CRANIUM :

Nerwy czaszkowe (nervi craniales).

I - nerw węchowy (nervus olfactorius) - charakter zmysłowy (czuciowy); wchodzi z jamy nosowej do dołu przedniego czaszki (fossa cranii anterior) przez otwory sitowe (foramina cribrosa) w blaszce sitowej (poziomej) k. sitowej (lamina cribrosa s. horizontalis o. ethmoidalis).

II -nerw wzrokowy (nervus opticus) - charakter zmysłowy (czuciowy); wchodzi z oczodołu do dołu środkowego czaszki (fossa cranii media) przez kanał wzrokowy (canalis opticus).

III - nerw okoruchowy (nervus oculomotorius) - charakter ruchowy i parasympatyczny; wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior).

IV -nerw bloczkowy (nervus trochlearis) - charakter ruchowy; wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior).

V -nerw trójdzielny (nervus trigeminus) - charakter czuciowy i ruchowy. Jego włókna czuciowe nazywamy tzw. częścią większą (portio major nervi trigemini), z kolei włókna ruchowe określa się jako część mniejsza (portio minor nervi trigemini). Nerw trójdzielny posiada zwój czuciowy, tzw. zwój nerwu trójdzielnego, bądź zwój trójdzielny Gassera (ggl. trigeminale). Leży on w wycisku nerwu trójdzielnego (impressio trigemini) na przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej w pobliżu jej szczytu. Ze zwoju wychodzą trzy gałęzie (których głównymi składnikami są dendryty wymienionego zwoju) :

V1 -nerw oczny (nervus ophtalmicus) - charakter czuciowy (stanowią go dendryty komórek leżących w zwoju trójdzielnym); wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną.

V2 -nerw szczękowy (nervus maxillaris) - charakter czuciowy (są to dendryty komórek leżących w zwoju trójdzielnym); wychodzi z dołu środkowego czaszki do dołu skrzydłowo-podniebiennego (fossa pterygopalatina s. sphenopalatina) przez otwór

okrągły (foramen rotundum).

V3 -nerw żuchwowy (nervus mandibularis) - charakter czuciowy i ruchowy (oprócz dendrytów komórek leżących w zwoju trójdzielnym, budują go także wszystkie włókna portio minor nervi trigemini, będące neurytami jądra trójdzielnego ruchowego, in. żwaczowego (nucleus motorius trigeminalis s. masticatorius). Wychodzi z dołu środkowego czaszki do dołu podskroniowego (fossa infratemporalis) przez otwór owalny (foramen ovale).

VI -nerw odwodzący (nervus abducens) - charakter ruchowy; wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną.

VII -nerw twarzowy (nervus facialis) - charakter ruchowy, parasympatyczny, czuciowy. Włókna parasympatyczne i czuciowe biegną w tzw. nerwie pośrednim (nervus intermedius).

Nerw pośredni jest utworzony przez :a). neuryty komórek jądra ślinowego górnego (nucleus salivatorius superior), prowadzące przedzwojowe włókna parasympatyczne.

b). neuryty komórek zwoju kolanka (ganglion geniculi), które prowadzą włókna czuciowe wysoko wyspecjalizowane - włókna smakowe.

Nerw twarzowy wychodzi z dołu środkowego czaszki przez otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus) do przewodu słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus internus). Przechodzi przez dno tego przewodu (fundus meatus acustici interni) w tzw. polu górnym przednim, czyli polu nerwu twarzowego (area nervi facialis) i wchodzi do kanału nerwu twarzowego (canalis facialis). Z kanału tego, przez otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum) wychodzą w głównej mierze włókna ruchowe.

W czasie przebiegu nerwu przez kanał (w piramidzie kości skroniowej odchodzą od niego :

- nerw skalisty większy (nervus petrosus major) - zbudowany głównie z neurytów komórek jądra ślinowego górnego, a zatem jest to nerw o charakterze parasympatycznym.

- nerw strzemiączkowy (nervus stapedius) - ruchowy, unerwiający mięsień strzemiączkowy (musculus stapedius).

- gałąź łącząca nerwu twarzowego ze splotem bębenkowym (ramus communicans nervi facialis cum plexu tympanico) - czuciowa i parasympatyczna.

- struna bębenkowa (chorda tympani) - ma charakter parasympatyczny i czuciowy (prowadzi neuryty komórek jądra ślinowego górnego i dendryty komórek zwoju kolanka).

VIII -nerw przedsionkowo-ślimakowy (nervus vestibulocochlearis) - charakter zmysłowy; wychodzi z przewodu słuchowego wewnętrznego do dołu tylnego czaszki (fossa cranii posterior) przez otwór słuchowy wewnętrzny.

IX -nerw językowo-gardłowy (nervus glossopharyngeus) - charakter ruchowy, czuciowy i parasympatyczny; wychodzi z dołu tylnego czaszki do przestrzeni przygardłowej (spatium parapharyngeum) przez część przyśrodkową otworu szyjnego (foramen jugulare).

X -nerw błędny (nervus vagus) - charakter ruchowy, czuciowy i parasympatyczny; wychodzi z dołu tylnego czaszki do przestrzeni przygardłowej przez część boczną otworu szyjnego.

XI -nerw dodatkowy (nervus accessorius) - charakter ruchowy; powstaje w dole tylnym czaszki z połączenia dwóch części : a). rdzeniowej (pars spinalis), która wchodzi do dołu tylnego czaszki przez otwór wielki (foramen magnum). b). czaszkowej (pars cranialis)

Nerw dodatkowy wychodzi z dołu tylnego czaszki przez część boczną otworu szyjnego.

XII -nerw podjęzykowy (nervus hypoglossus) - charakter ruchowy; wychodzi z dołu tylnego czaszki do przestrzeni przygardłowej przez kanał nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi).

Kości czaszki dzielimy na kości trzewioczaszki (twarzoczaszki) - viscerocranium oraz kości mózgoczaszki - neurocranium. Kości neurocranium wg. definicji stykają się (nawet najmniej­szą swoją częścią) z jakąś częścią centralnego systemu nerwowego.

Do neurocranium zaliczamy kości parzyste : 1. kk. ciemieniowe (os parietale)

2. kk. skroniowe (os temporale)

Nieparzyste kości neurocranium, to:1. k. czołowa (os frontale) 2. k. sitowa (os ethmoidale) 3. k. klinowa (os sphenoidale) 4. k. potyliczna (os occipitale)

Sumarycznie neurocranium liczy 8 kości.

Do parzystych kości viscerocranium zaliczamy : 1. kk. łzowe (os lacrimale)

2. kk. nosowe (os nasale) 3. małżowiny nosowe dolne (concha nasalis inf.) 4. kk. podniebienne (os palatinum) 5. kk. jarzmowe (os zygomaticum) 6. szczęki (maxilla)

Niekiedy do parzystych kk. viscerocranium zalicza się kosteczki słuchowe : młoteczek (malleus), kowadełko (incus) i strzemiączko ((stapes).

Wreszcie nieparzyste kości viscerocranium, to : 1. żuchwa (mandibula) 2. lemiesz (vomer) 3. k. gnykowa (os hyoideum)

Viscerocranium zatem wlicza w siebie 21 kości.

Ogólna liczba kości czaszki wynosi 29.

Połączenia kości czaszki :

U dorosłego pomiędzy kośćmi czaszki występują w zasadzie wszystkie typy połączeń, tzn. zarówno połączenia ścisłe ( więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty) i wolne (stawy).

Więzozrosty :

W czaszce istnieją dwie postacie więzozrostów : 1. szwy (sutura) 2. wklinowanie (gomphosis)

Szwy występują głównie na sklepieniu czaszki (calvaria). Wyróżniamy trzy zasadnicze typy :

a). szew piłowaty (sutura serrata), przykładem jest szew wieńcowy (sutura coronaria) łą­czący kość czołową i kości ciemieniowe; szew strzałkowy (sutura sagittalis) łączący dwie ko­ści ciemieniowe; szew węgłowy (sutura lambdoidea) łączący łuskę. potylicznej z kośćmi ciemieniowymi.

b). szew płaski (sutura plana), przykładem jest szew podniebienny pośrodkowy (sutura pala­tina mediana) łączący wyrostki podniebienne szczęk ze sobą, oraz blaszki poziome kości podniebiennych również ze sobą; szew podniebienny poprzeczny (sutura palatina transversa) łączący tylne brzegi wyrostków podniebiennych szczęk z brzegami przednimi blaszek pozio­mych kk. podniebiennych.

c). szew łuskowy (sutura squamosa), np. połączenie części łuskowej kości skroniowej z brze­giem dolnym kości ciemieniowej.

Za pomocą wklinowania są umocowane zęby w zębodole (jest to okrężny układ drobnych więzadełek mocujących korzeń zęba).

Chrząstkozrosty :

Występują głównie na podstawie czaszki (basis cranii). Ulegają kostnieniu po 25 roku życia.

a). chrząstkozrost klinowo-skalisty (synchondrosis sphenopetrosa) pomiędzy brzegiem tylnym skrzydła większego k. klinowej i brzegiem przednim piramidy k. skroniowej.

b). chrząstkozrost skalisto-potyliczny (synchondrosis petrooccipitalis) pomiędzy brzegiem tylnym piramidy k. skroniowej a częścią podstawną k. potylicznej.

c). chrząstkozrost klinowo-potyliczny (synchondrosis sphenooccipitalis) pomiędzy tylną po­wierzchnią trzonu k. klinowej i częścią podstawną k. potylicznej.

d). chrząstkozrosty śródpotyliczne (synchondroses intraoccipitales) - przednie, pomiędzy czę­ścią podstawną k. potylicznej i częściami bocznymi tej kości; tylne, między częściami bocz­nymi k. potylicznej i łuską k. potylicznej. Kostnieją ok. 6-go roku życia.

Stawy :

a). parzysty staw skroniowo-żuchwowy (articulatio temporomandibularis)

b). stawy między kosteczkami słuchowymi - staw kowadełkowo-młoteczkowy (articulatio in­cudomallearis) i staw kowadełkowo-strzemiączkowy (articulatio incudostapedia); w zasadzie jednak te połączenia są więzozrostami.

Istnieje jeszcze jedno połączenie, którego nie zaliczamy do żadnego z wyżej wymienionych. Jest to połączenie między dziobem klinowym (rostrum sphenoidale) a skrzydłami lemiesza (alae vomeri). W terminologii łacińskiej nosi nazwę schindylesis. Brak odpowiednika pol­skiego (rozszczepienie).

U noworodka

1. szwy nie występują, a kości sklepienia czaszki są połączone elementami błoniastymi.

2. na skrzyżowaniu elementów błoniastych występują ciemiączka (fonticuli).

a). ciemiączko przednie, czołowe (fonticulus anterior) - między kośćmi czołowymi i ciemieniowymi (w tym okresie istnieją jeszcze dwie kk. czołowe). Leży na skrzyżowaniu szwów : czołowego wieńcowego i strzałkowego. Wymiary 3 - 5,5 x 2 - 5 cm. W antropologii punkt ciemiączka przedniego nosi nazwę bregma. Ciemiączko przednie kostnieje ok. 18-24 miesiąca życia.

b). ciemiączko tylne, potyliczne (fonticulus posterior) - w miejscu połączenia części łuskowej k. potylicznej z kośćmi ciemieniowymi (szwu węgłowego ze szwem strzałkowym). W antropologii punkt ten nosi miano lambda. Ciemiączko tylne zarasta w okresie między 9 a 12 miesiącem życia.

c). ciemiączka klinowe (dwa) (fonticulus sphenoidalis) - w miejscu połączenia części łuskowej k. skroniowej, skrzydła większego k. klinowej i kąta klinowego k. ciemieniowej (czasem też powierzchni skroniowej k. czołowej). W antropologii punkt nosi nazwę pterion. Ciemiączko klinowe należące wraz z sutkowym do ciemiączek bocznych może nie istnieć już w momencie porodu, ale fizjologicz­nie zarasta do 3-go miesiąca życia.

d). ciemiączko sutkowe (dwa) (fonticulus mastoideus) - w miejscu połączenia kąta sutkowego k. ciemieniowej łuski potylicznej i części sutkowej k. skroniowej. W antropologii nosi nazwę asterion. Kostnieje jak wyżej. W przeciwieństwie do pozostałych jest zbudowane z chrząstki szklistej.

Obecność błoniastych połączeń ułatwia adaptację głowy dziecka do kształtu kanału rodnego w czasie porodu (możliwość "dachówkowatego" zachodzenia kości strony prawej i lewej na siebie, przy całkowitej ochronie struktur mózgowia - wypracowanie najbardziej miarodajnego obwodu główki, jako części przodującej dziecka).

Inne ważniejsze punkty antropologiczne czaszki, to nasion (sutura frontonasalis - szew czo­łowo-nosowy) i inion (protuberantia occipitalis externa).

ROZWÓJ CZASZKI :

Układ szkieletowy rozwija się z przyosiowej i bocznej (somatycznej) płytki mezodermal­nej oraz z grzebienia nerwowego. Mezoderma przyosiowa tworzy w okolicy głowowej po obu stronach cewy nerwowej szereg odcinków (segmentów), które w okolicy głowowej na­zywa się somitomerami, a w odcinku potyliczno-ogonowym - somitami.

Somity różnicują się w część przyśrodkowo-brzuszną, czyli w sklerotom, i w część grzbie­towo-brzuszną - dermomiotom. Pod koniec 4 tygodnia komórki sklerotomów przybierają formy wieloposta­ciowe i tworzą tkankę splotowatą, zwaną mezenchymą lub zarodkową tkanką łączną. Cha­rakterystyczną cechą tej tkanki jest zdolność jej komórek do migrowania oraz do wielokierun­kowego różnicowania się. Mogą one stawać się fibroblastami, chondro­blastami lub osteobla­stami (komórkami kościotwórczymi).

Potencjał kościotwórczy mezenchymy nie jest ograniczony jedynie do sklerotomów. Kość powstaje również w blaszce mezodermy ściennej (somatycznej) ściany tułowia, jak to się dzieje w przypadku kości miednicy, pasa barkowego oraz kości kończyn. Również komórki grzebienia nerwowego okolicy głowowej różnicują się w mezenchymę i biorą udział w po­wstawaniu kości twarzy. Natomiast somity potyliczne i somitomery wytwarzają kości skle­pienia i podstawy czaszki. W niektórych przypadkach, jak np. w kościach sklepienia czaszki, komórki mezenchymatyczne bezpośrednio różnicują się w komórki kościotwórcze w procesie zwanym kostnieniem na podłożu błoniastym lub kostnieniem na podłożu łącznotkankowym.

W większości przypadków jednak komórki mezenchymy wytwarzają najpierw model chrzęstny przyszłej kości (zbudowany z chrząstki szklistej), który później zostaje zastąpiony tkanką kostną w procesie zwanym kostnieniem śródchrzęstnym lub kostnieniem na podłożu chrzęst­nym.

Czaszkę podzielić można na dwie części : część mózgową, czyli mózgoczaszkę, wytwarzającą pokrywę ochraniającą mózg, pochodzącą z somitów potylicznych i somitomerów; oraz część twarzową (trzewną), czyli trzewioczaszkę, pochodzącą z komórek grzebienia ner­wowego, w skład której wchodzą kości twarzy.

Najwygodniejszy jest podział części mózgowej czaszki na dwie części :

a). czaszkę błoniastą (desmocranium) - kości płaskie osłaniające mózgowie.

b). czaszkę chrzęstną (chondrocranium) - tworzącą kości podstawy czaszki.

Czaszka błoniasta

Ściany boczne oraz sklepienie czaszki rozwijają się z mezenchymy okalającej mózg i ulegającej kostnieniu na podłożu błoniastym. W wyniku tego procesu dochodzi do powstania wielu pła­skich (błoniastych) kości, charakteryzujących się obecnością igłopodobnych beleczek kost­nych. Beleczki te rozchodzą się promieniście od pierwotnego punktu kostnienia w kierunku obwodowym. Wraz z rozwojem płodu i niemowlęcia kości te powiększają się zarówno po­przez odkładanie nowych warstw tkanki kostnej na powierzchni, jak i dzięki jednoczesnej re­sorpcji osteoklastycznej, zachodzącej od strony wewnętrznej (oponowej) czaszki.

Czaszka chrzęstna

Ta część czaszki jest początkowo utworzona przez kilka oddzielnych chrząstek. Ich zlewanie się, a następnie kostnienie odbywające się na ich podłożu, prowadzi do powstania podstawy czaszki.

