NOTATKI do LEKCJI

WIEK XIX

TEMAT 1 - ŚWIAT NA POCZĄTKU XIX W.

ROZWÓJ PRZEMYSŁU

Upowszechniało się stosowanie maszyn parowych do napędzania urządzeń w zakładach przemysłowych oraz pomp i wind w kopalniach. Z ich eksploatacją wiązały się jednak częste eksplozje wywoływane przez nadmierne ciśnienie pary w kotle. Problem ten rozwiązał Anglik Arthur Woolf, który udoskonalił maszynę Watta.

PRZEMIANY NA WSI

W Europie Zachodniej tradycyjne gospodarstwa rolne, wcześniej produkujące głównie na potrzeby własne, przekształcały się w przedsiębiorstwa rolne nastawione na zysk. Specjalizowały się w produkcji jednego lub kilku artykułów, których sprzedaż przynosiła największe dochody. Do upowszechnienia nawozów mineralnych przyczynił się niemiecki chemik Justus von Liebig, który sformułował i udowodnił teorię o mineralnym odżywianiu się roślin. Dał tym samym podstawy nowoczesnej chemii rolnej. Zmieniały się stopniowo również stosunki społeczne na wsi. W Europie Zachodniej chłopi przestawali być zależni od panów feudalnych, a użytkowana ziemia stawała się ich własnością. Proces ten, nazywany uwłaszczeniem.

NOWE ŚRODKI TRANSPORTU

W 1807 r. odbył się pierwszy rejs statku parowego „Clermont", skonstruowanego przez Amerykanina Roberta Fultona. Koła łopatkowe zastąpiono śrubą okrętową, opatentowaną w 1836 r. przez Amerykanina szwedzkiego pochodzenia Johna Ericssona. Powstała cała seria samochodów parowych, które były jednak pojazdami bardzo zawodnymi. W 1814 r., mimo wcześniejszych niepowodzeń, udało się George'owi Stephensonowi zbudować lokomotywę zdolną ciągnąć ciężar 30 ton z prędkością 6 km/h.

PRZEMIANY SPOŁECZNE

Następstwem rozwoju przemysłu fabrycznego było ukształtowanie się nowej bogatej i wpływowej warstwy społecznej - burżuazji przemysłowej. Tworzyli ją głównie dawni kupcy, którzy wykorzystali swoje zdolności organizacyjne i znajomość rynku, inwestując w nowoczesne maszyny i rozpoczynając produkcję przemysłową. Równocześnie z burżuazją przemysłową kształtowała się warstwa robotników. Tworzyli ją najczęściej ludzie przybyli ze wsi w poszukiwaniu zarobku, ale też dawni rzemieślnicy i chałupnicy, którzy popadli w nędzę. Dzień pracy trwał zazwyczaj 12-14, czasami nawet 16 godzin, zaś jego przebieg normowały surowe regulaminy. Nie istniały też żadne zabezpieczenia socjalne - robotnicy nie otrzymywali rent, emerytur.

POCZĄTKI RUCHU ROBOTNICZEGO

Organizowali strajki, czyli zbiorowo zaprzestawali pracy. Strajki były zabronione przez ówczesne prawo i dlatego często rozpędzała je policja lub wojsko. Niezadowolenie robotników kierowało się też niekiedy przeciwko maszynom, w których widzieli główną przyczynę swojej nędzy, a czasami i bezrobocia. Akcję niszczenia maszyn zapoczątkował legendarny robotnik Nedd Ludd i dlatego uczestników tego ruchu nazwano luddystami. W Wielkiej Brytanii, najbardziej rozwiniętym gospodarczo państwie świata, w pierwszej połowie XIX w. utrzymywała się rażąca nędza stale rosnącej liczby robotników. W 1824 r. parlament wprowadził ustawę, która znosiła zakaz zrzeszania się robotników i legalizowała ich stowarzyszenia, przekształcone później w związki zawodowe. Rząd wigów w 1832 r. przeforsował reformę wyborczą, zgodnie z którą Wielka Brytania została podzielona na nowe okręgi wyborcze. Powszechnego prawa wyborczego, nieograniczonego cenzusem majątkowym, żądali niektórzy przywódcy robotników. Do przywódców tych należał m.in. William Lovett, jeden ze współzałożycieli Londyńskiego Stowarzyszenia Robotników. Od nazwy tego dokumentu - karta ludu pochodzi nazwa całego ruchu - czartyzm. Petycję czartystów odrzuciła Izba Gmin, a rząd wysłał wojsko, aby stłumiło zamieszki. Nową petycję w 1842 r. przedłożył Irlandczyk Feargus O'Connor, stojący na czele Ogólnokrajowego Stowarzyszenia Czartystów. W 1833 r. powołano pierwsze na świecie inspekcje fabryczne, kontrolujące stan sanitarny i bezpieczeństwo pracy w fabrykach.

SOCJALIZM UTOPIJNY

Tworzono różnorakie wizje sprawiedliwego społeczeństwa, które później niemiecki filozof i działacz polityczny Karol Marks określił wspólnym mianem socjalizmu utopijnego. Jednym z pierwszych socjalistów był szkocki fabrykant Robert Owen, który w swoich zakładach polepszał warunki pracy i podnosił płace. Popierał także tworzenie spółdzielni robotniczych, w których płacono specjalnymi bonami ściśle według wkładu pracy każdego członka spółdzielni. Francuz Charles Fourier propagował tworzenie zrzeszeń produkcyjnych, zwanych falansterami, w których członkowie wspólnoty mieli pracować według szczegółowo opracowanego planu. Inny socjalista utopijny, Francuz Claude Henri Saint - Simon, uważał, że należy powołać bank centralny, który będzie kontrolował wszelki obrót towarowy i sprawiedliwie rozdzielał dobra.

ROMANTYZM

Nowa epoka w kulturze - romantyzm, trwająca do połowy XIX w. Romantycy odrzucali wartości oświeceniowe - racjonalizm i klasycyzm oraz tradycyjny podział literatury na rodzaje i gatunki. Postulowali twórczą oryginalność, kładli nacisk na uczuciowość człowieka i jego intuicję. Wprowadzili kult indywidualizmu. Kreacje takie pojawiają się m.in. w Giaurze George'a Byrona, Cierpieniach młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego czy Zbójcach Fryderyka Schillera. Często szukali inspiracji w zapomnianej kulturze średniowiecza, sięgali do tradycji Orientu czy motywów biblijnych. Interesowali się ludem. Monarchistą był m.in. francuski poeta François Chateaubriand. Niektórzy romantycy głosili idee liberalne, a nawet demokratyczne. Do nich należał m.in. Anglik George Byron, członek organizacji spiskowych i uczestnik walk o niepodległość Grecji, piętnujący w swoich utworach absolutyzm. Za republiką opowiadał się francuski pisarz Wiktor Hugo, autor powieści Nędznicy. Przeciwnikiem konserwatyzmu i absolutyzmu był też niemiecki poeta i satyryk Henryk Heine. W literaturze rosyjskiej poglądy antycarskie głosił poeta Aleksander Puszkin, autor poematu Eugeniusz Oniegin. Do wybitnych przedstawicieli malarstwa romantycznego należeli m.in. Francuz Eugène Delacroix i Anglik William Turner. Instrumentem, który cieszył się wielką popularnością, był fortepian. Nic więc dziwnego, że wśród najwybitniejszych twórców tego okresu było wielu pianistów, m.in. Polak Fryderyk Chopin, Węgier Franciszek Liszt i Niemiec Robert Schumann.

TEMAT 2 - KONGRES WIEDEŃSKI

ZWOŁANIE KONGRESU

Kongres zwołano w Wiedniu, rozpoczął się on we wrześniu 1814, a zakończył w czerwcu 1815 r. Jego charakterystyczną cechą był mało formalny charakter - obrady nigdy nie zostały oficjalnie otwarte, ani zakończone. Monarchowie i politycy podejmowali decyzje podczas bali, uczt, parad wojskowych czy przedstawień teatralnych, a dopiero później odpowiednie komisje opracowywały stosowne dokumenty. Z tego powodu obrady te nazywano tańczącym kongresem. Decyzje podejmowały zwycięskie mocarstwa - Wielka Brytania, Rosja, Austria i Prusy. Do ich grona udało się przyłączyć także Francji, mimo że była państwem pokonanym. Uczestnicy konferencji uznali za obowiązujące trzy zasady - restauracji, legitymizmu i równowagi sił. Restauracja - oznaczała przywrócenie sytuacji terytorialnej i ustrojowej sprzed 1789 r. przez ponowne wprowadzenie systemu rządów absolutnych. Druga zasada kongresu - legitymizm, ustanawiała powrót na tron dziedzicznych dynastii, rządzących z „łaski Boga". Trzecia zasada - równowagi sił, narzucona przez Wielką Brytanię, zakładała przyjęcie takiego układu sił w Europie, który nie pozwoli żadnemu z państw dominować na kontynencie.

GŁÓWNE DECYZJE KONGRESU

Po zakończeniu walk Londyn dysponował najsilniejszą flotą handlową i wojenną. Wielka Brytania zajmowała czołowe miejsce na świecie w produkcji przemysłowej i w obrotach handlowych. Kongres wiedeński przyniósł również korzyści Rosji. Uważano, że car Aleksander I uwolnił Europę od despotyzmu Napoleona i dlatego zatwierdzono rosyjskie zdobycze terytorialne. Austria odzyskała małe fragmenty ziem polskich utraconych w 1809 r. Władca Prus, obawiając się buntów Polaków podobnych do tych z 1806 r., zamierzał zrezygnować z większości polskich terytoriów. Francja po zawarciu pokoju w Paryżu w 1814 r. wróciła do granic z 1792 r. Był to wielki sukces ówczesnego ministra spraw zagranicznych Talleyranda. Po tym jednak, jak Francuzi w 1815 r. masowo poparli Napoleona w czasie jego „100 dni", Francji narzucono gorsze warunki. Po kolejnej abdykacji Napoleona, na mocy II pokoju paryskiego zawartego w listopadzie 1815 r. jej terytorium zmniejszono do obszaru z 1790 r. Na kongresie wiedeńskim zapadły ważne decyzje dotyczące państw niemieckich i włoskich. Związek Reński utworzony przez Napoleona został rozwiązany. Powołano Związek Niemiecki, będący luźną konfederacją państw. W jego skład weszły początkowo 34 państwa i 4 wolne miasta. Na czele Związku Niemieckiego stanął cesarz Austrii. Jego władza była jednak ograniczona, ponieważ głównym organem stanowiącym był dwuizbowy parlament - Bundestag, zbierający się we Frankfurcie nad Menem. Zlikwidowano utworzone przez Napoleona Królestwo Włoch i utworzono trzy duże niepodległe państwa - Państwo Kościelne, Królestwo Obojga Sycylii z dynastią burbońską oraz Królestwo Sardynii, zwane także Piemontem, rządzone przez dynastię sabaudzką. Dalmację, Lombardię i Wenecję wcielono bezpośrednio do Austrii. Na mocy decyzji kongresu wiedeńskiego powołano Królestwo Zjednoczonych Niderlandów, utworzone z połączenia Holandii, Belgii i Luksemburga. W sąsiedztwie Francji odtworzono też Związek Szwajcarski - federację 22 kantonów, którym narzucono obowiązek przestrzegania wieczystej neutralności w polityce zagranicznej. Trwałym osiągnięciem kongresu było opracowanie kodeksu dyplomatycznego, który normował zasady działalności przedstawicieli dyplomatycznych. W Wiedniu uchwalono również Deklarację o zniesieniu handlu niewolnikami. Nie podano w niej jednak daty, od której miałaby obowiązywać, co pozbawiało ją wszelkiego znaczenia, tym bardziej że posiadanie niewolników nie zostało zakazane. Postanowienia kongresu zebrano w Akcie końcowym, spisanym w czerwcu 1815 r.

ŚWIĘTE PRZYMIERZE

We wrześniu 1815 r. z inicjatywy Aleksandra I i austriackiego ministra spraw zagranicznych Klemensa Metternicha utworzono sojusz Rosji, Austrii i Prus - organizacje mająca strzec porządku ustalonego na kongresie wiedeńskim. Układ ten nazwano Świętym Przymierzem. Ich celem było utrzymanie starego systemu politycznego i społecznego - ancien régime. Do Świętego Przymierza, wkrótce po jego utworzeniu, przystąpiła większość krajów europejskich, łącznie z Francją. Do Świętego Przymierza nie przystąpiła Wielka Brytania. Brak poparcia Wielkiej Brytanii dla idei Świętego Przymierza spowodował, że duża część europejskiego społeczeństwa uważała to państwo za obrońcę wolności.

TEMAT 3 - KONSEKWENCJE KONGRESU WIEDEŃSKIEGO DLA NARODU POLSKIEGO

SPRAWA POLSKA NA KONGRESIE WIEDEŃSKIM

Zgodnie z zasadą restauracji Księstwo Warszawskie jako państwo powstałe w wyniku działań Napoleona należało zlikwidować i przywrócić granice z 1795 r. Doceniając dużą wartość bojową polskiego wojska car Aleksander I chciał utrzymać państwo polskie, ale pod swoim berłem. Chcąc uzyskać poparcie Polaków, zadeklarował nadanie państwu liberalnej konstytucji. Fundamentalne znaczenie dla Londynu miało zachowanie w Europie równowagi sił, którą mogłoby zachwiać utworzenie dużego państwa polskiego pod władzą cara. Wielka Brytania, Austria i Francja zawarły sojusz militarny przeciwko Rosji i Prusom. Większość byłego Księstwa Warszawskiego przypadła Aleksandrowi I. Terytorium to jako Królestwo Polskie zdecydowano związać z Rosją unią personalną. W traktacie, zgodnie z życzeniem Aleksandra I, umieszczono klauzulę o możliwości przyłączenia do Królestwa niektórych ziem dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Całej ludności polskiej obiecano „reprezentację i urządzenia narodowe", co miało oznaczać poszanowanie polskiej autonomii przez państwa zaborcze.

WIELKIE KSIĘSTWO POZNAŃSKIE

Prusy utworzyły Wielkie Księstwo Poznańskie. Władzę króla pruskiego reprezentował w Księstwie namiestnik. Jako pierwszy funkcję tę pełnił książę Antoni Radziwiłł. Powstał również sejmik prowincjonalny. Władza Radziwiłła była niewielka, ograniczona przez kompetencje pruskich urzędników. Chłopi od czasów wprowadzenia Kodeksu cywilnego Napoleona w Księstwie Warszawskim byli wolni, ale nie posiadali ziemi na własność. Prusacy utrzymali akt nadania chłopom wolności osobistej, a także zapoczątkowali uwłaszczenie. W Prusach dekret o uwłaszczeniu chłopów, zwany regulacją, został wydany w 1811 r. Uwłaszczenie chłopów w Wielkim Księstwie Poznańskim zostało przeprowadzone na mocy ustawy regulacyjnej wydanej w 1823 r. Wielkopolska zaczęła przekształcać się w rolnicze zaplecze Prus.

WOLNE MIASTO KRAKÓW

Kraków z najbliższą okolicą uzyskał status wolnego miasta, suwerennego i neutralnego. W 1818 r. otrzymało ono własną konstytucję, zachowującą odziedziczoną po Księstwie Warszawskim zasadę wolności osobistej i równości obywateli wobec prawa. Wolne Miasto Kraków, nazywane też Rzecząpospolitą Krakowską, rozwijało się początkowo dzięki zniesieniu ceł na wwożone towary oraz przyznaniu krakowskim kupcom wolności nawigacji na Wiśle, umożliwiających swobodną wymianę handlową z sąsiednimi państwami. Uwłaszczenia nie przeprowadzono. W Wolnym Mieście Krakowie władzę wykonawczą sprawował Senat Rządzący, a organem ustawodawczo - kontrolnym, jednak pozbawionym inicjatywy ustawodawczej, było Zgromadzenie Reprezentantów. W rzeczywistości władza znajdowała się w rękach rezydentów, czyli przedstawicieli trzech mocarstw zaborczych.

KRÓLESTWO POLSKIE

Większość ziem byłego Księstwa Warszawskiego zgodnie z decyzją kongresu wiedeńskiego otrzymała Rosja. Utworzono z nich Królestwo Polskie, zwane potocznie Kongresówką. Car Aleksander 27 listopada 1815 r. oktrojował, czyli nadał mu konstytucję z pominięciem organu przedstawicielskiego (parlamentu). Jej projekt przygotowała grapa polityków z doradcą cara, księciem Adamem Jerzym Czartoryskim na czele. Władca Rosji stał się również władcą monarchii konstytucyjnej. Na mocy konstytucji Królestwo nierozerwalnie związano unią personalną z Rosją, ponieważ każdy kolejny car Rosji miał być jednocześnie polskim królem. Król, rządzący z „woli Opatrzności", był osobą świętą i nietykalną. Kontrolował władzę wykonawczą, podlegała mu armia, mianował namiestnika zastępującego go w czasie jego nieobecności w Polsce, wybierał urzędników. Do cara jako polskiego króla należała również inicjatywa ustawodawcza, a więc tylko on mógł zgłaszać projekty nowych praw na forum parlamentu. Organ władzy wykonawczej stanowiła Rada Stanu, którą tworzyły Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu i Rada Administracyjna. W skład sejmu wchodzili król, senat izba poselska. W senacie, liczącym do 64 osób, zasiadali wojewodowie, kasztelani i biskupi. W skład izby poselskiej wchodziło 77 posłów wybieranych przez sejmiki szlacheckie i 51 deputowanych wybieranych przez zgromadzenia gminne. Konstytucja Królestwa Polskiego gwarantowała obywatelom liberalne prawa. Utrzymano w niej obowiązującą w Księstwie Warszawskim równość wobec prawa, wolność osobistą oraz nietykalność osobistą i majątkową. Gwarantowała ona również wolność słowa, druku i wyznania. Równość wobec prawa obejmowała jednak tylko chrześcijan, a więc odmówiono jej Żydom. Przywilejów szlacheckich pozbawiono szlachtę zagrodową, traktując ją jak wolnych chłopów.

GOSPODARKA KRÓLESTWA POLSKIEGO

Największy wpływ na rozwój gospodarczy Królestwa wywarł książę Franciszek Ksawery Lubecki - Drucki, minister skarbu w latach 1821-1830. W początkowym okresie istnienia Kongresówki podstawę jej gospodarki stanowiło rolnictwo. Aby umożliwić właścicielom ziemskim modernizację ich gospodarstw i spłatę długów, przy udziale rządu powołano w 1825 r. Towarzystwo Kredytowe Ziemskie. Rosnące wpływy skarbowe umożliwiły zrównoważenie budżetu, a nawet uzyskanie pewnych nadwyżek. Dzięki temu waluta Królestwa - złotówka, była jedną z najbardziej stabilnych w Europie. Uzyskane fundusze oraz część wpływów skarbowych przeznaczył na utworzenie w 1828 r. Banku Polskiego. Dzięki polityce Lubeckiego - Druckiego rozwijało się Staropolskie Zagłębie Przemysłowe w rejonie Gór Świętokrzyskich. Powstało także nowe górniczo - hutnicze Zagłębie Dąbrowskie. Do Królestwa zaczęli masowo przybywać tkacze z pruskiego Śląska oraz Wielkopolski, osiedlający się m.in. w okolicach Łodzi. Powodowało to powstawanie ośrodków przemysłu włókienniczego. Ważnym ośrodkiem gospodarczym była także Warszawa, w której znajdowały się manufaktury włókiennicze, duże browary i garbarnie. Oprócz rozwoju gospodarczego zadbał także o unowocześnienie szlaków komunikacyjnych.

ROZWÓJ KULTURY I OŚWIATY W KRÓLESTWIE POLSKIM

W pierwszych latach istnienia Królestwa Polskiego intensywnie rozwijało się szkolnictwo, co było w znacznym stopniu zasługą Stanisława Kostki Potockiego. Przyczynił się m.in. do powołania przez cara Aleksandra I w 1816 r. nowej uczelni - Uniwersytetu Warszawskiego. W Warszawie kontynuowało działalność Towarzystwo Przyjaciół Nauk, znakomicie kierowane przez Stanisława Staszica i Juliana Ursyna Niemcewicza.

TEMAT 4 - SPOŁECZEŃSTWA PO KONGRESIE WIEDEŃSKIM

NOWE IDEOLOGIE

Konserwatyzm stanowił reakcję na rewolucję francuską. Jego zwolennicy rekrutowali się głównie spośród warstw uprzywilejowanych - szlachty i arystokracji. Konserwatyści głosili potrzebę przywrócenia starego, przedrewolucyjnego porządku, dlatego przeciwnicy nazywali ich reakcjonistami. Uważali każdą rewolucję za wystąpienie przeciwko woli Bożej. Podkreślali wagę tradycji i religii. Nazwa konserwatyzm upowszechniła się dopiero po 1819 r., gdy François de Chateaubriand zaczął wydawać pismo „Conservateur". Ideologią opozycyjną w stosunku do konserwatyzmu był liberalizm. Zwolennicy liberalizmu wywodzili się głównie z burżuazji. a więc pozycję społeczną i majątek zawdzięczali własnej przedsiębiorczości. Głosili hasła liberalizmu ekonomicznego sformułowane przez Adama Smitha. Ich celem było pokojowe przekształcanie ustrojów w konstytucyjne, oparte na trójpodziale władz.

RUCHY NARODOWE NA POCZĄTKU XIX W.

Ogromny wpływ na rozwój idei narodu wywarły poglądy Johanna von Herdera. Ruch narodowy w każdym z krajów europejskich miał swój specyficzny charakter. W krajach niemieckich jego ostoją stały się m.in. związki studentów. Ich członkowie, burszowie, organizowali wiece i demonstracje, domagając się przede wszystkim zjednoczenia Niemiec i liberalnych przemian w polityce. Do największego protestu doszło w 1817 r.. w trzechsetną rocznicę wystąpienia Lutra. Walkę z systemem ustanowionym na kongresie wiedeńskim podjął ruch karbonariuszy, czyli węglarzy. Znaczenie organizacji spadło po nieudanych próbach wywołania rewolucji, śmierci głównego przywódcy węglarzy Filippo Buonarottiego i akcjach policji. Jej miejsce zajęła Młoda Europa - ogólnoeuropejska tajna organizacja powołana w 1834 r. w Bernie przez Włocha Giuseppe Mazziniego. Po kilku latach jej działalność wygasła.

