Frazik J. T., Sklepienia gotyckie w Prusach, na Pomorzu Gdańskim i Ziemi Chełmińskiej,
KAU, T. XXX, 1985, s. 3-26.
Artykuł dotyczy tylko niektórych aspektów sklepień żebrowych i choć dzieła te znajdują się głównie na Warmii, Mazurach i ziemi chełmińskiej, to należy pamiętać, iż stanowią one fragment większej całości, która sięgała na wschodzie po Zatokę Fińską, a na zachodzie obejmowała Pomorze Zachodnie, a nawet Meklemburgię. Wyżej wymienione ziemie silnie oddziaływały na Niż Polski.
Sklepienia gotyckie w Polsce, podobnie jak całą architekturę gotycką można rozpatrywać w dwu podstawowych rejonach.
Północny - pobrzeże Bałtyku, Mazowsze, Wielkopolska, Kujawy.
Południowy - Śląsk, Małopolska i ziemie ruskie przyłączone do Korony w XIV w.
Kryterium podziału tych sklepień oprócz materiałowego wiąże się jeszcze np. z odmiennym sposobem powiązania żeber z wysklepkami, układami strukturalnymi żeber sklepiennych, a niekiedy jeszcze z ich profilami.
XIII w.
Na Pomorzu Gdańskim, w Prusach i ziemi chełmińskiej stosowano sklepienia krzyżowo - żebrowe.
Płd. Nawa k. cysterskiego w Oliwie, 1 ćw. XIII w. - najstarsze zachowane
W 2 poł. XIII w. wznoszono sklepienia sześciodzielne, rozpięte na sześciu podporach
Prezbiterm k. parafialnego w Grudziądzu (ok. 1300 r.). - jedyny zachowany przykład takiego rozwiązania
W XIII w. pojawiały się pierwsze przęsła trójpodporowe
Pelplin.
Na przełomie wieków XIII i XIV powstają
pierwsze czteroramienne sklepienia gwiaździste
K. św. św. Janów w Toruniu
i dominikanów w Chełmnie.
XIV w.
Wiek XIV był złotym wiekiem, jeśli idzie o rozwój sklepień żebrowych (wpływ Zachodu - Hanzy, Anglii, zachodnich klasztorów).
Oprócz sklepień krzyżowo - żebrowych stosowano liczne odmiany sklepień gwiaździstych, których głównym komponentem jest trójpromień. Powstawały różne rodzaje sklepień gwiaździstych na kanwie sklepień krzyżowych sześciopodporowych z żebrem przewodnim, krzyżowych z żebrami grzbietowymi poprzecznymi i żebrem przewodnim.
Sklepienia gwiaździste czteroramienne:
Kaplica zamkowa na zamku w Golubiu (1310)Prezbiterium kościoła św. Jakuba w Toruniu (1309 - ok. 1320),
Kaplica zamkowa na zamku w Radzeniu ( lata 40- te XIV wieku)
Kaplica św. Anny w Malborku
Zakrystia w toruńskim kościele NPM.
Sklepienia sześciopodporowe z żebrem przewodnim:
Pelplin, kapitularz, pocz. XIII w.
Kaplica NPM w Malborku (1331 - 1344),
Prezbiterium i nawa główna k. w Kwidzynie (1344 - 1355).
Najwcześniejsze sklepienia gwiaździste wzniesione na kanwie sklepienia krzyżowego z żebrem przewodnim i poprzecznym grzbietowym:
Nawa główna katedry we Fromborku (1388).
Wiele sklepień skonstruowanych było na bazie sklepień krzyżowych z żebrem przewodnim
np. w kaplicach i kapitularzach zamkowych w Ragnecie, Barcinach, Lidzbarku, Nidzicy.
Prawie wszystkie z tych wariantów były powtarzane na całym Niżu Polskim aż do połowy XVI wieku.
W XV i XVI stuleciu następuje eliminacja żeber przewodnich.
W XIV wieku swoje wielkie triumfy święciły sklepienia o przęsłach trójpodporowych.
Kapitularz (1320 - 1330) i wielki refektarz (1331 - 1344) w Malborku;
Zimowy i Letni Refektarz - oba niemal identyczne sklepienia wzniesione w latach 1393-1399; odpowiadają w pełni estetycznym tendencjom międzynarodowego gotyku. Każde z tych wnętrz ma plan kwadratu i centralnie ustawiony smukły, wieloboczny filar granitowy oraz 16 podpór zewnętrznych (4 narożne i po 3 na każdej ścianie). 16 łuków profilowanych żeber spina podporę centralną z zewnętrznymi. W planie tego sklepienia dominuje siatka modularna 16 kwadratów. Ten idealny plan komponowany ad quadratum ma w rzeczywistości pewne odchylenia wynikające z przyjętych podziałów ścian. U podstaw tych sklepień znajdują się struktury europejskich kapitularzy klasztornych oraz sklepień angielskich i czeskich.
