I. Pojęcie ryzyka
Ryzyko jest jednym z najbardziej popularnych pojęć pojawiających się w wielu
dyscyplinach naukowych, takich jak ekonomia, socjologia, psychologia, prawo, medycyna, nauki techniczne. Obserwując rozwój człowieka i jego otoczenia, łatwo spostrzec, ze ryzyko istniało zawsze i nie było i nie ma działań człowieka, które nie byłyby związane z ryzykiem.
Etymologia ryzyka
Pochodzenie słowa „ryzyko” nie zostało dotąd jednoznacznie wyjaśnione.
W języku perskim „rozi(k)” oznacza los, dzienną zapłatę, a także chleb. W języku arabskim „risq” znaczy los, dopust boży. W języku hiszpańskim „ar-risco” oznacza odwagę, niebezpieczeństwo. W języku angielskim „risk” oznacza sytuację powodującą niebezpieczeństwo lub możliwość, że zdarzy się coś złego. Według Encyklopedii Brockhausa znaczenie tego słowa wywodzi się z języka łacińskiego, gdzie czasownik „risicare” znaczy omijać coś, podobnie jak w języku włoskim „ris(i)co” oznacza rafę, którą statek powinien ominąć. Chodzi tu zatem o niebezpieczeństwa, których powinni unikać żeglarze i handlowcy. Bernstein uważa, że słowo ryzyko pochodzi od starowłoskiego „risicare”, które oznacza tyle co „odważyć się”. W tym sensie ryzyko jest wyborem a nie nieuchronnym przeznaczeniem.
2. Definicje ryzyka
Ryzyko jest pojęciem wieloznacznym i złożonym, dlatego też bardzo trudno podać jedną ścisłą definicję tego pojęcia.
Według Buschgena ryzyko to możliwość wystąpienia odchylenia wyniku faktycznego decyzji od wyników planowanych. Zauważa on prawdopodobieństwo pojawienia się odchylenia pozytywnego, co interpretuje jako szansę, oraz odchylenia negatywnego, wyrażającego określenie ryzyka w węższym znaczeniu.
Zgodnie z definicją Forshle jest ono ściśle związane z wystąpieniem straty
i podkreśla istnienie negatywnego odchylenia od oczekiwanych rezultatów.
W Słowniku języka polskiego mianem ryzyka określa się działanie, które może przynieść niepowodzenie, stratę; przedsięwzięcie, którego wynik jest niepewny, nieznany.
Dla Pritcharda ryzyko to skumulowany efekt prawdopodobieństwa niepewnych zdarzeń, które mogą korzystnie lub niekorzystnie wpływać na realizację projektu.
Prawna definicja określa je jako niebezpieczeństwo powstania szkody, obciążające poszkodowanego niezależnie od jego winy.
Rowe prezentuje podejście, że ryzyko jest możliwością urzeczywistnienia się czegoś niepożądanego, negatywną konsekwencją pewnego zdarzenia.
Kendall uważa, że oznacza ono możliwość poniesienia straty lub uszczerbku.
Według Kaczmarka ryzyko jest to zespół czynników, działań, czynności, powodujących szkodę na ciele albo stratę materialną, bądź wywołujących inne straty.
Rys. 1. Znak w alfabecie chińskim oznaczający ryzyko.
Źródło: P. Matkowski, Zarządzanie ryzykiem operacyjnym, Wyd. Oficyna ekonomiczna, Kraków 2006,s. 16.
Rysunek 1 przedstawia znak w alfabecie chińskim oznaczający ryzyko. Pierwszy człon pojęcia przedstawionego na tej ilustracji wyraża zagrożenie, niebezpieczeństwo drugi, symbolizuje możliwości.
Liczne dyskusje nad tymi definicjami doprowadziły do czterech zasadniczych wniosków dotyczących natury ryzyka:
a) ryzyko nie jest czymś jednorodnym, a zatem nie jest możliwe podanie jednej uniwersalnej, jednoznacznej definicji tego pojęcia.
b) ryzyko występuje w co najmniej dwóch aspektach:
- obiektywnym,
- subiektywnym.
c) ryzyko może być badane w różnych kontekstach, na przykład jako:
- niebezpieczeństwo,
- hazard,
- niepewność,
- prawdopodobieństwo.
d) ryzyko jest czymś zmiennym i stadialnym, czyli jest raczej procesem niż stanem otoczenia.
Z punktu widzenia efektów można wyróżnić dwa podejścia do ryzyka.
W pierwszym ryzyko jest możliwością poniesienia straty, co akcentuje negatywne jego skutki i należy je traktować jako zagrożenie. W drugim podejściu ryzyko jest możliwością wystąpienia efektu działania niezgodnego z oczekiwaniami. Zatem ryzyko w pewnych sytuacjach jest szansą a w pewnych zagrożeniem.
