podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej, np.: wydania decyzji;

• b) Norma, która nakłada na inny podmiot obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną czynność, np.: nakazuje podporządkować się wyrokowi sądu;

Obu normom towarzyszą też różne konsekwencje zachowania niezgodnego z normą: w pierwszym przypadku tzw. sankcja nieważności, w drugim - sankcja represyjna lub egzekucyjna;

 

Różnica między kompetencją a "prawem-upoważnieniem":

• 1) Pojęcie kompetencji odnosi się tylko do szczególnego rodzaju podmiotów: organów państwa, organów samorządu terytorialnego lub zawodowego lub innych podmiotów pełniących funkcje podmiotu władzy publicznej;

• 2) Upoważnienie do dokonania określonej czynności konwencjonalnej bardzo często powiązane jest z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w kompetencję. Może być to obowiązek dokonania samej czynności (np.: obowiązek sądu wydania orzeczenia) lub obowiązek dokonania czynności w określony sposób, np.: zgodnie z określoną procedurą;

Korzystanie z posiadanej przez organ kompetencji nie zawsze wiąże się z obowiązkiem podejmowania decyzji określonej treści, treści wyznaczonej przez przepisy prawne. Organy mogą być związane takimi przepisami z różnym stopniem stanowczości; może im być jednak również pozostawiony znaczny luz decyzyjny, a nawet pełna władza dyskrecjonalna tj. uprawnienie do samodzielnego określania treści tej decyzji;

 

Zakres kompetencji danego organu (np.: Sejmu, prezydenta, sądu, wójta itp.) obejmuje:

• a) Kompetencję rzeczową - zakres spraw, co do których organ może podjąć decyzje władcze (np.: uchwalić ustawę, wydać wyrok, podjąć interwencję fizyczną itp.);

• b) Kompetencję miejscową - obszar, co do którego organ może podejmować decyzje władcze (np.: Sejm na obszarze całego państwa, sąd rejonowy na obszarze rejonu sądowego);

• c) Kompetencję hierarchiczną - zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze ze względu na swoje usytuowanie w hierarchii organów danego rodzaju (np.: wyrok za zabójstwo - sąd okręgowy);

^ Powyższe rodzaje kompetencji zwane są także właściwością (np.: właściwość rzeczowa i miejscowa sądu);

1

---