Płytkę kości potylicznej tworzy chrząstka przystrunowa (cartilago parachordalis) oraz trzy sklerotomy potyliczne. W kierunku rostralnym (dziobowym) od płytki potylicznej znajdują się chrząstki przysadkowe i beleczki czaszki (beleczka chrzęstna przedstrunowa). Chrząstki te wkrótce łączą się ze sobą tworząc ciało klinowe i ciało sitowe. W ten sposób powstaje wydłużona płytka przyśrodkowa chrząstki, rozciągająca się od okolicy nosowej aż do przedniej granicy otworu wielkiego.

Leżąca po obu stronach płytki przyśrodkowej mezenchyma ulega kondensacji. Położone naj­bardziej rostralnie skrzydła oczodołowe wytwarzają skrzydła mniejsze kości klinowej.

W kierunku doogonowym z zagęszczonej mezenchymy powstają skrzydła skroniowe wytwa­rza­jące skrzydła większe kości klinowej. Trzeci składnik, torebka okołouszna, daje początek części skalistej i sutkowatej k. skroniowej. Te trzy składowe zlewają się następnie ze sobą oraz z płytką (chrząstką) przyśrodkową, pozostawiając jedynie otwory dla opuszczających czaszkę nerwów.

Generalnie z chrzęstnej czaszki pierwotnej (części podstawnej) powstają :

1. kość potyliczna bez górnej części łuski

2. kość skroniowa bez części łuskowej i bębenkowej

3. kość klinowa bez blaszki przyśrodkowej wyrostka skrzydłowatego i wierzchołka skrzydła większego.

4. kość sitowa

5. małżowina nosowa dolna.

Część twarzowa czaszki

Trzewioczaszka składa się z kości twarzy, powstających głównie z chrząstek wywodzących się z dwóch pierwszych łuków skrzelowych.

Z części grzbietowej pierwszego łuku wytwarzają się wyrostki szczękowe, rozciągające się w kierunku przednim poniżej oczu i dające początek szczęce, kości jarzmowej oraz części kości skroniowej.

Część brzuszna pierwszego łuku skrzelowego nazywa się wyrostkiem żuchwowym lub chrząstką Meckela. Zagęszczenie mezenchymy wokół chrząstki Meckela zapoczątkowuje proces kostnienia na podłożu błoniastym, doprowadzając do powstania żuchwy. Chrząstka Meckela zanika, pozostając jedynie w więzadle klinowo-żuchwowym. Z koniuszka grzbie­towej części wyrostka szczękowego oraz z drugiego łuku skrzelowego powstaną później kosteczki ucha środkowego : młoteczek (malleus), kowadełko (incus), strzemiączko (stapes). Kostnienie tych elementów rozpoczyna się już w czwartym miesiącu, dzięki czemu kosteczki te jako pierwsze są w pełni zmineralizowane. Mezenchyma wytwarzająca kości twarzy wywodzi się z komórek grzebienia nerwowego, które wytwarzają również kości no­sowe i łzowe.

Twarz jest początkowo stosunkowo mała w porównaniu z mózgoczaszką. Przyczyną tego jest (a) całkowity brak powietrznych zatok przynosowych

(b) niewielkie rozmiary kości, zwłaszcza żuchwy

Wraz z pojawieniem się zębów oraz rozwojem zatok obocznych nosa twarz przybiera typowy wygląd twarzy ludzkiej.

JAMY I DOŁY CZASZKI

W jamie czaszki (cavum cranii) wyróżniamy trzy doły czaszki :

a). dół przedni czaszki (fossa cranii anterior)

b). dół środkowy czaszki (fossa cranii media)

c). dół tylny czaszki (fossa cranii posterior)

Dół przedni czaszki (fossa cranii anterior)

Dno dołu jest utworzone przez :

1. blaszkę sitową (poziomą) kości sitowej

2. części oczodołowe kości czołowej

3. skrzydła mniejsze kości klinowej

4. trzon kości klinowej

Zawartość : 1. płaty czołowe półkul mózgowych 2. opuszki węchowe

3. pasma węchowe 4. naczynia oponowe przednie (od naczyń sitowych przednich)

Komunikacja :

1). Przez otwory sitowe (foramina cribrosa) w blaszce sitowej kości sitowej z jamą nosową. Zawierają :- nici węchowe (fila olfactoria)

- naczynia i nerwy sitowe przednie (vasa et nervi ethmoidales anteriores)

2). Przez otwór ślepy (foramen cecum) z jamą nosową; przechodzi przezeń :

- wypustka opony twardej mózgowia

- niewielka żyła łącząca sploty żylne jamy nosowej z zatoką strzałkową górną.

Dół środkowy czaszki (fossa cranii media)

Składa się z części środkowej i dwóch części bocznych.

Część środkowa jest utworzona przez trzon kości klinowej.

Części boczne są utworzone przez :

- skrzydła większe kości klinowej

- części łuskowe kości skroniowych

- powierzchnie przednie piramid kości skroniowych

Granicę z dołem przednim czaszki stanowią :

- brzegi tylne skrzydeł mniejszych kości klinowej.

- rąbek klinowy (limbus sphenoidalis)

Granicę z dołem tylnym czaszki stanowią :

- górne brzegi piramid kości skroniowych

- grzbiet siodła (dorsum sellae)

Zawartość : w części środkowej : 1. międzymózgowie (diencephalon)

2. zatoki międzyjamiste (sinus intercavernosi)

w częściach bocznych : 1. płaty skroniowe półkul mózgowych

2. zatoki jamiste (sinus cavernosi) i ich dopływy

3. nerwy czaszkowe II - VI

4. tętnice szyjne wewnętrzne (arteriae carotis internae)

5. naczynia oponowe środkowe i ich naczynia (vasa meningea media)

6. nerwy skaliste większe i mniejsze (nervi petrosi majores et minores)

Zatoka jamista (sinus cavernosus) leży w bruździe tętnicy szyjnej (sulcus caroticus).

Przez światło zatoki przechodzi :1. tętnica szyjna wewnętrzna (arteria carotis interna)

2. splot współczulny szyjno-tętniczy wewnętrzny, który w tym miejscu nosi nazwę splotu jamistego (plexus cavernosus)

3. nerw odwodzący (nervus abducens)

W ścianie bocznej zatoki jamistej znajdują się :1. nerw okoruchowy (nervus oculomotorius, III)

2. nerw bloczkowy (nervus trochlearis, IV)

3. nerw oczny (nervus ophtalmicus, V1)

4. nerw szczękowy (nervus maxillaris, V2)

Komunikacja dołu środkowego czaszki :

1. przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior) z oczodołem.

a). nerw okoruchowy (nervus oculomotorius, III)

b). nerw bloczkowy (nervus trochlearis, IV)

c). nerw oczny (nervus ophtalmicus, V1)

d). nerw odwodzący (nervus abducens)

e). włókna współczulne ze splotu jamistego

f). żyła oczna górna (vena ophtalmica superior)

g). gałąź górna żyły ocznej dolnej (ramus superior venae ophtalmicae inferioris)

h). gałąź tętnicy oponowej środkowej

2. przez kanał wzrokowy (canalis opticus) z oczodołem.

a). nerw wzrokowy (nervus opticus, II)

b). tętnica oczna (arteria ophtalmica)

3. przez otwór okrągły (foramen rotundum) z dołem skrzydłowo-podniebiennym.

a). nerw szczękowy (nervus maxillaris, V2)

4. przez otwór owalny (foramen ovale) z dołem podskroniowym.

a). nerw żuchwowy (nervus mandibularis, V3)

b). splot żylny otworu owalnego (plexus venosus foraminis ovalis)

5. przez otwór poszarpany (foramen lacerum) z zewnętrzną powierzchnią podstawy czaszki; otwór ten jest w warunkach naturalnych wypełniony chrząstkozrostem klinowo-skalistym (synchondrosis sphenopetrosa), a w jego przednim brzegu rozpoczyna się kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus s. Vidii) zdążający do dołu skrzydłowo-podniebiennego.

a). nerw skalisty większy (nervus petrosus major)

b). nerw skalisty głęboki (nervus petrosus profundus)

c). gałąź kanału skrzydłowego tętnicy szyjnej wewnętrznej (ramus canalis pterygoidei)

d). żyłą wypustowa otworu poszarpanego (vena emissaria foraminis laceri)

6. przez szczelinę klinowo-skalistą (fissura sphenopetrosa) z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki; w naturalnych warunkach jest wypełniona chrząstkozrostem klinowo-skalistym (synchondrosis sphenopetrosa).

a). nerw skalisty mniejszy (nervus petrosus minor)

7. przez otwór kolcowy (foramen spinosum) z dołem podskroniowym.

a). naczynia oponowe środkowe (arteria et vena meningea media)

b). nerw kolcowy (nervus spinosus); jest on gałęzią oponową nerwu żuchwowego.

8. przez rozwór kanału nerwu skalistego większego (hiatus canalis nervi petrosi majoris) lub inaczej rozwór kanału nerwu twarzowego (hiatus canalis facialis) z kolankiem kanału nerwu twarzowego.

a). nerw skalisty większy (nervus petrosus major)

b). gałąź skalista tętnicy oponowej środkowej (ramus petrosus arteriae meningeae mediae)

9. przez rozwór kanału nerwu skalistego mniejszego (hiatus canalis nervi petrosi minoris) lub inaczej otwór górny kanalika bębenkowego (apertura superior canaliculi tympanici) z jamą bębenkową (cavum tympani).

a). nerw skalisty mniejszy (nervus petrosus minor)

b). tętnica bębenkowa górna (arteria tympanica superior) od tętnicy oponowej środkowej.

10. przez otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum internum) z kanałem tętnicy szyjnej.

a). tętnica szyjna wewnętrzna (arteria carotis interna)

b). splot żylny szyjno-tętniczy (plexus venosus caroticus )

c). splot współczulny szyjno-tętniczy wewnętrzny (plexus caroticus internus)

Dół tylny czaszki (fossa cranii posterior)

Jest ograniczony przez :

1. grzbiet siodła (dorsum sellae)

2. stok kości potylicznej (clivus)

3. wszystkie części kości potylicznej

4. części skaliste i sutkowe kości skroniowych

5. tylno-górne ograniczenie stanowią bruzdy zatok poprzecznych.

Zawartość :1. rdzeń przedłużony (medulla oblongata) 2. most (pons Varoli)

3. móżdżek (cerebellum) 4. nerwy czaszkowe VII - XII. 5. tętnica podstawna (arteria basilaris) z odgałęzieniami 6. splot żylny postawny (plexus venosus basilaris)

7. zatoki żylne opony twardej : potyliczne, brzeżne, poprzeczne, esowate i skaliste dolne

Komunikacja dołu tylnego czaszki :

1. przez otwór wielki (foramen magnum) z kanałem kręgowym.

a). rdzeń przedłużony przechodzi w rdzeń kręgowy wraz ze swoimi oponami (naczyniowa, pajęcza, twarda)

b). tętnice kręgowe (arteriae vertebrales)

c). splot żylny podstawny (plexus venosus basilaris) przechodzi w splot żylny kręgowy wewnętrzny (plexus venosus vertebralis internus)

d). tętnice rdzeniowe tylne (arteriae spinales posteriores)

e). tętnica rdzeniowa przednia (arteria spinalis anterior)

f). gałęzie oponowe tętnic kręgowych

g). części rdzeniowe nerwów dodatkowych (XI).

2. przez otwór szyjny (foramen jugulare) z przestrzenią przygardłową (spatium parapharyngeum)

- przez część przyśrodkową (przednią) :

a). zatoka skalista dolna (sinus petrosus inferior)

b). nerw językowo-gardłowy (nervus glossopharyngeus, IX)

- przez część boczną (tylną) :

a). zatoka esowata (sinus sigmoideus)

b). tętnica oponowa tylna (arteria meningea posterior) od tętnicy gardłowej wstępującej

c). nerw błędny (nervus vagus, X)

d). nerw dodatkowy (nervus accessorius, XI)

e). gałąź oponowa nerwu błędnego (ramus meningeus nervi vagi)

3. przez otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus) z przewodem słuchowym wewnętrznym (meatus acusticus internus).

a). tętnica i żyły błędnika (arteria et venae labyrinthi)

b). nerw twarzowy (nervus facialis, VII)

c). nerw pośredni (nervus intermedius)

d). nerw przedsionkowo-ślimakowy (nervus vestibulocochlearis, VIII)

4. przez otwór sutkowy (foramen mastoideum) z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki.

a). gałąź sutkowa tętnicy potylicznej (ramus mastoideus arteriae occipitalis)

b). żyła wypustowa sutkowa (vena emissaria mastoidea)

5. przez kanał kłykciowy (canalis condylaris) z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki.

a). żyła wypustowa kłykciowa (vena emissaria condylaris)

6. przez otwór zewnętrzny wodociągu przedsionka (apertura externa aquaeductus vestibuli) z wodociągiem przedsionka; a ten z przedsionkiem błędnika kostnego ucha wewnętrznego.

a). przewód śródchłonkowy (ductus endolymphaticus)

KANAŁY KOŚCI SKRONIOWEJ

1). Kanał nerwu skalistego większego (canalis nervi petrosi majoris) - łączy kolanko kanału nerwu twarzowego (geniculum canalis facialis) z dołem środkowym czaszki; kończy się rozworem kanału nerwu skalistego większego in. rozworem kanału nerwu twarzowego (hiatus canalis nervi petrosi majoris s. hiatus canalis facialis).

- nerw skalisty większy (nervus petrosus major)

- gałąź skalista tętnicy oponowej środkowej (ramus petrosus arteriae meningeae mediae)

2). Kanał nerwu twarzowego (canalis facialis) - rozpoczyna się w polu górnym przednim dna przewodu słuchowego, czyli w polu nerwu twarzowego (area nervi facialis). Biegnie on do przodu i bocznie, powyżej przedsionka błędnika, do tyłu od ślimaka, a do przodu od kanału półkolistego przedniego. Dochodzi do ściany przyśrodkowej jamy bębenkowej, zakręca pod kątem 90 stopni, biegnąc do tyłu i bocznie. Ponownie zakręca i biegnie na tylnej ścianie jamy bębenkowej pionowo w dół kończąc się otworem rylcowo-sutkowym (foramen stylomastoideum).

W kanale biegną :

- nerw twarzowy (nervus facialis, VII)

- nerw pośredni (nervus intermedius, część parasympatyczno-czuciowa n. VII)

- gałąź skalista tętnicy oponowej środkowej

- naczynia rylcowo-sutkowe

- zwój kolanka (ganglion geniculi) - zwój czuciowy (smakowy) nerwu twarzowego (VII).

Przez foramen stylomastoideum przechodzą :

- naczynia rylcowo-sutkowe

- włókna ruchowe nerwu twarzowego.

Od kanału nerwu twarzowego odchodzą :

a. w miejscu kolanka kanału - kanał nerwu skalistego większego, który dochodzi do przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej w dole środkowym czaszki (hiatus canalis nervi petrosi majoris).

- nerw skalisty większy (nervus petrosus major)

- gałąź skalista tętnicy oponowej środkowej (ramus petrosus arteriae meningeae mediae)

b. w miejscu kolanka kanału - kanalik dla gałęzi łączącej nerwu twarzowego ze splotem bębenkowym, dochodzący do jamy bębenkowej.

- gałąź łącząca nerwu twarzowego ze splotem bębenkowym (ramus communicans nervi facialis cum plexu tympanico).

c. w miejscu kolanka - kanał nerwu strzemiączkowego (canaliculus nervi stapedii), który prowadzi do wnętrza wyniosłości piramidowej (eminentia pyramidalis), na ścianie tylnej (sutkowej) jamy bębenkowej.

- nerw strzemiączkowy (nervus stapedius)

d. tuż nad otworem rylcowo-sutkowym - kanał struny bębenkowej (canaliculus chordae tympani), prowadzący do jamy bębenkowej (otwiera się na ścianie tylnej, sutkowej, otworem bębenkowym kanalika struny bębenkowej - apertura tympanica canaliculi chordae tympani)

- struna bębenkowa (chorda tympani)

- naczynia bębenkowe tylne od rylcowo-sutkowych

3. Dołek skalisty (fossula petrosa) - zawiera zwój skalisty nerwu językowo-gardłowego (in. zwój dolny lub zewnątrzczaszkowy) (ggl. petrosum s. inferius s. extracraniale nervi glossopharyngei, IX). Na dnie dołka leży otwór dolny kanalika bębenkowego (apertura inferior canaliculi tympanici).