3. Czynniki ryzyka
Głównymi elementami ryzyka, które decydują o jego istocie oraz wymiarze są niebezpieczeństwo i hazard. Pierwsze pojęcie oznacza przyczyny lub źródła straty. Hazard jest natomiast zespołem warunków i okoliczności, w których zrealizuje się dane niebezpieczeństwo. Warunki te decydują o rozmiarze ryzyka i jego nasileniu. Cechą charakterystyczna niebezpieczeństwa jest sekwencja czasowa, która przebiega w trzech fazach:
- niebezpieczeństwo potencjalne (zagrożenie),
- realizacja niebezpieczeństwa w rzeczywistości,
- efekty niebezpieczeństwa.
Hazard jako czynnik ryzyka jest natomiast kompleksowym ujęciem warunków
i okoliczności, które bezpośrednio wpływają na drugą fazę realizacji niebezpieczeństwa. Wyróżnia się trzy kategorie hazardu:
- hazard fizyczny,
- hazard moralny,
- hazard duchowy.
II. Ryzyko a niepewność
W praktyce bardzo często utożsamia się dwa pojęcia: ryzyko i niepewność. Niepewność najczęściej odnosi się do zjawisk pojedynczych oraz nietypowych bądź losowych. Można ją interpretować za pomocą przeciwstawnego pojęcia - pewności, które oznacza przewidywanie rezultatów podejmowanych działań bez absolutnie żadnych wątpliwości. Równie ciekawą definicję zaproponował Grzybowski określając niepewność jako cechę związaną zawsze z efektem zamierzonego działania
i wyrażającą w jakim stopniu ten efekt jest wątpliwy, a w jakim prawdopodobny.
Różnicę między niepewnością a ryzykiem jako pierwszy określił w 1901 roku Willett twierdząc, że ryzyko jest obiektywnie współzależne od subiektywnej niepewności. Następnie Knight opublikował teorię niepewności mierzalnej
i niemierzalnej, przyjmując, że niepewność mierzalna to ryzyko, a niepewność niemierzalna jest niepewnością sensu stricte. Nieco inne podejście do rozróżnienia tych pojęć zastosował Pfeffer, który twierdził, że ryzyko jest kombinacją hazardu i jest mierzone prawdopodobieństwem, a niepewność jest mierzona poziomem wiary. Ostatecznie stwierdził, że ryzyko jest stanem świata, niepewność zaś stanem umysłu.
Niepewność jest pojęciem szerszym, ryzyko zaś jest jego pochodną i ma charakter wymierny. W przypadku ryzyka zdarzenia podlegają przewidywalnemu prawdopodobieństwu, które można ująć w formułę matematyczną a spektrum przyszłych zdarzeń jest przewidywalne, np. rzucając kostką, na której ściankach znajdują się cyfry od 1 - 6 można przewidzieć, ze prawdopodobieństwo wyrzucenia określonej cyfry wynosi 1/6. Natomiast w przypadku niepewności zakres przyszłych zdarzeń nie jest dokładnie znany i dlatego nie można określić prawdopodobieństwa ich wystąpienia. W związku z tym, niewiadomo, jak będzie wyglądał świat za kilka lat, np. jak będzie się kształtował kurs złotego, jaka będzie cena baryłki ropy itp.
Współcześnie większość autorów definiuje niepewność jako stan, w którym przyszłe możliwości i szanse ich wystąpienia nie są znane. Pojęcie ryzyka jest natomiast używane wtedy, gdy:
- rezultat, jaki będzie osiągnięty w przyszłości nie jest znany, ale możliwe jest zidentyfikowanie przyszłych sytuacji,
- znane jest prawdopodobieństwo zrealizowania się poszczególnych możliwości
w przyszłości.
Ważną cecha, zarówno niepewności jak i ryzyka jest ich dynamiczny
i ekonomiczny charakter. Wyraża się to w następujących faktach:
- niepewność i ryzyko są bezpośrednio związane z czasem - wzrastają wraz
z wydłużeniem horyzontu czasowego inwestycji, czyli wraz z zaangażowaniem kapitału;
- niepewność i ryzyko są ściśle powiązane z stopą zwrotu ponieważ maja wpływ na strumienie przepływu środków pieniężnych w inwestowaniu (strumienie przychodów
i wydatków) i na zmienność wartości pieniądza w czasie; prawdopodobieństwo osiągnięcia innej stopy zwrotu od wielkości oczekiwanej wzrasta wraz z upływem czasu;
- inwestor podejmujący decyzję inwestycyjną związaną z większym ryzykiem może więcej zyskać lub więcej stracić niż w przypadku decyzji, charakteryzującej się mniejszym ryzykiem; istnieje zatem problem wyboru między ryzykiem a dochodami
z posiadanych aktywów oraz problem dywersyfikacji ryzyka;
- ryzyko ma swoją cenę, która zależy od rodzajów ryzyka i metod jej ustalania; z uwagi na tę cenę mówimy o inwestycjach mniej lub bardziej bezpiecznych, czyli o mniejszym lub większym ryzyku; ceną ryzyka może być stopa procentowa, wyrażająca poniesione ryzyko w zamian za odpowiedni dochód z tytułu udostępnienia osiągniętej nadwyżki kapitału.