WOJNA GREKÓW O NIEPODLEGŁOŚĆ

Grecja, podobnie jak większość państw bałkańskich, pod koniec średniowiecza została opanowana przez imperium osmańskie. Organizowali w XVIII w. powstania niepodległościowe. Dążenia te popierała Rosja. W Petersburgu liczono, że antytureckie powstanie na Bałkanach osłabi Turcję. Kolejna grecka batalia o niepodległość rozpoczęła się w 1821 r. Wspierali ją działacze ruchu solidarności z walczącą Grecją z różnych krajów, zwani filhellenami. Powstanie usiłowały krwawo stłumić wojska tureckie. Opinia publiczna w krajach Zachodu - we Francji i Wielkiej Brytanii, zaczęła się domagać interwencji. Rządy tych państw były jednak niechętne działaniom antytureckim. Pomocy nie chciała też udzielić Rosja. Ostatecznie trzy mocarstwa wysłały swoje floty. Flota turecka poniosła dotkliwą klęskę w bitwie w zatoce Navarino (1827). W następnym roku (1828) Turcję zaatakowały wojska rosyjskie pod dowództwem Iwana Dybicza i szybko zbliżały się do Stambułu. Doszło do zawarcia pokoju między Rosją a Turcją w 1829 r. w Adrianopolu. Turcja utraciła stosunkowo niewielkie obszary, ale musiała nadać szeroką autonomię Grekom, Serbom, Mołdawii i Wołoszczyźnie.

ROSJA

Car Aleksander I (1801-1825) po objęciu rządów złagodził cenzurę, zawiesił działalność tajnej policji, a wraz z grapą doradców przygotowywał projekty reform. Jednak po kilkunastu latach zrezygnował z reform. Zaczęły wówczas powstawać grupy konspiracyjne. W 1821 r. powstały dwie duże - Towarzystwo Północne i Towarzystwo Południowe. Spiskowcy, korzystając z zamieszania po bezpotomnej śmierci Aleksandra I, rozpoczęli powstanie 25 (14) grudnia 1825 r., nazwane powstaniem dekabrystów. Następcą Aleksandra I został jego brat Mikołaj I (1825-1855) - reakcjonista, przeciwnik jakichkolwiek zmian. Był głównym filarem Świętego Przymierza i zyskał miano żandarma Europy. Powołał do życia III Oddział Kancelarii Carskiej, będący rozbudowaną tajną policją polityczną, którym kierował gen. Aleksandr Benckendorff. Symbolem Rosji tych czasów stały się trzy zasady głoszone przez ministra oświaty Siergieja Uwarowa: samodzierżawie, prawosławie i ludowość. Rosja stała się państwem policyjnym.

FRANCJA

W1814 r. pod osłoną wojsk koalicji antynapoleońskiej powrócił do Paryża Ludwik XVIII Burbon (1814-1824). Oktrojował kartę konstytucyjną. We Francji utworzono dwuizbowy parlament, składający się z Izby Parów i Izby Deputowanych. Po śmierci Ludwika XVIII na tronie zasiadł jego brat Karol X (1824-1830), ultras (skrajny monarchista). Zmieniona ordynacja pozwalała na wybór deputowanych niemal wyłącznie posiadaczom ziemskim i pozbawiała prawa głosu blisko 3/4 dotychczasowych wyborców, w tym większość burżuazji. Wywołało to zamieszki w Paryżu w dniach 27-29 lipca 1830 r., nazwane rewolucją lipcową. Na jej czele stanął La Fayette, sędziwy bohater rewolucji 1789 r. Tron przekazano Ludwikowi Filipowi (1830--1848) z orleańskiej linii Burbonów.

WIELKA BRYTANIA

Po chorym umysłowo Jerzym III (1760-1820) tron objął Jerzy IV (1820-1830), będący osobą niezrównoważoną i uzależnioną od alkoholu. Koronę po nim przejął jego brat, mało inteligentny Wilhelm IV (1830-1837). Monarcha panował, ale w zasadzie już nie rządził. Władzę sprawowali na ogół na przemian torysi, czyli konserwatyści, i wigowie, a więc liberałowie. System dwupartyjny okazał się bardzo sprawny. Autorytet monarchy wzrósł po objęciu tronu przez bratanicę Wilhelma IV, osiemnastoletnią Wiktorię (1837-1901). Poślubiła księcia Alberta Sachsen - Coburg - Gotha, który stał się jej doradcą. Wiktoria jako kobieta nie mogła być jednak królem Hanoweru i unia personalna z Wielką Brytanią, istniejąca od 1714 r., została zerwana.

WYZWOLENIE SIĘ KOLONII HISZPAŃSKICH I PORTUGALSKICH W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ

Większość Ameryki Środkowej i Południowej od czasów wielkich odkryć geograficznych znajdowała się w rękach Hiszpanów. Niższe urzędy mogli piastować Hiszpanie urodzeni w koloniach, zwani Kreolami. Pozycja Hiszpanii jako metropolii uległa znacznemu osłabieniu, gdy w 1808 r. zajął ją Napoleon. W koloniach wybuchły wówczas powstania. którym przewodził m.in. Kreol Simón Bolivar oraz José de San Martin. Do 1825 r. niepodległość uzyskały wszystkie byłe kolonie, poza m.in. Kubą i Puerto Rico. W portugalskiej Brazylii schronił się dwór królewski w czasach wojen napoleońskich. W 1822 r. Brazylia ogłosiła niepodległość, a cesarzem został Pedro I, syn króla Portugalii Jana VII.

TEMAT 5 - GENEZA POWSTANIA LISTOPADOWEGO

KONSTYTUCJA W KRÓLESTWIE POLSKIM

Część polskiego społeczeństwa początkowo przyjęła utworzenie Królestwa Polskiego z zadowoleniem. Szybko okazało się, że dla Aleksandra I konstytucja miała inne znaczenie niż dla Polaków. Po raz pierwszy car narzucił swoją wolę, mianując na najważniejsze urzędy osoby całkowicie lojalne wobec władz Rosji. Wbrew oczekiwaniom Polaków namiestnikiem nie został książę Adam Jerzy Czartoryski. Mianował na to stanowisko gen. Józefa Zajączka, w młodości związanego z ruchami niepodległościowymi, ale później całkowicie posłusznego carowi. W 1820 r. dymisję otrzymał minister wyznań i oświaty Stanisław Kostka Potocki. Nowy minister, Stanisław Grabowski, wstrzymał rozbudowę szkolnictwa elementarnego, podniósł opłaty za naukę, zaostrzył kontrolę nauczycieli i uczniów. Z urzędu musiał także ustąpić wileński kurator oświaty - Adam Jerzy Czartoryski. Największą nienawiść budził wielki książę Konstanty, naczelny wódz armii Królestwa Polskiego. Postacią równie znienawidzoną jak Konstanty był Nikołaj Nowosilcow, główny doradca namiestnika, pełniący funkcję komisarza carskiego. Sprzeciwiał się jakiejkolwiek autonomii i wielokrotnie nakłaniał cara do działań antypolskich.

OPOZYCJA LEGALNA

Polityka Konstantego i Nowosilcowa wpłynęła na szybkie zorganizowanie się opozycji. W 1819 r. pisma głoszące hasła opozycyjne zostały zlikwidowane. Liberałowie - opozycjoniści usiłowali także działać w sejmie. Na ich czele stanęli posłowie z Kaliskiego, Wincenty i Bonawentura Niemojowscy. Utworzone ugrupowanie, nazywane kaliszanami, już na pierwszym sejmie w 1818 r. wystąpiło z postulatami przestrzegania konstytucji. W efekcie posłów poddano represjom.

OPOZYCJA NIELEGALNA

Pierwsze nielegalne organizacje spiskowe na ziemiach polskich powstały wśród uczniów szkół średnich oraz studentów. Najsilniejszym i najdłużej działającym z nich było Towarzystwo Filomatów, czyli przyjaciół nauki, założone w 1817 r. w Wilnie. Komisarz carski wyolbrzymił związane z Towarzystwem niebezpieczeństwo, chcąc powiększyć swoje zasługi. Dla Rosjan bardziej niebezpieczne niż spiski uczniów i studentów były opozycyjne grupy oficerów, takie jak Wolnomularstwo Narodowe, założone w 1819 r. z inicjatywy majora Waleriana Łukasińskiego. Gdy w 1820 r. na jego trop wpadła policja, Łukasiński rozwiązał organizację. W 1821 r. utworzył nową organizację, Towarzystwo Patriotyczne. Cele działania Towarzystwa były bardzo zbliżone do zamierzeń Wolnomularstwa Narodowego. Chociaż tym razem bardziej restrykcyjnie przestrzegano zasad konspiracji, to jednak Rosjanie ponownie wpadli na trop spisku i w 1822 r. zaaresztowali wielu jego uczestników. Przywódcą Towarzystwa po aresztowaniu Łukasińskiego został ppłk Seweryn Krzyżanowski. Wzajemne kontakty Polaków i Rosjan sprawiły, że po stłumieniu powstania dekabrystów policja carska wpadła na trop spisku w Polsce. Aresztowano większość członków Towarzystwa oraz całe jego kierownictwo i oskarżono zatrzymanych o zbrodnię stanu. Niskie wyroki wywołały wściekłość zarówno Mikołaja I, jak i Konstantego, musieli oni jednak je zatwierdzić ze względu na sytuację międzynarodową.

SPISEK W SZKOLE PODCHORĄŻYCH PIECHOTY

Pod koniec 1828 r. powstała w Królestwie kolejna tajna organizacja. Została ona założona przez podporucznika Piotra Wysockiego w warszawskiej Szkole Podchorążych Piechoty i skupiała głównie wojskowych. Nauczycielem walki na bagnety i musztry był Piotr Wysocki. Konspiratorzy sądzili, że zabicie cara wywoła zamieszanie, sprzyjające ewentualnemu polskiemu powstaniu. Spiskowcy zrezygnowali jednak z zamachu pod wpływem opinii bardziej umiarkowanych polityków.

PRZYCZYNY WYBUCHU POWSTANIA LISTOPADOWEGO

Łamanie prawa przez cara, księcia Konstantego i Nowosilcowa wywoływało rosnący sprzeciw społeczeństwa polskiego. Coraz częściej mówiono o potrzebie walki z caratem, mającej na celu obronę konstytucji, a nawet odzyskanie niepodległości. Latem 1830 r. doszło do rewolucji lipcowej w Paryżu, która obaliła dążącego do absolutyzmu Karola X. Do rewolucyjnych zamieszek doszło też w krajach niemieckich i włoskich. Wydawało się, że bunty ogarniają całą Europę, co dodatkowo zachęcało do czynu Polaków. Piotr Wysocki wciągnął do organizacji kolejne grupy młodzieży, studentów oraz literatów. Równocześnie zaczęły się pojawiać pogłoski, że Mikołaj I - działający zgodnie z ideą Świętego Przymierza - wyśle wojska przeciwko rewolucjonistom w Europie Zachodniej. Jako pierwsi mieli wyruszyć polscy żołnierze, których miejsce w Królestwie zajęłyby siły rosyjskie. Podchorążowie wybrali walkę o niepodległość kraju.

TEMAT 6 - POWSTANIE LISTOPADOWE

NOC LISTOPADOWA

Aresztowanie grupy spiskowców przez carską policję zmobilizowało sprzysiężenie podchorążych do podjęcia spontanicznej decyzji o wybuchu powstania. Nie wyznaczono przywódcy. Rozpoczęcie w alk zaplanowano na wieczór 29 listopada 1830 r. Sygnałem oznaczającym wybuch powstania miały być wzniecone pożary. Pierwsza grupa powstańców uderzyła na Belweder, aby zabić lub wziąć do niewoli księcia Konstantego. Gmach został zdobyty, ale Konstanty zdołał się ukryć. Konspiratorzy ruszyli ze Szkoły Podchorążych ulicami Warszawy, wzywając mieszkańców do przyłączenia się do powstania. Zdobyto Arsenał, a znajdująca się w nim broń pozwoliła opanować stolicę.

WŁADZE POWSTAŃCZE

Do powstania nie przyłączyli się znani, cieszący się autorytetem politycy i wojskowi. Mimo to Wysocki nie ogłosił się jego przywódcą, tylko biernie czekał. Przejęcie władzy w Królestwie przez polityków dążących do ugody z carem zmobilizowało zwolenników powstania do utworzenia własnego ugrupowania politycznego. Powstało nowe Towarzystwo Patriotyczne, zwane potocznie Klubem Patriotycznym. Jego prezesem został Joachim Lelewel związany ze spiskiem podchorążych, jednak rzeczywistym przywódcą Klubu był romantyczny pisarz Maurycy Mochnacki. Grupa polityków z Rady Administracyjnej poszerzona m.in. o księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i Joachima Lelewela 3 grudnia 1830 r. uznała się za Rząd Tymczasowy. Jednak już 5 grudnia po bezkrwawym zamachu stanu dyktatorem ogłosił się gen. Józef Chłopicki. Sądził, że Polacy nie mają szans na zwycięstwo. Celowo spowalniał rozbudowę polskiej armii i rozwiązał Szkołę Podchorążych Piechoty. Zwalczał także Towarzystwo Patriotyczne i czasopisma popierające walkę zbrojną. Sejm zwołany przez Rząd Tymczasowy pod naciskiem opinii publicznej uchwalił akt detronizacji cara Mikołaja I. Królestwo Polskie stało się państwem niepodległym, monarchią konstytucyjną. Najwyższą władzę przejął nieustannie obradujący sejm. Konserwatyści na czele z księciem Czartoryskim ostatecznie przyłączyli się do powstania, ale uważali, że może ono zakończyć się sukcesem tylko dzięki działalności dyplomatycznej. Liberałowie, związani z wcześniej działającymi kaliszanami, doceniali znaczenie dyplomacji, ale większą wagę przykładali do sukcesów militarnych. Najsłabszą pozycję w parlamencie mieli radykałowie z Towarzystwa Patriotycznego, którzy byli przeciwni prowadzeniu ugodowych rokowań. Sejm całkowicie pominął kwestię poprawy bytu chłopów. Powołał Rząd Narodowy, który w okresie bezkrólewia miał przejąć także uprawnienia monarchy. Jego prezesem został książę Adam Jerzy Czartoryski. Szerokie uprawnienia przyznano również wybranemu przez sejm wodzowi naczelnemu, gen. Michałowi Radziwiłłowi. Na początku lutego 1831 r. do Królestwa wkroczyła ponadstutysięczna armia rosyjska pod dowództwem feldmarszałka Iwana Dybicza. Chłopicki nie wierzył, że zdoła pokonać Rosję, jednak planował wydać jej bitwę pod Warszawą. Jednak podczas odwrotu doszło do starcia pod Stoczkiem 14 lutego 1831 r., w którym gen. Józef Dwernicki pokonał kilkutysięczny oddział Rosjan. Decydująca była bitwa pod Grochowem, stoczona 25 lutego 1831 r.

POLSKA OFENSYWA WIOSENNA

Po bitwie grochowskiej do dymisji podał się gen. Michał Radziwiłł. Nowym naczelnym wodzem został gen. Jan Skrzynecki, który również nie wierzył w zwycięstwo. Był nieudolnym dowódcą, ale dobrał sobie dobrych doradców, m.in. płk. Ignacego Prądzyńskiego. W Siedlcach Rosjanie zorganizowali swój główny magazyn zaopatrzeniowy, z bronią i amunicją. Zdobycie magazynów w Siedlcach poprawiłoby zdecydowanie zaopatrzenie i uzbrojenie Polaków, a Dybicza zmusiłoby prawdopodobnie do odwrotu. Powstańcy pod bezpośrednim dowództwem Prądzyńskiego rozbili część sił rosyjskich w bitwach 31 marca pod Wawrem i pod Dębem Wielkim. Prądzyński awansowany na generała, w bitwie pod Iganiami 10 kwietnia zabił lub wziął do niewoli kolejne 4 tys. Rosjan. Wobec niechęci Skrzyneckiego do walki z Dybiczem, opracował nowy plan. Jednak nieudolne dowództwo Skrzyneckiego znów zniweczyło plany Prądzyńskiego. Ale nawet wówczas nie zrezygnował z walki i zaplanował zasadzkę pod Ostrołęką. Skrzynecki ponownie doprowadził do klęski. W bitwie pod Ostrołęką 26 maja 1831 r. poległo 7 tys. polskich żołnierzy. Klęska ta przesądziła o losach powstania, złamała też morale polskiej armii.

UPADEK POWSTANIA

Naczelnym wodzem armii rosyjskiej po Dybiczu, marszałek Iwan Paskiewicz. Kolejne błędy Skrzyneckiego spowodowały jego odwołanie. 15 sierpnia w stolicy doszło do zamieszek. Ustąpił oskarżany o nieudolność Rząd Narodowy z Czartoryskim na czele. Sejm powierzył władzę dyktatorską gen. Janowi Krukowieckiemu, który stłumił zamieszki w Warszawie i rozwiązał Towarzystwo Patriotyczne. Był on zwolennikiem ugody z Rosją i rozpoczął pertraktacje. Jednak plan kapitulacji został zablokowany przez sejm. Wojska rosyjskie 6 września rozpoczęły szturm na Warszawę. Ich atak na Wolę zaskoczył obrońców i już 8 września Rosjanie wkroczyli do stolicy opuszczonej przez polskie wojsko i władze polityczne.

BILANS POWSTANIA LISTOPADOWEGO

Powstanie listopadowe, którego celem było odzyskanie niepodległości lub przynajmniej zmuszenie cara do przestrzegania konstytucji, zakończyło się klęską militarną i polityczną. Zanim jednak upadło, niemal przez rok funkcjonowało niepodległe państwo polskie, posiadające własny rząd, parlament i wojsko. Analizując dzieje Królestwa Polskiego, można dostrzec pewne analogie między nim a Wielkim Księstwem Finlandii, które od 1809 r. znajdowało się pod zwierzchnictwem cara. Po okresach rusyfikacji Wielkiemu Księstwu Finlandii przywrócono autonomię, którą zachowało ono aż do 1917 r. Dopiero wówczas, korzystając z całkowitego osłabienia Rosji, Finlandia ogłosiła niepodległość.

TEMAT 7 - POLACY NA OBCZYŹNIE PO POWSTANIU LISTOPADOWYM

EMIGRACJA POPOWSTAŃCZA

Klęska powstania listopadowego i obawa przed represjami spowodowały masową emi­grację. Najwięcej udało się do Francji, znacznie mniej do Wielkiej Brytanii, Belgii, Szwajcarii czy do USA. Emigracja polistopadowa jako jedyna w dziej ach Polski została uznana za wielką - Wielką Emi­grację. O jej wielkości przesądzała nie liczebność uchodźców, ale fakt, że znalazło się wśród nich mnó­stwo indywidualności ze świata polityki, kultury, nauki oraz wojskowi. Byli to przeważnie ludzie mło­dzi, zaangażowani w sprawy narodu, będący więk­szością inteligencji Królestwa Polskiego.

GŁÓWNE UGRUPOWANIA POLITYCZNE WIELKIEJ EMIGRACJI

Emigrantów interesowała przede wszystkim możliwość rozliczenia winnych klęski powstania listopadowego oraz organizacja kolejnego zrywu niepodległościowego. W grudniu 1831 r. utworzony został Komitet Narodowy Polski (KNP) pod przywództwem Joachima Lelewela. Aby zachęcić do przyłączenia się do Komitetu jak największą liczbę osób, sformułowano bardzo ogólnikowy program polityczny. Towarzystwo Demokratyczne Polskie można więc uznać za pierwszą polską partię polityczną. Duże znaczenie oprócz TDP miało ugrupowanie skupiające się wokół księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Obóz Czartorys­kiego w 1843 r. zaczęto nazywać Hotelem Lambert, od nazwy jego paryskiej siedziby. Organizacją skupiającą niewielu emigrantów, ale interesującą ze względu na prezento­wany program, były Gromady Ludu Polskiego. Utworzyli je w Wielkiej Brytanii w 1835 r. byli działacze TDP na czele z Tadeuszem Krępowieckim, Stanisławem Worcellem i Zeno­nem Świętosławskim.

WIELKA EMIGRACJA NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ

Emigranci, głównie związani z Joachimem Lelewelem, zaangażowali się w europejskie mchy rewolucyjne, początkowo w ramach organizacji węglarzy, a później Młodej Polski, jako części powołanej przez G. Mazziniego Młodej Europy. Książę Czartoryski prowadził liczne rozmowy z czołowymi politykami brytyjskimi i francuskimi, zabiegając o ich poparcie dla sprawy narodowej. Z ramienia Hotelu Lambert działał w Turcji m.in. Wojciech Chrzanowski, znakomity sztabowiec z czasów powstania listopadowego. Emisariuszem obozu Czar­toryskiego był też Michał Czajkowski.

KULTURA POLSKA NA EMIGRACJI

Centrum emigracji polskiej znajdowało się we Francji, głównie w Paryżu, gdzie również koncen­trowało się jej życie polityczne i kulturalne. Istotną rolę odegrała na przykład Księgarnia Pol­ska założona w 1833 r. Ważną rolę w rozwoju polskiej kultury na emigracji odegrało Towarzystwo Literac­kie Polskie, założone w 1832 r. w Paryżu z inicjatywy Czartoryskiego. Instytucja ta istnieje do dziś, po­dobnie jak Biblioteka Polska w Paryżu, założona w 1839 r. W Paryżu dzia­łała również Szkoła Polska. W Europie w XIX w. pojawiła się idea zwana mesjanizmem, oznaczająca wiarę w na­dejście wyjątkowej postaci lub narodu, którego działalność wyzwoli świat od zła i zmieni jego oblicze. Mesjanizm polski wyznaczył narodowi polskiemu misję zbawienia ludzkości i funkcję duchowego przywódcy - Mesjasza innych narodów. Polski mesjanizm spotęgowała aktywna działalność historyka i wizjonera Andrzeja Towiańskiego. Założył on Koło Sprawy Bożej, o którego znaczeniu przesą­dził udział kilku wybitnych postaci, m.in. Mickiewicza i Słowackiego.

TEMAT 8 - ZIEMIE POLSKIE W LATACH 1831 - 1846

REPRESJE PO POWSTANIU LISTOPADOWYM W KRÓLESTWIE POLSKIM

Klęska powstania listopadowego spowodowała represje wobec jego uczestników. Żołnierzy powstańczej armii karnie wcielano na 10 lat do wojsk carskich i wysyłano najczęściej w azjatyckie rejony Rosji, aby tam np. tłumili walkę niepodległościową prowadzoną przez ludność Kaukazu. Dla cara Mikołaja I powstanie listopadowe było znakomitym pretekstem do odejścia od liberalnej polityki swojego brata i poprzednika Aleksandra I. Konstytucję z 1815 r. uznał za niebyłą i w 1832 r. nadał nową ustawę zasadniczą - Statut Organiczny. Statut zniósł też sejm i wojsko, dwie instytucje symbolizujące niezależność. Autonomia została bardzo szybko ograniczona przez ogłoszenie stanu wyjątkowego, zawieszającego Statut Organiczny, który utrzymywał się z krótkimi przerwami aż do początku XX w. Represje dotknęły również Kościół katolicki w Królestwie, któremu utrudniano kontakty ze Stolicą Apostolską. Władzę w Królestwie po upadku powstania przejął zdobywca Warszawy, feldmarszałek Iwan Paskiewicz. Za pieniądze z kontrybucji władze zbudowały Cytadelę Warszawską. Twierdza, w której znajdowało się ciężkie więzienie dla skazańców politycznych. miała być przestrogą dla polskich spiskowców. Okres rządów Paskiewicza, a więc lata 1831-1856, ze względu na ich represyjny charakter nazywany jest nocą paskiewiczowską.