4. Kanalik bębenkowy (canaliculus tympanicus) - składa się z dwóch części : górnej i dolnej.

Część dolna rozpoczyna się w dnie dołka skalistego otworem dolnym kanalika bębenkowego

i biegnie do jamy bębenkowej. Zawiera :

- nerw bębenkowy (nervus tympanicus)

- naczynia bębenkowe dolne (vasa tympanica inferiores) od gardłowych wstępujących.

Część górna kanalika bębenkowego, zwana kanałem nerwu skalistego mniejszego, zaczyna się na górnej (pokrywkowej) ścianie jamy bębenkowej i kończy na przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej w dole środkowym czaszki otworem górnym kanalika bębenkowego, czyli rozworem kanału nerwu skalistego mniejszego (hiatus canalis nervi petrosi minoris). Zawiera :

- nerw skalisty mniejszy (nervus petrosus minor)

- naczynia bębenkowe górne (vasa tympanica superiores) od oponowych środkowych.

Górna i dolna część kanalika bębenkowego jest połączona bruzdą wzgórka (sulcus promontorii), biegnącą na przyśrodkowej (błędnikowej) ścianie jamy bębenkowej.

5. Kanał tętnicy szyjnej (canalis caroticus) łączy przestrzeń przygardłową z dołem środkowym czaszki. Zaczyna się na dolnej powierzchni piramidy kości skroniowej otworem zewnętrznym kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum externum), a kończy się w szczycie piramidy - otworem wewnętrznym kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum internum). Zawiera :

- tętnicę szyjną wewnętrzną (arteria carotis interna)

- splot żylny szyjno-tętniczy (plexus venosus caroticus)

- splot współczulny szyjno-tętniczy wewnętrzny (plexus sympathicus caroticus internus)

6. Kanaliki szyjno-bębenkowe (canaliculi caroticotympanici) - łączą kanał tętnicy szyjnej z jamą bębenkową (z jej ścianą przednią; szyjno-tętniczą). Zawierają :

- gałąź szyjno-bębenkową tętnicy szyjnej wewnętrznej (ramus caroticotympanicus arteriae carotis internae)

- nerwy szyjno-bębenkowe (nervi caroticotympanici) ze splotu współczulnego szyjno-tętniczego wewnętrznego.

7. Dół szyjny (fossa jugularis) - zawiera opuszkę żyły szyjnej wewnętrznej (bulbus venae jugularis internae).

8. Kanalik sutkowy (canaliculus mastoideus) - zaczyna się w dole szyjnym i biegnie do szczeliny bębenkowo-sutkowej (fissura tympanomastoidea). Zawiera :

- gałąź uszną nerwu błędnego (ramus auricularis nervi vagi, X).

9. Wodociąg przedsionka (aquaeductus vestibuli) - zaczyna się w przedsionku błędnika (w zachyłku eliptycznym - recessus ellipticus) otworem wewnętrznym wodociągu przedsionka (apertura interna aquaeductus vestibuli), a kończy się na tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej otworem zewnętrznym wodociągu przedsionka (apertura externa aquaeductus vestibuli). Zawiera :

- przewód śródchłonkowy (ductus endolymphaticus)

10. Kanalik ślimaka (canaliculus cochleae) - zaczyna się w schodach bębenka (scala tympani), dolnym piętrze kanału spiralnego ślimaka - części ucha wewnętrznego, a kończy się na dolnej powierzchni piramidy kości skroniowej otworem zewnętrznym kanalika ślimaka (apertura externa canaliculi cochleae). Zawiera :

- przewód przychłonkowy (ductus perilymphaticus)

- żyłę kanalika ślimaka (vena canaliculi cochleae)

11. Szczelina skalisto-bębenkowa (fissura petrotympanica) łączy jamę bębenkową z dołem podskroniowym. Zawiera :

- strunę bębenkową (chorda tympani)

- naczynia bębenkowe przednie (vasa tympanica anteriores) od szczękowych

- więzadło przednie młoteczka (ligamentum mallei anterius)

12. Kanał mięśniowo-trąbkowy (canalis musculotubarius) - biegnie od przedniej (szyjno-tętniczej) ściany jamy bębenkowej i kończy się na przednim brzegu piramidy kości skroniowej w pobliżu jej szczytu; jest podzielony przegrodą kostną (septum canalis musculotubarii) na część górną : półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej (semicanalis musculi tensoris tympani) i część dolną : półkanał trąbki słuchowej (semicanalis tubae auditivae). Przegroda kanału mięśniowo-trąbkowego kończy się w jamie bębenkowej na poziomie wzgórka (promontorium) ściany przyśrodkowej (błędnikowej) wyrostkiem ślimakowatym (processus cochleariformis).

Jama nosowa (cavum nasi)

ściana górna - 1. kk. nosowe (ossa nasalia)

2. kolec nosowy k. czołowej (spina nasalis ossis frontalis)

3. blaszka sitowa k. sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis)

4. trzon k. klinowej z małżowinami klinowymi (corpus ossis sphenoidalis et conchae sphenoidales)

ściana dolna -1. wyrostki podniebienne szczęk (processus palatini maxillarum)

2. blaszki poziome kk. podniebiennych laminae horizontales ossium palatinorum)

ściana boczna - 1. powierzchnia przyśrodkowa wyrostka czołowego szczęki (facies medialis processus frontalis maxillae)

2. trzon szczęki (corpus maxillae)

3. k. łzowa (os lacrimale)

4. ściana przyśrodkowa błędnika k. sitowej (paries medialis labyrinthi ethmoidalis)

5. małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior)

6. blaszka pionowa k. podniebiennej (lamina perpendicularis ossis palatini)

7. blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowatego k. klinowej (lamina medialis processus pterygoidei ossis sphenoidalis)

przegroda nosowa - 1. blaszka pionowa k. sitowej (lamina perpendicularis ossis ethmoidalis)

2. lemiesz (vomer)

Przegroda jamy nosowej dzieli jamę nosową na część prawą i lewą. W każdej z nich wyróżniamy przewód nosowy dolny, środkowy, górny, czasem najwyższy (meatus nasi inferior, medius, superior et supremus) i zachyłek klinowo-sitowy (recessus sphenoethmoidalis).

Przewód nosowy dolny (meatus nasi inferior) jest położony między małżowiną nosową dolną a podniebieniem twardym.

Przewód nosowy środkowy (meatus nasi medius) leży między małżowiną nosową dolną a środkową.

Przewód nosowy górny (meatus nasi superior) leży między małżowiną nosową górną a środkową.

Niestały przewód nosowy najwyższy (meatus nasi supremus) leży między niestałą małżowiną nosową najwyższą, a górną.

Zachyłek klinowo-sitowy (recessus sphenoethmoidalis) leży pomiędzy małżowiną nosową górną (lub najwyższą) a stropem jamy nosowej.

Pomiędzy małżowinami a przegrodą jamy nosowej leży przewód nosowy wspólny (meatus nasi communis).

Do tyłu od małżowin nosowych wszystkie przewody nosowe łączą się w przewód nosowo-gardłowy (meatus nasopharyngeus), który przez nozdrza tylne (choanae) łączy się z częścią nosową gardła.

Nozdrza tylne (choanae) są ograniczone :

- od góry przez trzon kości klinowej i skrzydła lemiesza

- od boków przez blaszki przyśrodkowe wyrostków skrzydłowatych kości klinowej

- od dołu przez tylne brzegi blaszek poziomych kości podniebiennych.

Na przegrodzie nosowej, w jej dolnym odcinku przebiega bruzda dla nerwu nosowo-podniebiennego (sulcus nervi nasopalatini).

Komunikacja jamy nosowej :

1. do przewodu nosowego dolnego uchodzi kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis), który łączy jamę nosową z oczodołem.

- zawiera on przewód nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis).

2. do przewodu nosowego środkowego uchodzą :

- zatoka szczękowa (sinus maxillaris)

- zatoka czołowa (sinus frontalis)

- komórki sitowe przednie (cellulae ethmoidales anteriores)

3. do przewodu nosowego górnego uchodzą :

- komórki sitowe tylne (cellulae ethmoidales posteriores)

4. do zachyłka klinowo-sitowego uchodzi :

- zatoka klinowa (sinus sphenoidalis)

5. z dołem skrzydłowo-podniebiennym jama nosowa łączy się przez otwór klinowo-podniebienny (foramen sphenopalatinum).

- naczynia klinowo-podniebienne (vasa sphenopalatina)

- gałęzie nosowe tylne górne (rami nasales posteriores superiores) ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego.

6. z dołem przednim czaszki przez otwory sitowe (foramina cribrosa) w blaszce sitowej kości sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis)

- nici węchowe (fila olfactoria)

- naczynia i nerwy sitowe przednie (vasa et nervi ethmoidales anteriores)

7. z jamą ustną przez otwór (kanał) przysieczny (canalis vel foramen incisivum)

- gałęzie naczyń podniebiennych większych

- gałęzie nerwów nosowo-podniebiennych

ZATOKI PRZYNOSOWE (OBOCZNE NOSA) SINUS PARANASALESSą to przestrzenie pneumatyczne leżące w kościach otaczających jamę nosową, wyścielone błoną śluzową. Powstają jako wpuklenia błony śluzowej jamy nosowej, które wrastają w otaczające kości. Są nieobecne u noworodka.

1. Zatoka czołowa (sinus frontalis) - parzysta; leży w łusce czołowej (squama frontalis), a także w miejscu granicznym między łuską i częścią oczodołową kości czołowej. Ma kształt trójściennej piramidy, skierowanej wierzchołkiem ku górze. Łączna pojemność wynosi 5 - 20 centymetrów sześciennych. Uchodzi do przewodu nosowego środkowego przez lejek sitowy. Zatoki czołowe rozwijają się około 7 - 8 roku życia.

2. Komórki sitowe (cellulae ethmoidales) - leżą obustronnie w błędniku sitowym (labyrinthus ethmoidalis). Dzielimy je na przednie i tylne (niektóre podręczniki anatomii wyróżniają także grupę środkową). Przednie uchodzą do przewodu nosowego środkowego przez lejek sitowy, a tylne do przewodu nosowego górnego. Największą komórką sitową jest tzw. puszka sitowa (bulla ethmoidalis) należąca do komórek sitowych przednich. Sumaryczna pojemność komórek sitowych w jednym błędniku sitowym wynosi ok 10 centymetrów sześciennych.

3. Zatoka klinowa (sinus sphenoidalis) - leży w trzonie kości klinowej. Ma pojemność 5 - 6 centymetrów sześciennych. Uchodzi do zachyłka klinowo-sitowego. Powstaje około 3 - 4 roku życia.

4. Zatoka szczękowa (sinus maxillaris s. Highmori) - parzysta, o pojemności 24 centymetry sześcienne. Leży w trzonie szczęki. Ma kształt trójściennej piramidy, zwróconej podstawą w stronę jamy nosowej, a szczytem do wyrostka jarzmowego szczęki. Na przyśrodkowej powierzchni trzonu szczęki leży otwór prowadzący do tej zatoki. Jest to tzw. rozwór szczękowy (hiatus maxillaris). Leży on powyżej dna zatoki (stąd częste trudności w odpływie wydzieliny z zatoki i łatwość powstawania stanów zapalnych).

Uchodzi do przewodu nosowego środkowego. Ujście jest mniejsze niż rozwór szczękowy. Jest zmniejszone przez :

- blaszkę pionową kości podniebiennej (od tyłu)

- wyrostek haczykowaty kości sitowej (od przodu i góry)

- wyrostek szczękowy małżowiny nosowej dolnej (od dołu)

- wyrostek sitowy małżowiny nosowej dolnej w części środkowej

Od zatoki szczękowej mogą odchodzić następujące zachyłki :

a). zachyłek zębodołowy (recessus alveolaris), wpuklający się ku dołowi, między dwie blaszki wyrostka zębodołowego szczęki.

b). zachyłek wyrostka oczodołowego (recessus processus orbitalis) - wchodzi w wyrostek oczodołowy kości podniebiennej.

c). zachyłek jarzmowy (recessus zygomaticus) - wchodzi ze szczytu zatoki w wyrostek jarzmowy szczęki.

d). zachyłki podoczodołowe (recessus infraorbitales) - mogą otaczać kanał podoczodołowy.

e). zachyłek podniebienny (recessus palatinus) - wchodzi do wyrostka podniebiennego szczęki.

Oczodół (orbita)

ściana górna - 1. część oczodołowa k. czołowej (pars orbitalis ossis frontalis)

2. skrzydło mniejsze k. klinowej (ala minor ossis sphenoidalis)

ściana dolna -1. powierzchnia oczodołowa trzonu szczęki (facies orbitalis corporis maxillae)

2. część powierzchni oczodołowej k. jarzmowej (facies orbitalis ossis zygomatici)

3. wyrostek oczodołowy k. podniebiennej (processus orbitalis ossis palatini)

ściana boczna - 1. powierzchnia oczodołowa k. jarzmowej (facies orbitalis ossis zygomatici)

2. powierzchnia oczodołowa skrzydła większego k. klinowej (facies orbitalis alae majoris ossis sphenoidalis)

ściana przyśrodkowa - 1. tylny odcinek wyrostka czołowego szczęki (processus frontalis maxillae)

2. k. łzowa (os lacrimale)

3. blaszka oczodołowa błędnika sitowego k. sitowej (lamina orbitalis labyrinthi ossis ethmoidalis)

4. powierzchnia boczna trzonu k. klinowej (facies lateralis corporis ossis sphenoidalis)

Komunikacja :

1. przez kanał wzrokowy (canalis opticus) z dołem środkowym czaszki

2. przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior) z dołem środkowym czaszki

3. przez szczelinę oczodołową dolną (fissura orbitalis inferior) bocznie z dołem podskroniowym; przyśrodkowo z dołem skrzydłowo-podniebiennym.

- naczynia podoczodołowe (vasa infraorbitales) od szczękowych

- gałąź dolna żyły ocznej dolnej (ramus inferior venae ophtalmicae inferioris)

- nerw podoczodołowy (nervus infraorbitalis) od nerwu szczękowego

- nerw jarzmowy (nervus zygomaticus) od nerwu szczękowego (V2)

- gałęzie oczodołowe zwoju skrzydłowo-podniebiennego (rami orbitales ganglionis pterygopalatini)

4. przez otwór nadoczodołowy (foramen supraorbitale) z okolicą czołową

- naczynia i nerw nadoczodołowy (vasa et nervus supraorbitalis)

5. przez wcięcie czołowe (incisura frontalis) z okolicą czołową

- naczynia i nerw nadbloczkowy (vasa et nervus supratrochlearis)

6. przez kanał podoczodołowy (canalis infraorbitalis) z okolicą podoczodołową twarzy

- naczynia i nerw podoczodołowy (vasa et nervus infraorbitalis)

7. przez otwór sitowy tylny (foramen ethmoidale posterius) z komórkami sitowymi i zatoką klinową.

- naczynia i nerw sitowy tylny (vasa et nervus ethmoidalis posterior)

8. przez otwór sitowy przedni (foramen ethmoidale anterius) z dołem przednim czaszki.

- naczynia i nerw sitowy przedni (vasa et nervus ethmoidalis anterior)

9. przez otwór jarzmowo-oczodołowy (foramen zygomaticoorbitale) - z kanałem nerwu jarzmowego. Ten z kolei dzieli się na dwa kanały :

- jeden z nich kończy się w okolicy jarzmowej twarzy otworem jarzmowo-twarzowym (foramen zygomaticofaciale) i zawiera gałąź jarzmowo-twarzową nerwu jarzmowego (ramus zygomaticofacialis nervi zygomatici.

- drugi kończy się w dole skroniowym otworem jarzmowo-skroniowym (foramen zygomaticotemporale) i zawiera gałąź jarzmowo-skroniową nerwu jarzmowego (ramus zygomaticotemporalis nervi zygomatici).

Przez otwór jarzmowo-oczodołowy przechodzi nerw jarzmowy (nervus zygomaticus) od nerwu szczękowego (V2).

10. przez kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis) z przewodem nosowym dolnym.