W wielu pracach terminy ryzyko i niepewność są używane zamiennie oraz często ryzyko definiuje się poprzez niepewność, na przykład jako niepewność osiągnięcia przyszłych dochodów.
III Kryteria podziału ryzyka
W literaturze można znaleźć wiele różnych klasyfikacji ryzyka. Najczęściej spotykane to:
1. Najbardziej ogólny podział ryzyka wyróżnia:
a) ryzyko właściwe - związane z działaniem prawa wielkich liczb i odnoszące się do zjawisk o charakterze katastroficznym jak pożary, powodzie, itp.;
b) ryzyko subiektywne - związane z niedoskonałością człowieka, który subiektywnie ocenia prawdopodobieństwo wystąpienia pewnych zjawisk w przyszłości;
c) ryzyko obiektywne - forma absolutna niepewności, która jest związana
z niemożliwością przewidzenia rozwoju niektórych zjawisk.
2. Inna klasyfikacja pozwala wyróżnić dwa rodzaje ryzyka związane
z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa:
a) ryzyko stałe (niezmienne) - dotyczy całego systemu gospodarczego (poziom inflacji, bezrobocia, itp.);
b) ryzyko niestałe (zmienne) - dotyczy danego przedsiębiorstwa ( strajki, zagrożenie upadłością, itp.).
3. Kolejny podział jest związany bezpośrednio z decyzjami rozwojowymi firmy:
a) ryzyko projektu - związane z technicznymi warunkami realizacji projektu (np. rozwiązanie sprawdzone w jednej firmie nie sprawdza się w drugiej, gdzie jest większa skala produkcji);
b) ryzyko firmy - związane z błędną oceną przez firmę inwestującą przyszłych warunków rynkowych ( np. przyjęcie nierealnego poziomu rotacji należności w dniach w skutek błędnych kalkulacji);
c) ryzyko właścicieli - wynikające z braku zainteresowania właścicieli różnicowaniem kierunków rozwoju firmy, które prowadzi do zminimalizowania ryzyka działalności gospodarczej.
4. Ze względu na czynniki kształtujące ryzyko dzielimy je na:
a) ryzyko systematyczne ( zewnętrzne ) - determinowane przez siły zewnętrzne i nie podlegające kontroli podmiotu, który jest w jego zasięgu; jest ono związane z siłami przyrody a także warunkami ekonomicznymi danego rynku oraz rynku globalnego. Zasadniczymi źródłami tego ryzyka są zmiany stopy procentowej, inflacji, przepisów podatkowych, sytuacji polityczno - ekonomicznej. W ramach tego ryzyka wyróżnia się wiele ryzyk szczegółowych. Są to:
- ryzyko stopy procentowej - występuje w związku ze zmianami stóp procentowych na rynku; zmiany te wpływają na wahania poziomu dochodów uczestników rynku
i niestabilność wartości instrumentów finansowych opartych na stopie procentowej;
- ryzyko walutowe - związane ze zmianą kursów walutowych i pojawiające się wówczas gdy pieniądz będący w posiadaniu określonego podmiotu jest denominowany w walucie innej niż waluta kraju tego podmiotu; zmiany kursów są przyczyną tego, że stopy zwrotu wyrażone w dwóch różnych walutach nie są takie same;
- ryzyko rynku - występuje na rynku akcji i wynika z faktu, że ceny pojedynczych akcji zależy w pewnym stopniu od ogólnej sytuacji na rynku;
- ryzyko siły nabywczej - związane jest ze zjawiskiem inflacji i występuje wtedy gdy
w pewnym okresie odchodzi do zmiany siły nabywczej pieniądza w związku z inflacją;
- ryzyko polityczne - powstające w efekcie decyzji władz rządowych mających duży wpływ na sytuację podmiotów gospodarczych;
- ryzyko wydarzeń - związane jest z możliwością wystąpienia nieoczekiwanych zdarzeń, które mają wpływ na sytuację określonego instrumentu finansowego, ale nie mają wpływu na ogólną sytuację na rynku.