SYTUACJA POLAKÓW NA ZIEMIACH ZABRANYCH

Po powstaniu najcięższe represje dotknęły Polaków na ziemiach zabranych, czyli włączonych do Rosji w wyniku rozbiorów. Władze rosyjskie dążyły do odpolonizowania ziem zabranych. Wiernych, próbujących bronić swojej wiaty, mordowano, nierzadko palono żywcem w świątyniach, których nie chcieli opuścić.

ZABÓR PRUSKI

Już w 1830 r. zlikwidowany został urząd namiestnika, w miejsce którego ustanowiono naczelnego prezesa. Stanowisko to objął pruski urzędnik Eduard Flottwell - okres jego rządów nazywany jest nocą flottwellowską. Ucisk germanizacyjny zmniejszył się dopiero po 1840 r„ gdy nowy pruski król Fryderyk Wilhelm IV (1840-1861) odwołał Flottwella. Polską kulturę i tożsamość narodową starano się chronić w Wielkopolsce, inicjując legalne przedsięwzięcia gospodarcze, oświatowe, naukowe i kulturalne. Ten rodzaj działalności publicznej nazwano pracą organiczną. Jej pierwszym znaczącym efektem było założenie Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Warszawie w 1800 r. W rolnictwie prekursorem organiczników był wielkopolski gen. Dezydery Chłapowski (1788-1879), adiutant Napoleona i uczestnik powstania listopadowego. Stolicą cennych inicjatyw stał się Poznań, gdzie w środowisku Polaków przewodził mieszczanin i lekarz Karol Marcinkowski, uczestnik powstania listopadowego. Marcinkowski poparł projekt Karola Libelta dotyczący powołania w 1841 r. Towarzystwa Pomocy Naukowej dla Młodzieży Męskiej. Z inicjatywy popularnego poznańskiego lekarza utworzona została spółka akcyjna Bazar. Postacią symbolizującą wielkopolski sukces gospodarczy był Hipolit Cegielski. Szybko rozwinął swoją działalność, a jego warsztat przekształcił się w fabrykę narzędzi rolniczych, słynną w całych Prusach.

ZABÓR AUSTRIACKI I WOLNE MIASTO KRAKÓW

W pozbawionej autonomii Galicji po upadku powstania listopadowego kontynuowano germanizację. Z kolei w Wolnym Mieście Krakowie nadal ograniczano kompetencje i tak już fasadowych instytucji - Senatu i Izby Reprezentantów. Rosja i Austria podpisały konwencję o współpracy w 1833 r. w Münchengrätz.

EMISARIUSZE W KRAJU

Instytucje emigracyjne, aby utrzymać łączność z krajem i inicjować tam działalność konspiracyjną, przygotowywały specjalnych wysłanników zwanych emisariuszami. W latach 40. największy wpływ na działalność konspiracyjną w kraju wywierali wysłannicy Towarzystwa Demokratycznego Polskiego oraz obozu Hotelu Lambert. Jedną z pierwszych prób wywołania powstania na ziemiach polskich po 1831 r. podjął Joachim Lelewel oraz utworzona przez niego emigracyjna organizacja Zemsta Ludu. W 1833 r. małe grupki spiskowców pod dowództwem płk. Józefa Zaliwskiego, współinicjatora nocy listopadowej, przedostały się do Królestwa Polskiego, licząc na wywołanie zbrojnego powstania. Wśród uczestników wyprawy Zaliwskiego znalazł się m.in. Szymon Konarski, były uczestnik powstania listopadowego, emisariusz Młodej Polski, z którą współpracował Lelewel. Po nieudanej akcji rozpoczął on tworzenie na ziemiach zabranych sieci konspiracyjnej. Aktywność Konarskiego nie uszła uwadze władz rosyjskich - został on aresztowany w 1838 r. w Wilnie. Po upadku organizacji spiskowych tworzonych z inicjatywy środowisk emigracyjnych związanych z Lelewelem zaktywizowała się działalność Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. Najsprawniej działał Komitet utworzony w Poznaniu, na czele którego stał Karol Libelt, były powstaniec listopadowy. Równocześnie w Warszawie został założony Związek Narodu Polskiego, także związany z TDP. Jego czołowymi działaczami byli Henryk Kamieński i Edward Dembowski. Po aresztowaniu Kamieńskiego spiskiem w Królestwie kierował Edward Dembowski. W Poznaniu nawiązał współpracę z rewolucyjnym Związkiem Plebejuszy, założonym w 1842 r. przez księgarza Walentego Stefańskiego.

PRZYGOTOWANIA DO POWSTANIA W TRZECH ZABORACH

Emisariusze Centralizacji TDP aktywnie działali we wszystkich trzech zaborach, przygotowując ogólnonarodowe powstanie. Na jego naczelnego wodza wyznaczono Ludwika Mierosławskiego. Termin powstania wyznaczono na luty 1846 r. Po zwycięstwie na ziemiach polskich planowano wyruszyć do Moskwy, aby tam poprzeć rewolucję. Rzeczywistość okazała się zupełnie inna. Ludność polska nie poparła masowo walki, ponieważ m.in. nie rozpowszechniano wśród niej idei powstania, a brak funduszy uniemożliwił uzbrojenie spiskowców.

POWSTANIE KRAKOWSKIE

W Krakowie zaborcy nie aresztowali spiskowców, gdyż wybuch powstania stanowiłby zapewne dla nich pretekst do likwidacji uciążliwej autonomii Rzeczypospolitej Krakowskiej. Powstańcy wyparli niemal bez walki oddziały austriackie z miasta, a 22 lutego 1846 r. utworzyli Rząd Narodowy. W jego skład weszli Ludwik Gorzkowski, Jan Tyssowski i Aleksander Grzegorzewski. Rząd ogłosił Manifest do narodu o wyraźnie propagandowym charakterze. Dembowski próbował pozyskać dla powstania galicyjskie chłopstwo, ale jego akcja się nie powiodła. Został trafiony kulą, a potem dobity bagnetami.

RABACJA W GALICJI

Sytuacja chłopstwa w Galicji w 1846 r. była bardzo ciężka. Nie przeprowadzono tam uwłaszczenia, a nieurodzaje spowodowały, że setki tysięcy chłopów znalazły się w skrajnej nędzy. Szlachta polska zamiast walczyć z zaborcami, musiała pilnować własnych domów i bronić rodzin. To chłopskie powstanie nazwano rabacją. Przywódcą największej grupy chłopów był Jakub Szela.

SKUTKI POWSTANIA Z 1846 R.

Władze zaborcze po upadku powstania krakowskiego zlikwidowały Wolne Miasto Kraków. Emigracyjni konserwatyści z Adamem Jerzym Czartoryskim na czele zrozumieli potrzebę uwłaszczenia chłopstwa. Jednym z pierwszych objawów takiej postawy był List szlachcica polskiego do księcia Metternicha, napisany przez arystokratę margrabiego Aleksandra Wielopolskiego. Był zwolennikiem ugody z Rosją, która miałaby nadać Królestwu Polskiemu autonomię. Głosił potrzebę lojalności wobec zaborców.

TEMAT 9 - WIOSNA LUDÓW

GENEZA WIOSNY LUDÓW

W latach 1848-1849 przez niemal całą Europę przetoczyła się fala manifestacji i zbrojnych zamieszek. Okres ten historycy nazwali wiosną ludów. Część wystąpień związana była z ruchami społecznymi. Niekiedy wysuwano również rewolucyjne żądania zmiany ustroju politycznego, likwidacji absolutyzmu i wprowadzenia monarchii konstytucyjnej lub republiki. Dochodziło też do zbrojnych zamieszek na tle narodowościowym. Wiele wystąpień rewolucyjnych współorganizowali poeci, np. Alphonse de Lamartine we Francji czy Sandor Petófi na Węgrzech. Do większych zamieszek nie doszło jedynie w Wielkiej Brytanii i Rosji.

REWOLUCJA WE FRANCJI

Ludwik Filip (1830-1848) rządzący pod hasłem „bogaćcie się", cieszył się początkowo silnym poparciem społecznym. Przeciwnikami króla byli rojaliści, republikanie, socjaliści oraz bonapartyści. Malało poparcie dla monarchii, o czym świadczyły coraz częstsze publiczne bankiety, na których głośno krytykowano rządy Ludwika Filipa. Wydanie zakazu ich organizowania wywołało zamieszki, które przekształciły się w rewolucję - rewolucję lutową (22-24 lutego 1848 r.) Francja po raz drugi w swoich dziejach stała się republiką. Do rozwiązania problemów społecznych powołano Komisję Luksemburską, nazwaną tak od miejsca obrad w Pałacu Luksemburskim. W wyborach do Zgromadzenia Konstytucyjnego zwyciężyli republikanie, mniejszość stanowili natomiast mocno podzieleni monarchiści oraz socjaliści. Rozwiązano Komisję Luksemburską, następnie rozgorzał spór o warsztaty narodowe. Wybuchły walki nazywane wydarzeniami czerwcowymi, które zostały krwawo stłumione przez oddziały rządowe. Zgromadzenie Konstytucyjne Francji w listopadzie 1848 r. uchwaliło nową konstytucję. Wstęp do niej stanowiła „Deklaracja praw", gwarantująca suwerenność ludu, wolność, równość i braterstwo. Najwyższą władzę w państwie miało odtąd posiadać jednoizbowe Zgromadzenie Prawodawcze. Władzę wykonawczą powierzono prezydentowi.

PRZEJĘCIE WŁADZY PRZEZ LUDWIKA NAPOLEONA

Ludwik Napoleon, bratanek Napoleona Bonapartego. poprowadził umiejętnie kampanię wyborczą. Wybór Ludwika Napoleona wywołał szok wśród republikańskich rewolucjonistów z 1848 r. Pod pretekstem obrony powszechnego prawa wyborczego w grudniu 1851 r. dokonał zamachu stanu, rozwiązując Zgromadzenie Prawodawcze. Przejął władzę i w tym samym miesiącu przeprowadził plebiscyt dotyczący przedłużenia kadencji swojej prezydentury do 10 lat. 2 grudnia 1852 r., ogłosił się cesarzem Francuzów, Napoleonem III. Francja znowu stała się monarchią - II cesarstwem.

POLITYKA NAPOLEONA III

Napoleon III zorganizował sprawny system administracyjny oraz dobrze działającą policję. Zapewnił też szybki rozwój ekonomiczny kraju, wprowadzając zasady liberalizmu ekonomicznego. Budowano nowe drogi, mosty i linie kolejowe. Przebudowano także Paryż pod kierownictwem architekta Georges'a Haussmana. Paryż ponownie stał się kulturalnym centrum Europy, w którym zaczęto organizowane wystawy światowe. Polityka ekonomiczna i ustrojowa Napoleona po 1860 r. ulegała liberalizacji. Celem polityki zagranicznej Napoleona III było przywrócenie Francji pozycji mocarstwa, jakim była ona za czasów Napoleona Wielkiego.

WIOSNA LUDÓW W KRAJACH NIEMIECKICH

Podczas protestów jednoczyły się różne ugrupowania opozycyjne, przeciwne systemowi wiedeńskiemu. Monarchowie, przerażeni rozmiarem społecznych wystąpień, decydowali się na ustępstwa. Nastąpiła dekompozycja, czyli rozpad, obozu rewolucjonistów. Demokraci żądali powszechnego systemu wyborczego, a liberałowie wprowadzenia cenzusu majątkowego. Do zamieszek w Wiedniu doszło już w marcu 1848 r., głównie z inicjatywy studentów. Wówczas cesarz Austrii Ferdynand I Habsburg zgodził się na zniesienie cenzury i zapowiedział nadanie konstytucji. Klemens Metternich, główny twórca systemu wiedeńskiego, otrzymał dymisję, co miało znaczenie wręcz symboliczne. Do ustępstw został też zmuszony król Prus Fryderyk Wilhelm IV, gdy 18 marca w Berlinie wybuchły poważne zamieszki. W kwietniu 1848 r. cesarz Austrii oktrojowal konstytucję. Cenzusowa ordynacja wyborcza wywołała kolejne zamieszki rewolucyjne (maj 1848). które zmusiły Ferdynanda I do ogłoszenia wyborów do przyszłego parlamentu. Walkę o wolność i zjednoczenie rozpoczęli Włosi, natomiast Węgrzy zażądali autonomii. Czesi chcieli zbliżyć się do Rosji, czemu zdecydowanie sprzeciwiali się Polacy. Z kolei Ukraińcy bardziej obawiali się dominacji polskiej niż austriackiej, a Chorwaci lękali się zależności od Węgrów. Spory narodowe ułatwiły siłom Austrii dowodzonym przez Alfreda von Windischgärtza opanowanie sytuacji w Czechach i rozwiązanie zjazdu już w czerwcu 1848 r. Cesarz musiał uciekać ze stolicy, a bunt wiedeńczyków stłumiła armia von Windischgrätza oraz wojska chorwackie. W grudniu 1848 r. cesarz Ferdynand I abdykował na rzecz swojego bratanka Franciszka Józefa. W 1849 r. wydał oktrojowaną konstytucję, jednak już w 1851 r. ją odwołał. Cesarstwo znów stało się centralistyczną monarchią absolutną.

PROBLEM ZJEDNOCZENIA NIEMIEC

Jedną z głównych przyczyn ruchów rewolucyjnych w krajach niemieckich na początku 1848 r. było dążenie do zjednoczenia Niemiec. Nie było również zgodności co do tego, czy utworzone państwo ma być republiką, czy monarchią. Przedmiot dyskusji stanowiły też przyszłe granice państwa: zastanawiano się, czy mają one objąć kraje niemieckie z Austrią („duże" Niemcy), czy też bez niej („małe" Niemcy pod hegemonią Prus). Problemy te rozstrzygano na Ogólno-niemieckim Zgromadzeniu Narodowym, zwołanym we Frankfurcie nad Menem, którego obrady rozpoczęły się w maju 1848 r. Zwyciężyła koncepcja „małych" Niemiec, na czele których miał stanąć król Prus Fryderyk Wilhelm IV. W maju 1849 r. parlament frankfurcki został rozpędzony przez wojsko, a niewielka grupa parlamentarzystów przeniosła się do Stuttgartu.

KWESTIA WĘGIERSKA

W skład imperium Habsburgów od XVI w. wchodziły m.in. ziemie Korony Św. Stefana, czyli dawne królestwo węgierskie, zamieszkałe przez różne narodowości. Wśród Węgrów, chlubiących się dawnymi tradycjami swojego niepodległego państwa, silne było poczucie tożsamości narodowej. Wykorzystali oni zamieszki w Wiedniu na początku 1848 r. i zażądali autonomii. Dążyli do samodzielności, ale chcieli jednocześnie dominować nad innymi narodami zamieszkującymi Koronę św. Stefana. Narzucali więc im język i kulturę węgierską, czyli prowadzili madziaryzację. Przeciwko Węgrom we wrześniu 1848 r. przy cichym poparciu Habsburgów wystąpili Chorwaci. Sejm węgierski w kwietniu 1849 r. ogłosił jednak detronizację Habsburgów i niepodległość kraju. Na czele republikańskich Węgier stanął Lajos Kossuth. W maju 1849 r. armia carska pod dowództwem feldmarszałka Iwana Paskiewicza wkroczyła na ziemie węgierskie.

WIOSNA LUDÓW W PAŃSTWACH WŁOSKICH

Włosi dążyli do obalenia rządów absolutnych oraz do zjednoczenia. W Królestwie Sardynii, zwanym też Piemontem, od lutego 1848 r. obowiązywała konstytucja. Nastroje niepodległościowe skłoniły władcę Sardynii, króla Karola Alberta z dynastii sabaudzkiej, do wypowiedzenia wojny Austrii i objęcia przywództwa ruchu niepodległościowego. Włosi szybko zaczęli ponosić klęski, a papież i Ferdynand Burbon wycofali się z popierania walk niepodległościowych. Wojska Piemontu poniosły klęskę w bitwie z austriacką armią gen. Josepha Radetzky'ego pod Custozą w lipcu 1848 r. i Karol Albert został zmuszony do zawarcia rozejmu. Władca Sardynii wznowił działania zbrojne na początku 1849 r. Został ponownie pokonany przez armię Radetzky'ego w marcu 1849 r. pod Novarą. Abdykował wówczas na rzecz swojego syna Wiktora Emanuela II.

BILANS WIOSNY LUDÓW

Ruchy rewolucyjne w Europie w latach 1848 - 1849 r. zostały stłumione. Trwałe okazały się przemiany ustrojowe w Królestwie Sardynii, gdzie utrzymała się konstytucja, a także powszechne prawo wyborcze we Francji i ostateczne zniesienie stosunków feudalnych w monarchii Habsburgów i we wszystkich krajach niemieckich. Upadek wiosny ludów rozpoczął zmierzch epoki romantyzmu w Europie Zachodniej, którego entuzjazm i szlachetne idee nie sprostały wyzwaniom twardej rzeczywistości.

TEMAT 10 - POLACY A WIOSNA LUDÓW

POWSTANIE WIELKOPOLSKIE 1848 R.

W Królestwie Polskim ogarniętym terrorem nocy paskiewiczowskiej nie doszło do zbrojnych wystąpień, ponieważ wszelkie spiski niepodległościowe już w zarodku tłumiła policja. W Poznańskiem impulsem do rozpoczęcia działań narodowych było rewolucyjne wrzenie w Berlinie. Większość polskich działaczy o poglądach umiarkowanych i liberalnych wysuwała postulaty współpracy z liberałami pruskimi. Ziemie polskie stałyby się polem działań wojennych, a pruski król, chcąc zyskać poparcie Polaków, musiałby przyznać polskim prowincjom szeroką autonomię. W Poznaniu w marcu 1848 r. utworzono Komitet Narodowy, w skład którego weszli radykałowie z Walentym Stefańskim na czele, liberałowie z Karolem Libeltem oraz konserwatyści z Gustawem Potworowskim. Sprawy wojskowe powierzono Ludwikowi Mierosławskiemu. Parlament frankfurcki uznał większość obszarów Poznańskiego za część Rzeszy. Złudne okazały się też nadzieje na wojnę Prus z Rosją i udział w niej oddziałów tworzonych w Wielkopolsce. Przedstawiciel króla pruskiego, gen. Wilhelm von Willisen, przybywszy do Poznania, próbował doprowadzić do polubownego rozwiązania. Do zawarcia umowy między Willisenem a Komitetem Narodowym doszło we wsi Jarosławiec pod Środą. Nadmiernie ustępliwego, zdaniem władz pruskich, Willisena zmuszono do powrotu do Berlina. Inicjatywę przejął Mierosławski - ogłosił zaciąg do pospolitego ruszenia i rozpoczął walkę. Powstanie wielkopolskie trwało krótko (29 kwietnia - 9 maja 1848 r.). Siły polskie uległy początkowo wojskom pruskim pod Książem, później jednak zwyciężyły w bitwach pod Miłosławem i Sokołowem. Walka chłopskich kosynierów ze znakomitą armią pruską nie mogła zakończyć się zwycięstwem. Poznańskie nie uzyskało autonomii, ale znaczny udział chłopów w powstaniu wpłynął na decyzję rządu o zakończeniu ich uwłaszczenia.

POLACY W PRUSACH

W połowie XIX w. wzrosła polska świadomość narodowa na obszarach włączonych do Prus jeszcze w wyniku pierwszego rozbioru, czyli na Pomorzu Gdańskim, Warmii i Mazurach. Pastor Krzysztof Mrongowiusz wykładał język polski w Królewcu i Gdańsku, zajmował się również folklorem i gwarą Kaszubów i Mazurów. W obronie języka polskiego w szkołach mazurskich występował Gustaw Gizewiusz, pastor z Ostródy, współzałożyciel polskiego pisemka „Przyjaciel Ludu Łęcki". Na Śląsku, oderwanym od Polski jeszcze w XIV w., polską świadomość narodową próbował pobudzić wiejski nauczyciel Józef Lompa.

WIOSNA LUDÓW W GALICJI

W Galicji na wieść o wybuchu rewolucji w Wiedniu doszło do zamieszek o charakterze narodowym w Krakowie i we Lwowie. Na czele krakowskiego Komitetu Narodowego stanął przybyły z emigracji Wiktor Heltman, a we Lwowie Franciszek Smolka. Austriacki gubernator w Galicji Franz Stadion, aby nie dopuścić do udziału chłopów w powstaniu, ogłosił bez porozumienia z Wiedniem dekret o zniesieniu pańszczyzny. Wojska cesarskie były zdecydowanie silniejsze i po kilku dniach opanowały sytuację. Komitet został rozwiązany, a emigranci musieli opuścić Galicję. Polski ruch narodowy w Galicji był słaby i został stłumiony, ale przyniósł trwałe efekty - likwidację pańszczyzny, uwłaszczenie chłopów oraz ożywienie polityczne zaboru.

POLACY W REWOLUCJACH EUROPEJSKICH

Środowiska emigracyjne przyjęły wybuch wiosny ludów z entuzjazmem. W Rzymie Adam Mickiewicz utworzył legion, który brał udział w wystąpieniach rewolucyjnych m.in. w Genui, a później bronił Rzymu przed oddziałami francuskimi. Polacy uczestniczyli też w walce Królestwa Sardynii z Austriakami, a w 1849 r. gen. Wojciech Chrzanowski został naczelnym wodzem sił sardyńskich. Dowodzona przez niego armia przegrała jednak decydujące starcie pod Novarą. Niepowodzeniem zakończyła się walka rewolucyjnej armii sycylijskiej, dowodzonej przez Mierosławskiego, z siłami neapolitańskimi. Na przykład Drezna bronił Wiktor Heltman, a rewolucyjną armią w Nadrenii dowodził przybyły z Sycylii Mierosławski. Polacy najliczniej poparli powstanie węgierskie. Lajos Kossuth zgodził się na utworzenie polskiego legionu. Na jego czele stanął Józef Wysocki, członek TDP. Gen. Józef Bem, bohater walk w obronie rewolucji w Wiedniu, w listopadzie 1848 r. objął dowództwo wojsk powstańczych w Siedmiogrodzie. Powstanie upadło, a resztki polskiego legionu, łącznie z Dembińskim i Bemem, schroniły się w Turcji.