- przewód nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis)

Jama ustna

ściana przednio-boczna - 1. wyrostki zębodołowe szczęk wraz z zębami (processus alveolares maxillarum)

2. część zębodołowa żuchwy wraz zębami (pars alveolaris mandibulae)

ściana górna - 1. wyrostki podniebienne szczęk (processus palatini maxillarum)

2. blaszki poziome kk. podniebiennych (laminae horizontales ossium palatinorum)

Komunikacja jamy ustnej :

1. otwór przysieczny (foramen incisivum) łączy z jamą nosową. Zawiera :

- gałęzie naczyń podniebiennych większych

- gałęzie nerwu nosowo-podniebiennego.

2. otwór podniebienny większy (foramen palatinum majus) - prowadzi do kanału podniebiennego większego (canalis palatinus major), który łączy się z kanałem skrzydłowo-podniebiennym (canalis pterygopalatinus), a przezeń prowadzi do dołu skrzydłowo-podniebiennego(fossa pterygopalatina). Zawiera :

- naczynia i nerw podniebienny większy

3. otwory podniebienne mniejsze (foramina palatina minora) - prowadzą do kanałów podniebiennych mniejszych (canales palatini minores), które jak poprzedni łączą się

z kanałem skrzydłowo-podniebiennym (canalis pterygopalatinus), a przezeń prowadzą do dołu skrzydłowo-podniebiennego(fossa pterygopalatina). Zawierają :

- naczynia i nerwy podniebienne mniejsze

DÓŁ SKRZYDŁOWO-PODNIEBIENNY (Fossa pterygopalatina)

Ściana przednia :- wyrostek oczodołowy kości podniebiennej (processus posterior ossis palatini)

-trzon szczęki (corpus maxillae)

ściana tylna :- wyrostek skrzydłowaty kości klinowej (processus pterygoideus ossis sphenoidalis)

powierzchnia szczękowa skrzydła większego kości klinowej (facies maxillaris alae majoris ossis sphenoidalis)

ściana przyśrodkowa :- blaszka pionowa kości podniebiennej (lamina perpendicularis ossis ethmoidalis)

ściana górna :- trzon kości klinowej (corpus ossis sphenoidalis)

Zawartość :

1. zwój skrzydłowo-podniebienny (ganglion pterygopalatinum)

2. nerw szczękowy (nervus maxillaris, V2) dzieli się na :

- nerw jarzmowy (nervus zygomaticus)

- nerw podoczodołowy (nervus infraorbitalis)

- nerwy skrzydłowo-podniebienne (nervi pterygopalatini)

3. III odcinek tętnicy szczękowej (arteria maxillaris) z odgałęzieniami

4. część splotu żylnego skrzydłowego (plexus venosus pterygoideus)

Komunikacja :

1. przez otwór klinowo-podniebienny (foramen sphenopalatinum) z jamą nosową

2. przez szczelinę oczodołową dolną (fissura orbitalis inferior) z oczodołem

3. przez otwór okrągły (foramen rotundum) z dołem środkowym czaszki

4. przez kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus) z otworem poszarpanym (foramen lacerum). Zawiera :

- tętnicę, żyłę i nerw kanału skrzydłowego (arteria, vena et nervus canalis pterygoidei, s. Vidii).

5. przez kanał podniebienno-pochwowy (canalis palatovaginalis) z zewnętrzną powierzchnią podstawy czaszki w pobliżu nozdrzy tylnych. Zawiera :

- gałąź tętnicy klinowo-podniebiennej wraz z żyłą towarzyszącą

- gałęzie nosowe tylne boczne ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

6. przez kanał skrzydłowo-podniebienny (canalis pterygopalatinus), który dzieli się na kanał podniebienny większy i dwa kanały podniebienne mniejsze - z jamą ustną.

Zawiera :

- tętnicę podniebienną zstępującą (arteria palatina descendens) od tętnicy szczękowej (wraz z żyłą)

- nerwy podniebienne ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

- gałęzie nosowe tylne dolne ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

7. przez szczelinę skrzydłowo-podniebienną (fissura pterygopalatina) z dołem podskroniowym. Zawiera :

- tętnicę szczękową (arteria maxillaris)

- splot żylny skrzydłowy (plexus venosus pterygoideus)

DÓŁ SKRONIOWY (Fossa temporalis)

Ściana przyśrodkowa :- kość ciemieniowa (os parietale)

- część łuskowa kości skroniowej (pars squamosa ossis temporalis)

- powierzchnia skroniowa kości czołowej (facies temporalis ossis frontalis)

- powierzchnia skroniowa skrzydła większego kości klinowej (facies temporalis alae majoris ossis sphenoidalis)

ściana przednia :- powierzchnia skroniowa kości czołowej

- powierzchnia skroniowa kości jarzmowej (facies temporalis ossis zygomatici)

ściana boczna :- łuk jarzmowy (arcus zygomaticus)

Ku dołowi dół skroniowy przechodzi w dół podskroniowy; granica znajduje się na wysokości grzebienia podskroniowego (crista infratemporalis).

Zawartość :

1. mięsień skroniowy (musculus temporalis)

2. naczynia skroniowe przyśrodkowe (vasa temporales mediae)

3. naczynia skroniowe głębokie (vasa temporales profundi)

4. gałąź jarzmowo-skroniowa nerwu jarzmowego (ramus zygomaticotemporalis nervi zygomatici)

5. tkanka tłuszczowa

Na powięzi skroniowej znajdują się :

- naczynia skroniowe powierzchowne (vasa temporales superficiales)

- gałęzie skroniowe powierzchowne nerwu uszno-skroniowego od nerwu żuchwowego (V3)

- gałęzie skroniowe i jarzmowe nerwu twarzowego (VII)

DÓŁ PODSKRONIOWY (Fossa infratemporalis)

Ściana górna :- powierzchnia podskroniowa skrzydła większego kości klinowej (facies infratemporalis alae majoris ossis temporalis)

ściana przednia :- powierzchnia podskroniowa szczęki (facies infratemporalis maxillae)

ściana boczna :- gałąź żuchwy (ramus mandibulae)

ściana przyśrodkowa :- blaszka boczna wyrostka skrzydłowatego kości klinowej (lamina lateralis processus pterygoideus ossis sphenoidalis)

Zawartość :

1. mięśnie skrzydłowe : przyśrodkowy i boczny (musculi pterygoidei : medialis et lateralis)

2. II odcinek tętnicy szczękowej z odgałęzieniami

3. nerw żuchwowy (nervus mandibularis, V3), oddaje tu :

- nerw kolcowy (nervus spinosus) - gałąź oponową

- nerw żwaczy (nervus masticatorius) in. pień przedni nerwu żuchwowego.

a następnie dzieli się na :

- nerw językowy (nervus lingualis)

- nerw zębodołowy dolny (nervus alveolaris inferior)

- nerw uszno-skroniowy (nervus auriculotemporalis)

4. zwój uszny (ganglion oticum)

5. struna bębenkowa (chorda tympani)

6. splot żylny skrzydłowy (plexus venosus pterygoideus)

Komunikacja :

1. przez szczelinę skrzydłowo-podniebienną z dołem skrzydłowo-podniebiennym

2. przez szczelinę oczodołową dolną z oczodołem

3. przez otwór owalny z dołem środkowym czaszki

4. przez otwór kolcowy z dołem środkowym czaszki5. przez otwór żuchwy z kanałem żuchwy (canalis mandibulae). Zawiera :

- tętnicę, żyłę i nerw zębodołowy dolny (arteria, vena et nervus alveolaris inferior)

6. przez wcięcie żuchwy (incisura mandibulae) z okolica powierzchowną twarzy. Zawiera :

naczynia i nerw dla mięśnia żwacza (vasa et nervus massetericus)

DÓŁ ZAŻUCHWOWY (Fossa retromandibularis)

Od przodu :gałąź żuchwy

od tyłu :wyrostek sutkowaty kości skroniowej

od góry :część bębenkowa kości skroniowej

od strony przyśrodkowej : wyrostek rylcowaty kości skroniowej

więzadło rylcowo-gnykowe

więzadło rylcowo-żuchwowe

mięśnie przyczepiające się do wyrostka rylcowatego :

mięsień rylcowo-gnykowy

mięsień rylcowo-gardłowy

mięsień rylcowo-językowy

Zawartość :

1. część głęboka ślinianki przyusznej

2. nerw twarzowy (VII) i jego podział na gałęzie

3. nerw uszno-skroniowy

4. końcowy odcinek tętnicy szyjnej zewnętrznej (arteria carotis externa) i jej podział na tętnicę skroniową powierzchowną (arteria temporalis superficialis) oraz tętnicę szczękową (arteria maxillaris)

5. żyła zażuchwowa (vena retromandibularis)

NARZĄD PRZEDSIONKOWO-ŚLIMAKOWY

- zwany dawniej narządem statyczno-słuchowym (organum statoacusticum), a potocznie zwany uchem (auris)

- obejmuje dwa narządy: narząd ślimakowy (narząd słuchu) oraz narząd przedsionkowy (narząd równowagi).

- w uchu wyróżniamy trzy części: ucho zewnętrzne, środkowe i wewnętrzne.

- ucho zewnętrzne i środkowe należą wyłącznie do narządu słuchu, służą do przewodzenia fal dźwiękowych.

- ucho wewnętrzne, ze względu na swą zawiłą budowę zwane też błędnikiem ( labirintus s. Galenus ) zawiera komórki zmysłowe ( receptory ) zarówno narządu słuchu, jak też narządu równowagi.

Ucho zewnętrzne ( auris externa )

- zbudowane jest z małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewnętrznego.

Małżowina uszna ( auricula )

- jest fałdem skórnym wspartym szkieletem chrzęstnym, tylko dolny koniec małżowiny, płatek ( lobulus ) nie ma podłoża chrzęstnego, lecz podskórną tkankę tłuszczową, której brak w innych częściach małżowiny. Małżowina uszna zbudowana jest ze skóry, chrząstki, więzadeł i kilku szczątkowych mięśni bez większego znaczenia. Boczna powierzchnia małżowiny jest wklęsła i bogato wymodelowana, przyśrodkowa jest wypukła. Chrząstka małżowiny ( cartilago auriculae ) u dołu przechodzi bezpośrednio w chrząstkę przewodu słuchowego ( cartilago meatus acusticus ), która uzupełnia szkielet małżowiny i wytwarza niektóre szczegóły jej ukształtowania. Obie chrząstki razem stanowią chrząstkę ucha zewnętrznego ( cartilago auris externae ).

Przewód słuchowy zewnętrzny ( meatus acusticus externus )

- długości około 35 mm., zbudowany z bocznej części chrzęstnej ( 1/3 długości ) oraz przyśrodkowej, dwukrotnie dłuższej części kostnej ( 2/3 długości ).

- część chrzęstna czyli przewód słuchowy zewnętrzny chrzęstny rozpoczyna się w jamie czaszki i sięga do otworu słuchowego zewnętrznego, część kostna czyli przewód słuchowy zewnętrzny kostny w przedłużeniu poprzedniego leży w kości skroniowej i przyśrodkowo kończy się bruzdą bębenkową, w której umocowana jest błona bębenkowa. Utworzony jest przez część bębenkową i część łuskową kości skroniowej. Tylko ściana przednia i dolna części chrzęstnej utworzona jest przez chrząstkę, pozostałe dwie ściany, tj. tylna i górna zbudowane są z tkanki łącznej włóknistej. Najwęższą częścią przewodu słuchowego zewnętrznego jest miejsce połączenia części chrzęstnej i kostnej.

Unaczynienie i unerwienie ucha zewnętrznego

• unaczynienie tętnicze małżowiny usznej oraz przewodu słuchowego zewnętrznego pochodzi z 3 źródeł:

1. gałęzie uszne przednie ( rami auriculares anteriores ) od tętnicy skroniowej powierzchownej, zaopatrują one przednią część powierzchni bocznej małżowiny;

2. gałęzie uszne ( tylne ) ( rami aurculares posteriores ) od tętnicy usznej tylnej i tętnicy potylicznej zaopatrują całą powierzchnię przyśrodkową oraz tylną część powierzchni bocznej małżowiny.

3. tętnica uszna głęboka ( arteria auricularis profunda ) od tętnicy szczękowej, zaopatruje przewód słuchowy zewnętrzny ( części kostną i chrzęstną ) oraz powierzchnię boczną błony bębenkowej.

• odpływ krwi żylnej:

1. z powierzchni przyśrodkowej - żyła uszna tylna → żyła szyjna zewnętrzna;

2. z powierzchni bocznej - żyły przeduszne ( venae preauriculares ) = żyły uszne przednie → żyła zażuchwowa →żyła twarzowa → żyła szyjna wewnętrzna;

3. żyły przewodu słuchowego zewnętrznego uchodzą do splotu otaczającego staw skroniowo-żuchwowy, który łączy się ze splotem żylnym skrzydłowym.

• odpływ chłonki:

1. z powierzchni przyśrodkowej - węzły chłonne zamałżowinowe → węzły chłonne szyjne głębokie;

2. z powierzchni bocznej i z przewodu słuchowego zewnętrznego - węzły chłonne przedmałżowinowe → węzły chłonne przyusznicze ( z tej grupy - przeduszne ) → węzły chłonne szyjne głębokie;

3. ponadto chłonka z małżowiny odpływa do górnych węzłów chłonnych szyjnych głębokich.

• unerwienie małżowiny usznej:

ruchowe - pochodzi od nerwu twarzowego ( VII );

- unerwienie powierzchni przyśrodkowej - nerw uszny tylny → gałąź uszna;

- unerwienie powierzchni bocznej - gałęzie skroniowe ze splotu przyuszniczego.

czuciowe

- powierzchnia przyśrodkowa (tylna): nerw potyliczny mniejszy i nerw uszny wielki ze splotu szyjnego

- powierzchnia boczna: gałąź uszna nerwu błędnego → muszla małżowiny, ponadto nerwy uszne przednie od nerwu uszno-skroniowego ( V₃ ) i nerw uszny wielki.

• unerwienie przewodu słuchowego zewnętrznego: - pochodzi od n. trójdzielnego ( V ) i n. błędnego ( X )

1. n. przewodu słuchowego zewnętrznego od n. uszno-skroniowego ( V₃ ) unerwia przednią i górną ścianę przewodu.

2. gałąź uszna nerwu błędnego unerwia ścianę dolną i tylną przewodu ( dlatego też dotyk przewodu może czasem wywołać napady kaszlu, kichania a nawet wymioty i zaburzenia czynności serca ).

Ucho środkowe ( auris media )

• zbudowane jest z:

1. jamy bębenkowej - mieszczącej się w kości skroniowej, między uchem wewnętrznym a zewnętrznym;

2. błony bębenkowej - położonej na granicy między jamą bębenkową a uchem zewnętrznym;

3. trąbki słuchowej - która łączy jamę bębenkową z częścią nosową gardła;

4. przestrzeni powietrznych - jamy sutkowej i komórek sutkowych, położonych do tyłu od jamy bębenkowej

• wszystkie te części są powietrzne, jedynie trąbka słuchowa, a ściślej jej część chrzęstna ma światło zamknięte i otwiera się jedynie okresowo podczas połykania lub ziewania.

• granicę między uchem zewnętrznym a uchem środkowym ( jamą bębenkową ) stanowi błona bębenkowa.