b) ryzyko specyficzne (niesystematyczne, wewnętrzne) - obejmuje obszar działania danego podmiotu i może być przez ten podmiot kontrolowane; najważniejszymi przyczynami tego ryzyka są zarządzanie firmą, konkurencja, dostępność surowców, płynność oraz bankructwo firmy. W ramach tego ryzyka wyróżnia się również wiele ryzyk szczegółowych. Są to:
- ryzyko niedotrzymania warunku - wynika z faktu niedotrzymania warunków umowy przez emitenta określonego instrumentu finansowego;
- ryzyko zarządzania - powstaje w związku ze złym zarządzaniem przedsiębiorstwem, które jest emitentem instrumentu finansowego, co prowadzi do niekorzystnych cen tego instrumentu;
- ryzyko biznesu - związane ze zmiennością dochodów uzyskiwanych przez emitenta instrumentu finansowego co wpływa na cenę tego instrumentu;
- ryzyko finansowe - jest efektem korzystania z kapitału obcego do finansowania działalności; przy dużym udziale kapitałów obcych istnienie zagrożenie, ze firma nie będzie w stanie wywiązać się ze swoich zobowiązań;
- ryzyko bankructwa - wynika z ryzyka niedotrzymania warunków i ryzyka finansowego, czego efektem może być upadłość firmy,
- ryzyko rynkowej płynności - występuje w przypadku posiadania przez firmę instrumentów finansowych o niewielkim rynku, które trudno sprzedać po spodziewanej cenie;
- ryzyko zmiany ceny - jest to szczególny przypadek ryzyka stopy procentowej, który dotyczy obligacji; występuje wówczas, gdy posiadacz obligacji zamierza ją sprzedać przed terminem wykupu i wystawia się na ryzyko straty związanej ze zmianą ceny obligacji ze względu na zmianę stopy procentowej;
- ryzyko reinwestowania - występuje wówczas, gdy środki uzyskane z posiadania instrumentu finansowego są reinwestowane przy innej stopie procentowej niż stopa zwrotu z instrumentów;
- ryzyko wykupu na żądanie - związane z instrumentem finansowym, który może zostać wykupiony na żądanie; niekorzystny układ stóp procentowych może sprawić, że jedna ze stron kontraktu może znaleźć się w niekorzystnej sytuacji;
- ryzyko zmienności - dotyczy instrumentu, który może ulec zmianie na inny instrument (na przykład obligacje zamienne) i następuje to w sytuacji niekorzystnej dla posiadacza instrumentu.
5. Kolejny ważny podział to wyróżnienie ryzyka:
a) czystego - występuje wówczas, gdy alternatywą do obecnego stanu jest wystąpienie straty;
b) spekulacyjne - występuje wtedy, gdy nieznane przyszłe zdarzenia mogą spowodować zarówno straty jak i zyski.
6. Podział ryzyka z punktu widzenia przedsiębiorstwa i jego uczestnictwa w rynku kapitałowym przedstawia rysunek 2.
a) ryzyko rynkowe - jest to ryzyko poniesienia straty w wyniku zmiany wartości aktywów będących przedmiotem obrotu i znajdujących się w posiadaniu przedsiębiorstwa;
b) ryzyko kredytowe - ryzyko straty finansowej w sytuacji, gdy firma, z którą współpracuje instytucja finansowa, zaprzestaje spłaty zobowiązań; ryzyko to definiuje się często jako prawdopodobieństwo niewypełnienia przez kontrahenta warunków jednego lub wielu kontraktów z powodu niemożności wywiązania się z zobowiązań finansowych;
c) ryzyko operacyjne - jest to jedna z najbardziej pojemnych kategorii ryzyka;
w publikacjach definiuje się jako ryzyko poniesienia strat w wyniku działania niesprawnych systemów, niewystarczającej kontroli, błędów człowieka lub niewłaściwego zarządzania;
d) ryzyko prawne - związane z możliwością poniesienia strat w wyniku prowadzenia przez przedsiębiorstwo działalności wykraczającej poza ramy odpowiednich przepisów prawnych lub regulacji i obejmujące niemożność wyegzekwowania warunków kontraktu;
e) ryzyko biznesowe - związane z prowadzone przez przedsiębiorstwo działalnością gospodarczą i powstaje w wyniku określonych decyzji inwestycji dążących do realizacji określonej strategii rozwoju firmy.
IV. Ryzyko rynkowe
W gospodarce rynkowej szczególną rolę odgrywa wspomniane już ryzyko rynkowe, które jest określane przez poziom stabilności: systemu politycznego oraz gospodarczego, konkretnej sytuacji politycznej oraz gospodarczej a także parametrów ekonomicznych.
Ryzyko rynkowe jest efektem absolutnych zmian cen rynkowych bądź tez poziomu ich zmienności. Wydaję się ono obecnie najlepiej poznanym obszarem, który doczekał się wielu praktycznych metod pomiaru znajdujących zastosowanie w innych obszarach ryzyka. Ważną cechą ryzyka rynkowego jest to, iż nie da się go do końca wyeliminować, gdyż łączy się ono z określoną sytuacja gospodarczą, która podlega ustawicznym zmianom. Na rynku kapitałowym jest ono związane z tendencja do zmian ceny kupionego waloru i niemożnością utrzymania inwestycji zgodnie z pierwotnie zaplanowanym horyzontem czasowym. Sytuację taką można zobrazować następująco: nabyto dany walor po cenie A, planowano sprzedać go po cenie B większej niż A,
a ostatecznie musiano sprzedać go po cenie niższej niż A.