TEMAT 12 - WOJNA KRYMSKA I JEJ SKUTKI

„CHORY CZŁOWIEK EUROPY”

Imperium osmańskie od końca XVII w. przeżywało kryzys. W odróżnieniu od większości państw Europy jego gospodarka opierała się nadal na zasadach feudalnych. Powszechnie powtarzano za carem Mikołajem I, że Turcja to „chory człowiek Europy". Słabość imperium osmańskiego postanowiła wykorzystać Rosja, chcąca zapanować nad cieśninami czarnomorskimi i dawnym Konstantynopolem. Pretekstem do podbojów była ochrona ludności prawosławnej mieszkającej w państwie Osmanów. Mikołaj I sądził, że jego plany zostaną poparte przez inne mocarstwa. Car jednak pomylił się. Dla cara pretekstem do rozpoczęcia wojny był spór o opiekę nad miejscami świętymi w Palestynie - Betlejem i Jerozolimą. Gdy sułtan turecki Abdulmecid I opowiedział się po stronie katolików, Rosja rozpoczęła działania zbrojne.

WOJNA KRYMSKA (1853 - 1856)

W 1853 r. Rosja rozpoczęła wojnę z Turcją. Siły rosyjskie odnosiły zwycięstwa nad słabo uzbrojoną armią turecką. Wkrótce flota rosyjska admirała Nachimowa zniszczyła flotę sułtańską w bitwie morskiej pod Synopą. Udzieliły jej więc pomocy Francja i Wielka Brytania w 1854 r„ a rok później także Królestwo Sardynii (Piemont). Działania wojenne prowadzone były od Morza Bałtyckiego aż po Daleki Wschód, ale najcięższe walki rozegrały się na Półwyspie Krymskim i dlatego wojnę tę nazwano wojną krymską. Na Krymie wylądowały siły brytyjskie, francuskie, tureckie i piemonckie, które przystąpiły do oblężenia twierdzy Sewastopol. Walki o nią trwały prawie cały rok i zakończyły się zwycięstwem aliantów. Klęska pod Sewastopolem przyśpieszyła śmierć cara Mikołaja I. Tron rosyjski objął jego syn Aleksander II (1855-1881), który chciał jak najszybciej zakończyć wojnę. Przedstawiciele walczących stron zebrali się na kongresie w Paryżu w 1856 r. Rosji narzucono warunki pokoju. Mocarstwa uznały integralność, czyli nienaruszalność terytorium Turcji, autonomię Serbii, Mołdawii i Wołoszczyzny oraz zrównanie w prawach chrześcijan i muzułmanów zamieszkałych na terenach imperium osmańskiego. Wprowadziły też zakaz posiadania floty wojennej na Morzu Czarnym przez którekolwiek z państw. Postanowiły również umiędzynarodowić rzekę Dunaj, a rosyjskie Wyspy Alandzkie na Bałtyku zdemilitaryzować, czyli zlikwidować istniejące tam bazy wojenne. Finał wojny był zwycięstwem dyplomacji Wielkiej Brytanii. Francja musiała zadowolić się sukcesem prestiżowym. Wojna krymska była końcem Świętego Przymierza. System stworzony w Wiedniu zaczynał się rozpadać.

SPRAWA POLSKA

Wśród Polaków wybuch wojny krymskiej obudził nadzieję na odbudowę państwa, ale polskie ośrodki emigracyjne nie potrafiły się w tej sytuacji zjednoczyć. Towarzystwo Demokratyczne Polskie wysłało do Turcji swojego emisariusza - gen. Józefa Wysockiego, który miał utworzyć legion polski. Byli tam również wysłannicy księcia Adama Czartoryskiego, Michał Czajkowski i gen. Władysław Zamoyski, obaj chcący objąć dowodzenie. Spór między nimi był na tyle ostry, że każdy z dowódców zaczął działać na własną rękę. Michał Czajkowski (Sadyk pasza) uzyskał zgodę Turcji na sformowanie polskiego pułku kozaków ottomańskich. Gen. Władysław Zamoyski zorganizował natomiast polską dywizję, na żołdzie brytyjskim. Skłóconych dowódców, Czajkowskiego i Zamoyskiego, próbował pogodzić Adam Mickiewicz związany z Czartoryskim, ale prowadzone rozmowy przerwała nieoczekiwana śmierć polskiego wieszcza (1855). Mocarstwom zachodnim nie zależało na odbudowie państwa polskiego, dlatego problemu tego nie poruszano na kongresie paryskim.

ODWILŻ POSEWASTOPOLSKA W ROSJI

Klęska pod Sewastopolem zmusiła nowego cara do przeprowadzenia reform wewnętrznych. Aleksander II wprowadzał zmiany stopniowo. W 1861 r. przeprowadził reformę uwłaszczeniową, zniósł też poddaństwo osobiste chłopów. Chłopom nie opłacało się pracować lepiej, ponieważ na większe dochody wspólnota nakładała większe obciążenia podatkowe. W Rosji obok państwowej administracji terytorialnej, którą reprezentowali gubernatorzy, utworzono również ziemstwa, czyli samorządy terytorialne. Ziemstwa nie mogły prowadzić działalności politycznej. Mimo to mieszkańcy imperium carów po raz pierwszy w większym stopniu mogli decydować o sprawach lokalnych. Zreformowano również sądownictwo. Zmiany nie ominęły również szkolnictwa. Zmodernizowano armię, skracając trwanie służby wojskowej. Ze służby zwalniano jedynych żywicieli rodzin, skracano ją także osobom wykształconym. Spiskowców nie zadowoliły nawet plany nadania państwu konstytucji. Coraz częściej dochodziło do terrorystycznych zamachów na urzędników cara oraz osoby z jego otoczenia. W jednym z nich, w 1881 r., został zamordowany car Aleksander II.

TEMAT 13 - POWSTANIE STYCZNIOWE

ODWILŻ POSEWASTOPOLSKA W KRÓLESWIE POLSKIM

W 1855 r. zmarł Iwan Paskiewicz. Po jego śmierci na namiestnika Królestwa został powołany książę Michaił Gorczakow, zwolennik porozumienia z Polakami. Car przeprowadził reformy nie tylko w Rosji, ale i w Królestwie. Zniósł stan wojenny obowiązujący od upadku powstania listopadowego, ogłosił amnestię, złagodził cenzurę, otworzył polskie szkoły. Władze rosyjskie zgodziły się na założenie Towarzystwa Rolniczego, które skupiło większość ziemiaństwa z Królestwa. Na jego czele stanął hrabia Andrzej Zamoyski. Jednak wolnościowe złudzenia rozwiał Aleksander II w 1856 r., gdy przyjechał do Warszawy. Do witających go osób powiedział: „żadnych marzeń panowie, żadnych marzeń".

NASTROJE PATRIOTYCZNE W KRÓLESTWIE

Porażka Rosji w wojnie krymskiej, sukcesy Włochów walczących o zjednoczenie oraz większa swoboda legalnych działań w okresie odwilży posewastopolskiej wpłynęły na wzrost nastrojów patriotycznych wśród Polaków w Królestwie. W 1860 r. odbyło się wiele manifestacji patriotycznych. Władze carskie nie reagowały, aby nie zaostrzać sytuacji. Użyły natomiast siły do rozbicia wielkiej demonstracji, zorganizowanej 25 lutego 1861 r. dla upamiętnienia bitwy pod Grochowem. Uczestnicy pochodu zostali pobici, co skłoniło Polaków do protestu i zorganizowania kolejnej manifestacji 27 lutego. Tym razem Rosjanie zabili 5 demonstrantów. Ofiary reprezentowały więc niejako całe polskie społeczeństwo i stały się symbolem jedności narodowej. Ich śmierć kojarzyła się z pięcioma ranami Chrystusa, a zatem ożywiała ideę mesjanizmu narodu polskiego. Wśród Polaków rozpowszechniła się moda żałobna. Gorczakow nie potrafił opanować sytuacji i dlatego na jego miejsce powołano Karla Lamberta, zwolennika polityki represyjnej. Car usunął Lamberta, jednak nowy namiestnik, Aleksandr Lüders tylko zaostrzył represje, aresztując polskich patriotów, w tym także osoby duchowne.

KONSPIRACYJNE UGRUPOWANIA NIEPODLEGŁOŚCIOWE

Nasilenie represji w Królestwie Polskim wpłynęło na wzmożenie uczuć patriotycznych oraz przyczyniło się do powstania dwóch nielegalnych organizacji niepodległościowych. Pierwsza z nich nawiązywała do tradycji księcia Adama Jerzego Czartoryskiego i postulowała odłożenie walki zbrojnej na czas bardziej sprzyjający. Zwolennicy tej orientacji, potocznie zwani białymi, namawiali do skupienia się na pracy organicznej i działalności legalnej. Ich organem kierowniczym była Dyrekcja Krajowa. Drugie ugrupowanie niepodległościowe to czerwoni, a więc głównie lewicowa młodzież, spadkobiercy TDP. Radykalni działacze z Ignacym Chmieleńskim na czele powołali Komitet Miejski. Po wchłonięciu kolejnych grup spiskowych przekształcił się w połowie 1862 r. w Komitet Centralny Narodowy. Dużą rolę odgrywał w nim początkowo Jarosław Dąbrowski, a po jego aresztowaniu kierownictwo przeszło w ręce Zygmunta Padlewskiego. Program Komitetu miał na celu jak najszybsze wywołanie powstania narodowego.

POLITYKA WIELOPOLSKIEGO

Na początku 1862 r. doszło do politycznego zbliżenia Francji i Rosji z inicjatywy cesarza Napoleona III, dążącego do zawarcia sojuszu z Aleksandrem II. Naczelnikiem rządu cywilnego został Polak, Aleksander Wielopolski, mianowany przez nowego namiestnika, brata cara, księcia Konstantego. Sądził, że tylko całkowita lojalność wobec cara umożliwi Polakom odzyskanie autonomii. Jego polityka nie zyskała szerszego poparcia Polaków. Wielopolski zorganizował w Królestwie nadzwyczajny pobór do wojska rosyjskiego, zwany potocznie branką.

WYBUCH POWSTANIA STYCZNIOWEGO

Komitet Centralny, aby nie dopuścić do branki, musiał przyspieszyć powstanie, o czym zadecydował przywódca czerwonych, Zygmunt Padlewski. W manifeście do narodu wydanym 22 stycznia 1863 r. Komitet Centralny ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym. Słabo zorganizowane i niedostatecznie uzbrojone oddziały powstańcze nie miały jednak szans w starciach z regularną armią rosyjską. Powstanie zaskoczyło Rosjan.

PROBLEM WŁADZ POWSTAŃCZYCH

Czerwoni na dyktatora powstania powołali Ludwika Mierosławskiego, który wrócił z Paryża w lutym 1863 r. W marcu dyktatorem ogłosił się popierany przez białych Marian Langiewicz. W rzeczywistości ani Mierosławski, ani Langiewicz nie kierowali całym powstaniem. Przedstawiciele czerwonych i białych w maju 1863 r. utworzyli Rząd Narodowy.

CHARAKTER POWSTANIA

Powstańcy przechodzili stopniowo do działań partyzanckich. Zdaniem białych Polacy nie mieli szans w otwartej walce, ale oddziały partyzanckie mogły atakować i wygrywać starcia z małymi oddziałami wroga. Ich działalność była przede wszystkim demonstracją zbrojną. Do oddziałów powstańczych Walerego Wróblewskiego, księdza Antoniego Mackiewicza i Zygmunta Sierakowskiego zaciągnęło się wielu chłopów. Największym osiągnięciem powstania styczniowego było zorganizowanie sprawnego państwa podziemnego. W Warszawie działał zakonspirowany Rząd Narodowy.

POWSTANIE STYCZNIOWE NA ARENIE MIĘDZYNARODOWEJ

Walkę potępiły władze i większość rosyjskiego społeczeństwa. Ok. 300 Rosjan, Białorusinów i Ukraińców zdezerterowało z armii rosyjskiej i przyłączyło się do powstania. Był wśród nich m.in. porucznik Andriej Potiebnia, Ukrainiec, który zginął podczas starcia sił Langiewicza z wojskami carskimi pod Pieskową Skałą. Kanclerz Prus Otto von Bismarck polskie powstanie uznał za znakomity pretekst do okazania swojej sympatii Rosji. W lutym 1863 r. została zawarta umowa, którą od nazwiska podpisującego ją pruskiego generała nazwano konwencją Alvenslebena. Cesarz Napoleon III, pozujący na obrońcę wolności, wystosował wiele not dyplomatycznych. Działania dyplomatyczne Francji popierała Wielka Brytania. Jej premier, Henry Palmerston, musiał uwzględniać brytyjską opinię publiczną, ale jednocześnie był zobowiązany do utrzymania fundamentalnej dla Brytyjczyków zasady równowagi sił w Europie. Wybuch polskiego powstania i jego poparcie przez Napoleona III było dla brytyjskich dyplomatów korzystne. Powstanie styczniowe poparli rewolucjoniści z całej Europy, m.in. Garibaldi, Mazzini, Kossuth, Francuz Wiktor Hugo i przywódca emigracji rosyjskiej Aleksandr Hercen, a także socjaliści z Karolem Marksem na czele. Przychylne Polakom były również środowiska katolickie i papież Pius IX.

DYKTATURA TRAUGUTTA

Wielki książę Konstanty oraz Wielopolski zostali odwołani z urzędów. Na namiestnika Królestwa Polskiego mianowano gen. Fiodora Berga, a w zachodnich guberniach Rosji podobną funkcje objął gen. Michaił Murawjow. Obydwaj Rosjanie byli zwolennikami represji. Wprowadzili zasadę odpowiedzialności zbiorowej i represjonowali ludność cywilną. Nie przypadkiem Murawjowa nazwano Wieszatielem (ros. wieszającym). Carska policja natomiast coraz skuteczniej likwidowała tajne organizacje i w rezultacie sparaliżowała działalność Rządu Narodowego. W tej trudnej sytuacji stanowisko dyktatora objął Romuald Traugutt, były oficer armii rosyjskiej. Chcąc zmobilizować chłopstwo do działania, nakazał dowódcom pełną realizację dekretów uwłaszczeniowych. W lutym 1864 r. pod Opatowem Rosjanie rozbili najsilniejszy i znakomicie walczący oddział powstańczy gen. Hauke - Bosaka. Spodziewanych rezultatów nie przyniosła też polityka społeczna Rządu Narodowego i dyktatora, ponieważ car w marcu 1864 r. wydał dekrety o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim. Chłopi otrzymali więc to, na czym im zależało najbardziej - ziemię. Nie tylko przestali interesować się powstaniem. W kwietniu został aresztowany Romuald Traugutt. Razem z czterema współpracownikami został powieszony 5 sierpnia na stokach warszawskiej Cytadeli. W grudniu schwytano ostatniego powstańczego naczelnika Warszawy, Aleksandra Waszkowskiego, a na początku 1865 r. rozbito ostatni partyzancki oddział, którym dowodził ksiądz Stanisław Brzóska. Obaj dowódcy zostali powieszeni.

OCENA POWSTANIA STYCZNIOWEGO

Powstanie styczniowe dowiodło patriotycznego zaangażowania narodu polskiego. Walka o niepodległość toczyła się w Królestwie Polskim oraz w zachodnich guberniach Rosji, jednak popierali ją Polacy ze wszystkich zaborów. Polacy po raz kolejny udowodnili, że istnieje ponadzaborowa jedność narodowa. Skutki przegranej batalii były jednak straszne. Represjom poddano ok. 250 tys. osób. Klęska powstania styczniowego załamała naród - było to ostatnie polskie powstanie w XIX w.

TEMAT 14 - WOJNA SECESYJNA

POLITYKA ZAGRANICZNA STANÓW ZJEDNOCZONYCH

Prezydent James Monroe w orędziu do Kongresu proklamował zasadę niemieszania się USA do polityki państw europejskich, uznając jednocześnie wszelkie europejskie próby ingerowania w interesy amerykańskie za akt wrogości. Doktryna Monroe z 1832 r., którą zwykle streszcza się hasłem „Ameryka dla Amerykanów", nakreśliła program polityki zagranicznej USA nazywany izolacjonizmem.

ROZWÓJ TERYTORIALNY USA

W 1803 r. USA odkupiło od Francji resztę obszarów Luizjany, tym samym zwiększając swoje terytorium niemal dwukrotnie. Kilkanaście lat później, w 1818 r., uzyskały od Wielkiej Brytanii tereny północnej Dakoty, a w roku następnym odkupiły od Hiszpanów Florydę. Władze meksykańskie odmawiały praw politycznych amerykańskim osadnikom, którzy jednak wykorzystali anarchię w państwie nękanym przez liczne wojny domowe i proklamowali niepodległość Teksasu. W 1845 r. ogłosili jego przyłączenie do USA, co doprowadziło do wojny meksykańsko - amerykańskiej (1846-1848). Stany Zjednoczone natomiast dalej powiększały swoje terytorium. W 1846 r. otrzymały Oregon od Wielkiej Brytanii, a w 1867 r. odkupiły od Rosji Alaskę.

INDIANIE

Postępujące osadnictwo białych wiązało się z odbieraniem ziemi rdzennym mieszkańcom i ich stopniową eksterminacją. Część ginęła w walkach z regularną armią lub w wojnach międzyplemiennych, a pozostałych przesiedlano do rezerwatów, mających pewną autonomię. Indianie buntowali się przeciwko narzucanym ograniczeniom, ale wszystkie ich powstania zakończyły się klęską.

ROZWÓJ GOSPODARACZY USA

Stany Zjednoczone w XIX w. przeżywały gwałtowny rozwój gospodarczy. W większości stanów obowiązywało powszechne prawo wyborcze dla białych mężczyzn, istniały liczne wolności polityczne, a gospodarką kierowano według zasad liberalnych. Stany Zjednoczone niemal od początku były wyraźnie podzielone na dwie strefy gospodarcze - przemysłową Północ i rolnicze Południe.

NIEWOLNICTWO

W USA problem niewolnictwa istniał już podczas tworzenia państwa. Niewolnictwo istniało na południe od rzeki Missouri, a na północy było zakazane (kompromis Missouri).

WYBUCH WOJNY SECESYJNEJ

W 1860 r. podczas kolejnych wyborów prezydenckich niewolnictwo stało się główną przyczyną sporów między partiami. Po burzliwej kampanii wyborczej prezydentem został republikanin Abraham Lincoln. Jedenaście stanów południowych uznało wybór Lincolna, przeciwnika niewolnictwa, za zapowiedź likwidacji niewolnictwa i dokonało secesji, czyli odłączyło się od Unii. Utworzyły one Skonfederowane Stany Ameryki Północnej z prezydentem Jeffersonem Davisem na czele. Konfederaci powołali własną armię i rozpoczęli rozbrajanie żołnierzy federalnych. Do pierwszego starcia doszło 12 kwietnia 1861 r., gdy secesjoniści zaatakowali wiemy Unii federalny Fort Sumter w Południowej Karolinie.

WOJNA SECESYJNA (1861 - 1865)

Początkowo wydawało się, że bunt stanów południowych zostanie szybko stłumiony. Żołnierzom Konfederacji brakowało broni, amunicji i mundurów, ale poparła ich najzdolniejsza część kadry oficerskiej ze znakomitym gen. Robertem Lee na czele. Odnosili sukcesy, zdobywając na nieprzyjacielu potrzebne zaopatrzenie. Północ tylko dzięki liczebnej przewadze odpierała ataki gen. Lee. Do armii Unii wcielono ogółem w czasie wojny ok. 2,9 min mężczyzn, a do sił konfederackich ok. 1,3 min. Lincoln, aby uzyskać przewagę w przedłużającej się wojnie, nakłonił Kongres do wydania ustawy o osadnictwie (ang. Homestead act; 1862), gwarantującej każdemu obywatelowi 60 ha ziemi za bezcen. Lincoln wydał też akt prezydencki, znoszący niewolnictwo we wszystkich zbuntowanych stanach z początkiem 1863 r. Decydujące bitwy wojny secesyjnej rozegrały się w lipcu 1863 r. Pod Gettysburgiem siły gen. Lee, wcześniej niepokonane, poniosły olbrzymie straty i musiały przejść do obrony. Na zachodzie USA armia jankeska pod dowództwem gen. Ulyssesa Granta zdobyła twierdzę Vicksburg - główny punkt obrony konfederatów. Gen. Lee po porażce pod Gettysburgiem przeszedł do działań defensywnych, licząc na wykrwawienie się armii Północy. Swoje główne siły przerzucił w znakomicie ufortyfikowany rejon stolicy Konfederacji, Richmond. Od zachodu na tereny objęte secesją wkroczyły siły jankeskie pod dowództwem gen. Williama Shermana, Ten okres wojny secesyjnej można uznać za wojnę totalną, ponieważ dosięgnęła ona nie tylko żołnierzy na froncie, ale i ludność cywilną na tyłach. Południe wyczerpywało swoje siły. Richmond poddało się 1 kwietnia 1865 r. Kapitulację Konfederacji podpisał gen. Lee 9 kwietnia 1865 r. w Appomatox.

SKUTKI WOJNY

Przed zakończeniem wojny, w styczniu 1865 r.. Kongres uchwalił XIII poprawkę do konstytucji, znoszącą niewolnictwo w całych Stanach Zjednoczonych. W niektórych stanach utrzymano jednak segregację rasową.

TEMAT 15 - ZJEDNOCZENIE WŁOCH I POWSTANIE AUSTRO - WĘGIER

ZJEDNOCZENIE WŁOCH

Wiosna ludów nie przyniosła zjednoczenia Włoch, ale idea risorgimento, czyli utworzenia zjednoczonego państwa włoskiego, była nadal żywa m.in. w Królestwie Sardynii (Piemoncie), gdzie utrzymano liberalną konstytucję. Oprócz króla Wiktora Emanuela II duży udział w rządach w latach 1852-1861 miał premier, hrabia Camillo Cavour. Udział Sardynii w wojnie krymskiej nie miał większego znaczenia militarnego, ale przyniósł jej duże korzyści polityczne. Wojenne braterstwo broni zaowocowało zawarciem sojuszu obronnego między Sardynią a Francją (1858, układ w Plombieres). Cesarz Francuzów opowiadał się za przekreśleniem większości decyzji traktatu wiedeńskiego i popierał liczne ruchy narodowe, m.in. włoski. Przeciwny był jednak pełnemu zjednoczeniu Włoch.