Błona bębenkowa ( membrana tympani )

- stanowi granicę między uchem zewnętrznym a środkowym, Ma kształt owalny ( 10 - 11 mm. na 9 mm. ) i grubość 0,1 mm.. Jest błoną szarawą, nieco przezroczystą, dzięki czemu widoczne są przez nią niektóre twory jamy bębenkowej. Całym swym obwodem jest połączona z kością. Jej większy odcinek dolny, tzw. część napięta ( pars tensa ), przytwierdzona jest do bruzdy bębenkowej części bębenkowej kości skroniowej, pierścieniem włóknisto-chrzęstnym ( anulus fibrocartilagineus ). Mały, górny odcinek błony przyczepia się do wcięcia bębenkowego części łuskowej kości skroniowej - ta część błony bębenkowej jest cieńsza od pozostałej, dlatego też jest bardziej wiotka, tworzy tzw. część wiotką ( pars flaccida = membrana Shrapnelli ). Część ta zakrywa głowę młoteczka. Granicę między częścią wiotką a napiętą błony bębenkowej stanowi delikatna smuga, tzw. prążek błony bębenkowej przedni i tylny ( stria membranae tympani anterior et posterior ). Na tej granicy widoczne jest nieznaczne uwypuklenie błony na zewnątrz, wywołane przez wyrostek boczny młoteczka, jest to tzw. wyniosłość młoteczkowa ( prominentia mallearis ). Od miejsca tego schodzi ku dołowi i tyłowi biaława smuga, wywołana przyczepem rękojeści młoteczka → prążek młoteczka ( stria mallearis ). Koniec rękojeści młoteczka wciąga błonę bębenkową, w części środkowej, do wewnątrz, wywołując lejkowate wpuklenie - pępek błony bębenkowej ( umbo membranae tympani ), podczas gdy pozostała część błony jest nieco uwypuklona na zewnątrz. Dla lepszej orientacji zwłaszcza przy zabiegach wykonywanych na błonie bębenkowej, dzielimy ją na cztery kwadranty ( ćwiartki ). Linia łącząca pępek z wyniosłością młoteczkową oraz druga prostopadła do niej, biegnąca przez pępek dzieli błonę bębenkową na cztery nierówne ćwiartki. Ćwiartki dolne są mniejsze od górnych, a obie tylne są większe od przednich. Dwie górne ćwiartki ( przednia i tylna ) tworzą okolicę nadpępkową ( regio supraumbilicalis ) błony bębenkowej; dwie dolne stanowią okolicę podpępkową ( regio infraumbilicalis ). Położenie kosteczek słuchowych odpowiada tylnej ćwiartce okolicy nadpępkowej, toteż aby nie uszkodzić kosteczek lub nawet ściany błędnika, nacięcie błony bębenkowej ( paracentesis ) dokonuje się w tylno-dolnym kwadrancie. Przy oglądaniu wziernikiem ucha u osoby żywej widzimy przy sztucznym oświetleniu stożek świetlny ( refleks świetlny = refleks trójkątny ). Wierzchołek trójkąta leży w pępku błony bębenkowej, podstawa ( szerokości 1,5 - 2 mm. ) w pobliżu obwodu, ale nie dochodzi do niego ( wysokość stożka 2,5 mm. ). Stożek ten istotny przy rozpoznawaniu chorób ucha środkowego jest zjawiskiem optycznym a nie strukturą anatomiczną. Oprócz tego refleksu prawie zawsze występuje jeszcze drugi, jako wąska smuga połyskująca wzdłuż przednio-dolnego brzegu błony bębenkowej - refleks rowkowy.

- położenie: błona bębenkowa nie jest ustawiona pionowo, lecz pochylona ku dołowi i do przodu. Z płaszczyzną poziomą tworzy kąt 45 - 60°, otwarty na zewnątrz ( kąt inklinacji ). Z płaszczyzną pośrodkową zaś tworzy kąt około 50 °, otwarty ku tyłowi ( kąt deklinacji ). U noworodka oba te kąty są mniejsze niż u dorosłego, dlatego mówimy o podnoszeniu się błony bębenkowej po urodzeniu.

- błona bębenkowa zbudowana jest z trzech warstw: zewnętrznej cienkiej warstwy skórnej ( stratum cutaneum ), będącej przedłużeniem skóry przewodu słuchowego zewnętrznego. Nie posiada przydatków ( włosów, gruczołów ), wewnętrznej warstwy śluzowej ( stratum mucosum ) stanowiącej przedłużenie błony śluzowej jamy bębenkowej i środkowej warstwy, czyli blaszki właściwej ( lamina propria ). Ta ostatnia występuje wyłącznie w części napiętej błony bębenkowej, a brak jej w części wiotkiej.

- naczynia i nerwy zaopatrujące błonę bębenkową dochodzą do niej zarówno od strony jamy bębenkowej jak i od przewodu słuchowego zewnętrznego.

• unaczynienie tętnicze:

- od zewnątrz - t. zewnętrzna rękojeści ( a. manubrii externa ) od t. usznej głębokiej od t. szczękowej;

- od wewnątrz - gałęzie t. bębenkowej przedniej od t. szczękowej

• unaczynienie żylne - żyły towarzyszą tętnicom, wcześniej tworząc sploty żylne

• chłonka odpływa do węzłów chłonnych przed i zamałżowinowych

• unerwienie warstwy skórnej

- n. przewodu słuchowego zewnętrznego ( n. meatus acustici externi ) - gałąź n. uszno-skoroniowego ( V₃ ).

- gałęzie od gałęzi usznej nerwu błędnego - to unerwienie tłumaczy powstanie odruchu kaszlowego przy drażnieniu skóry przewodu słuchowego zewnętrznego;

• unerwienie warstwy śluzowej - pochodzi ze splotu bębenkowego, z którego wychodzą gałęzie bębenkowe

- znaczenie błony bębenkowej

1. bierze udział w przewodzeniu fal dźwiękowych

2. oddziela ucho zewnętrzne od środkowego.

Przewodnictwo słuchowe - drogi przewodzenia fal dźwiękowych do narządu spiralnego (ucha wewnętrznego)

- dźwięki dochodzą do narządu spiralnego (ucha wewnętrznego) dwiema drogami: powietrzną i kostną, stąd mówi się o dwóch rodzajach przewodnictwa słuchowego, tj. o przewodnictwie słuchowym powietrznym i kostnym.

• przewodnictwo słuchowe powietrzne - małżowina uszna wychwytuje fale dźwiękowe, kierując je do przewodu słuchowego zewnętrznego, gdzie fale dźwiękowe uderzają w błonę bębenkową wprowadzając ją w drgania. Częściowo fale te odbijają się z powrotem do przewodu słuchowego zewnętrznego, a pozostała część przechodzi przez ucho środkowe wprawiając w drgania łańcuch kosteczek słuchowych i głównie tą drogą dochodzi do okienka przedsionka; poza tym drogą powietrzną przez jamę bębenkową fale dźwiękowe docierają bezpośrednio do okienka ślimaka. U osobników z normalnym narządem słuchu przewodzenie fal dźwiękowych drogą kosteczek słuchowych ma o wiele większe znaczenie niż drogą powietrzną jamy bębenkowej. Wyżej opisana droga fal dźwiękowych to tzw. przewodnictwo powietrzne, droga ta prowadzi przez ucho zewnętrzne do ucha środkowego i tam rozdziela się na ww. kierunki.

• przewodnictwo słuchowe kostne - drgania fal głosowych docierają do ucha wewnętrznego przez kości czaszki.

• według Bochenka można wyróżnić przewodnictwo:

1. kosteczkowe - przez kosteczki ucha środkowego;

2. powietrzne - przez powietrze jamy bębenkowej;

3. kostne - przez kości czaszki.

Jama bębenkowa ( cavum tympani )

- jest szczelinowatą przestrzenią powietrzną, leżącą w części skalistej kości skroniowej i wysłaną błoną śluzową. Ustawiona jest prawie pionowo i z płaszczyzną pośrodkową tworzy kąt około 45°. Jej kształt można porównać do dwuwklęsłej soczewki, której obie szerokie powierzchnie boczna i przyśrodkowa ustawione są pionowo;

- w jamie bębenkowej wyróżnia się sześć ścian:

1. górną czyli pokrywkową ( paries tegmentalis );

2. dolną czyli żyły szyjnej ( paries jugularis );

3. przyśrodkową czyli błędnikową ( paries labirinthicus );

4. boczną czyli błoniastą ( paries membranacea );

5. przednią czyli szyjno-tętniczą ( paries caroticus );

6. tylną czyli sutkową ( paries mastoideus ).

1. Ściana górna - pokrywkowa

• stanowi strop jamy bębenkowej, utworzona jest przez blaszkę kostną tzw. pokrywkę jamy bębenkowej ( tegmen tympani );

• na ścianie tej rozpoczyna się część górna kanalika bębenkowego zwana też kanałem n. skalistego mniejszego;

• ściana ta często zawiera małe pneumatyczne jamki kostne wysłane błoną śluzową, tzw. komórki pokrywkowe

2. Ściana dolna - żyły szyjnej

• jest węższa od górnej, tworzy dno jamy bębenkowej ( solum tympani ), odpowiada ona dolnej powierzchni piramidy i graniczy z boczną częścią dołu szyjnego;

• na ścianie tej znajduje się ujście części dolnej kanalika bębenkowego;

• na granicy ze ścianą tylną znajduje się często nieregularna wyniosłość rylcowata ( prominentia styloidea s. Politzeri ), odpowiadająca górnemu końcowi wyrostka rylcowatego;

• zawiera drobne pneumatyczne jamki - komórki bębenkowe ( cellulae tympanicae ).

3. Ściana przyśrodkowa - błędnikowa

• oddziela jamę bębenkową od ucha wewnętrznego, stanowiąc zarazem ścianę boczną ucha wewnętrznego;

• w swym środkowym odcinku uwypukla się ku jamie bębenkowej, tworząc wzgórek ( promontorium ), wywołany zakrętem podstawnym ślimaka, stąd inna nazwa - wyniosłość ślimakowa ( eminentia cochlearis)

• na wzgórku, pod błoną śluzową, leży splot bębenkowy;

• do przodu od wzgórka biegnie prawie pionowo bruzda wzgórka ( sulcus promontorii ), łączy ona część górną i dolną kanalika bębenkowego;

• część tylna wzgórka przedziela dwa dołki:

1. górny - dołek okienka przedsionka ( fossula fenestrae vestibuli ) na dnie którego leży okienko przedsionka ( fenestra vestibuli ), zwane również okienkiem owalnym ( fenestra ovalis ) → prowadzi ono do przedsionka błędnika kostnego. Okienko to zamyka podstawa strzemiączka, na brzegu otworu umocowana więzadłem pierścieniowatym strzemiączka ( ligamentum anulare stapedis ) = więzozrost bębenkowo-strzemiączkowy.

2. dolny - dołek okienka ślimaka ( fossula fenestrae cochleae ), na dnie którego leży okienko ślimaka ( fenestra cochleae ) zwane też okienkiem okrągłym ( fenestra rotunda ) → prowadzi ono do ślimaka - ściśle do części początkowej podstawnego zakrętu ślimaka ( do schodów bębenka ). Okienko ślimaka zamknięte jest błoną bębenkową wtórną - nie skostniałą częścią pierwotnej torebki mezodermalnej błędnika błoniastego.

• powyżej okienka przedsionka są dwie wyniosłości:

3. wyniosłość kanału nerwu twarzowego ( prominentia canalis facialis ) - wskutek ubytków w ścianie kanału nerwu twarzowego, przy stanach ropnych ucha środkowego może dojść do uszkodzenia n. VII.

4. wyniosłość kanału półkolistego bocznego ( eminentia canalis semicircularis lateralis ) - leży powyżej w/w, równolegle.

4. Ściana boczna - błoniasta

• utworzona jest w przeważającej części przez błonę bębenkową, tylko mały dolny oraz nieco większy górny odcinek tej ściany jest kostny;

• na tej podstawie całą jamę bębenkową można podzielić na trzy części:

1. część środkowa ( mesotympanium ) - ma ścianę boczną utworzoną przez błonę bębenkową;

2. część górna ( epitympanium ), czyli zachyłek nadbębenkowy ( recessus epitympanicus ) - znacznie mniejsza od poprzedniej, jest ograniczona z boku przez zgrubiałą część łuski kości skroniowej. Zachyłek ten wejściem do jamy przechodzi ku tyłowi w jamę sutkową .

3. część dolna ( hypotympanium ), czyli zachyłek podbębenkowy ( recessus hypotympanicus ) - najmniejszy, leży poniżej dolnego brzegu błony bębenkowej.

5. Ściana przednia - szyjno-tętnicza

• jest blaszką kostną, wysokości około 4 mm, która oddziela jamę bębenkową od kanału tętnicy szyjnej.

• w górnej części tej ściany leży ujście bębenkowe kanału mięśniowo-trąbkowego. Kanał ten jest przedzielony kostną przegrodą na: półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej i leżący pod nim półkanał trąbki słuchowej. Przegroda ta rozciąga się nad wzgórkiem i kończy się tuż przed okienkiem przedsionka, powyżej wzgórka, wyrostkiem ślimakowatym ( processus cochleariformis );

• w dolnej części tej ściany leży ujście zwykle dwóch drobnych kanalików szyjno-bębenkowych.

6. Ściana tylna - sutkowa

• w części górnej tej ściany znajduje się trójkątny otwór - wejście do jamy ( aditus ad antrum ), które prowadzi do jamy sutkowej ( antrum mastoideum ), a z niej do komórek sutkowych ( cellulae mastoideae );

• przy brzegu dolnym wejścia do jamy leży dół kowadełka ( fossa incudis ) dla odnogi krótkiej tej kosteczki;

• poniżej dołu leży mała stożkowata wyniosłość piramidowa ( eminentia piramidalis ), zawierająca wewnątrz mięsień strzemiączkowy ( musculus stapedius ). Na szczycie tej wyniosłości leży mały otworek przez który wychodzi z kości ścięgno tego mięśnia.

• z boku od wyniosłości piramidowej, w kącie między ścianą błoniastą a sutkową, leży otwór bębenkowy kanalika struny bębenkowej ( apertura tympanica canaliculi chordae tympani ). Kanalik ten łączy kanał nerwu twarzowego z jamą bębenkową.

• na granicy ze ścianą żyły szyjnej leży wyniosłość rylcowata ( eminentia styloidea s. Politzeri ).

Komunikacja jamy bębenkowej

• ściana górna

1. rozpoczyna się część górna kanalika bębenkowego = kanał nerwu skalistego mniejszego

wchodzi: tętnica bębenkowa górna od tętnicy oponowej środkowej;

wychodzi: nerw skalisty mniejszy;

• ściana dolna

1. ujście części dolnej kanalika bębenkowego

wchodzi: tętnica bębenkowa dolna od tętnicy gardłowej wstępującej;

nerw bębenkowy od zwoju dolnego nerwu językowo-gardłowego ( IX );

• ściana przyśrodkowa - posiada dwa otwory prowadzące do ucha wewnętrznego

1. górny - okienko przedsionka - łączące jamę bębenkową z przedsionkiem;

2. dolny - okienko ślimaka - łączące jamę bębenkową z częścią początkową zakrętu podstawnego ślimaka, (schodami bębenka).

• ściana boczna - lita utworzona przez błonę bębenkową;

• ściana przednia

1. kanaliki szyjno-bębenkowe - łączące jamę bębenkową z kanałem tętnicy szyjnej wewnętrznej

wchodzą: nn. szyjno-bębenkowe ze splotu szyjno-tętniczego wewn., dochodzące do splotu bębenkowego

gałąź szyjno-bębenkowa tętnicy szyjnej wewnętrznej

2. szczelina skalisto-bębenkowa - łączy jamę bębenkową z dołem podskroniowym

przechodzą:t. bębenkowa przednia (od t. szczękowej) z towarzyszącą ż. bębenkową przednią

więzadło przednie młoteczka ( biegnie od kolca kości klinowej )

struna bębenkowa

3. kanał mięśniowo-trąbkowy - łączy jamę bębenkową z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki

przechodzą: trąbka słuchowa i mięsień napinacz błony bębenkowej

• ściana tylna

1. wejście do jamy sutkowej

2. otwór bębenkowy kanalika struny bębenkowej - wchodzą: struna bębenkowa i tętnica bębenkowa tylna od tętnicy rylcowo-sutkowej

3. otwór dla nerwu strzemiączkowego - u podstawy wyniosłości piramidowej

Zawartość jamy bębenkowej

1. kosteczki słuchowe wraz z ich więzadłami i mięśniami (ścięgna mm. strzemiączkowego i napinacza bł. bębenkowej)

2. tętnice bębenkowe górna, dolna, przednia i tylna;

3. gałąź szyjno-bębenkowa od tętnicy szyjnej wewnętrznej;

4. gałęzie sutkowe od tętnicy rylcowo-sutkowej ( dla błony śluzowej komórek sutkowych );

5. gałęzie skalisto-łuskowe ( rami petrosquamosi ) od gałęzi skalistej tętnicy oponowej środkowej ( dla trąbki słuchowej oraz zachyłka nadbębenkowego );

6. żyły towarzyszące tętnicom;

7. struna bębenkowa

8. nerw mięśnia napinacza błony bębenkowej ( nervus musculi tensoris membranae tympanici ) - odchodzi od nerwu skrzydłowego przyśrodkowego od nerwu żuchwowego;

9. gałąź łącząca ze splotem bębenkowym ( ramus communicans cum plexu tympanico ) - odchodzi od zwoju kolanka nerwu twarzowego ( rzadko od nerwu skalistego większego ), przez sklepienie wstępuje do jamy bębenkowej, gdzie łączy się ze splotem bębenkowym nerwu językowo-gardłowego ( IX ). Gałąź ta prowadzi włókna biegnące następnie do zwoju usznego drogą nerwu skalistego mniejszego.