Rodzaje ryzyka rynkowego towarzyszące działalności gospodarczej według Portera:
- ryzyko wejścia przez inne firmy do grupy strategicznej przedsiębiorstwa;
- ryzyko wystąpienia czynników: znoszących bariery mobilności grupy strategicznej danego przedsiębiorstwa; zmniejszających jej siłę oddziaływania wobec klientów lub dostawców; pogarszających jej sytuacji z uwagi na większą konkurencję;
- ryzyko inwestycji mających na celu poprawę położenia danego przedsiębiorstwa poprzez podwyższenie barier mobilności;
- ryzyko prób przezwyciężenia barier mobilności w celu zdobycia bardziej pożądanych lub nowych grup strategicznych.
Ryzyko rynkowej jest warunkowe przez następujące czynniki:
- rynek (komu?),
- produkt (co?),
- cenę (za ile?),
- dystrybucję (jak?),
- konkurentów (przy jakiej konkurencji?).
V. Zarządzanie ryzykiem
Podstawowym celem zarządzania ryzykiem jest poprawa wyników finansowych firmy oraz zapewnienie takich warunków, aby nie ponosiła ona strat większych niż założone. Chodzi o to, aby ryzyko ograniczać i zabezpieczać się jak najlepiej przed jego skutkami. Zarządzanie dotyczy rozpoznawania rodzaju ryzyka, z jakim firma może mieć do czynienia, jego pomiaru i kontrolowania. O zarządzaniu ryzykiem można mówić tylko wtedy, gdy ryzyko może zostać skwantyfikowane. Ryzykiem można zarządzać we wszystkich podstawowych obszarach działalności człowieka, czyli
w produkcji, handlu i finansach szeroko rozumianych. W praktyce obejmuje ono następujące działania:
- rozpoznanie rodzajów ryzyka, na jakie jest narażona dana firma,
- pomiar ryzyka,
- kontrola ryzyka,
- informacje o ryzyku.
Zarządzanie ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych powinno prowadzić do maksymalizacji rezultatów zdarzeń pozytywnych oraz minimalizacji konsekwencji zdarzeń negatywnych (niepomyślnych).
Do korzyści płynących z zarządzania ryzykiem zalicza się:
1) zwiększenie możliwości pozyskiwania kapitału,
2) możliwość zwiększenia dźwigni finansowej,
3) obniżenie kosztu kapitału,
4) uniknięcie kosztów przejściowej złej sytuacji finansowej lub
bankructwa,
5) odniesienie korzyści podatkowych,
6) zapewnienie stabilności środków przeznaczonych na inwestycje
strategiczne firmy.
Rysunek 3 przedstawia proces zarządzania ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych. Proces ten rozpoczyna się od identyfikacji ryzyka poprzez jego pomiar, ograniczanie oraz kontrolę podjętych działań. Linia przerywana oznacza „sprzężenie zwrotne”, które dostarcza bieżących informacji o efektach zastosowanych strategii zabezpieczających i pozwala korygować powzięte działania. Informacje te mogą również wskazywać na pojawiające się nowe rodzaje ryzyka związane
z przedsięwzięciem inwestycyjnym., które wymagają wdrożenia odpowiednich strategii ograniczających dane ryzyko.
VI. Ryzyko projektów inwestycyjnych
Niepewność i ryzyko są naturalnymi i nieodłącznymi cechami procesów inwestycyjnych. Rezultat działalności inwestora, a wiec jego sukces lub porażka, zależą od rozpoznania obecnych oraz przyszłych obszarów niepewności i ryzyka, zwłaszcza
w sytuacji długookresowych ocen projektów. Obszary te determinują bowiem skalę korzyści finansowych inwestora uzyskanych z zaangażowanego przez niego kapitału.
Głównymi kryteriami oceny efektywności inwestowania jest stopa zysku, ryzyko i horyzont czasu. W tym zakresie każdy inwestor ma swoje preferencje przy wyborze wariantu projektu inwestycyjnego. W związku z tym dążenie do ograniczenia ryzyka inwestycyjnego jest związane z chęcią minimalizacji ewentualnych strat lub maksymalizacją oczekiwanych dochodów. Istotny jest więc problem relacji dochodów
z inwestycji do spodziewanego ryzyka. Inwestor może oczekiwać:
- przewidywanych dochodów z inwestowania wolnych od ryzyka, czyli pewnych,
-przewidywanych dochodów z inwestowania, ale niepewnych lub obciążonych ryzykiem.
W decyzjach inwestycyjnych ważne jest rozróżnienie ryzyka niezależnego
i zależnego od inwestorów. Pierwsze ryzyko łączy się z niepewnością otoczenia inwestorów w kraju i za granicą oraz brakiem dostępności do informacji i możliwości controlingu podjętych decyzji. Z kolej ryzyko zależne od inwestorów wynika z ich preferencji w zakresie relacji stopa zwrotu - ryzyko, czyli stopnia skłonności do podejmowania ryzykownych decyzji w warunkach dostępności do informacji
i gotowości pomiaru ryzyka.