WOJNA W LATACH 1859 - 1860

Wiedeń w 1859 r. wypowiedział wojnę Piemontowi, któremu z pomocą przyszła Francja. Armia austriacka została pobita w bitwach pod Magentą i Solferino. W lipcu 1859 r. doszło do zawarcia traktatu w Villafranca potwierdzonego później pokojem w Zurychu. Z warunków pokoju nie był zadowolony Cavour, ponieważ w rękach Austrii pozostawała Wenecja. Jednak po pokonaniu Austrii, strażniczki politycznego rozbicia Włoch, łatwiej było realizować ideę risorgimento. W Królestwie Obojga Sycylii szanse na wybuch powstania były mniejsze niż na innych ziemiach włoskich. Dlatego przy cichej zgodzie rządu sardyńskiego uzbrojono i wyszkolono w Piemoncie oddział pod dowództwem Garibaldiego. Spiskowcy w maju 1860 r. wylądowali na Sycylii, a po jej opanowaniu zajęli także Neapol. Akcję tę nazwano wyprawą tysiąca czerwonych koszul od czerwonego koloru koszul jej uczestników. Powiększaniu Królestwa Sardynii przeciwny był Napoleon III. Włosi nie wystąpili zbrojnie przeciwko swojemu dotychczasowemu sojusznikowi. W marcu 1861 r. zwołany został w Turynie, stolicy Piemontu, parlament, który proklamował powstanie Królestwa Włoskiego. Na czele państwa stanął król Wiktor Emanuel II. W 1866 r. pojawiła się szansa przyłączenia Wenecji, związana z wybuchem wojny między Prusami a Austrią. Ostatecznie na mocy traktatu pokojowego zawartego w Pradze Wenecja została przyłączona do Włoch. W 1870 r. wybuchła kolejna wojna, tym razem między Francją a Prusami. Rzym w 1871 r. stał się oficjalnie stolicą państwa włoskiego. Włosi pozostawili papieżowi jedynie Watykan i ogrody Castel Gandolfo. Wówczas wzburzony Pius IX ogłosił się „więźniem Watykanu".

POWSTANIE AUSTRO - WĘGIER

W wielonarodowym cesarstwie austriackim po stłumieniu wiosny ludów przywrócono rządy absolutystyczne i system policyjny, anulowano też konstytucję. Cesarz Franciszek Józef oraz nowy kanclerz Aleksander Bach sądzili, że stabilność zapewni państwu pełna centralizacja władzy oraz powierzenie urzędów austriackim Niemcom. Na urząd ministra spraw wewnętrznych powołany został Polak, Agenor Gołuchowski, który zapoczątkował reformy państwa. Dzięki jego polityce w latach 1860-1861 przywrócono niektórym grupom narodowościowym pewną autonomię. W 1867 r. monarchia Habsburgów przekształciła się w państwo dualistyczne - Austro - Węgry.

TEMAT 16 - ZJEDNOCZENIE NIEMIEC

CELE POLITYKI BISMARCKA

W 1861 r. królem Prus został Wilhelm I, brat Fryderyka Wilhelma IV. W następnym roku powołał on na stanowisko kanclerza, czyli premiera, Otto von Bismarcka, który w rzeczywistości do 1890 r. kierował pruską polityką. Jego głównym celem było zjednoczenie Niemiec. O zjednoczeniu miały zadecydować „krew i żelazo".

REFORMY W PRUSACH

Prusy już na początku XIX w. zaczęły się umacniać i dążyć do utworzenia silnej armii. Jako jedno z pierwszych państw doceniły one znaczenie telegrafu i kolei dla powodzenia działań militarnych. Prusacy utworzyli znakomity sztab wojskowy, którego szefem został Helmuth von Moltke.

DYPLOMACJA BISMARCKA

Najpierw kanclerz zyskał przychylność Rosji, udzielając jej poparcia w walce z polskim powstaniem w 1863 r. na mocy traktatu Alvenslebena. W 1864 r. wybuchła wojna duńska między Danią a Austrią i Prusami. W spornych księstwach ustanowiono początkowo wspólne rządy austriacko - pruskie, a następnie Szlezwik wcielono do Prus, a Holsztyn do Austrii.

WOJNA Z AUSTRIĄ

Austria ze nie była przygotowania do wojny. Bismarck prowadził politykę zagraniczną, mającą na celu jej izolację. Francja obiecała zachować neutralność, gdy Bismarck na tajnym spotkaniu z Napoleonem III wyraził zgodę na zajęcie przez Francuzów części Belgii. Do wojny znakomicie przygotowana była armia pruska. Największa bitwa rozegrała się w lipcu 1866 r. pod Sadową, a już miesiąc później zawarty został w Pradze traktat pokojowy. Prusy zajęły Holsztyn, Włochy Wenecję, a oprócz tego Austria musiała też zapłacić Prusom odszkodowanie. Najważniejszym skutkiem wojny był jednak rozpad Związku Niemieckiego.

POWSTANIE ZWIĄZKU PÓŁNOCNONIEMIECKIEGO

Pod przewodnictwem Prus został utworzony w 1867 r. Związek Północnoniemiecki. Powstało państwo federacyjne, z oktrojowaną konstytucją, na czele którego stanął król pruski i kanclerz Bismarck. Do niższej izby parlamentu Związku Północnoniemieckiego - Reichstagu, wybierano przedstawicieli w wyborach powszechnych, a do wyższej - Rady, wchodzili przedstawiciele poszczególnych państw związkowych.

WOJNA Z FRANCJĄ (1870 - 1871)

Rosnące znaczenie Prus niepokoiło Napoleona III. Francuski władca był przeciwny zjednoczeniu Niemiec i rozpoczął przygotowania do wojny od reformy armii. Pretekstem do wojny stał się spór o tron Hiszpanii, nękanej licznymi wojnami domowymi i zamachami stanu. W 1868 r. zmuszona została do abdykacji królowa Izabela. W 1870 r. parlament Hiszpanii, Kortezy, zaproponował koronę katolickiemu kuzynowi króla Prus, Leopoldowi Hohenzollern - Sigmaringenowi. Wilhelm I zgodził się na zrzeczenie się kandydatury Leopolda, ale nie zaaprobował propozycji jego niekandydowania w wyborach w przyszłości. O wyniku rozmów król poinformował Bismarcka w depeszy z Ems. Ukazanie się depeszy emskiej we francuskiej prasie 14 lipca 1870 r. wywołało zgodną z oczekiwaniem Bismarcka reakcję Francuzów. Cesarz naciskany z wszystkich stron wypowiedział wojnę Prusom, a więc całemu Związkowi Północnoniemieckiemu. Francja w wojnie z Prusami była osamotniona. Nie poparła jej Wielka Brytania, ponieważ Bismarck wysłał do Londynu notatkę ze swojego spotkania z Napoleonem III w Biarritz w 1865 r., w której cesarz wyraził chęć zajęcia Belgii. Świetny sztab generalny, kierowany przez gen. Helmutha von Moltke, realizował bardzo dobrze przygotowane plany mobilizacji i koncentracji. Armia francuska w porównaniu z wojskami niemieckimi była mniej liczna, gorzej dowodzona, rozproszona wzdłuż granic, nie posiadała też dobrych planów. Prusacy od razu przejęli inicjatywę i przeszli do ofensywy. Między innymi w twierdzy Metz otoczyli garnizon francuski, a pod Sedanem zmusili do kapitulacji armię dowodzoną przez samego cesarza Napoleona III, który dostał się do niewoli. Klęski wojenne spowodowały wybuch zamieszek we Francji i proklamowanie III republiki. Armia francuska odniosła tylko jeden sukces - 100 tys. żołnierzy przy wsparciu 350 tys. gwardzistów narodowych obroniło Paryż. W innych regionach Francuzi ponosili klęski, m.in. padł Metz. W styczniu 1871 r. zostało ogłoszone zawieszenie broni, a 10 maja 1871 r. we Frankfurcie nad Menem podpisano traktat pokojowy.

POWSTANIE II RZESZY

W grudniu 1870 r. do Związku Północnoniemieckiego przyłączyły się kraje południowoniemieckie, a 18 stycznia 1871 r. w Sali Lustrzanej pałacu w Wersalu proklamowano cesarstwo niemieckie - II Rzeszę Niemiecką. Cesarzem niemieckim został król Prus Wilhelm I, a kanclerzem Bismarck. Parlament tworzyły dwie izby - Bundesrat i Reichstag.

POLITYKA WEWNĘTRZNA BISMARCKA

Bismarck dążył do pełnej jedności narodu niemieckiego i uznał, że nie sprzyja jej religijne zróżnicowanie. Poddał więc represjom Kościół katolicki, który mógł być podporą ewentualnego separatyzmu bawarskiego czy polskiego. W latach 1872 - 1878 pod pretekstem walki z szerzoną przez Kościół katolicki ciemnotą i zabobonami prowadził akcję „walki o kulturę" (niem. Kulturkampf). Kulturkampf zakończył się ostatecznie niepowodzeniem, a partia skupiająca katolików - Centrum - stała się silną opozycją.

POLITYKA ZAGRANICZNA BISMARCKA

Głównym celem polityki zagranicznej Bismarcka było utrzymanie politycznej izolacji Francji, która pragnęła odwetu za klęskę i odzyskania utraconych ziem. W 1872 r. próbował doprowadzić do sojuszu trzech cesarzy - władców Niemiec, Austro - Węgier i Rosji, nawiązującego niejako do Świętego Przymierza. W 1879 r. podpisał antyrosyjskie porozumienie z Austro - Węgrami, a w 1882 r. antyfrancuskie z Włochami. Aby nie zrywać stosunków z Rosją, w 1887 r. zawarł z nią traktat reasekuracyjny, obiecując np. życzliwą neutralność w wypadku zaatakowania Rosji przez Austrię.

TEMAT 17 - GOSPODARKA I SPOŁECZEŃSTWO W DRUGIEJ POŁOWIE XIX W.

PRZEMIANY W ROLNICTWIE

Zmechanizowano niektóre prace rolnicze. Prace niemieckiego chemika Justusa Liebiga oraz badania Ludwika Pasteura zapoczątkowały wykorzystywanie metod naukowych w prowadzeniu gospodarki rolnej. W drugiej połowie XIX w. powstał przemysł chemiczny, produkujący nawozy sztuczne, a także środki owadobójcze, które wpłynęły na znaczny wzrost produkcji rolnej. Wzrost wydajności pracy w rolnictwie spowodował odpływ ludności wiejskiej do miast, ponieważ nie było już potrzeby zatrudniania wielu robotników rolnych.

ROZWÓJ PRZEMYSŁU

W XIX w. w przemyśle nastąpiły bardzo duże zmiany, dlatego stulecie to określa się „wiekiem węgla i stali". Duży wzrost był możliwy dzięki zastosowaniu nowych technologii wytwarzania stali z surówki żelaza, przede wszystkim w konwektorach, które wynalazł Anglik Henry Bessemer (1856). Kilka lat po Bessemerze tańszy proces otrzymywania stali opracował Pierre Martin, który skonstruował piec oparty na wynalazku braci Wilhelma i Friedricha Siemensów z Niemiec - nowym piecu do wytopu szkła. W 1899 r. Francuz Paul Heroult zbudował pierwszy piec elektryczny do otrzymywania wysokogatunkowej stali w wysokiej temperaturze łuku elektrycznego. W 1886 r. amerykański fizyk Charles Martin Hall opracował przemysłową metodę otrzymywania czystego aluminium. Otrzymanie aspiryny i opracowanie przemysłowej metody jej wytwarzania zapoczątkowało rozwój kolejnej dziedziny przemysłu - przemysłu farmaceutycznego. Udało się konstruować nowy rodzaj silnika - turbinę parową, w którym para poruszała łopatki wirnika a nie tłok. W drugiej połowie XIX w. wynaleziono silnik spalinowy - wywarło to olbrzymi wpływ na rozwój m.in. środków transportu i umożliwiło rozwój przemysłu motoryzacyjnego. Pierwszy użyteczny silnik spalinowy jednocylindrowy, pracujący na mieszance gazu ziemnego i powietrza zbudował w 1860 r. Francuz Etienne Lenoir. Kilka lat później Niemiec Nikolaus Otto skonstruował silnik czterosuwowy na naftę. Pionierami motoryzacji byli dwaj działający początkowo niezależnie Niemcy - Gottlieb Daimler i Carl Benz. Produkcję samochodów usprawnił Amerykanin Henry Ford, który w 1908 r. zaprezentował pierwszy stosunkowo tani samochód do produkcji masowej - model T. W 1903 r. odbył lot pierwszy samolot z silnikiem benzynowym, który skonstruowali bracia Wilbur i Orville Wright z USA. W 1909 r. Francuz Louis Blériot przeleciał jako pierwszy nad kanałem La Manche. W 1892 r. Rudolf Diesel opatentował silnik wysokoprężny, czyli silnik pracujący na olejach ciężkich, osiągający wyższą moc niż inne silniki.

ELEKTRYCZNOŚĆ I JEJ ZASTOSOWANIE

Na początku XIX w. Michael Faraday odkrył zjawisko indukcji elektromagnetycznej i skonstruował prądnicę. Faraday skonstruował też pierwszy silnik elektryczny. Konstrukcję prądnicy ulepszył Tomasz Edison. Edison w USA oraz Siemens w Niemczech stworzyli podstawy przemysłu elektrotechnicznego. Usytuowanie elektrowni z dala od odbiorców prądu stało się możliwe dzięki odkryciom Nikoli Tesli i Sebsatiana Ferranti. U schyłku XIX w. zbudowano elektrownię nad wodospadem Niagara, z której przesyłano energię na duże odległości przy minimalnych stratach. Elektryczność po raz pierwszy znalazła praktyczne zastosowanie w telegrafie zbudowanym przez Samuela Morse'a w 1838 r. W 1876 r. Aleksander Bell wykorzystał ten rodzaj energii w wynalezionym przez siebie telefonie. Zasięg telefonu, wynoszący ok. 3 km, zwiększył się dzięki innowacjom wprowadzonym przez Thomasa Edisona. Zbudowanie telegrafu bez drutu, czyli radiostacji, stało się możliwe, gdy Heinrich Herz odkrył fale elektromagnetyczne. Urządzenie takie jako pierwszy opatentował Guglielmo Marconi. Pierwsze lampy z połowy XIX w. musiały być wyposażone w oddzielne prądnice. Niedogodność tę zlikwidował Edison, budując sieć do przekazu energii; udoskonalił on również żarówkę.

CENTRALIZACJA KAPITAŁU

W XIX w. powstawały coraz większe przedsiębiorstwa - przykład stanowi fabryka Alfreda Kruppa założona w Essen w 1811 r. Właściciele największych przedsiębiorstw zaczęli z czasem zawierać porozumienia, aby zmonopolizować rynek. Kartel powstawał wówczas, gdy umowę zawierali samodzielni producenci z jednej branży. Luźnym zrzeszeniem przedsiębiorców był syndykat, ale kupno surowców i sprzedaż towarów prowadziła jedna wspólna instytucja. W procesie koncentracji kapitału powstawały też trusty. W odróżnieniu od karteli trust to przedsiębiorstwo posiadające jeden zarząd. Inną formą organizacji skupiającej przedsiębiorstwa były koncerny.

PRZEMIANY GOSPODARCZE

Intensywny rozwój przemysłu wiązał się z intensywnym rozwojem miast, czyli urbanizacją. Napływała do nich ludność ze wsi i upadających miasteczek. Zwiększała się liczba mieszkańców miast, malała natomiast liczebność ludności wsi.

EMIGRACJA

W drugiej połowie XIX w. nastąpił gwałtowny wzrost emigracji zarobkowej - wielu ludzi opuściło Europę, aby osiedlić się na innych kontynentach. Początkowo najwięcej emigrantów wywodziło się z Wielkiej Brytanii, Irlandii i Niemiec, natomiast pod koniec XIX w. pochodzili oni z biedniejszych krajów - byli to Włosi, Hiszpanie, a także ludność słowiańska. Wyjeżdżano najczęściej do USA, a także, mniej licznie, do Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Argentyny i Brazylii.

TEMAT 18 - KOLONIALIZM W XIX W.

KOLONIALIZM

Kolonia to najczęściej zagraniczna posiadłość jakiegoś państwa, zamieszkiwana przez lokalną ludność, gdzie władzę sprawuje przedstawiciel metropolii, czyli państwa władającego kolonią. Innym typem kolonii jest protektorat. Niektóre słabe kraje pozostały formalnie suwerenne, jednak kontrolę nad ich gospodarką przejmowały państwa kolonialne. Tę formę zależności określa się mianem półkolonialnej.

CELE TWORZENIA KOLONII

Kolonie w połowie XIX w. tworzono najczęściej, aby uzyskiwać korzyści ekonomiczne. Miały one być dla metropolii rynkami zbytu, a także źródłem tanich surowców i niedrogiej siły roboczej. Z posiadania kolonii wynikały również korzyści militarne. Posiadanie kolonii oznaczało większy prestiż państwa na arenie międzynarodowej, świadczyło o jego mocarstwowości. Zakładano je także pod wpływem haseł religijnych. Popularna była również teoria o misji cywilizacyjnej białego człowieka. Europejczycy wynaleźli np. chininę, lek na malarię dziesiątkującą ludy Afryki. O cywilizacyjnej przewadze świadczyły też najnowocześniejsze środki komunikacji i transportu - telegraf, kolej i statki parowe. Olbrzymie znaczenie miało także lepsze uzbrojenie wojsk kolonialnych. Wyposażone w nowoczesne karabiny i artylerię bez trudu pokonywały one prymitywnie uzbrojone ludy Azji i Afryki.

KOLONIALIZM BRYTYJSKI

Pod panowaniem królowej Wiktorii (1837-1901) znajdowała się 1/4 lądów i 1/4 ludności świata. Na północy Afryki oparciem dla Brytyjczyków stał się Egipt. Władca Egiptu, chediw Isma'il pasza, czerpał duże zyski z akcji Kanału Sueskiego, zbudowanego w 1869 r. Premier Wielkiej Brytanii, Beniamin Disraeli, wykorzystał znajomość z największym bankierem ówczesnych czasów, Rothschildem, otrzymał kredyt i wykupił od Isma'ila pakiet akcji. W 1882 r. doszło do krwawych zamieszek. Później walki toczyły się w Sudanie, gdzie od 1881 r. trwało muzułmańskie powstanie kierowane przez Mahdiego, uważającego się za proroka. Na południu Afryki Brytyjczycy podporządkowali sobie początkowo jedynie Kraj Przylądkowy. Wkrótce okazało się, że na terenach republik burskich znajdują się ogromne złoża złota i diamentów. Prywatny przedsiębiorca Cecil Rhodes zdecydował się przejąć te tereny. Burów poparły Niemcy, które dostarczyły im broń, ponieważ cesarz Wilhelm II dążył do ograniczenia brytyjskich wpływów w Afryce. W latach 1899-1902 toczyła się zacięta wojna, zwana wojną burską. Brytyjczycy przesiedlali Burów do specjalnych osad otoczonych drutem kolczastym. Nazwano je obozami koncentracyjnymi. Brytyjczycy na zajętych terenach Transwalu, Oranii, Natalu przejętego od silnego ludu Zulusów oraz Kraju Przylądkowego utworzyli Unię Południowej Afryki. Niemcy założyli własną kolonię - Niemiecką Afrykę Wschodnią, leżącą na planowanej trasie. Początki ekspansji brytyjskiej w Azji, przede wszystkim w Indiach, sięgają czasów wielkich odkryć geograficznych. Od czasów europejskiego średniowiecza panowali tam cesarze z dynastii Wielkich Mogołów. Początek brytyjskiego panowania w Indiach dała handlowa spółka akcyjna - Kompania Wschodnioindyjska, założona w 1600 r. Stopniowo podporządkowywała Indie, eliminując stamtąd wpływy francuskie. Rosnące wpływy Brytyjczyków na subkontynencie indyjskim wywoływały sprzeciw miejscowej ludności. Największym antykolonialnym wystąpieniem było powstanie sipajów w latach 1857-1858. Po ich upadku Wielka Brytania przejęła prawa i posiadłości Kompanii Wschodnioindyjskiej i przystąpiła do likwidacji spółki. Ostatni cesarz z dynastii Wielkich Mogołów został zdetronizowany i deportowany, a koronę cesarską otrzymała w 1876 r. królowa Wiktoria. Wielka Brytania poza podporządkowaniem sobie Indii uzyskała w Azji wpływy w Chinach, zajęła Półwysep Malajski z ważnym portem w Singapurze, a także zdobyła wpływy w Persji (dzisiejszy Iran) i Afganistanie. Tym koloniom, które licznie zamieszkiwała biała ludność, władze Wielkiej Brytanii nadawały szeroką autonomię. Uzyskiwały one własny rząd i parlament. Ich status określa się mianem dominium. Jako pierwsza w 1867 r. dominium stała się Kanada, później także Australia, Nowa Zelandia i Unia Południowej Afryki.

KOLONIE FRANCJI

Podboje kolonialne w XIX w. rozpoczęła Francja od zaatakowania w 1830 r. Algierii. Została ona podbita po kilkudziesięciu latach wojny prowadzonej głównie przez Legię Cudzoziemską, utworzoną w 1831 r. Kolejne próby podboju podjęła Francja w czasach Napoleona III. Sukcesem zakończyła się kampania w Indochinach. Pod koniec XIX w. pojawiła się we Francji idea takiej kolonizacji Afryki, aby francuskie posiadłości tworzyły pas rozciągający się od portu Dakar w Senegalu nad Atlantykiem po Dżibuti nad Morzem Czerwonym.

INNE PAŃSTWA KOLONIALNE

Podbojami kolonialnymi oprócz Wielkiej Brytanii i Francji były zainteresowane niemal wszystkie kraje europejskie. Królowi Belgii, Leopoldowi II, tereny w Afryce Centralnej podporządkował brytyjski podróżnik Henry Stanley. Portugalia spośród swoich wcześniejszych kolonii utrzymała jedynie Mozambik i Angolę. Podobnie stało się z imperium kolonialnym Hiszpanii, z którego pozostały tylko niewielkie tereny w Afryce. Inne stare imperium kolonialne, Holandia, utrzymało bardzo bogate w surowce Indie Holenderskie, czyli tereny dzisiejszej Indonezji. Pozostałe posiadłości holenderskie - Malaje, Australię i Nową Zelandię, przejęli Brytyjczycy. Małe obszary nad Morzem Czerwonym - Erytreę i część Somalii, zajęły Włochy. Późno do kolonialnego wyścigu przystąpiły Niemcy. Wynikało to z faktu, że Bismarck kładł nacisk przede wszystkim na zjednoczenie kraju. Polityka Rzeszy uległa zmianie, gdy od władzy został odsunięty Bismarck i rządy osobiste zaczął sprawować cesarz Wilhelm II. Niemcy zdobyli jednak strefę wpływów w Chinach i podporządkowali sobie szereg wysp na Pacyfiku.

KOLONIALIZM AMERYKAŃSKI

Stany Zjednoczone powstały jako niepodległy kraj, wyzwalając się z kolonialnej zależności od Wielkiej Brytanii. Zgodnie z doktryną Monroego, ogłoszoną w 1823 r., Stany Zjednoczone miały się nie mieszać w sprawy Europy, w zamian zaś żądały, aby mocarstwa europejskie nie ingerowały w problemy kontynentu amerykańskiego. W drugiej połowie XIX w. Stany Zjednoczone zaktywizowały swoją politykę zagraniczną. Duży wpływ na nią wywarł Alfred Mahan, Opowiadał się za silną flotą wojenną, zdominowaniem przez USA basenu Morza Karaibskiego, utworzeniem baz na Pacyfiku i wybudowaniem kanału, który połączyłby Pacyfik z Atlantykiem. Stany Zjednoczone poparły powstania niepodległościowe w hiszpańskich koloniach na Kubie i na Filipinach. W wyniku wojny hiszpańsko - amerykańskiej w 1898 r. USA przejęło kontrolę nad Filipinami oraz Kubą i Puerto Rico. Amerykanie w 1898 r. zaanektowali także Hawaje i wyspę Guam na Pacyfiku. Stany Zjednoczone, aby wyprzeć konkurentów, zaczęły głosić konieczność prowadzenia polityki otwartych drzwi, czyli likwidacji stref wpływów i wprowadzenia zasad wolnego handlu. Amerykańska polityka, nazywana dyplomacją dolarową, przyniosła duże sukcesy.