10. nerwy szyjno-bębenkowe - są to włókna współczulne ze splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego;

11. nerw bębenkowy - odchodzi od zwoju dolnego nerwu językowo-gardłowego ( IX ). Prowadzi wydzielnicze włókna przywspółczulne przeznaczone dla ślinianki przyusznej i gruczołów policzkowych, oraz włókna czuciowe z błony śluzowej jamy bębenkowej i trąbki słuchowej.

12. splot bębenkowy i nerwy z niego wychodzące;

13. błona śluzowa - wyściela i otacza wszystkie twory, tworząc liczne fałdy i zachyłki w jamie bębenkowej;

14. p o w i e t r z e;

Kosteczki słuchowe

- są to młoteczek, kowadełko i strzemiączko;

- leżą w górnej części jamy bębenkowej i łączą błonę bębenkową ze ścianą błędnikową jamy bębenkowej. W łańcuchu kosteczek, młoteczek tworzy człon zewnętrzny, jest on częściowo zrośnięty z błoną bębenkową. Kowadełko jest członem pośrednim, a strzemiączko zamykające okienko przedsionka stanowi człon przyśrodkowy

• młoteczek (malleus)

- przypomina kształtem lekko zagiętą maczugę,

- wyróżnia się w nim: głowę - na górnym końcu, szyjkę, która ku dołowi przechodzi w rękojeść oraz dwa wyrostki odchodzące od szyjki: przedni ( dłuższy ) i boczny ( krótszy ).

• kowadełko (incus)

- przypomina kształtem dolny ząb trzonowy z dwoma mocno rozstawionymi korzeniami;

- wyróżnia się w nim: trzon, odnogę długą - zakończoną wyrostkiem soczewkowatym ( processus lenticularis ) i odnogę krótką;

• strzemiączko (stapes)

- wyróżnia się w nim: głowę, dwie odnogi, przednią, tylną, podstawę - kształtu nerkowatego, przystosowanego do kształtu okienka przedsionka.

Połączenia kosteczek słuchowych

• ze ścianami jamy bębenkowej kosteczki słuchowe połączone są za pomocą łącznotkankowych pasemek więzadłowych, natomiast wzajemnie łączą się stawowo.

• wyróżniamy:

- staw kowadełkowo-młoteczkowy ( art. incudomallearis ) - łączy głowę młoteczka z trzonem kowadełka

- staw kowadełkowo-strzemiączkowy ( art. incudostapedia ) łączy odnogę długą kowadełka z głową strzemiączka.

• nie są to stawy w ścisłym tego słowa znaczeniu, lecz raczej chrząstkozrosty, budową podobne do spojenia łonowego. Jedynie w stawie kowadełkowo-młoteczkowym zaznacza się szczelina stawowa, której w stawie kowadełkowo-strzemiączkowym nie ma prawie nigdy.

• ruchomość kosteczek słuchowych względem siebie jest bardzo mała z powodu budowy zarówno samych połączeń jak i pasm więzadłowych, które ograniczają zakres ruchów.

Mięśnie kosteczek słuchowych

• ruchami kosteczek słuchowych zawiadują dwa mięśnie poprzecznie prążkowane:

• mięsień napinacz błony bębenkowej;

• mięsień strzemiączkowy;

• mają one wpływ na przewodzenie drgań akustycznych przez kosteczki;

M. napinacz błony bębenkowej (m. tensor tympani)

• rozpoczyna się: na części skalistej kości skroniowej u ujścia zewnętrznego kanału mięśniowo-trąbkowego; na kolcu kości klinowej i tylnym brzegu skrzydła większego oraz górnej powierzchni chrząstki trąbki słuchowej;

• ścięgno tego mięśnia wchodzi do jamy bębenkowej przez półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej, zawija się wokół wyrostka ślimakowatego ( zakończenie blaszki kostnej dzielącej kanał mięśniowo-trąbkowy ), odchyla się pod kątem prostym w bok i biegnie poprzecznie przez jamę bębenkową, kończy się dochodząc do górnego odcinka rękojeści młoteczka;

• mięsień ten napina błonę bębenkową jak i więzadło osiowe ( część więzadła przedniego i bocznego młoteczka leżąca w tej samej linii prostej ), jednocześnie dociska strzemiączko do okienka przedsionka co powoduje zwiększenie ciśnienia przychłonki w błędniku → zwiększa wrażliwość na drgania i tym samym ostrość słuchu;

• odruchowy skurcz mięśnia następuje przy wysokich dźwiękach;

• unerwiony jest przez nerw mięśnia napinacza błony bębenkowej - gałąź nerwu żuchwowego ( V₃ ) - przez portio minor nervi trigemini, bo powstał jako odszczepiona część mięśnia skrzydłowego przyśrodkowego.

M. strzemiączkowy (m. stapedius)

• rozpoczyna się na tylnej ścianie jamy bębenkowej, wewnątrz wyniosłości piramidowej, którą wypełnia;

• ścięgno tego mięśnia wychodzi z kości na wierzchołku tej wyniosłości, kieruje się ku dołowi, przodowi i przyśrodkowo, dochodząc do tylnej odnogi strzemiączka w pobliżu głowy;

• mięsień ten pociąga głowę strzemiączka, a podstawa cofa się nieco z okienka, to powoduje spadek ciśnienia w błędniku ( działa antagonistycznie do poprzedniego ). Stabilizując strzemiączko utrudnia jego drgania i osłabia ostrość słuchu;

• unerwiony przez nerw strzemiączkowy od n. twarzowego ( porażenie n. strzemiączkowego - zwykle łącznie z innymi gałęziami n. twarzowego - powoduje nadmierną wrażliwość na podniety słuchowe - hyperacusis );

Splot bębenkowy ( plexus tympanicus )

• leży na wzgórku jamy bębenkowej pod błoną śluzową;

• powstaje przez wymieszanie włókien nerwowych pochodzących od:

1. nerwu bębenkowego od nerwu językowo-gardłowego;

2. gałęzi łączącej ze splotem bębenkowym od nerwu twarzowego;

3. nerwów szyjno-bębenkowych ( najczęściej dwa: górny i dolny );

4. ewentualnie włókien nerwu błędnego dochodzących do splotu drogą nerwu bębenkowego;

• splot ten posiada małe grupy zwojowych komórek wielobiegunowych autonomicznych;

• ze splotu wychodzą:

1. gałęzie bębenkowe ( rami tympanici ) do błony śluzowej jamy bębenkowej i komórek sutkowych oraz powierzchni przyśrodkowej błony bębenkowej;

2. gałąź trąbkowa ( ramus tubarius ) do błony śluzowej trąbki słuchowej

3. gałąź do okienka przedsionka;

4. gałąź do okienka ślimaka;

5. nerw skalisty mniejszy ( nervus petrosus minor ) - jest przedłużeniem splotu bębenkowego, a zwłaszcza nerwu bębenkowego. Jamę bębenkową opuszcza przez górny odcinek kanalika bębenkowego i przez rozwór kanału nerwu skalistego mniejszego, czyli przez otwór górny kanalika bębenkowego, wchodzi do dołu środkowego czaszki, gdzie biegnie w bruździe nerwu skalistego mniejszego, kierując się ku przodowi i dołowi pod oponą twardą mózgu. Przebija chrząstkozrost klinowo-skalisty, w obrębie szczeliny klinowo-skalistej wychodzi z jamy czaszki do dołu podskroniowego, gdzie dochodzi do zwoju usznego, stanowiąc jego korzeń przywspółczulny. W pobliżu rozworu kanału nerwu skalistego mniejszego przyjmuje on gałąź od nerwu twarzowego. Nerw ten przewodzi głównie przedzwojowe włókna przywspółczulne dla ślinianki przyusznej oraz dla gruczołów policzkowych, pochodzące głównie z nerwu bębenkowego.

Błona śluzowa jamy bębenkowej

• jamę bębenkową wyściela cienka, różowa błona śluzowa, która wnika tu z gardła przez trąbkę słuchową, pokrywa błonę bębenkową i rozciąga się dalej ku tyłowi do komórek sutkowych, odgraniczając poszczególne zachyłki jamy bębenkowej. Ze ścian jamy bębenkowej unosi się wytwarzając fałdy obejmujące kosteczki słuchowe wraz z ich stawami i więzadłami, ścięgna mięśni i strunę bębenkową.

• fałdy błony śluzowej - osobniczo bardzo zmienne i asymetryczne. Do najbardziej stałych zaliczamy: fałd struny bębenkowej ( plica chordae tympani ), czyli fałd młoteczkowy ( plica mallearis ), fałd kowadełka ( plica incudis ),fałd strzemiączka ( plica stapedis ) i fałd poprzeczny ( plica transversa ). Wymienione fałdy wraz z tworami które obejmują biorą udział w ograniczaniu zachyłków błony bębenkowej.

Zachyłki jamy bębenkowej

- zachyłek nadbębenkowy ( recessus epitympanicus ) - stanowi górno-tylną część jamy bębenkowej, sięgającą od jej sklepienia do wysokości ścięgna mięśnia napinacza błony bębenkowej; zawiera on głowę młoteczka oraz trzon kowadełka. Do przodu i ku dołowi uchodzi do środkowej części jamy bębenkowej.

- zachyłek górny błony bębenkowej ( recessus membranae tympani superior ) - zwany jamą Prusaka, ograniczony jest od strony przyśrodkowej przez szyjkę młoteczka i trzon kowadełka, z boku przez część wiotką błony bębenkowej. Strop jest zarazem dnem zachyłka nadbębenkowego. Uchodzi do zachyłka tylnego błony bębenkowej lub wprost do jamy bębenkowej, a niekiedy wprost do zachyłka nadbębenkowego.

- zachyłek przedni błony bębenkowej ( recessus membranae tympani anterior ) - położony jest między błoną bębenkową a przednim fałdem młoteczkowym. Otwiera się ku dołowi.

- zachyłek tylny błony bębenkowej ( recessus membranae tympani posterior ) - położony jest między błoną bębenkową a tylnym fałdem młoteczkowym. Otwiera się ku dołowi, u stropu ma niekiedy otwór prowadzący do zachyłka górnego błony bębenkowej.

Trąbka słuchowa ( tuba auditiva s. tuba pharyngeotympanica s. Eustachius )

- jest przewodem kostno-chrzęstnym, łączącym jamę bębenkową z gardłem, długości 35 - 40 mm. Rozpoczyna się w przedniej ścianie jamy bębenkowej, ujściem bębenkowym ( ostium tympanicum ), biegnie skośnie od góry, tyłu i strony bocznej ku dołowi, przodowi i przyśrodkowo i kończy się w nosowej części gardła, na jej ścianie bocznej, na wysokości małżowiny nosowej dolnej, ujściem gardłowym ( ostium pharyngeum ). Odpowiednio do budowy ścian w trąbce słuchowej wyróżniamy boczną część kostną ( pars ossea tubae auditivae ) oraz przyśrodkową część chrzęstną ( pars cartilaginea tubae auditivae ). Obie te części tworzą kąt rozwarty, otwarty ku dołowi. Granica między częścią chrzęstną i kostną jest najwęższym miejscem - cieśnią trąbki słuchowej ( isthmus tubae auditivae ). Część kostna - długości około 12 mm, stanowi prawie 1/3 długości całej trąbki, leży ona w kącie między częścią skalistą a częścią łuskową kości skroniowej, w dolnym piętrze kanału mięśniowo-trąbkowego, tj. w półkanale trąbki słuchowej ( semicanalis tubae auditivae ) piramidy kości skroniowej. Część chrzęstna - długości około 24 mm, stanowi więc 2/3 długości całej trąbki. Jest ona utworzona przez chrząstkę trąbki ( cartilago tubae ), która nie stanowi zamkniętego przewodu lecz tworzy rynienkę chrzęstną otwartą ku dołowi i bocznie. Górny brzeg chrząstki jest haczykowato załamany, dzięki czemu powstaje rynienka chrzęstna u dołu i boku szeroko otwarta, w której możemy wyróżnić większą blaszkę przyśrodkową ( lamina medialis ) i mniejszą blaszkę boczną ( lamina lateralis ). Rynienka ta jest uzupełniona w zamknięty przewód przez blaszkę błoniastą trąbki ( lamina membranacea tubae auditivae ). Na część blaszki błoniastej oraz na sąsiednią blaszkę boczną chrząstki zachodzi przyczep początkowy ścięgna mięśnia napinacza podniebienia miękkiego. Dlatego mięsień ten kurcząc się np. podczas połykania odciąga ścianę boczną trąbki od przyśrodkowej i rozszerza jej światło. Przy ujściu gardłowym z przyśrodkowej blaszki chrząstki trąbki odchodzi część mięśnia podniebienno-gardłowego, zwana mięśniem trąbkowo-gardłowym ( musculus salpingopharyngeus ).Przy ujściu gardłowym trąbki słuchowej, w obrębie wału trąbkowego ( torus tubarius ) leży migdałek trąbkowy ( tonsilla tubaria ).

- znaczenie trąbki słuchowej polega na doprowadzaniu powietrza z gardła do jamy bębenkowej w celu utrzymania równowagi ciśnienia wewnątrz i na zewnątrz błony bębenkowej → wyrównanie ciśnienia w jamie bębenkowej z ciśnieniem atmosferycznym oraz odprowadzaniu śluzu i innych wydzielin z ucha środkowego do gardła

Unaczynienie tętnicze jamy bębenkowej

- t. bębenkowa przednia (a. tympanica anterior) od t. szczękowej, biegnie ze struną bębenkową i wchodzi do jamy bębenkowej przez szczelinę skalisto-bębenkową. Zaopatruje głównie bł. śluzową przedniej ściany jamy bębenkowej, ujście bębenkowe trąbki słuchowej oraz częściowo powierzchnię przyśrodkową bł. bębenkowej;

- t. bębenkowa tylna ( a. tympanica posterior ) od t. rylcowo-sutkowej, wnika od tyłu przez otwór rylcowo-sutkowy do kanału nerwu twarzowego i dalej przez kanalik struny bębenkowej w jej towarzystwie wychodzi do jamy bębenkowej, zaopatrując głównie jej tylną ścianę;

- t. bębenkowa górna ( a. tympanica superior ) od tętnicy oponowej środkowej od tętnicy szczękowej wchodzi do jamy bębenkowej przez część górną kanalika bębenkowego = kanału nerwu skalistego mniejszego;

- t. bębenkowa dolna ( a. tympanica inferior ) od t. gardłowej wstępującej wchodzi do jamy bębenkowej przez dolną część kanalika bębenkowego;

- wszystkie cztery tętnice bębenkowe oraz gałęzie szyjno-bębenkowe od tętnicy szyjnej wewnętrznej wytwarzają w błonie śluzowej gęstą sieć tętniczą.

- oprócz wymienionych tętnic: g. strzemiączkowa od tętnicy rylcowo-sutkowej zaopatruje mięsień strzemiączkowy, gałęzie sutkowe od tętnicy rylcowo-sutkowej unaczyniają błonę śluzową komórek sutkowych.

Odpływ krwi żylnej - żyły ucha środkowego towarzyszą tętnicom, a główny odpływ krwi prowadzi do: splotu skrzydłowego, żył oponowych środkowych, zatoki skalistej dolnej i opuszki żyły szyjnej wewnętrznej;

Odpływ chłonki z ucha środkowego - naczynia chłonne w błonie śluzowej tworzą sieć, która łączy się z siecią naczyń chłonnych ucha zewnętrznego i prowadzi chłonkę do węzłów chłonnych przed i zausznych.

Unerwienie - pochodzi od splotu bębenkowego.

Ucho wewnętrzne ( auris interna ) - błędnik ( labyrinthus )

- zawiera nabłonki zmysłowe dla narządu ślimakowego ( słuchu ) oraz dla narządu przedsionkowego czynnościowo związanego ze stanem równowagi. Mieści się ono w części skalistej kości skroniowej. Wyróżniamy w nim ścianę kostną → błędnik kostny oraz jego zawartość → błędnik błoniasty. Z błędnikiem kostnym ściśle związany jest przewód słuchowy wewnętrzny. Błędnik błoniasty zawarty w błędniku kostnym wypełniony jest płynem zwanym śródchłonką ( endolympha ). Przestrzeń między błędnikiem kostnym a błoniastym nazywa się przestrzenią przychłonkową ( spatium perilymphaticum ) i wypełniona jest przychłonką ( perilympha ).