Rysunek 4 przestawia zarówno źródła jak i rodzaje ryzyka w ocenie projektu inwestycyjnego. Do głównych źródeł ryzyka decyzji inwestycyjnych należą trzy grupy czynników:
- makrogospodarcze (globalne) - grupa ta związana jest z globalizacją procesów gospodarczych oraz analizą ogólnogospodarczą kraju i stosunków międzynarodowych
i dotyczy np. stanu gospodarki, produktu krajowego brutto i popytu krajowego, inflacji, polityki monetarnej, polityki celnej i legislacyjnej;
- mezogospodarcze - grupa tych czynników jest związana z analizą sektorową, która ma specyficzny charakter z punktu widzenia zagrożeń dla potencjalnego inwestora lokującego swój kapitał w danym sektorze. Istotne są tutaj analizy konkurencji wewnątrzsektorowej, stopnia innowacyjności, kapitałochłonności i energochłonności sektora oraz jego mobilności;
- mikrogospodarcze - grupę tych czynników określa się na podstawie analizy sytuacyjno-finansowej przedsiębiorstwa, w której ujawnia się jego swoista działalność operacyjno- finansowa, głównie wobec dostawców, odbiorców i instytucji finansowych.
Wymienione wyżej czynniki są wyznacznikiem różnych rodzajów ryzyka
w ocenie projektu inwestycyjnego. Do podziału ryzyka inwestycyjnego stosuje się różne kryteria:
Kryterium geograficzne i dywersyfikacji kapitału, związanej z przepływem kapitału w ujęciu geograficznym:
ryzyko inwestycyjne regionu - jest uzależnione od sytuacji społeczno- gospodarczej i ekologicznej regionu (województwa), w tym zasobów naturalnych, warunków lokalizacyjno- komunikacyjnych i możliwości pozyskania siły roboczej. Inwestorzy krajowi i zagraniczni oceniają również skalę głównych wartości i preferencje władz lokalnych, które są wyznacznikiem jakości środowiska dla biznesu;
ryzyko inwestycyjne kraju - ma bardzo istotny wpływ na decyzje inwestorów zagranicznych. Zależy ono od sytuacji polityczno- ekonomicznej i prawno- społecznej danego kraju. Szczególne znaczenie ma stan jego infrastruktury. Ryzyko kraju jest utożsamiane ze stopniem jego atrakcyjności inwestycyjnej dla kapitału zagranicznego;
ryzyko inwestycyjne w wymiarze międzynarodowym (globalne) - wynika ze światowych tendencji do internacjonalizacji i liberalizacji gospodarki, a więc
z tendencji do jej globalizacji. Jest ono coraz ważniejsze dla zagranicznych
i krajowych inwestorów, międzynarodowych i krajowych instytucji finansowych oraz lokalnych i centralnych organów rządowych.
Kryterium zasięgu występowania ryzyka inwestycyjnego:
ryzyko systematyczne (rynkowe, stałe lub niedywersyfikowalne) - jego przyczyna są czynniki ogólnogospodarcze oraz losowe (np. inflacja i wojna). Dotyczy ono wszystkich realizowanych projektów inwestycyjnych, przy uwzględnieniu różnej ich wrażliwości na to ryzyko. Jeżeli jest ono bardzo duże, to może być przyczyną zaniechania działalności na skutek zagrożenia ewentualnym bankructwem firmy.
ryzyko specyficzne (nierynkowe, zmienne lub dywersyfikowalne) - jego źródłem są czynniki mezogospodarcze i mikrogospodarcze. Dotyczy ono konkretnych projektów, a nawet ich wariantów i scenariuszy. Może być charakterystyczne dla danego wariantu (scenariusza) i nie mieć żadnego znaczenia dla innego wariantu przy rozpatrywaniu tego samego projektu inwestycyjnego.
Kryterium skutków decyzji inwestycyjnej w globalnej strategii przedsiębiorstwa (sektora):
ryzyko projektu inwestycyjnego - wynika ono ze skali trafności założeń technicznych i ekonomiczno- finansowych tego projektu. Ocenia się go
w sposób odizolowany, niezależnie od efektów innych inwestycji oraz od poglądów przedsiębiorstw i właścicieli odpowiadających za globalną strategię przedsiębiorstwa.
ryzyko przedsiębiorstwa - zależy ono od relacji między korzyściami osiągniętymi z realizacji danego projektu inwestycyjnego a korzyściami związanymi z eksploatowaniem majątku będącego w dyspozycji tego przedsiębiorstwa. Relacje te mogą wynikać z techniczno- organizacyjnych i
ekonomicznych współzależności pomiędzy nową inwestycja a dotychczasowym funkcjonowaniem przedsiębiorstwa.ryzyko rynkowe właścicieli przedsiębiorstwa (właścicieli kapitału) - jest związane z ryzykiem systematycznym oraz skłonnością i preferencjami tych właścicieli do lokaty kapitału w różnych firmach. Właściciele mogą posiadać papiery wartościowe wielu przedsiębiorstw o zróżnicowanym poziomie ich ryzyka wewnętrznego;
ryzyko inwestycyjne sektora - wynika ono z bardziej lub mniej nieuzasadnionego poglądu inwestorów, a także instytucji finansowych lub władz lokalnych, że przedsiębiorstwa danego sektora gospodarki mogą uzyskać większą stopę zysku (lub są zagrożone mniejszą stopą zysku) w porównaniu do przedsiębiorstw innego sektora.