KOLONIALIZM ROSJI

Rosja w odróżnieniu do innych mocarstw nie dokonywała podbojów zamorskich. Jej terytorium powiększano przez podbój kontynentalnej części Azji. Na przejmowanych terenach powstawały bazy wojskowe, takie jak Groźny na Kaukazie czy Władywostok w odebranym Chinom Kraju Nadamurskim. Jedyny większy należący do Rosji teren leżący poza kontynentem azjatyckim - Alaskę, nazywaną rosyjską Ameryką, rząd carski sprzedał Stanom Zjednoczonym w 1867 r.

CHINY

Imperium chińskie, olbrzymie terytorialnie i liczące bardzo wielu mieszkańców, przez wiele stuleci całkowicie izolowało się od wpływów zewnętrznych. Wielka Brytania wypowiedziała Chinom wojnę, zwaną wojną opiumową (1839-1842). Chiny przegrały i musiały przekazać Wielkiej Brytanii port w Hongkongu. Chiny zostały podzielone na strefy wpływów. Władzę cesarską w Chinach od połowy XVII w. sprawowała mandżurska dynastia Qing. Największym zagrożeniem dla niej oraz feudałów było powstanie tajpingów w latach 1850-1864. Zostało krwawo stłumione przez wojska cesarskie i wspierające je oddziały Europejczyków. Chińczycy utworzyli wiele tajnych organizacji, dążących do „zniszczenia obcych diabłów". Jedną z nich było Bractwo Zgodne i Sprawiedliwe, którego symbolem stała się zaciśnięta pięść. Zapoczątkowało ono powstanie nazwane powstaniem bokserów (1899-1901). Powstańców tajnie popierała cesarzowa Tse - Hi oraz regularna armia. Uzależnienie Chin od obcych mocarstw spowodowało powstanie opozycji, na czele której stanął socjalista Sun Yat - sen. Doprowadziła ona do wybuchu rewolucji w Chinach w 1911 r. W rezultacie rok później zmuszono do abdykacji ostatniego chińskiego cesarza Pu Yi. Chiny stały się republiką, ale szybko doszło do krwawych wojen między poszczególnymi dowódcami wojskowymi i państwo pogrążyło się w chaosie.

JAPONIA

Poziom cywilizacyjny Japonii w połowie XIX w. można porównać ze średniowieczną Europą. Formalnie na czele państwa stał cesarz, uważany za boga, ale rzeczywistą władzę sprawował naczelny wódz - szogun. Społeczeństwo japońskie dzieliło się na stany. Jeden z nich tworzyli samuraje - rycerze. Na początku XVII w. za sprawą szogunów z rodu Tokugawa zerwane zostały kontakty handlowe z Hiszpanią, Portugalią i Anglią. W 1853 r. flota amerykańska komandora Matthew Perry'ego dopłynęła do Wysp Japońskich. Japończycy nie stawili oporu, ale przystąpili do modernizowania swojego państwa. Rozpoczęło się japońskie oświecenie, zwane epoką Meiji (1868-1912). Cesarz Mutsuhito Odzyskał pełnię władzy i zlikwidował urząd szoguna. Przeniesiono stolicę z Kioto do Tokio. Ustanowiono również konstytucję, choć cała władza spoczywała praktycznie w rękach cesarza, nadal uważanego za boga. Dzięki reformom Japonia bardzo szybko znalazła się w gronie najnowocześniejszych państw świata. Już pod koniec XIX w. stała się ona państwem całkowicie suwerennym i uznawanym przez mocarstwa za równorzędnego partnera. Japonia prowadziła aktywna politykę zagraniczną. W wojnie z Chinami, toczonej w latach 1894-1895, rozbiła flotę i armię lądową przeciwnika. Japonia dążyła do zajęcia Korei, bogatej w rudy żelaza i miedzi oraz węgiel, co osiągnęła w 1910 r.

KONFLIKTY KOLONIALNE

Podboje kolonialne prowadziły do konfliktów między mocarstwami i dlatego w 1884 r. z inicjatywy Bismarcka zwołana została w Berlinie międzynarodowa konferencja poświęcona sprawom Afryki. Nie podjęto jednak żadnych wiążących decyzji, pozostawiając mocarstwom swobodę działania. Do jednego z najgroźniejszych potencjalnie konfliktów doszło w 1898 r. między Francją a Wielką Brytanią. Spór dotyczył Faszody, osady nad Nilem w Sudanie, którą były zainteresowane oba państwa. Ostatecznie mocarstwa doszły do porozumienia kompromisowego - Brytyjczycy zajęli Faszodę, rezygnując z roszczeń do Maroka leżącego w strefie zainteresowań Francuzów. Wywołało to kolejny konflikt, ponieważ Maroko chciały podporządkować sobie Niemcy. W 1905 r. flota niemiecka zawinęła do marokańskiego portu w Tangerze, przeciwko czemu zaprotestowała Francja i popierająca ją Wielka Brytania. Zwołano w następnym roku międzynarodową konferencję W Algeciras w Hiszpanii. Wykazała ona polityczną izolację Niemiec, których politykę poparły jedynie Austro - Węgry. Maroko znalazło się pod politycznym protektoratem Francji. Niemcy dążyli jednak do utrzymania swoich wpływów ekonomicznych, co stało się przyczyną drugiego konfliktu marokańskiego w 1911 r. Ponowną groźbę wybuchu wojny zażegnały układy dyplomatyczne - Niemcy zrezygnowały z roszczeń do Maroka w zamian za przejęcie niewielkich posiadłości francuskich w Kongu.

TEMAT 19 - NOWE IDEOLOGIE POLITYCZNE

UPOWSZECHNIENIE SYSTEMÓW DEMOKRATYCZNYCH

Monarchie absolutne przetrwały najdłużej w Rosji - do 1905 r., i w Turcji - do 1907 r. Francja w 1848 r. jako pierwsza wprowadziła powszechne prawo wyborcze dla mężczyzn, a za jej przykładem poszły inne kraje. W Belgii do 1918 r. głosującym przyznawano dodatkowe punkty za wykształcenie.

KONSERWATYZM I LIBERALIZM

Dwie najstarsze doktryny polityczne - konserwatyzm i liberalizm, uległy znacznym zmianom. Konserwatyści nadal nie ufali masom, ponieważ uważali, że władzę powinny sprawować elity społeczne. Z czasem konserwatyści stali się również zwolennikami liberalizmu ekonomicznego i wolnego rynku. Liberałowie na początku XIX w. uważali, że prawa polityczne powinny posiadać tylko osoby wykształcone i stosunkowo zamożne. Część liberałów, określanych mianem demokratów, opowiedziała się, m.in. pod wpływem czartystów, za nadaniem praw wyborczych wszystkim mężczyznom, bez względu na ich wykształcenie czy zamożność. W 1859 r. John Stuart Mili, angielski filozof i ekonomista, opublikował pracę O wolności, w której dowodził potrzeby zreformowania systemu wolnorynkowego. Jego zdaniem państwo nie może być tylko „stróżem nocnym", zapewniającym przestrzeganie prawa i nie-ingerującym w życie gospodarcze i społeczne, ale musi czuwać nad sprawiedliwym podziałem dóbr wytwarzanych przez społeczeństwo i zapewniać opiekę socjalną potrzebującym. Poglądy te nazwano później liberalizmem socjalnym.

KAROL MARKS I I MIĘDZYNARDÓWKA

Głównym twórcą ideologii socjalistycznej w XIX w. był niemiecki pisarz i filozof Karol Marks, współtwórca Związku Sprawiedliwych (1836), który w 1847 r. został przekształcony w Związek Komunistów. Marks razem z Fryderykiem Engelsem, niemieckim myślicielem i działaczem politycznym, napisał Manifest komunistyczny, zakończony wezwaniem: Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się. Został on opublikowany w czasie wiosny ludów, w 1848 r. W 1867 r. ukazał się Kapitał Marksa, w którym zostały opisane zasady funkcjonowania systemu kapitalistycznego. Marks. Opracował, jego zdaniem, naukowe zasady socjalizmu i dlatego system ten nazwano socjalizmem naukowym. Zakładał on podział społeczeństwa w kapitalizmie na dwie zwalczające się klasy - kapitalistów, czyli właścicieli środków produkcji (ziemi, fabryk, kapitału finansowego), i proletariuszy, a więc robotników nieposiadających tych środków. Uważał, że między nimi toczy się nieustanna walka klas. Marks przewidywał, że w rezultacie proletariusze spontanicznie się zjednoczą i wywołają ogólnoświatową internacjonalistyczną rewolucję, która doprowadzi do likwidacji klasy wyzyskiwaczy i wprowadzi komunizm. Ideologiem socjalistycznym w XIX w. oprócz Marksa był także działacz francuski Jean Blanc, który w czasie wiosny ludów propagował tworzenie warsztatów narodowych. Po klęsce wiosny ludów idee socjalizmu głosili we Francji również Louis Blanqui i Pierre Proudhon. W 1864 r. grupa socjalistów z Karolem Marksem na czele powołała w Londynie organizację jednoczącą ruch robotniczy - Międzynarodowe Stowarzyszenie Robotników, zwane potocznie I Międzynarodówką. Wewnętrzne spory doprowadziły do jej rozpadu w 1876 r.

KOMUNA PARYSKA

W styczniu 1871 r. ogłoszono zawieszenie broni i możliwe stało się przeprowadzenie wyborów do parlamentu. Wyłonione zgromadzenie parlamentarne jednogłośnie obrało prezydentem Louis Thiersa. Thiers, aby osłabić potencjalnych rewolucjonistów, podjął decyzję o odebraniu Gwardii Narodowej artylerii. Próba rozbrojenia wywołała krwawe walki w nocy z 17 na 18 marca 1871 r. W Paryżu rewolucjoniści zorganizowali wybory do władz miejskich - Rady Komuny Paryskiej. Wygrali je socjaliści, którzy zaczęli tworzyć pierwsze robotnicze państwo. Komuna Paryska wprowadziła wiele reform. Miedzy innymi ustanowiła czerwony sztandar zamiast trójkolorowego, przywróciła kalendarz republikański, ogłaszając rok 79 w miejsce 1871. Zlikwidowała też stałą armię, zastępując ją Gwardią Narodową. Zniesiona została policja. Rewolucjoniści, zwani komunardami, zajęci wyborami, reformami i organizowaniem władz w Paryżu, zaniedbali wiele innych ważnych spraw. Mimo przewagi nie zaatakowali Wersalu i nie próbowali rozszerzyć rewolucji na inne ośrodki. Thiers wykorzystał bierność komunardów i skoncentrował wierne mu oddziały wokół Paryża. Gwardia Narodowa została pokonana w ciągu jednego tygodnia, między 21 a 28 maja 1871 r. Rewolucja została stłumiona, a zwolenników Komuny Paryskiej spotkały surowe represje. Nowa konstytucja III republiki, uchwalona w 1875 r., zapewniała Francuzom szereg uprawnień politycznych i społecznych.

RUCH SOCJALISTYCZNY U SCHYŁKU XIX W.

W Niemczech Bismarck, potrzebując poparcia robotników dla sprawy jednoczenia Niemiec, popierał socjalistów pokroju Ferdinanda Lassalle'a, który też był zwolennikiem idei scalenia kraju, a oprócz tego opowiadał się za powszechnym prawem wyborczym, postulował tworzenie spółdzielni produkcyjnych, jednak przeciwny był organizowaniu strajków. Kanclerz wystąpił ostatecznie przeciwko socjalistom, gdy legalna Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza, utworzona w 1869 r. na zjeździe w Eisenach przystąpiła do zdecydowanych działań i wielokrotnie zakwestionowała politykę rządu. Socjaliści mogli wznowić działalność dopiero po odsunięciu od władzy Bismarcka. Ich partia została reaktywowana na zjeździe w Erfurcie w 1891 r. jako Socjaldemokratyczna Partia Niemiec. W Wielkiej Brytanii socjaliści uznali, że wysuwane przez nich żądania ekonomiczne mogą być zrealizowane jedynie poprzez działania parlamentarne. Dlatego utworzyli partię polityczną - Partię Pracy. Już w 1906 r. jej lider, James MacDonald oraz 28 innych członków zasiadło w Izbie Gmin. Partia Pracy stopniowo wypierała z parlamentu liberałów. We Francji działalność partii socjalistycznych została zalegalizowana po zniesieniu w 1884 r. restrykcji wprowadzonych po upadku Komuny Paryskiej. Przedstawiciel socjalistów, Alexandre Millerand, wszedł do rządu w 1899 r. Socjaliści w Rosji działali wśród chłopów, a nie wśród robotników fabrycznych, których było niewielu. Hasła antycarskie i socjalistyczne głoszone przez narodników stały się podstawą działania nielegalnej organizacji Ziemia i Wola. W wyniku sporów wewnętrznych rozpadła się. Utworzono wówczas m.in. Narodną Wolę, której działacze uważali, że socjalizm w Rosji można wprowadzić, stosując metody spiskowe i terrorystyczne. Narodna Wola organizowała zatem zamachy na cara i osoby z jego otoczenia. W 1881 r. w jednym z nich zamordowany został Aleksander II. Jego następca, Aleksander III, wstrzymał reformy i Rosję ponownie ogarnęła stagnacja. Ocaleli po fali represji członkowie organizacji założyli w 1901 r. nową partię polityczną -Partię Socjalistycznych Rewolucjonistów. Od skrótu „sr" (socjaliści - rewolucjoniści) jej członków nazywano eserowcami. Kwestię robotniczą jako pierwszy wśród Rosjan poruszył Gieorgij Plechanow. Przebywając na emigracji, zapoznał się z ideologią Marksa i utworzył w Genewie partię Wyzwolenia Pracy. Podobne poglądy propagowały też organizacje powstające głównie wśród studentów. Do jednej z nich należał Włodzimierz Iljicz Uljanow, znany pod pseudonimem Lenin. Był on współorganizatorem konspiracyjnej Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR), utworzonej w Mińsku w 1898 r.

KOMUNIZM I SOCJALDEMOKRACJA

W setną rocznicę wybuchu rewolucji francuskiej, w 1889 r., z inicjatywy Fryderyka Engelsa, przyjaciela Marksa, na międzynarodowym kongresie robotniczym w Paryżu została utworzona II Międzynarodówka. Po usunięciu anarchistów wewnątrz II Międzynarodówki toczyły się spory wokół możliwości współpracy z istniejącymi władzami politycznymi, które określano jako rządy burżuazyjne. Inni socjaliści, zgodni z ideami Lassalle'a, nawiązywali współpracę z rządami. Należał do nich m.in. Niemiec Eduard Bernstein. Program Bernsteina był wyraźną rewizją poglądów Marksa, dlatego jego zwolenników nazwano rewizjonistami. Podobne koncepcje prezentował też niemiecki socjalista, Karl Kautsky. Jego zwolenników nazywano reformistami, jednak przeciwnicy określali ich mianem oportunistów. W Rosji, podobnie jak w Niemczech, spory wewnętrzne doprowadziły do rozpadu Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Część jej działaczy, którym przewodził Lew Martow, opowiedziała się za działalnością legalną i zanegowała potrzebę rewolucji. Inni, także Lenin, uznawali rewolucję za konieczną, twierdząc, że kapitalizmu nie można zreformować. Na zjeździe SDPRR w 1903 r. zwolenników Martowa ze względu na ich mniejsze żądania nazwano mienszewikami, a zwolenników Lenina bolszewikami. W ruchu socjalistycznym w Europie wyodrębniły się dwa nurty. Jeden z nich. któremu przewodzili m.in. Lenin i Liebknecht, nazwano komunistycznym. Drugi, mający więcej zwolenników, to nurt socjaldemokratyczny. Na jego czele stali m.in. Bernstein oraz MacDonald.

CHADECJA

Pius IX w 1864 r. ogłosił encyklikę Syllabus errorum (łac. spis błędów), w której skrytykował zarówno socjalizm, jak i liberalizm. W 1870 r. I Sobór Watykański ogłosił dogmat o nieomylności papieża w sprawach wiary i moralności, a więc praktycznie we wszystkich dziedzinach życia. Papież Leon XIII w 1891 r. wydał encyklikę Rerum novarum (lac. rzeczy nowe), której idee pogłębione w następnym stuleciu stały się podstawą społecznej nauki Kościoła katolickiego. Nie głosiła idei pełnego egalitaryzmu, czyli zrównania praw wszystkich ludzi, ale postulowała złagodzenie różnic między jednostkami oraz między narodami. W encyklice Rerum novarum potępiono komunizm, ateizm, dążenia do krwawej rewolucji, liberalizm, myślenie kategoriami wyłącznie ekonomicznymi i głoszenie laickiej swobody moralnej. Zachęcała ona natomiast do działań politycznych, przez co stała się podstawą ideologii chrześcijańskiej demokracji, zwanej potocznie chadecją.

NACJONALIZM

Nawiązywano niekiedy do teorii Darwina - walki o byt i przetrwaniu gatunków najlepiej dostosowanych. Sądzono, że te same prawa rządzą narodami. Jednym z twórców tej nacjonalistycznej i rasistowskiej teorii był francuski hrabia Joseph Gobineau, który swoje poglądy zawarł w Eseju o nierówności ras ludzkich.

TEMAT 21 - POLSKIE PARTIE POLITYCZNE W DRUGIEJ POŁOWIE XIX W.

POWSTAWANIE PARTII MASOWYCH

Młodych Polaków, dorastających w latach 70. I 80. nie zadowalała praca pozytywistyczna. Ulegali oni wpływom ruchu narodnickiego w Rosji oraz ideom politycznym rozwijającym się w Europie Zachodniej. Na ziemiach polskich zaczęły powstawać nowe stronnictwa polityczne - socjalistyczne, ludowe i nacjonalistyczne.

LUDWIK WARYŃSKI

Idee socjalizmu Marksa propagował przede wszystkim Ludwik Waryński działający głównie w zaborze rosyjskim. Zakładał robotnicze kółka socjalistyczne, rozpowszechniające nowe idee, organizował także kasy oporu, do których robotnicy wpłacali część swoich zarobków, tworząc fundusze przeznaczone na zapomogi dla strajkujących. Waryński był współtwórcą tzw. PROGRAMU BRUKSELSKIEGO ogłoszonego w 1879 r. przez grupy polskich socjalistów. Ich głównym celem było wprowadzenie komunizmu na całym świecie. W 1882 r. w Warszawie powstała pierwsza polska partia socjalistyczna MIĘDZYNARODOWA SOCJALNO-REWOLUCYJNA PARTIA PROLETARIAT, nazywana później Wielkim Proletariatem lub I Proletariatem. Przyjęła ona program brukselski, odrzucając idee niepodległościowe i pomijając kwestie chłopską. Zorganizowanie strajku w Żyrardowie spowodowały aresztowania wśród działaczy. W następnym roku carska policja ujęła Waryńskiego, a przewodnictwo objął Stanisław Kunicki. Egzekucja i aresztowania w 1886 r. robiły I Proletariat. Pierwsza polska partia socjalistyczna zakończyła swoją działalność. W latach 1888-1893 działał II Proletariat, będący kontynuacją I Proletariatu. Kierował nim Marcin Kasprzak i Ludwik Kulczycki. W 1889 r. Julian Marchlewski założył Związek Robotników Polskich, którego celem była poprawa bytu ekonomicznego robotników oraz organizowanie kas oporu.

PPS I SDKPiL

W 1892 r. grupa działaczy emigracyjnych z Bolesławem Limanowskim na czele zorganizowała zjazd w Paryżu. Została na nim powołana POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA (PPS), która miała działać w Królestwie Polskim, jednocześnie powstał ZWIĄZEK ZAGRANICZNYCH SOCJALISTÓW POLSKICH. Zjazd przyjął PROGRAM PARYSKI, w którym głównym celem było odzyskanie niepodległości. Pierwsze krajowe komórki organizacyjne PPS powstały w 1893 r. Na czele jednej z nich, założonej w Wilnie, stanął Józef Piłsudski, pseudonim Wiktor. Był on zwolennikiem niepodległości Polski. Piłsudski szybko stał się czołową postacią w PPS, a także współredaktorem organu prasowego partii, konspiracyjnego czasopisma „Robotnik”. Od działalności PPS odcięli się m.in. Julian Marchlewski i Róża Luksemburg, którzy utworzyli SOCJALDEMOKRACJĘ KRÓLESTWA POLSKIEGO (SDKP). Uważali oni, że niemożliwe jest odzyskanie niepodległości po stu latach zaborów ze względu na ścisłe powiązania ekonomiczne ziem polskich z państwami zaborczymi. Władze carskie szybko wpadły na trop SDKP i aresztowały wielu jej członków, rozbijając organizację. Poprzez odbudowanie przez Feliksa Dzierżyńskiego (Krwawy Felek) i Adolfa Warszawskiego (Warskiego) i połączenie z socjaldemokratami z Wilna w 1900 r. powstała SOCJALDEMOKRACJA KRÓLESTWA POLSKIEGO I LITWY (SDKPiL).

SOCJALIŚCI W INNYCH ZABORACH

Ruch socjalistyczny w zaborze rosyjskim rozwijał się dzięki stosunkowo licznej warstwie robotniczej. W 1892 r. utworzono PARTIĘ SOCJALDEMOKRATYCZNĄ GALICJI I ŚLĄSKA CIESZYŃSKIEGO, na czele której stanął Ignacy Daszyński. Jej celem było wprowadzanie osłon socjalnych dla robotników oraz ustanowienie powszechnego prawa wyborczego. W 1893 r. powstała POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA zaboru pruskiego (PPS zaboru pruskiego). Od 1912 r. działała ona samodzielnie, legalnie, wysuwając głównie postulaty socjalne.