Ze sklepień angielskich zaczerpnięto przede wszystkim żebra radialne, grzbietowe żebro przewodnie oraz pary dodatkowych żeber wplecionych trójramienna.
Z Czech natomiast zapożyczono sposób konstruowania skorupy sklepienia oraz płaską podkładkę pod wsporniki lub bezwspornikowy spływ żeber.
Prezbiterium k. cysterskiego w Oliwie - sklepienie powstałe zapewne jeszcze w XIV w., jakby w wyniku nałożenia sklepienia krzyżowego z żebrem przewodnim i parlelowskiego paralelnego typowi „mostowemu”.
Analogie są dość liczne w Austrii, południowych Niemczech i Anglii.
W Anglii w latach ok. 1290 - 1300 powstało bardzo podobne sklepienie - w kościele opackim w Pershore. Jednak pełniejsze analogie do sklepienia oliwskiego odnaleźć można w zachodniej części prezbiterium katedry w Ely z 1325 roku, czy w nawie głównej katedry w York z lat 1361 - 1405. Dość wczesne te wzorce angielskie przetransponowane były na grunt środkowoeuropejski w formie zredukowanej.
Prezbiterium k. w Golubiu - kon. XIV/pocz. XV w. - angielska proweniencja sklepień. Można je zinterpretować jako sklepienia gwiaździste zredukowane o trójpromienie, które mogły być np. rozpięte wzdłuż żebra przewodniego.
Sklepienia zwane poczwórnie gwiaździstymi były zapewne wznoszone jeszcze przed końcem XIV w.
Kaplica zamku w Lidzbarku.
W Polsce XIV, XV i XVI w. - wiecznej będą realizowane na kanwie sklepień sześcio-, siedmio- i ośmiodzielnych, a najczęściej z żebrami przewodnimi i poprzecznymi grzbietowymi. Występują one np.:
Nawa południowa katedry w Kołobrzegu z 1410 r.
Kościół parafialny w Braniewie z ok. 1442 r.
Reszlu - lata 1475 - 1476
Ornet - druga połowa XV w.
Poza wybrzeżem Bałtyku pojawiały się one w pierwszej połowie XVI w. na Mazowszu i Małopolsce, np.
Kleczków
Prezbiterium k. parafialnego w Krzęcicach w Małopolsce (1531 - 1542)
XV w.
Pojawiły się skłonności do wpisywania w tradycyjne czteroramienne układy gwiaździste żeber pośrednich, tworzących w sumie rysunek pokaźnego krzyża, swymi ramionami równoległego do obu żeber grzbietowych, ramiona krzyża na ogół ograniczone są zewnętrznymi żebrami trójpromieni
m.in. w Dworze Artura w Gdańsku (1476 - 1481).
Dość często, głównie we wcześniejszych obiektach, przedłużane są trójdzielnymi szczycikami umieszczonymi tylko na jednej lub obu osiach i dotykającymi obwodu sklepienia.
Przekrycie skrzyżowania katedry w Chełmży (1422) - najstarszy przykład
Przełom XV/XVI w. - pojawiły się układy gwiaździsto - sieciowe z centralnie umieszczoną gwiazdą w przęśle; niekiedy proste, innym razem pozornie bardzo skomplikowane, przy wnikliwej analizie z czytelnymi żebrami krzyżowymi i przynajmniej z reliktami trójpromieni klasycznego czteroramiennego sklepienia gwiaździstego,np.
fara w Bydgoszczy (1406 - 1502).
Osobną grupę w XV wieku stanowią nieliczne sklepienia komponowane z przęseł trójkątnych.
Tak więc przez cały wiek XV i na początku XVI na Pomorzu Gdańskim, w Prusach, ziemi chełmińskiej, Wielkopolsce można zaobserwować duży tradycjonalizm.
Procesem zmian, który zaczął przybierać na sile ok. połowy XV wieku wiązał się z przetworzeniem sklepień gwiaździstych (na bazie ich przęseł) w formy nie do końca jasne.
Niewątpliwie największe sukcesy w owych skomplikowanych układów gwiaździsto - sieciowych o rozdrobnionych wysklepkach osiągnęły zespoły przede wszystkim Henryka Hetzla pracujące ok. 1500 roku przy przebudowie kościoła NPM w Gdańsku.
Sklepienia żebrowe stosowano na Niżu Polskim bardzo długo m.in.
1557 r. - powstały sieciowe sklepienia w południowym ramieniu transeptu w Pelplinie
W drugiej połowie XVI wieku osiągnęły one formy bardziej klasyczne, nawiązując nawet do idei XV - wiecznych.
Sklepienie prezbiterium kościoła w Nowym Stawie (wzniesione w latach 1573 - 1574).
.
2
Wyszukiwarka