Kryterium efektywnego doboru projektu inwestycyjnego:
ryzyko operacyjne - jest związane ze zmianami zachodzącymi w strukturze aktywów, czyli ze zmianami elementów majątku trwałego i obrotowego,
a w szczególności elementów aktywów wpływających na zysk operacyjny przedsiębiorstwa. Ryzyko to wynika ze stopnia wpływu zmian sprzedaży na kształtowanie się zysku operacyjnego.
ryzyko finansowe - dotyczy ono sposobu finansowania przedsięwzięcia inwestycyjnego. Jego wyznacznikami są zmiany strukturze pasywów przedsiębiorstw, a więc wyników poziomej i pionowej struktury jego bilansu. Mogą to być zmiany relacji w strukturze kapitału własnego i obcego lub zobowiązań i należności. Z reguły duże inwestycje wymagają wykorzystania, oprócz środków własnych, również środków obcych, co wiąże się z obciążeniem przedsiębiorstwa kosztami z korzystania z obcego kapitału (odsetki).
Kryterium źródła finansowania inwestycji:
ryzyko zerowe - występuje przy realizacji inwestycji finansowanych kredytami, które są gwarantowane, np. przez państwo w przypadku inwestycji prestiżowych. Ryzyko to dotyczy kredytu inwestycyjnego o nierozpoznawalnym ryzyku, który to kredyt otrzymują inwestorzy o niepodważalnej solidności.
ryzyko ukryte - dotyczy głównie etapu przygotowania projektu, czyli okresu pierwszych sygnałów rozwoju negatywnych tendencji, np. malejącej płynności finansowej. Dlatego udzielenie kredytów wymaga wnikliwego controllingu. Ten rodzaj ryzyka powstaje w sytuacji, gdy konkretny projekt jest już obciążony ryzykiem, ale bank nie ma podstaw (sygnałów) do oceny ewentualnych strat.
ryzyko jawne - powstaje wtedy, gdy prawdopodobieństwo poniesienia straty jest większe od prawdopodobieństwa uniknięcia tej straty. Jest to przypadek rozwoju trwałych negatywnych tendencji w przedsiębiorstwie inwestycyjnym,
a nie tendencji przejściowych, tak jak w przypadku ryzyka ukrytego. Kredytodawca przewiduje zatem utratę części swojego kapitału finansowego, ponieważ udzielił kredytu o wysokim ryzyku.
ryzyko pewne - czyli całkowitej niewypłacalności inwestora, powstaje wraz utratą jego zdolności do obsługi zobowiązań. Z reguły prawdopodobieństwo obsługi kredytu równa się zeru, a więc dla banku jest to kredyt stracony.
Można wyróżnić trzy rodzaje podejścia do analizy ryzyka projektu:
Analiza ryzyka pojedynczego („wyłącznego”) projektu - jest to analiza ryzyka projektu rozpatrywanego w oderwaniu od dotychczasowej działalności i innych decyzji inwestycyjnych podejmowanych przez przedsiębiorstwo oraz od decyzji podejmowanych przez akcjonariuszy na rynku kapitałowym.
Analiza wpływu ryzyka projektu na ryzyko działalności przedsiębiorstwa - między dotychczasowa działalnością a nowymi projektami mogą występować zależności zarówno ekonomiczne jak i statystyczne. Związki te powinny być wykorzystywane w konstrukcji optymalnego programu inwestycyjnego spółki. Przedsiębiorstwo może być traktowane jak portfel projektów inwestycji rzeczowych, który powinien być tworzony zgodnie z zasadami tworzenia portfela instrumentów finansowych.
Analiza wpływu ryzyka projektu na decyzje akcjonariuszy - akcjonariusze maja na ogół możliwość dywersyfikacji swych indywidualnych portfeli inwestycyjnych. W związku z tym, gdy uznają, że ryzyko projektów realizowanych przez firmę jest wysokie, mogą zmienić skład swego portfela, tzn. sprzedać akcje jednej firmy i kupić innej. Dla akcjonariuszy nie jest jednak ważny bezwzględny poziom ryzyka analizowanych projektów, ale relacja między ryzykiem a stopą zwrotu. Jeżeli ta relacja jest zachowana to realizacja ryzykownych projektów zostanie zaakceptowana.