RUCH NARODOWY

W 1887 r. w Szwajcarii z inicjatywy pułkownika Zygmunta Miłkowskiego utworzona została LIGA POLSKA. Celem było skupienie „sił narodowych” i odzyskanie niepodległości przez Polskę w granicach przedrozbiorowych. Jej organ kierowniczy stanowiła Centralizacja, która wysyłała na ziemie polskie emisariuszy. Był nim m.in. Zygmunt Balicki - założył tajny ZWIĄZEK MŁODZIEŻY POLSKIEJ „ZET”. Organizował on tajne nauczanie aż dla 1/3 ludności zaboru rosyjskiego. Z inicjatywy Balickiego i Romana Dmowskiego powstała w 1893 r. konspiracyjna LIGA NARODOWA. Pierwsze masowe demonstracje zdekonspirowały ją i spowodowały represje. Obóz ideowo-patriotyczny, którego rdzeniem była Liga Narodowa, we wszystkich trzech zaborach potocznie określa się jako NARODOWĄ DEMOKRACJĘ (ND) lub ENDECJĘ. Dmowski był zwolennikiem „egoizmu narodowego” i szerzył antysemityzm, uznając Żydów za głównych konkurentów polskich przedsiębiorców.

RUCH LUDOWY

Jednym z pierwszych działaczy zachęcających do politycznej aktywności był ksiądz Stanisław Stojałowski. Wydawał on pisma m.in. „Wieniec” i „Pszczółka”. Ksiądz próbował, wbrew opinii galicyjskich ziemian i hierarchii kościelnej, utworzyć partię polityczna. Innymi działaczami w Galicji było małżeństwo Marii i Bolesława Wysłouchów, którzy redagowali czasopismo „Przyjaciel Ludu”. Z ich inicjatywy na zjeździe ugrupowań ludowych w Rzeszowie w 1895 r. zostaje powołane STRONNICTWO LUDOWE, które przekształciło się w POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE (PSL). Po kilku latach na czele stanął polityk chłopskiego pochodzenia - Jan Stapiński. Stronnictwo głosiło hasła ekonomiczne, np. wprowadzenie tanich kredytów dla rolników czy uregulowanie sprawy serwitutów zgodnie z interesem chłopów. W 1913 r. doszło wśród ludowców do rozłamu. Jan Stapiński utworzył PSL-Lewicę, a Wincenty Witos - PSL „Piast”. W zaborze rosyjskim ruch ludowy był słaby, głównie ze względu na represje policyjne grożące za działalność polityczną. Dopiero po 1905 r. powstało kilka chłopskich ugrupowań m.in. NARODOWY ZWIĄZEK CHŁOPSKI czy grupa skupiona wokół czasopisma „ZARANIE”.

TEMAT 24 - REWOLUCJA W ROSJI

WOJNA ROSYJSKO - JAPOŃSKA

Na przełomie XIX i XX w. doszło do konfliktu między Japonią a Rosją, ponieważ oba państwa dążyły do podporządkowania sobie tych samych obszarów chińskich. W 1891 r. Rosja rozpoczęła budowę Kolei Transsyberyjskiej. W 1898 r. zmusiła ona władze chińskie do „wydzierżawienia" Półwyspu Liaotuńskiego i Port Artur. Do wojny z Japonią zachęcał Mikołaja II także jego kuzyn, cesarz niemiecki Wilhelm II. Rosja w ogóle nie brała pod uwagę możliwości klęski. W lutym 1904 r. flota japońska zaatakowała bazę rosyjską na Dalekim Wschodzie, Port Artur, mimo że formalnie Japonia nie wypowiedziała wojny. Port Artur uległ Japończykom w styczniu 1905 r. po wielomiesięcznym oblężeniu. Gdy w koń­cu Rosjanie przerzucili wojska lądowe na Daleki Wschód, rozbiła je armia japońska pod Mukdenem (luty-marzec 1905). Równocześnie Rosja, aby wes­przeć siły dalekowschodnie, wysłała swoją flotę bał­tycką. Nie przepuścili jej jednak przez Kanał Sueski sprzyjający Japonii Brytyjczycy i musiała ona opłynąć Afrykę. Po 8 miesiącach podróży w rejonie Korei, pod Cuszimą, w maju 1905 r. flota bałtycka została niemal doszczętnie zniszczona przez Japończyków dowodzonych przez admirała Tõgõ. Japończycy dążyli do szybkiego zakończenia działań zbrojnych. Dlatego też zgodzili się na mediację amerykańskiego prezydenta Theodore Roosevelta, która doprowadziła do podpisania trak­tatu pokojowego w amerykańskim mieście Portsmouth we wrześniu 1905 r. Na jego mocy Japończycy zatrzymali Port Artur i po­łudniową cześć półwyspu Sachalin, a ich strefa wpływów objęła Koreę i Mandżurię. W 1910 r. Japonia oficjalnie zaanektowała Koreę.

GENEZA REWOLUCJI W ROSJI

Klęska armii rosyjskiej w wojnie z Japonią uświa­domiła części rosyjskiego społeczeństwa potrzebę przeprowadzenia reform w państwie. Następcy Alek­sandra II, Aleksander III (1881-1894) i Mikołaj II (1894-1917), nie wprowadzili żadnych znaczących zmian w polityce wewnętrznej. Chłopi żądali własności ziemi, a robotni­cy poprawy warunków pracy i życia. Żądano nadania konstytucji, zalegalizowania partii politycznych, wolności prasy i samorządów z real­nymi uprawnieniami. Inne nacje do­magały się autonomii, czy nawet niepodległości. Rosnące napięcie doprowadziło do wybuchu strajku na początku 1905 r. w potężnych Zakładach Pudłowskich w Pe­tersburgu. Pojawił się tajemniczy mnich Gieorgij Gapon, który zdobył wśród robotników duży autorytet i nakłonił ich do wystąpienia do cara z pe­tycją dotyczącą reform. W niedzielę, 22 stycznia 1905 r. wyruszyła wielka pokojowa manifestacja z religijnymi sztandarami i portretami Mikołaja II. Na jej czele szedł Gapon. Żołnierze oddali strzały ostrzegawcze, a następnie zaczęli strzelać do tłumu. Zginęło ok. 1000 osób i dlatego wydarzenia te nazwano krwawą niedzielą.

REWOLUCJA W ROSJI (1905 - 1906)

W fabrykach władzę przejmowały powoływane przez robotników Rady Delegatów Robotniczych. Car liczył na wojsko, ale i w ar­mii doszło do buntu. W wielu jednostkach władzę przejęły Rady Delegatów Żołnierskich. Mikołaj II wydał Manifest październikowy, w którym obie­cywał m.in. nadanie swobód obywatelskich i zwoła­nie parlamentu. Po raz pierwszy utworzono urząd premiera, który objął zwolennik reform, Siergiej Witte. W refor­my gwarantowane słowem carskim uwierzyło nie­mal całe społeczeństwo z wyjątkiem małej grupy rewolucjonistów, m.in. bolszewickich komunistów z Leninem na czele. Parlament rosyjski składał się z dwóch izb. Izbą wyższą była Rada Państwa, którą mia­nował car. Izbę niższą - Dumę Państwową, powoływano w wyniku wyborów. Car nie zaaprobował Dumy i rozwiązał ją. W 1907 r. została wybrana II Duma, ale i ona nie zadowoliła cara. Powołana III Duma przetrwała 5 lat (1907- -1912), ponieważ dominowali w niej zwolennicy monarchii absolutnej. Propagowano hasło „Bij Polaków, Żydów, studentów", oskarżanych o wszyst­kie problemy państwa.

Z urzędu premiera w 1906 r. od­wołany został Witte, a jego miejsce zajął Piotr Stołypin, który urząd ten sprawował do 1911 r. Jego program wyrażało hasło: „Najpierw porządek, potem reformy". Osoby uznane za najbardziej groźne skazywano na śmierć przez powieszenie (krawaty stołypinowskie).

SKUTKI REWOLUCJI

W wyniku rewolucji 1905 r. w Rosji powołano Dumę Państwową, ale jej rola ogra­niczała się do funkcji doradczych. Zalegalizowano natomiast wiele partii politycznych. Po raz pierwszy w Rosji utworzono rząd, na czele którego stanął premier.

TEMAT 25 - REWOLUCJA 1905 R. NA ZMIENIACH POLSKICH

POSTAWY POLAKÓW WOBEC KRYZYSU W ROSJI

Wybuch wojny japońsko — rosyjskiej w 1904 r. oraz rewolucji w Rosji w 1905 r. wywo­łały odzew polskiego społeczeństwa. Lojaliści wydali memoriał popierający politykę Mi­kołaja II. Działacze SDKPiL wybuch rewolucji w Rosji uznali za początek rewo­lucji światowej. Byli jednak zdecydowanie przeciwni wszelkim działaniom niepodległościowym. Zaangażowanie Rosji w konflikt na Dalekim Wscho­dzie chcieli natomiast wykorzystać czołowi działacze PPS, którym przewodził Józef Piłsudski. Piłsudski w maju 1904 r. udał się do Tokio z zamiarem utworzenia przy japońskiej współpracy polskiego legionu. Jednak Japonia oficjalnie odmówiła po­mocy, ponieważ dążyła do szybkiego zawarcia po­koju z Rosją. Polski legion nie powstał, ale Japończycy przekazali Pił­sudskiemu fundusze i broń, które umożliwiły akty­wizację działań. Po powrocie tworzył on zbrojne grupy PPS, które w 1905 r. przekształciły się w Organizację Spiskowo — Bojową PPS. Endecja kierowana przez Romana Dmowskiego miała odmienne niż PPS cele. Nie głosiła haseł niepodległościowych. Dmowski planował uzyskanie autonomii w ramach państwa rosyjskiego i sądził, że należy zdecydowanie odciąć się od działań niepodległościowych i rewolucyjnych, aby uniknąć kolejnych represji.

WYBUCH REWOLUCJI NA ZIEMIACH POLSKICH

Wojna rosyjsko-japońska doprowadziła do kryzysu ekonomicznego na ziemiach zaboru rosyjskiego. Już na przełomie lutego i marca 1904 r. działacze PPS zorganizowali pierwsze publiczne demonstra­cje przeciwko wojnie i poborowi do armii rosyjskiej. Podczas protestu w niedzielę 13 listopada w Warszawie na Placu Grzy­bowskim grupa bojowników PPS ze Stefanem Okrzeją rozwinęła czerwony sztandar, symbol so­cjalistycznego ruchu robotniczego, i zaśpiewała War­szawiankę. Po raz pierw­szy demonstranci użyli broni przeciwko Rosjanom i po raz pierwszy od czasów powstania styczniowego doszło do walk na ulicach stolicy. W styczniu i lutym 1905 r. zamieszki ob­jęły całe Królestwo Polskie - wybuchła rewolucja. Do krwawych starć doszło m.in. 1 maja 1905 r. w przemysłowych miastach Królestwa. Natomiast w czerwcu 1905 r. robotnicy w Łodzi opa­nowali na kilka dni miasto, tocząc regularne walki z wojskiem i policją. Akcje bojowe były elementem szkolenia przyszłych powstańców. W październiku 1905 r. w Królestwie Polskim, jak i w całej Rosji, wybuchł strajk generalny, który zmusił władze carskie do ustępstw.

POLITYKA WŁADZ CARSKICH

Mikołaj II w październiku 1905 r. wydał manifest, w którym gwarantował nietykalność osoby, swobody sumienia, słowa, zgromadzeń i stowarzyszeń. Rosjanie przestali represjonować Kościół rzymskokatolicki i grekokatolicki. Zezwolono na nauczanie w języ­ku polskim w kilkuset nowo powstałych szkołach prywatnych. Zalegalizowano również działal­ność wielu polskich organizacji, m.in. związków zawodowych. Podczas nielegalnej manifestacji na Placu Teatralnym w Warszawie wojsko otworzyło ogień i zabiło 40 demonstrantów. Od listopada 1905 r. obowiązywał stan wojenny, a 300 tys. carskich żołnierzy rozpoczęło tłumienie rewolucji.

POSTAWY POLAKÓW W KOŃCOWEJ FAZIE REWOLUCJI

Zmiana polityki carskiej i złagodzenie rusyfikacji spowodowały, że wśród Polaków odżyły nadzieje na uzyskanie autonomii. Jawnie zaczęły działać partie ugodowe, w tym endecja, a Roman Dmowski został posłem do rosyjskiej Dumy. Ugrupowaniem jawnie prorosyjskim było też Stronnictwo Polityki Realnej (realiści), skupiające lojalistów. Polacy zasiadający w Dumie, głównie endecy, utworzyli tam Koło Polskie. Powołali Narodowy Związek Robotniczy, którego celem było odciągnięcie robotników od PPS i SDKPiL. W bratobójczych walkach zginęło wówczas ok. 300 osób. PPS działało ciągle nielegalnie, skupiając się na akcjach dywersyjnych i wzywając do bojkotowania carskich zarządzeń. Do najsłynniejszych jej akcji należało m.in. zorganizowanie w kwietniu 1906 r. ucieczki 10 towarzyszy partyjnych z więzienia carskiego na Pawiaku w Warszawie oraz zorganizowanie krwawej środy 15 sierpnia 1906 r., podczas której zastrzelono na ulicach miast ok. 80 rosyjskich policjan­tów. Jednak w PPS doszło do rozłamu, gdy część działaczy, zwanych „młodymi", odrzuciła dotychczasowe metody działania i wezwała do od­rzucenia haseł niepodległościowych. Młodzi, wśród któ­rych znaleźli się m.in. Maria Koszucka, pseudonim Wera, i Feliks Kon, powołali do życia nową partię, PPS - Lewicę. Starzy, którym przewodzili Piłsudski, Leon Wasilewski, Stanisław Wojciechowski i Witold Jodko - Narkiewicz, pozostali wierni swoim ideałom. Ich partia, PPS - Frakcja Re­wolucyjna, nadal opowiadała się za powstaniem nie­podległościowym i nie widziała potrzeby współpracy z rosyjskimi rewolucjonistami. SDKPiL wciąż próbowała organizować masowe demonstracje i strajki.

TEMAT 26 - GENEZA I WOJNY ŚWIATOWEJ

ROZWÓJ GOSPODARCZY A SPORY KOLONIALNE

Włosi dążyli do przejęcia Tunisu, francuskiego protektoratu w Afryce Północnej. Spory francusko-angielskie o Sudan o mało nie wywołały wojny między tymi państwami. Niemcy pod rządami cesarza Wilhelma II uważały się za szczególnie pokrzywdzone i żądały więk­szego udziału w światowych rynkach zbytu i rezerwach surowcowych. Dlatego Niemcy próbowały przejąć Maroko.

SPÓR O DOMINACJĘ NA BLISKIM WSCHODZIE

Zainteresowanie Turcją, oprócz Wielkiej Brytanii i Rosji, zaczęły przejawiać także Niemcy. Odeszły one od wcześniejszej polityki Bismarcka, który ogłosił désintéressement dyplomacji niemieckiej w sprawie Bliskiego Wschodu. Niemcy nawiązali ścisłe kontakty gospodar­cze z Turcją. Szkolili także i uzbrajali jej armię. Rozpoczęli budowę linii kolejowej Berlin - Stambuł - Bagdad.

KOCIOŁ BAŁKAŃSKI

Liczne małe pań­stwa bałkańskie, powstałe po usunięciu wpływów Turcji, dążyły do poszerzenia swojego terytorium kosztem sąsiadów. Oprócz tego o wpływy na Bałka­nach rywalizowały Austro - Węgry oraz Rosja. Petersburg popierał ideę zjednoczenia Słowian na Bałkanach pod przywódz­twem prawosławnej Serbii. Układ serbsko - rosyjski stanowił poważne zagrożenie dla wielonarodowej monarchii Habsburgów. W 1908 r., gdy Austro - Węgry zaanektowały okupowaną od 1878 r. Bośnię oraz Hercegowinę, na Bałkanach groził wybuch wojny. Zaprotestowała wprawdzie Rosja, ale po klęsce z Japonią nie była ona gotowa do nowej wojny. W 1912 r. doszło na Bałkanach do konfliktu zbrojnego - Grecja, Serbia, Czarnogóra i Bułgaria, tajnie popierane przez Rosję, zaatakowały Turcję. Rok później brak porozumienia między zwycięskimi państwami, a także działalność agentów Wiednia doprowadziły do kolejnej wojny. Tym razem Grecja, Serbia, Czarnogóra, Rumunia i Turcja zaatakowały i pokonały Bułgarię. Wojny na Bałkanach były bardzo krwawe. Wszystkie strony stosowały terror wobec ludności cywilnej, którą również masowo przesiedlano.

SPORY NIEMIEC Z FRANCJĄ I WIELKĄ BRYTANIĄ

Celem każdego rządu francuskiego po 1871 r. było odzyskanie Alzacji i Lotaryngii. Spór o te tereny groził kolejną wojną francusko - niemiecką. Gdy w 1890 r. młody cesarz Wil­helm II zdymisjonował kanclerza, w krótkim czasie doszło do szeregu spięć z Brytyjczykami. Wilhelm II zainicjował Weltpolitik (polityka światowa), dzięki której Niemcy miały się przekształcić w mocarstwo światowe. Pierwszym posunięciem cesarza stała się rozbudowa oceanicznej floty wojennej prowadzona przez admirała Alfreda von Tirpitza.

PRZYMIERZA POLITYCZNO - MILITARNE

W 1879 r., a więc w czasach Bismarcka, został zawarty sojusz polityczno - wojskowy między Niemcami i Austro - Węgrami. Do sojuszu Niemiec i Austro - Węgier w 1882 r. przyłączyły się Włochy. Były zainteresowane przeję­ciem od Francji jej niektórych afrykańskich kolonii. Sojusz Niemiec, Austro - Węgier i Włoch nazywano trójprzymierzem. Pomoc finansowa zapoczątkowała szersze kon­takty rosyjsko - francuskie (układy 1891-1893).Francja zyskała wreszcie sojusznika i wyszła z izolacji. Wkrótce do rozmów z Paryżem przystąpiła dyplomacja brytyjska, zaniepokojona ambicjami Wil­helma II. W 1904 r. Francja i Wielka Brytania zawarły sojusz, co znów zdziwiło opinię publiczną na świecie. Dziennikarze żartobliwie nazwali ten układ entente cordiale, czyli serdeczne porozumienie. Maroko uznano za strefę wpływów Francji, a Egipt Wielkiej Brytanii. W 1907 r. unormowano również stosunki angielsko - rosyjskie. Wielka Brytania wycofała się z Tybetu, Rosja z Afganistanu, a Persję podzielono na strefy wpływów. Układ zawarty między Pary­żem, Londynem i Petersburgiem nazwano trójporozumieniem. Wilhelm II spotkał się osobiście z Mikołajem II w 1905 r. i nakłonił go do zawarcia soju­szu z Niemcami i zerwania układów z Francją. Jednak car pod naciskiem swoich doradców wycofał się z obietnic danych cesarzowi. Dyplomaci francuscy i brytyjscy za­warli tajne porozumienie z Włochami. W 1911 r. Włochy, sojusznik Niemiec, zaatakowały Turcję, która również była niemieckim sprzy­mierzeńcem, i trójprzymierze zaczęło się rozpadać.

ZABÓJSTWO W SARAJEWIE I POCZĄTEK WOJNY ŚWIATOWEJ

Narastające napięcie między mocarstwami mogło pod wpływem impulsu przekształcić się w wielką wojnę. W tej sytuacji 28 czerwca 1914 r. w stolicy Bośni, Sarajewie, został zamordowany austriacki następca tronu, arcyksiążę Franciszek Ferdynand. Austro - Węgry, licząc na powszechne światowe potępienie zamachu, chciały rozprawić się z Serbią. Mając poparcie Niemiec, wysłały ultimatum (23 lipca), którego przyjęcie oznaczałoby utratę niepodległości przez Serbię. Ponieważ Serbia nie uznała ultimatum w całości, Austro-Węgry wypowiedziały jej wojnę 28 lipca 1914 r. Wówczas Rosja rozpoczęła mobilizację wojsk w zachodnich guberniach, co wywo­łało gwałtowną reakcję Niemiec. Wilhelm II zażądał odwołania mobilizacji, ale Mikołaj II pod naciskiem doradców nie zgodził się na to i Niemcy 1 sierpnia wypowiedziały Rosji wojnę. Ponieważ sojusznikiem Rosji była Francja, Niemcom groził więc też atak ze strony Francji i dlatego 3 sierpnia 1914 r. Niemcy wypowiedziały jej wojnę. Dyplomaci brytyjscy jeszcze kilka dni wcześniej sugerowali, że ich państwo w razie wojny na kontynencie zachowa neutralność. Rząd zmienił swoje stanowisko, ponieważ porty Belgii miały olbrzymie znaczenie dla bry­tyjskiej gospodarki. Brytyjczycy zażądali więc wycofania sił niemieckich, czego Wilhelm II nie uczynił. Dlatego wojnę Niemcom wypowiedziała 4 sierpnia 1914 r. Wielka Brytania, a także jej dominia - Australia, Kanada, Nowa Zelandia i Związek Południowej Afryki. Mała wojna lokalna przekształciła się w konflikt światowy.

TEMAT 27 - I WOJNA ŚWIATOWA

PIERWSZE MIESIĄCE WOJNY

Niemcy jako pierwsi skoncentrowali swoje siły i przejęli inicjatywę strategiczną, narzucając przeciwnikom czas i miejsce walki. Plany wojny z Francją i Rosją opracował już w 1905 r. ówczesny szef sztabu, Alfred von Schlieffen. Zakła­dały one skoncentrowanie niemal całej armii niemiec­kiej na froncie zachodnim, a następnie silne uderze­nie przez Belgię i oskrzydlenie jednostek francuskich. Po pokonaniu Francji planował on przerzucenie wojsk niemieckich koleją na front wschodni i rozpoczęcie walki z Rosją. W 1914 r. szefem sztabu armii niemieckiej był Helmuth von Moltke (Młodszy), zdecydowanie ostrożniejszy niż jego poprzednik. Do ataku na Fran­cję skierował on siły mniejsze niż planował Schlieffen. Na zachodzie Niemcy zgod­nie ze swoimi planami wkroczyli do Luksemburga i Belgii. Zacięty opór armii belgijskiej spowolnił jed­nak niemiecki manewr. Zażarcie bronili się też Fran­cuzi, ale nie dali się rozbić. Uzyskali oni wsparcie małego brytyjskiego kor­pusu ekspedycyjnego. Moltke natomiast część od­działów z frontu zachodniego przerzucił na front wschodni. W rezultacie zmniejszyła się siła głów­nego niemieckiego zgrupowania bojowego, które zos­tało zatrzymane i odrzucone przez wojska francuskie gen. Josepha Joffre w bitwie nad rzeką Marną we wrześniu 1914 r. Moltke ustąpił i na nowego szefa sztabu generalnego po­wołano gen. Ericha von Falkenhayna. Wojna, planowana jako błyskawiczna, przeciągała się. Na froncie, mającym ponad 700 km długości, między Morzem Północ­nym a Szwajcarią, rozpoczęła się wojna pozycyjna. Komunikaty wojenne były lakoniczne: „na Zachodzie bez zmian". Na froncie wschodnim Rosjanie rozpoczęli ofensywę. Część armii ruszyła na austriacką Galicję, a część na niemieckie Prasy Wschodnie. Niemcy zaczęli ponosić porażki. Sytuacja uległa zmianie, gdy na czele ich wojsk w Prusach Wschodnich sta­nął gen. Paul von Hindenburg. Pod Tannenbergiem okrążył i rozbił przeważające siły rosyjskie. Rosjanie zakończyli kon­centrację swoich wojsk jesienią 1914 r. i ruszyli z potężną ofensywą. „Rosyjski walec parowy" został jednak zatrzymany w krwawej bitwie pod Łodzią oraz na przełęczach karpackich. Pod koniec 1914 r. Niemcy nakłoniły Turcję do przystąpienia do wojny. Jedynym poważniejszym skutkiem włączenia się Turcji do wojny było zablokowanie dostępu flot ententy do cieśnin czarnomorskich. Od początku wojny na morzach dominowała flota ententy. Brytyjczycy i Francuzi zabloko­wali porty przeciwników, a ich armie przy wspar­ciu Japończyków zajęły niemieckie koloni. Wilhelm II nie użył przeciwko Brytyjczykom floty wojennej, bojąc się jej utraty. Wojna, która według wszystkich uczestniczących w niej stron miała się zakończyć w ciągu najwyżej kilku miesięcy, była długa i krwawa. Do listopada 1914 r. Niemcy stracili 700 tys. żołnierzy, Francuzi 850 tys., Brytyjczycy 75 tys., Belgowie 75 tys., natomiast Rosjanie aż 1,5 min, a Austro - Węgry - 1 min.