Błędnik kostny ( labyrinthus osseus )

- jest układem jam i kanałów położonych w części skalistej kości skroniowej i zawierających błędnik błoniasty oraz przestrzenie przychłonkowe. Zbudowany jest z części środkowej - przedsionka, ślimaka - położonego do przodu od niego i zawierającego narząd słuchu oraz kanałów półkolistych - położonych ku tyłowi od przedsionka, które wraz z przedsionkiem służą do zachowania równowagi.

Przedsionek ( vestibulum )

- jest częścią środkową błędnika kostnego a zarazem „przedsionkiem” dla dwóch różnych struktur; z przodu wiedzie do ślimaka, z tyłu do kanałów półkolistych. Jest jamą nieregularnego kształtu, ściana przyśrodkowa i boczna są największe i łukowato przechodzą jedna w drugą w górze i z przodu. W bocznej ścianie, która odpowiada przyśrodkowej ścianie jamy bębenkowej znajduje się okienko przedsionka ( fenestra vestibuli ) - zamknięte przez podstawę strzemiączka i okienko ślimaka ( fenestra cochleae ) - zamknięte błoną bębenkową wtórną. Znaczna część ściany przyśrodkowej przedsionka tworzy przegrodę między nim a przewodem słuchowym wewnętrznym, jako tylny odcinek dna tego przewodu. Pionowo przebiegający grzebień przedsionka ( crista vestibuli ) dzieli ścianę przyśrodkową na dwa zagłębienia: przednie - zachyłek kulisty ( recessus sphericus ), w którym mieści się woreczek błędnika błoniastego, tylne - zachyłek eliptyczny ( recessus ellipticus ), w którym leży łagiewka. Schodząc ku dołowi grzebień ten dzieli się na dwie listewki obejmujące kolejne wgłębienie - zachyłek ślimakowy ( recessus cochlearis ) dla kątnicy przedsionkowej ( cecum vestibulare ) - ślepy początek przewodu ślimakowego - błędnika błoniastego. Koniec górny tego grzebienia zagina się ku ścianie bocznej nad okienko przedsionka i grubieje tworząc piramidę przedsionka ( pyramis vestibuli ). W ścianie przyśrodkowej znajdują się ponadto grupy drobnych otworków, tzw. plamki sitkowate ( macluae cribrosae ). Przez te otworki przechodzą gałęzie nerwowe z błędnika błoniastego do przewodu słuchowego wewnętrznego, gdzie plamkom sitkowatym odpowiadają otworki w dnie przewodu, w górnym i dolnym polu przedsionkowym oraz otwór pojedynczy. W dolnej części zachyłka eliptycznego znajduje się otwór wewnętrzny wodociągu przedsionka

- wodociąg przedsionka jest kanałem kostnym długości 5 - 7 mm, o średnicy 0,25 mm. Uchodzi on na tylnej ścianie piramidy otworem zewnętrznym wodociągu przedsionka. W wodociągu przedsionka znajduje się przewód śródchłonki, przewód przychłonki ( jeden z kilku ), żyła kanalika wodociągu przedsionka oraz drobna tętniczka.

Kanały półkoliste kostne ( canales semicirculares ossei )

- przedni, tylny i boczny - położone są ku tyłowi i ku górze od przedsionka. Są one ustawione w trzech prostopadłych do siebie płaszczyznach, przy czym kanały boczne jednej i drugiej strony leżą w tej samej płaszczyźnie zbliżonej do płaszczyzny poziomej, podczas gdy kanał półkolisty przedni prawego błędnika leży w tej samej płaszczyźnie co kanał półkolisty tylny lewego błędnika i odwrotnie. Każdy kanał zatacza mniej więcej 2/3 obwodu koła, którego średnica wynosi 0,8 cm. Średnica kanałów wynosi 1 - 1,5 mm, długość waha się w granicach 15 - 22 mm, najdłuższy jest kanał tylny, najkrótszy - boczny. Każdy kanał ma dwie odnogi. Jedna z nich ma wyraźne poszerzenie - bańkę kostną ( ampulla ossea ), odnoga ta ma nazwę odnogi bańkowej ( crus ampullare ). Druga odnoga nosi nazwę pojedynczej ( crus simplex ). Odnoga pojedyncza kanału przedniego łączy się z taką samą odnogą kanału tylnego w odnogę wspólną ( crus commune ). Dlatego wszystkie trzy kanały uchodzą do przedsionka nie sześcioma lecz pięcioma otworami. W kanale bocznym bańka łagodnie przechodzi w resztę kanału i do przedsionka, natomiast bańki kanałów przedniego i tylnego są wyraźniej zaznaczone, odgraniczając się od przedsionka listewkami kostnymi, tzw. grzebieniami bańkowymi przedsionka ( cristae ampullares vestibuli ). Łuk kanału przedniego tworzy na przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej wyniosłość łukowatą. Łuk kanału bocznego tworzy na przyśrodkowej ścianie jamy bębenkowej wyniosłość kanału półkolistego bocznego.

Ślimak ( cochlea )

- leży do przodu od przedsionka. Ma postać stożkowatą, podobną do muszli ślimaka winniczka; odróżniamy w nim podstawę i szczyt. Podstawa ( basis cochleae), ustawiona jest prawie pionowo i skierowana do części przedniej dna przewodu słuchowego wewnętrznego. Ma ona liczne otworki - pasmo spiralne dziurkowane - dla części ślimakowej n. przedsionkowo-ślimakowego. Szczyt czyli osklepek ( cupula ), skierowany bocznie. W osi długiej ślimaka ( od podstawy do szczytu ) biegnie stożkowate wrzecionko ( modiolus ). Dookoła niego owija się kanał spiralny ślimaka ( canalis spiralis cochleae ), wytwarzając 2,5 do 2,75 zakrętu. Długość kanału spiralnego wynosi około 32 mm, średnica u podstawy 3 - 4 mm, stopniowo zwężając się. Kanał ten wychodzi z przedsionka z przodu i z dołu w przedłużeniu zachyłka kulistego i ślimakowego. Początek ten nazywamy otworem przedsionkowym ślimaka ( apertura vestibularis cochleae ), owija się 2,5 - 2,75 razy w skrętach coraz to krótszych i węższych, kończąc się ślepo zaokrąglonym osklepkiem ( cupula ). Wrzecionko zawiera kanaliki dla naczyń i nerwów zdążających do kanału spiralnego ślimaka, są to kanały podłużne wrzecionka ( canales longitudinales modioli ) - wśród nich kanał środkowy wrzecionka - i kanał spiralny wrzecionka ( canalis spiralis modioli ). W przejściu środkowego zakrętu kanału spiralnego w osklepkowy, właściwe wrzecionko kończy się i w jego przedłużeniu, ku szczytowi ślimaka biegnie blaszka wrzecionka ( lamina modioli ). Z powierzchni zewnętrznej wrzecionka do połowy światła kanału spiralnego wnika blaszka spiralna kostna ( lamina spiralis ossea ). W zakręcie górnym ślimaka blaszka spiralna kostna nie dochodzi do samego końca, lecz oddziela się od wrzecionka i kończy wolno, tworząc haczyk blaszki spiralnej ( hamulus laminae spiralis ), którego brzeg wklęsły otacza brzeg blaszki wrzecionka, ograniczając otwór kształtu półksiężycowatego - szparę osklepka ( helicotrema ). W dolnej, początkowej części pierwszego zakrętu ślimaka ze ściany zewnętrznej kanału spiralnego ślimaka do jego światła, naprzeciw blaszki spiralnej kostnej, wyrasta blaszka spiralna wtórna ( lamina spiralis secundaria ). Między wolnymi, zwróconymi do siebie brzegami obu blaszek znajduje się szczelina przedsionkowa (fissura vestibularis ), szerokości do 0,5 mm. W dalszych odcinkach kanału spiralnego blaszka spiralna wtórna zanika. Blaszka spiralna kostna dzieli niezupełnie kanał spiralny ślimaka na dwa przedziały zwane się schodami (scala). Przedział górny łączący się z przedsionkiem tworzy schody przedsionka (scala vestibuli), przedział dolny, który przez okienko ślimaka komunikuje się z jamą bębenkową to schody bębenka ( scala tympani ). Ten niezupełny podział kanału spiralnego na dwa piętra uzupełnia dopiero przewód ślimakowy ( ductus cochlearis ) - jest to część błędnika błoniastego rozpostarta między wargą bębenkową rąbka blaszki spiralnej kostnej a zewnętrzną ścianą kanału spiralnego. Przewód ten określany też bywa jako schody środkowe ( scala media ). W ten sposób schody przedsionka i schody bębenka są całkowicie od siebie oddzielone i łączą się ze sobą jedynie w obrębie osklepka, otworem zwanym szparą osklepka ( helicotrema ). Na początku schodów bębenka znajduje się otwór wewnętrzny kanalika ślimaka ( zawartość - przewód przychłonkowy ).

Przewód słuchowy wewnętrzny ( meatus acusticus internus )

- jest krótkim kanałem o długości około 1 cm., łączącym tylny dół czaszki z błędnikiem. Rozpoczyna się bocznie dnem przewodu słuchowego wewnętrznego ( fundus meatus acustici interni ), a kończy przyśrodkowo otworem słuchowym wewnętrznym ( porus acusticus internus ), położonym na tylnej ścianie piramidy kości skroniowej. Przez przewód ten przechodzi n. VII, n. VIII i naczynia błędnika ( tętnica i żyła ).

- dno przewodu słuchowego wewnętrznego zamknięte jest płytką kostną poprzebijaną licznymi otworkami, tworzy ona ścianę przyśrodkową przedsionka i ślimaka. Poziomy grzebień poprzeczny ( crista transversa ) dzieli dno na dwa nierówne, wgłębione pola: górne mniejsze i dolne większe. Wgłębienie górne dzieli się z kolei na leżące z przodu pole n. twarzowego ( area nervi facialis ) i leżące z tyłu pole przedsionkowe górne ( area vestibularis superior ), przebite licznymi małymi otworkami, które wiodą do przedsionka i zaczynają się tam jako plamka sitkowata górna ( macula cribrosa superior ), przechodzi przez nie n. łagiewkowo-bańkowy ( n. utriculoampullaris  ). Wgłębienie dolne dzieli się na: leżące do przodu pole ślimaka ( area cochleae ), które tworzy podstawę ślimaka. Ma ono liczne małe otworki układające się w wąski pasek spiralny zataczający półtora zakrętu zwane pasmem spiralnym dziurkowanym ( tractus spiralis foraminosus ) dla włókiem nerwu ślimakowego i leżące z tyłu pole przedsionkowe dolne ( area vestibularis inferior ), w którym znajduje się szereg małych otworków dla włókien nerwu woreczkowego ( nervus saccularis ) - odpowiada mu w przedsionku plamka sitkowata środkowa ( macula cribrosa media ). Ku tyłowi i poniżej tego pola znajduje się otwór pojedynczy ( foramen singulare ), któremu w przedsionku odpowiada plamka sitkowata dolna ( macula cribrosa inferior ). Przez otwór pojedynczy przechodzi n. bańkowy tylny ( n. ampullaris posterior ) - prowadzący włókna z bańki kanału półkolistego tylnego.

Błędnik błoniasty ( labyrinthus membranaceus )

- jest objęty błędnikiem kostnym, nie tworzy jednak jego dokładnego odlewu; stanowi zamknięty układ połączonych ze sobą przewodów wypełnionych cieczą wodnistą → śródchłonką ( endolympha ). Przestrzeń między ścianą błędnika kostnego a błędnikiem błoniastym wypełnia przychłonka ( perilympha ). Nie ma jej w miejscach, w których błędnik błoniasty przyrasta do błędnika kostnego. Przestrzeń ta łączy się z jamą podpajęczynówkową, głównie przez przewód przychłonkowy, który przebiega w wodociągu ślimaka i uchodzi do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgowia, na powierzchni dolnej piramidy kości skroniowej.

- w błędniku błoniastym wyróżniamy następujące części: przewody półkoliste, łagiewka, woreczek, przewód ślimakowy, przewód śródchłonki z woreczkiem śródchłonki. Ponadto w błędniku błoniastym występują jeszcze przewody łączące niektóre z wyżej wymienionych części (przewód łączący, przewód łagiewkowo-woreczkowy).

Przewody półkoliste przedni, tylny i boczny ( ductus semicirculares anterior, posterior et lateralis )

- leżą w jednoimiennych kanałach błędnika kostnego i co do położenia, kształtu i przebiegu zachowują się podobnie jak kanały kostne. Przewody te są znacznie węższe (ok. 0,2 mm) od obejmujących je kanałów kostnych (1-1,5 mm). Każdy z przewodów ma więc jeden koniec rozdęty → bańka błoniasta ( ampulla membranacea ). Końce przeciwległe do baniek przewodów przedniego i tylnego łączą się w jedną odnogę błoniastą wspólną ( crus membranaceum commune s. sinus superior utriculi ), która podobnie jak odnoga błoniasta pojedyncza ( crus membranaceum simplex ) przewodu bocznego, samodzielnie uchodząca przy ujściu do łagiewki, jest nieco rozdęta. Bańka błoniasta każdego z przewodów na obwodzie przyrośniętym do kości posiada zgrubienie, któremu na powierzchni zewnętrznej odpowiada zagłębienie - bruzda bańkowa ( sulcus ampullaris ), położona poprzecznie do kierunku przebiegu przewodu. Wychodzą z niej włókna odpowiedniego n. bańkowego. W świetle bańki odpowiada jej wyniosłość → grzebień bańkowy ( crista ampullaris ), zawierający nabłonek zmysłowy ( neuroepithelium ).

Łagiewka ( utriculus )

- leży w przedsionku kostnym, w zachyłku eliptycznym. Na ścianie przyśrodkowo-dolnej, przyrośniętej do ściany przedsionka znajduje się plamka łagiewki ( macula utriculi ), zawierająca nabłonek zmysłowy, który jest miejscem początkowym nerwu łagiewkowego. Łagiewka dzieli się na dwie nierówne części: przednio-górną - zachyłek górny łagiewki ( recessus superior utriculi ) - jest obszerniejszy, uchodzą do niego bańki przedniego i bocznego przewodu półkolistego, natomiast wychodzi przewód łagiewkowo-woreczkowy oraz tylno-dolną - zatoka tylna łagiewki ( sinus posterior utriculi ) - łączy się z bańką przewodu półkolistego tylnego oraz odnogą pojedynczą przewodu półkolistego bocznego. Uchodząca do łagiewki odnoga wspólna jest zaliczana do łagiewki jako zatoka wspólna ( sinus communis ).

Woreczek ( sacculus )

- leży w przedsionku kostnym, w zachyłku kulistym, z którym zrasta się jego ściana przyśrodkowa. W zarysie ma kształt gruszkowaty, górna część jest rozszerzona, a dolna przechodzi w przewód łączący ( ductus reuniens s. Henseni ) - długości około 0,7 mm , który pod kątem prosty wpada do przewodu ślimakowego. W tyle i z boku z lejkowatego rozszerzenia zwanego zatoką łagiewkową woreczka ( sinus utricularis sacculi ) wychodzi przewód śródchłonki ( ductus endolymphaticus ). Do części początkowej tego przewodu uchodzi przewód łagiewkowo-woreczkowy. Na ścianie przyśrodkowej woreczka leży plamka woreczka ( macula sacculi ) - od wyścielającego ją nabłonka zmysłowego odchodzą włókna nerwu woreczkowego.

Przewód ślimakowy ( ductus cochlearis )

- długości około 28 - 30 mm, w 2,5 - 2,75 zakrętach, podstawnym, środkowym i szczytowym, wije się w kanale spiralnym ślimaka kostnego, zajmując środkową część tego kanału. Przyczepia się on do wolnego brzegu blaszki spiralnej kostnej oraz przylega do przeciwległej, zewnętrznej ściany kanału. Jego początek zwrócony do przedsionka, to tzw. kątnica przedsionkowa ( cecum vestibulare ), koniec zakończony ślepo w szczycie ślimaka to kątnica osklepkowa ( cecum cupulare ). Przewód ten, na przekroju poprzecznym trójkątny, ma trzy ściany:

• ściana zewnętrzna ( paries externus ductus cochlearis ) - zwana też ścianą boczną, ściśle zrośnięta z okostną kanału spiralnego, wytwarza grubą warstwę łącznotkankową, tzw. więzadło spiralne ślimaka ( ligamentum spirale cochleae ). W ścianie tej od strony światła przewodu znajduje się ponadto prążek naczyniowy ( stria vascularis ) - zawierający liczne naczynia krwionośne produkujące śródchłonkę - oraz wyniosłość spiralna ( prominentia spiralis ). Wyniosłość spiralna wraz ze ścianą bębenkową przewodu ślimakowego ograniczają rynienkę tzw. bruzdę spiralną zewnętrzną;

• ściana przedsionkowa ( paries vestibularis ductus cochlearis ) zwana też błoną przedsionkową Reissnera ( membrana vestibularis Reissneri ) - odchodzi pod kątem prostym z blaszki spiralnej kostnej i łączy się ze ścianą zewnętrzną kanału spiralnego przechodząc w grzebień przedsionkowy ( crista vestibularis ), stanowiący część więzadła spiralnego.