Motorem rozwoju gospodarczego we współczesnym świecie jest skłonność do podejmowania ryzykownych przedsięwzięć dalekowzrocznych decyzji, przy założeniu umiejętności identyfikowania ryzyka. Nasila się naturalna potrzeba ryzyka i wymóg skali profesjonalizmu w zarządzaniu ryzykiem inwestycyjnym.
W Polsce ryzyko towarzyszące przedsięwzięciom inwestycyjnym jest obecnie znacznie większe niż podobnych przedsięwzięć w państwach o ustabilizowanych rozwiniętych gospodarkach. W przypadku polskich przedsięwzięć skala ryzyka jest bowiem zdeterminowana zarówno koniunkturą światową, jak i związanym z nią niezrównoważeniem naszej gospodarki oraz zmianami siły i kierunku przekształceń strukturalno - własnościowych.
Literatura:
1. W. Dębski, Rynek finansowy i jego mechanizmy. Podstawy teorii i praktyki, Wyd. PWN, Warszawa 2005,s. 98-99.
2. K. Jajuga, Inwestycje. Instrumenty finansowe. Aktywa niefinansowe, Ryzyko finansowe. Inżyniera finansowa, Wyd. PWN, Warszawa 2006,s. 358-359.
3. T. T. Kaczmarek, Ryzyko i zarządzanie ryzykiem, ujęcie interdyscyplinarne, Wyd. Difin, Warszawa 2005,s. 51-95.
4. P. Matkowski, Zarządzanie ryzykiem operacyjnym, Wyd. Oficyna ekonomiczna, Kraków 2006,s. 14-17.
5. E. Ostrowska, Ryzyko projektów inwestycyjnych, Wyd. PWE, Warszawa 2002,
s. 28- 54.
6. W. Rogowski, A. Michalczewski, Zarządzanie ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2005,s. 11-33.
7. W. Tarczyński, M. Mojsiewicz, Zarządzanie ryzykiem, podstawowe zagadnienia, Wyd. PWE, Warszawa 2001,s. 11-39.
8. A. Zachorowska, Ryzyko działalności inwestycyjnej przedsiębiorstw, Wyd. PWE, Warszawa 2006,s. 55-60.
20
Źródło: E. Ostrowska, Ryzyko projektów inwestycyjnych, Wyd. PWE, Warszawa 2002, s. 40
Rys. 4. Źródła i rodzaje ryzyka w ocenie projektu inwestycyjnego.
ŻRÓDŁA RYZYKA
RYZYKO
- zerowe
- ukryte
- jawne
- pewne
RYZYKO
- operacyj-
ne
- finansowe
RYZYKO
- projektu inwestycyj-nego
- przedsię-
biorstwa
- rynkowe właścicieli przedsiębiorstwa
- sektora
RYZYKO
- systematyczne
- specyficzne
RYZYKO
- regionu
- kraju
- między-
narodowe
RODZAJE RYZYKA W
OCENIE INWESTORA
CZYNNIKI MIKROGOSPODARCZE
CZYNNIKI MEZOGOSPODARCZE
CZYNNIKI MAKROGOSPODARCZE
Rys. 3 Proces zarządzania ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych.
Źródło: W. Rogowski, A. Michalczewski, Zarządzanie ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych, Oficyna Ekonomiczna Kraków,2005, s.18
Ograniczanie ryzyka
Wybór strategii i instrumentów
Realizacja wybranej strategii
Kontrola podjętych działań
Pomiar ryzyka
Koniec procesu
Tak
Nie
Czy ryzyko wystąpi w okresie życia przedsięwzięcia?
Identyfikacja ryzyka
Rysunek 2. Podstawowe rodzaje grup ryzyka w przedsiębiorstwie
Źródło: W. Tarczyński, m. Mojsiewicz, Zarządzanie ryzykiem, PWE, Warszawa 2001, s.23
Ryzyko środowiska gospodarczego
Ryzyko jakości produktów
Ryzyko konkurencji
Ryzyko nowego produktu
Ryzyko reputacji
Ryzyko sprzedaży
Ryzyko administracyjne
Ryzyko regulacyjne
Ryzyko utraty reputacji
Ryzyko katastroficzne
Ryzyko defraudacji
Ryzyko systemowe
Ryzyko kontroli
Ryzyko organizacyjne
Ryzyko drugiej strony transakcji
Ryzyko koncentracji
Ryzyko płynności firmy
Ryzyko upadłości
Ryzyko kraju
Ryzyko bankructwa
Ryzyko wycofania kapitału
Ryzyko cen towarów
Ryzyko płynności instrumentów finansowych
Ryzyko stóp procentowych
Ryzyko kursowe
RYZYKO BIZNESOWE
RYZYKO OPERACYJNE
RYZYKO KREDYTOWE
RYZYKO RYNKOWE
RYZYKO PRAWNE
GŁÓWNE RODZAJE RYZYKA
Wyszukiwarka