• ściana bębenkowa ( paries tympanicus ) - zwana też błoną podstawną ( membrana basilaris ), blaszką podstawną ( lamina basilaris ) lub blaszką spiralną błoniastą ( lamina spiralis membranacea ). Stanowi błoniaste przedłużenie blaszki spiralnej kostnej - rozpoczyna się na brzegu wolnym blaszki spiralnej kostnej, na tzw. wardze bębenkowej rąbka blaszki spiralnej kostnej - na ścianie zewnętrznej przewodu przyczepia się do więzadła spiralnego, zgrubieniem zwanym grzebieniem podstawnym ( crista basilaris ). W ścianie tej można wyróżnić trzy główne warstwy: warstwę środkową, warstwę bębenkową - pokrywającą błonę od strony schodów bębenka - biegną w niej naczynia spiralne ( vasa spiralis ) oraz warstwę nabłonkową pokrywającą błonę podstawną od strony światła przewodu ślimakowego, przybierając postać nabłonka zmysłowego tworzy narząd spiralny (w ścianie tej, od strony światła przewodu znajduje się narząd spiralny Cortiego) 

Przewód i worek śródchłonki

- przewód śródchłonki ( ductus endolymphaticus ), długości około 7 - 9 mm, w początkowym odcinku ( około 2mm ) przebiega w błędniku kostnym, a następnie w kanaliku kostnym → wodociągu przedsionka ( aqueductus vestibuli. Przewód śródchłonki wychodzi z kości skroniowej przez otwór zewnętrzny wodociągu przedsionka ( apertura externa aqueducti vestibuli ), który leży na powierzchni tylnej piramidy kości skroniowej. Przewód ten kończy się rozszerzeniem zwanym workiem śródchłonki ( saccus endolymphaticus ) leżącym na tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej między blaszkami opony twardej. Przewód śródchłonki łączy się w niewielkiej odległości od woreczka z przewodem łagiewkowo-woreczkowym.

Narząd spiralny Cortiego

- jest obwodowym narządem słuchu, leży na błonie podstawnej w przewodzie ślimakowym rozciągając się wzdłuż całego przewodu ślimakowego, oprócz jego kątnicy przedsionkowej;

- nabłonek narządu spiralnego składa się z dwóch rodzajów komórek, są to: komórki zmysłowe włoskowate ( cellulae sensoriepitheliales pilosae ) - zwane też komórkami rzęsatymi lub słuchowymi oraz komórki tworzące zrąb narządu i utrzymujące komórki włoskowate w ich położeniu, wśród których wyróżnia się: komórki filara wewnętrznego i zewnętrznego ( cellulae columnae internae et externae ), komórki falangowe ( cellulae phalangeae ) wewnętrzne i zewnętrzne ( te ostatnie to komórki Deitersa ), komórki graniczne ( cellulae limitantes ) wewnętrzne ( komórki Helda ) i zewnętrzne ( komórki Hensena ), komórki podporowe ( cellulae sustentantes ) wewnętrzne i zewnętrzne ( te ostatnie - komórki Claudiusa ).

Komórki zmysłowe włoskowate - właściwe komórki słuchowe, na wolnej powierzchni mają włoski słuchowe ( pili acustici ) czyli stereocilia zwane także rzęskami lub pręcikami zmysłowymi. Wyróżnia się komórki włoskowate wewnętrzne i zewnętrzne. Komórki włoskowate wewnętrzne - są lepiej przystosowane do różnicowanie częstotliwości i przez to mają większą zdolność analizy akustycznej. Komórki włoskowate zewnętrzne - są bardziej oporne na działanie substancji toksycznych oraz szkodliwych czynników mechanicznych np. hałas o dużym natężeniu. Mają niższy próg pobudliwości i dzięki temu mogą reagować na bardzo subtelne różnice w natężeniu i czasie działania dźwięku.

Nerw ślimakowy

Pierwszy neuron drogi słuchowej stanowią komórki dwubiegunowe zwoju spiralnego ślimaka. Dendryty tych komórek odchodzą do komórek zmysłowych włoskowatych wewnętrznych i zewnętrznych, przechodzą przez otworki nerwowe ( foramina nervosa ) do kanalików promienistych blaszki spiralnej kostnej i dalej do kanału spiralnego wrzecionka, gdzie znajduje się zwój spiralny ślimaka ( ganglion spirale cochleae ). Neuryty komórek tego zwoju tworzą pęczki włókien biegnące w kanałach podłużnych wrzecionka i po przejściu przez otworki w paśmie spiralnym dziurkowanym w dnie przewodu słuchowego wewnętrznego tworzą część ślimakową nerwu przedsionkowo-ślimakowego ( VIII ).

Narząd przedsionkowy

- jest obwodowym narządem równowagi, czynnościowo związany z równowagą statyczną i kinetyczną;

- zbudowany jest z trzech grzebieni bańkowych znajdujących się w bańkach przewodów półkolistych oraz z plamki woreczka i plamki łagiewki. W miejscach tych skupione są komórki zmysłowe rozmieszczone wśród komórek zrębowych.

• grzebień bańkowy ( crista ampullaris ) ma postać wyniosłości wpuklającej się do światła bańki. Wyniosłość ta pokryta jest nabłonkiem zmysłowym zbudowanym z komórek włoskowatych oraz komórek zrębowych.. Na grzebieniach bańkowych, między włoskami komórek zmysłowych i ponad nimi znajduje się przezroczysta, galaretowata substancja białkowa ( glikoproteina ) tworząc osklepek ( cupula ) dochodzący do stropu bańki. Osklepek, podobnie jak błona kamyczkowa w plamce łagiewki i woreczka stanowi układ który zamienia impuls mechaniczny (ruch chłonki) na impuls elektryczny.

• plamka łagiewki ( macula utriculi ) stanowi pole zmysłowe o powierzchni około 2 - 3 mm², położone w płaszczyźnie poziomej na ścianie przyśrodkowo-dolnej łagiewki.

• plamka woreczka ( macula sacculi ) o średnicy około 1,5 mm znajduje się na ścianie przyśrodkowej woreczka i ustawiona jest w płaszczyźnie pionowej.

Cechą charakterystyczną plamki łagiewki i plamki woreczka jest występowanie na powierzchni nabłonka zmysłowego błony kamyczkowej ( membrana statoconiorum ) - zbudowanej z włosków komórek zmysłowych zatopionych w galaretowatej substancji mukopolisacharydowej - oraz kamyczków błędnikowych ( statoconia ), do których sięgają włoski komórek zmysłowych. Kamyczki błędnikowe o wielkości od 1 do 10 μm., zwane także statolitami lub kamyczkami usznymi - otolitami, mają kształt pryzmatów i zbudowane są z węglanu wapnia oraz substancji białkowej.

W ścisłym związku z grzebieniami bańkowymi oraz plamką łagiewki i plamką woreczka znajduje się śródchłonka, wypełniająca przewody półkoliste, łagiewkę i woreczek.

Nerw przedsionkowy

Od grzebieni bańkowych oraz plamki łagiewki i woreczka odchodzą dendryty komórek zwoju przedsionkowego ( ganglion vestibulare s. Scarpae ), położonego na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego. W zwoju tym wyróżnia się dwie części: górną i dolną. Do części górnej zwoju dochodzi n. łagiewkowo-bańkowy

( n. utriculoampullaris ) powstający z n. bańkowego przedniego, n. bańkowego bocznego i n. łagiewkowego. Nerw ten wchodzi z przedsionka do przewodu słuchowego wewnętrznego przez otworki w polu przedsionkowym górnym dna tego przewodu. Do dolnej części zwoju dochodzi n. woreczkowy i n. bańkowy tylny. N. woreczkowy wchodzi do przewodu słuchowego wewnętrznego przez pole przedsionkowe dolne. N. bańkowy tylny wchodzi przez otwór pojedynczy dna przewodu. Nerwy te łączą się ze sobą i tworzą gałąź dolną nerwu przedsionkowego, zwaną też nerwem woreczkowo-bańkowym ( n. sacculoampullaris ), który łączy się z nerwem łagiewkowo-bańkowym, czyli gałęzią górną nerwu przedsionka. W miejscu ich połączenia znajduje się zwój przedsionkowy. Neuryty komórek zwoju przedsionkowego tworzą część przedsionkową nerwu przedsionkowo-ślimakowego ( VIII ), która w mózgowiu dochodzi do swych jąder końcowych - jąder przedsionka.

Unaczynienie ucha wewnętrznego

Unaczynienie tętnicze

- pochodzi głównie od t. błędnika ( a. labyrinthi ) czyli od t. słuchowej wewnętrznej ( a. auditiva interna ), która dochodzi od t. przedniej dolnej móżdżku lub od t. podstawnej. Tętnica ta przez otwór słuchowy wewnętrzny wchodzi do przewodu słuchowego wewnętrznego i tu dzieli się zwykle na trzy gałęzie:

• t. przedsionkowa ( a. vestibularis )

• t. przedsionkowo-ślimakowa ( a. vestibulocochlearis ) - dzieli się na: g. przedsionkową i g. ślimakową

• t. ślimakowa (a. cochlearis) - zwana też t. spiralną wrzecionka (a. spiralis modioli)

Odpływ krwi żylnej

- krew żylna odpływa z błędnika trzema drogami:

• ż. wodociągu przedsionka ( v. aquaeductus vestibuli ) - przebiega w kanaliku kostnym, zwanym dodatkowym kanałem wodociągu przedsionka ( canalis accessorius aquaeductus vestibuli ), po czym uchodzi do zatoki skalistej dolnej lub opuszki żyły szyjnej wewnętrznej.

• ż. kanalika ślimaka ( v. canaliculi cochleae ) - jest większa od poprzedniej i stanowi główne naczynie odprowadzające krew ze ślimaka i przedsionka. Przebiega ona nie we właściwym kanaliku ( wodociągu ) ślimaka lecz w oddzielnym kanaliku zwanym kanałem dodatkowym ( canalis accessorius canaliculi cochleae ) i uchodzi do zatoki skalistej dolnej lub do opuszki żyły szyjnej wewnętrznej.

• żż. błędnika ( vv. labyrinthi ) - mniejsze naczynia żylne, otaczające n. przedsionkowo-ślimakowy i prowadzące krew głównie z przewodu słuchowego wewnętrznego. Żyły te w kącie mostowo-móżdżkowym łączą się z żyłami opon móżdżku i razem z nimi uchodzą do zatoki skalistej górnej.

Połączenia żył ucha wewnętrznego z żyłami wewnątrzczaszkowymi, oprócz połączeń płynów błędnika z płynem mózgowo-rdzeniowym w przestrzeni podpajęczynówkowej, mogą stanowić drogę przejścia zakażenia do jamy czaszki w przebiegu zapalenia ucha wewnętrznego.

Naczynia chłonne w uchu wewnętrznym nie występują. Rolę ich przypisuje się przestrzeniom przychłonkowym błędnika i wychodzącym z nich przewodom przychłonkowym.

Staw skroniowo-żuchwowy (articulatio temporomandibulare)

powierzchnie stawowe: główka -powierzchnia stawowa głowy żuchwy, panewka - dołek stawowy i guzek stawowy k skroniowej. Powierzchnie stawowe pokryte są chrząstką włóknistą. W stawie występuje krążek stawowy, który przyczepia się do błony włóknistej torebki stawowej, dzieli jamę stawową na dwa piętra górne i dolne

torebka stawowa

-na k skroniowej- przyczepia się do kości wzdłuż brzegów powierzchni stawowej

-na żuchwie -z przodu do górnego brzegu dołka skrzydłowego, z tyłu do szyjki żuchwy

więzadła

1. więzadło skroniowo-żuchwowe (lig. temporo-mandibulare) - zbudowane jest z 2 części:

• więzadło boczne- czyli więzadło poboczne boczne - biegnie od wyrostka jarzmowego k skroniowej do bocznej i tylnej pow. szyjki żuchwy

• więzadło przyśrodkowe- czyli więzadło poboczne przyśrodkowe - biegnie od okolicy szczeliny skalisto-bębenkowej do przyśrodkowej i tylnej powierzchni szyjki żuchwy

2. więzadło klinowo-żuchwowe (lig. spheno-mandibulare) - biegnie od kolca k klinowej i brzegów szczeliny skalisto-bębenkowej do przyśrodkowej pow. gałęzi i języczka żuchwy

3. więzadło rylcowo-żuchwowe (lig. stylo-mandibulare) - biegnie od wyrostka rylcowatego k skroniowej do kąta żuchwy i tylnego brzegu gałęzi żuchwy

- więzadło 2 i 3 biegną z dala od stawu, ograniczają tylko max. ruchy

mechanika stawu skroniowo-żuchwowego

1. ruchy zawiasowe, opuszczania i podnoszenia żuchwy

2. ruchy saneczkowe (ślizgowe) wysuwania żuchwy do przodu i cofania do tyłu

3. ruchy żucia (mielenia) boczne

Mięśnie żwaczowe (mm. żucia)

- poruszają żuchwę, unerwione przez wł. ruchowe - nerwu żuchwowego (V3)- przez cz. mniejszą n trójdzielnego

1. M. skroniowy (m. temporalis)

- największy i najsilniejszy m. żucia, położony w dole skroniowym, który całkowicie wypełnia

Pp: - kresa karkowa dolna

- przyśrodkowa ściana dołu skroniowego aż do grzebienia podskroniowego (k. ciemieniowa, cz. łuskowa k. skroniowej, pow. skroniowa k. czołowej, pow. skroniowa skrzydła większego k. klinowej)

- przyczep początkowy jest wachlarzowaty: włókna przednie przebiegają prawie pionowo, włókna tylne poziomo

Pk: wyrostek dziobiasty żuchwy

F: włókna poziome cofają żuchwę

wszystkie włókna (gł pionowe)podnoszą opuszczoną żuchwę (obracają nieco na zewn. oraz zaciskają zęby

N: nn. skroniowe głębokie

2. M. żwacz (m. masseter) - posiada dwie części które tylko u góry i z tyłu są wyraźnie oddzielone od siebie

Pp: cz. powierzchowna-dolny brzeg kości jarzmowej i łuk jarzmowy aż do szwu skroniowo-jarzmowego

cz. głęboka- tylna cześć łuku jarzmowego (wyrostek jarzmowy kości skroniowej)

Pk: zewnętrzna powierzchnia kąta żuchwy (guzowatość żwaczowa)

F: unosi żuchwę i obraca nieco na zewn.

N: n żwaczowy

3. M. skrzydłowy przyśrodkowy (m. pterygoideus medialis)

Pp: dół skrzydłowy wyrostka skrzydłowatego k. klinowej, wyrostek piramidowy k podniebiennej

Pk: pow. przyśrodkowa kata żuchwy - guzowatość skrzydłowa

F: unosi żuchwę i obraca nieco na zewn.

N: n. skrzydłowy przyśrodkowy

4. M. skrzydłowy boczny (m. pterygoideus lateralis) - ma dwie głowy

Pp: głowa górna - grzebień podskroniowy i powierzchnia podskroniowa skrzydła większego k. klinowej

głowa dolna - powierzchnia zewn. blaszki bocznej wyrostka skrzydłowatego k. klinowej i powierzchnia podskroniowa szczęki

Pk: dołek skrzydłowy wyrostka kłykciowego żuchwy

F: wysuwa żuchwę do przodu, obraca nieco do wewn.

N: n. skrzydłowy boczny

działanie mięśni w stawie skroniowo-żuchwowym

• podnoszą żuchwę : m. skroniowy, m. żwacz i m. skrzydłowy przyśrodkowy

• wysuwają żuchwę: m. skrzydłowy i m. żwacz

• cofają żuchwę: m. skroniowy

1

---