ROK 1915

W maju 1915 r. wojska niemieckie i austro - węgierskie przełamały rosyjską obronę pod Gorlicami. Jednak pod koniec 1915 r. okazało się, że siły państw centralnych są zbyt małe, aby opa­nować olbrzymie obszary Rosji. Włochy przystąpiły do wojny w momencie, gdy Niemcy i Austro - Węgry skoncentrowały swoje siły na walce z Rosją. Nie poparły one jednak, wbrew wcześniejszym układom, państw central­nych, ale stronę przeciwną. W październiku 1915 r. do wojny po stronie państw centralnych przystąpiła Bułgaria. Jej wojska wsparły austro - węgierski atak na Serbię.

VERDUN

Niemcy zdecydowali się wydać Francu­zom bitwę i zadać im duże straty, aby złamać ich morale i nakłonić do zawarcia pokoju. Sądzili, że sprzyja im ujemny przyrost naturalny we Francji. Zdaniem niemieckich strategów francuska „armia jedynaków", nie mogła wytrzy­mać psychicznie dużych strat, a rodzice żołnierzy wymuszą na rządzie rozpoczęcie rokowań pokojowych. Niemcy zdecydowali się uderzyć na twierdzę Verdun, miejsce dla Francuzów szczególnie ważne, ponieważ tam w 843 r. został zawarty traktat o podziale imperium karolińskiego, w wyniku którego ukształ­towała się Francja. Francuzi chcieli bronić Verdun za wszelką cenę. Premier Francji, Aristide Briand, w momencie rozpoczęcia operacji powiedział swoim generałom: „Jeżeli opuścicie Ver­dun, będziecie tchórzami !". Niemiecki szturm na Ver­dun, rozpoczęty 21 lutego 1916 r. został poprzedzo­ny dziewięciogodzinnym ostrzałem artyleryjskim. Francuskie wojska dowodzone przez gen. Philippe'a Pétaina stawiły jednak zaciekły opór. Bitwa pod Verdun wywarła straszliwy wpływ na psychikę Francuzów, nie na tyle jednak, aby zdecydowali się oni zakończyć wojnę. Rosjanie pod do­wództwem gen. Aleksieja Brusiłowa przystąpili do ataku na froncie wschodnim dopiero w czerwcu. W lipcu niemieckie pozycje nad rzeką Sommą po siedmiu dniach artyleryjskiego ostrzału zaatakowali Brytyjczycy. Do ofensywy próbowali też przejść Wło­si, jednak i tym razem bez większych sukcesów, za to kosztem olbrzymich strat. Pod koniec 1916 r. Niemcy zrozumieli, że w istniejących warunkach nie mają szans na zwycięstwo. Odwołany został Falkenhayn, a na szefa sztabu armii niemieckiej mianowano Hindenburga. Niemcy zdecydowali się przełamać blokadę. Doszło wówczas do największej podczas wojny bitwy morskiej, nazwanej bitwą jutlandzką (1916). Bry­tyjczycy ponieśli w niej poważniejsze starty niż Niemcy, ale utrzymali blokadę.

W 1916r. wyniszczające działania pogłębiły kry­zys ekonomiczny w państwach centralnych. Zima 1916-1917 r. przeszła do historii jako „zima brukwiowa". W samych Niemczech z głodu zmarło ok. 1 min ludzi. Nasilały się dezercje, a na froncie dochodziło do przypadków bratania się żołnierzy walczących po przeciwnych stronach.

ROK 1917

Niemcy poszukiwali nowych metod prowadze­nia działań zbrojnych. Musieli przyjąć nową taktykę działania okrętów podwodnych, U-Bootów. Dotychczas podwodna łódź po zauwa­żeniu statku wynurzała się, a następnie sprawdzała przewożony przezeń ładunek i jego dokumenty. Wynurzenie się okrętu oznaczało zaprze­paszczenie jego największej zalety strategicznej - skrytości działania. Dlatego Niemcy 1 lutego 1917 r. rozpoczęli nieograni­czoną wojnę podwodną, czyli zatapianie bez ostrzeżenia wszystkich statków na Atlantyku. Prezydent USA, Woodrow Wil­son, nie chciał angażować się w wojnę, której cele były obce społeczeństwu ame­rykańskiemu. Niemcy, obawiając się przystąpienia USA do wojny przeciwko państwom centralnym, usiłowały nakłonić Meksyk do zaatakowania Stanów Zjedno­czonych. Niemiecka polityka wywołała oburze­nie prezydenta oraz społeczeństwa amerykańskiego i USA 6 kwietnia 1917 r. ogłosiło przystąpienie do wojny. Aby wyszkolić, wyposażyć i przerzucić do Europy poważniejsze siły, potrzeba było około roku. Do walki z Niemcami niezwłocznie przystąpiła natomiast silna marynarka wojenna USA. Plan odcięcia Wysp Brytyjskich od zaopatrzenia zakończył się niepowodzeniem. W Rosji klęski wojenne i kryzys ekonomiczny doprowadziły w marcu 1917 r. do wybuchu rewolucji i obalenia nieudolnego Mikołaja II. Wówczas Niemcy, aby sprowokować wybuch kolejnej rewolucji rosyjskiej, nawiązali kontakt z przy­wódcą bolszewików, Leninem. Liczyli, że Lenin, głoszący hasła pacyfistyczne, zdobędzie władzę i następ­nie podpisze pokój z państwami centralnymi. W listopadzie 1917 r. bolszewicy przejęli władzę, w grudniu zawarli rozejm, a 3 marca 1918 r. podpisali pokój z państwami centralnymi. W maju 1918 r. skapitulowała Rumunia.

KONIEC WOJNY

Niemcy dzięki sukcesom na froncie wschodnim mogli przejść do działań ofensywnych na Zachodzie. Zamiast wielodniowego ostrzału pozycji wroga, uniemożli­wiającego zaskoczenie, zaczęli prowadzić krótki ostrzał, głównie pociskami gazowymi, po którym małe grupy znakomicie uzbrojonych żołnierzy prze­nikały na tyły wroga. Taktyka okazała się skuteczna. Niemcy ponownie podeszli pod Pa­ryż, ale w lipcu 1918 r. zostali powstrzymani po raz drugi w bitwie nad rzeką Marną. Aliantów wspierały na­tomiast stale napływające wojska amerykańskie, dowodzone przez gen. Johna Pershinga. Alianci przystąpili w lipcu 1918 r. do ofensywy. Naczelnym wodzem sił koalicji został znakomity dowódca, marszałek Ferdinand Foch. Przełamanie niemieckiej obrony nastąpiło 8 sierpnia 1918 r. pod Amiens nad rzeką Sommą,. Dzień ten główny doradca Hindenburga, gen. Ludendorff, nazwał „czarnym dniem armii nie­mieckiej". Państwa centralne znalazły się w beznadziejnej sytuacji i musiały zrezygnować z kon­tynuowania działań wojennych. We wrześniu rozejm podpisała Bułgaria, w następnym miesiącu Turcja. 28 października niepodległość ogłosiła Czecho­słowacja, a w Galicji polska Komisja Likwidacyjna rozpoczęła przejmowanie władzy. Następnego dnia Chorwacja ogłosiła swoje przyłączenie do tworzącego się państwa Ser­bów, Chorwatów i Słoweńców (SHS). Węgry 2 listopada również ogłosiły niepodległość. Ostatni władca Austro - Węgier, Karol I (cesarz 1916-1918), abdykował 11 listopada 1918 r. Wilhelm II, wbrew wcześniejszym butnym deklaracjom, abdykował i uciekł do Holandii. Wła­dzę w Niemczech 9 listopada przejęli socjaliści z SPD i ogłosili państwo republiką. Delegacja nie­miecka 11 listopada 1918 r. podpisała zawieszenie broni ze sprzymierzonymi w Compiègne pod Paryżem.

BILANS WOJNY

Wojna, która rozpoczęła się od lokalnego kon­fliktu między Austro - Węgrami a Serbią i ogarnęła prawie wszystkie kontynenty i morza, zakończyła się po 4 latach. Udział w niej wzięły 33 państwa i ok. 1,5 miliarda ludzi. Wkrótce po zakończeniu wojny wybuchła epidemia grypy nazywanej hiszpanką. Pochłonęła ona prawdopodobnie więcej ofiar niż działania wojen­ne. Według szacunkowych obliczeń ententa wydała 795 mi­liardów franków w złocie, a państwa centralne 380 miliardów. W wojnie decydująca okazała się siła ekonomiczna państw. W okresie wojennym wyprodukowano i udoskonalano nowe rodzaje broni - czołgi, samoloty, broń gazową czy okręty podwodne. Gdy mobilizowano męż­czyzn, ich miejsca pracy zajmowały kobiety, co wy­wołało olbrzymie zmiany w świadomości społecznej. Kobiety zyskiwały samodzielność finansową i po zakończeniu wojny nasiliły się ich żądania równo­uprawnienia.

TEMAT 28 - REWOLUCJA W ROSJI

ROSJA PRZED 1914 R.

W Rosji za panowania Mikołaja II, mimo reform wymuszonych przez rewolucję 1905 r., w rzeczywistości nadal panował ustrój monarchii absolutnej. Stopniowo jednak wprowadzano pewne zmiany gospodarcze - reformy Stołypina wpłynęły na po­wstanie warstwy zamożnych chłopów, a napływ obcego kapitału, głównie francuskiego, powodował rozwój przemysłu, głównie w Moskwie oraz w Petersburgu, stolicy Rosji.

PRZYCZYNY WYBUCHU REWOLUCJI LUTOWEJ W 1917 R.

Rosjanie z entuzjazmem powitali wybuch wojny z państwami centralnymi. Zmieniono wówczas nawet nazwę stolicy z brzmią­cego z niemiecka Petersburga na Piotrogród. Rosja podczas I wojny światowej poniosła wiele klęsk. Wojna wywołała kryzys gospodarczy w Rosji, a mobilizacja wpły­nęła na zmniejszenie liczby osób zdolnych do pracy w rolnictwie aż o 50%. Kryzys gospodarczy wywołał również kryzys polityczny. Klęski wojenne utożsamiano z osobą Mikołaja II, który był naczelnym wodzem. Popularności cesarskiej parze nie przysporzyła również afera z Rasputinem, wy­wierającym duży wpływ na carycę.

REWOLUCJA LUTOWA 1917 R.

Spisko­wano w Dumie, wśród urzędników, oficerów i policjantów. Następował powolny rozkład aparatu państwowego. Coraz powszechniejsze były strajki robotników. Rosnące braki w zaopatrzeniu w żywność doprowadziły 8 marca 1917 r. do demonstra­cji kobiet. Następnego dnia do protestów dołączyło się 200 tys. robotników Piotrogrodu. W fabrykach zaczęto tworzyć Rady Dele­gatów Robotniczych na wzór tych z 1905 r. Przeciwko Mikołajowi II wystąpiła także Duma Państwowa, ignorując dekret carski o jej rozwiązaniu. Przedstawiciele Dumy oraz przywódcy Rady Delegatów Robotniczych po wspólnym spotkaniu ogłosili 15 marca 1917 r. przejęcie władzy w Rosji przez Rząd Tymczasowy, na czele którego stanął książę Gieorgij Lwow. Wydarzenia te do historii przeszły pod nazwą rewolucji lutowej.

RZĄD TYMCZASOWY

Władzę w Rosji przejął Rząd Tymczasowy, ale państwo ogarnął chaos, ponieważ za organ kierowniczy państwa uznały się też Rady. Okres dwuwładzy zakończył się w lipcu 1917 r. Premierem został Aleksandr Kierenski. Uznano, że reformy te może zainicjować konstytuanta, czyli zgromadzenie konstytucyjne wybrane w wyborach powszechnych, pierwszych w historii Rosji. Zaplanowano je na po­czątek grudnia 1918 r. Do tego czasu wprowadzono jednak ważne zmiany, m.in. ogłoszono Rosję republiką, zniesiono przywileje stanowe, usuwając tym samym pozostałości feudalizmu. ustanowiono też wolność słowa, druku i zgromadzeń, ogłoszono amnestię dla więźniów politycznych i przyznano prawa do autonomii narodom Rosji, a więc Polakom, Finom czy Ukraińcom. Rozwiązano także policję polityczną i zniesiono karę śmierci. Społeczeństwo rosyjskie było też zmęczone wojną i chciało jej zakończenia. Rząd jednak nie wycofał się z konfliktu. W lipcu 1917 r. Rosja rozpoczęła kolejną ofensywę, która zakończyła się - podobnie jak poprzednie - klęską.

PARTIA BOLSZEWICKA

Zmiany w Rosji umożliwiły legalną działalność wszystkim partiom politycznym, w tym bolszewickiej. W kwietniu 1917 r. dzięki pomocy Niemców do Rosji wrócił ich przywódca, Włodzimierz lljicz Lenin. Lenin dążył do przejęcia władzy w państwie, wykorzystując od­działywanie propagandy na politycznie nieuświa­domiony lud Rosji. Opublikował plan działania partii bolszewickiej, nazywany tezami kwietniowymi. Żądał też natychmiastowe­go zakończenia działań wojennych. Liczył na spro­wokowanie zamieszek w armii. Hasłem równie demagogicznym było żą­danie ziemi dla chłopów. Chcieli jedynie zdobyć poparcie chłop­stwa, gdy będą przejmowali władzę. Dzięki tajnej niemieckiej pomocy finansowej hasła: „Cała wła­dza w ręce rad! Precz z wojną! Ziemia dla chłopów !" stały się znane całemu społeczeństwu rosyjskiemu. Bolszewicy po raz pierwszy próbowali zdobyć władzę siłą już w lipcu 1917 r., jednak bez powodzenia. W rezultacie Lenin musiał uciec do Finlandii, a partii bolszewicka została zdelegalizowana. Wkrótce po nieudanej akcji bolszewików władzę próbował przejąć ówczesny naczelny dowódca armii rosyjskiej, gen. Ławr Korniłow. Groźba przewrotu wojskowego skłoniła premiera Kiereńskiego do zwrócenia się o pomoc do wszystkich sił politycznych w pań­stwie, w tym także do bolszewików. Ich partia została ponownie zalegalizowana, a oprócz tego zezwolono im na utworzenie zbrojnych oddziałów - Czerwonej Gwardii. Spisek Korniłowa został zlikwidowany, ale komuniści broni nie złożyli.

REWOLUCJA PAŹDZIERNIKOWA

Po zalegalizowaniu partii bolszewickiej do Piotrogrodu powrócił Lenin. Komuniści 6 listopada 1917 r. opanowali w Piotrogrodzie mosty, poczty, elektrownie i drukarnie, a 7 listopada (25 października wg kalendarza juliańskiego) wzięli szturmem Pałac Zimowy - siedzibę Rządu Tymczasowego. Wkrótce bolszewicy opanowali także Moskwę i centralne rejony Rosji i ogłosili powstanie rewolucyjnego rządu - Rady Komisarzy Ludowych z Leninem na czele. Lenin, aby zyskać czas na umocnienie swojej władzy, podjął też decyzję o zawarciu traktatu pokojowego z państwami centralnymi. Został on podpisany 3 marca 1918 r. w Brze­ściu nad Bugiem. Bolszewicy liczyli, że ich polityka zyska masowe poparcie społeczne, zdobyli jednak tylko 24% miejsc w parlamencie. Przegrana wywołała wściekłość Lenina, który uznawszy, że zasady demokracji „stoją w sprzeczności z celami rewolucji", rozpędził parlament drugiego dnia jego obrad. Szybko też wydano dekrety rozwiązujące wszystkie partie polityczne oprócz bolszewickiej. Zmieniła ona wówczas swoją nazwę z SDPRR(b) na Rosyjską Komunistyczną Partię (bolszewików), czyli RKP(b). W lipcu 1918 r. ogłoszono nową konstytucję, na mocy której utworzono Rosyjską Federa­cyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką. Wbrew pięknym hasłom konstytucji nie istniała żadna demokracja ani federacja. Władzę dyktatorską spra­wowała partia komunistyczna, a właściwie jej przywódca - Lenin. Bolszewicy na opanowanych przez siebie terenach wprowadzili program gospodarczo - społeczny, nazywany komunizmem wojennym. Wprowadzono także przymus pracy. Wynagrodzenia za nią były niewielkie, ale jakiekolwiek próby oporu w najlepszym przy­padku kończyły się wywózką do utworzonych obozów pracy - łagrów. System polityczny, w którym całkowitą władzę sprawuje tylko jedna partia, kon­trolująca wszystkie dziedziny życia, nie dopuszczająca żadnej zorganizowanej działalności opozycyjnej i używająca przemocy, nazywany jest totalitaryzmem. Rozbudowano aparat przymusu i przywrócono karę śmierci. Powołano Nadzwyczajną Komisję do Walki z Dywersją i Sa­botażem (ros. skrót - WCzK), potocznie nazywaną Czeka, na czele której stanął polski komunista Fe­liks Dzierżyński. Czeka sprawowała funkcje policji, sędziego i kata. Jej siedzibą został budynek byłego towa­rzystwa ubezpieczeniowego na ulicy Łubianka w Moskwie. W styczniu 1918 r. utworzona została Robotniczo - Chłopska Armia Czerwona jako armia rewo­lucyjna pod kierownictwem Lwa Trockiego. Oficerami byli początkowo wojskowi carskiej armii. Aby zyskać pełną kontrolę nad nimi, jednostkom przydzielono komisarzy wojskowych. W uzyskaniu pełnej władzy pomogła komunistom oprócz terroru także propaganda. Bolszewicy od początku swojej działalności mieli wielu przeciwników, których nazywali białymi. Wśród najważniejszych był ad­mirał Aleksandr Kołczak działający na Syberii, gen. Anton Denikin na południu i Nikołaj Judenicz w północno - zachodniej Rosji. Bolszewików zwalczali także rosyjscy socjaliści - eserowcy i mienszewicy, przeciwni jednak przy­wróceniu monarchii. Do zdecydowanych wrogów czerwonych zaliczali się też anarchiści, występują­cy jednocześnie przeciwko białym oficerom carskim i przeciwko wszelkiej władzy państwowej. Państwa ententy wysłały przeciwko bolszewikom oddziały wojskowe. Miały one zająć rosyjskie magazyny z bronią, aby nie dopuścić do przejęcia ich przez Niemców. Spośród polityków mocarstw zachodnich jedynie Brytyjczyk Winston Churchill opowiadał się za użyciem wszelkich dostępnych środków do walki z bol­szewikami. Na początku 1919 r. politykom ententy wydawało się, że czerwoni wkrótce zostaną poko­nani. Zaplanowano skoncentrowany atak białych, armii Kołczaka, Denikina i Judenicza. Carscy generałowie jesienią 1919 r. ponieśli klęskę.

PRÓBY ROZSZERZENIA REWOLUCJI KOMUNISTYCZNEJ

Lenin uznał, że rewolucja światowa wymaga zajęcia m.in. Polski, Finlandii, Łotwy, Esto­nii i Litwy, Ukrainy, Azerbejdżanu, Armenii i Gruzji. Armia Czerwona ruszyła na zachód. Miała zająć kraje bałtyckie, Białoruś, Ukrainę, Zakaukazie i Polskę, aby ustanowić tam rządy zależne od bolszewików. W marcu 1919 r. w Moskwie powołano III Międzynarodówkę, zwaną Kominternem od skrótu jej rosyjskiej nazwy, Kommunisticzeskij Internacjonał.

TEMAT 29 - SPRAWA POLSKA W CZASACH I WOJNY ŚWIATOWEJ

ZIEMIE POLSKIE PRZED WYBUCHEM WOJNY

Roman Dmowski, stojący na czele Stronnictwa Demokratyczno - Narodowego i prze­wodniczący Kołu Polskiemu w rosyjskiej Dumie. Swoje poglądy zawarł w pracy Niemcy, Rosja i kwestia polska (1908). Lider endecji uznał, że w Rosji po rewolucji 1905 r. następują zmiany ustrojowe, w wyniku których stanie się ona państwem demokratycznym. Oprócz tego uważał Rosjan jako Słowian za bliskich Polakom, zaś głów­nych wrogów upatrywał w Niemcach z ich brutalną polityką germanizacyjną. Oprócz endeków podobne poglądy prezentowali również ugodowcy ze Stronnictwa Polityki Realnej oraz Polacy z zaboru pruskiego. Natomiast działacze Zetu i Narodowego Związku Robotniczego nie godzili się na szukanie oparcia w Rosji i zerwali więzy łączące ich z Ligą Narodową. Silne przejawiały się tendencje do udzielenia w ewentualnej wojnie poparcia Austro - Węgrom. Zwolennicy tej opcji za największego wroga narodu pol­skiego uważali Rosję, a za potencjalnego sojusznika monarchię Habsburgów. Sądzono, że Austro - Węgry po zwycięskiej wojnie zajmą ziemie polskie z pogranicza z Rosją. Wówczas przekształciłaby się ona w państwo trialistyczne, Austro - Węgry - Polskę. Zwolennicy trializmu milczeniem pomijali kwestię przyłączenia ziem zaboru niemieckiego oraz. podobnie jak Dmowski, pełnej suwerenności. Odmienne poglądy głosił Józef Piłsudski. Zakła­dał on wykorzystanie autonomii Austro-Węgier i anty­rosyjskiej orientacji tego państwa. Uważał, że należy pomóc państwom centralnym pokonać Rosję, a na­stępnie wykorzystać sprzyjające okoliczności oraz osłabienie dwóch pozostałych zaborców i utworzyć niepodległą Polskę. W 1908 r. Piłsudski i grupa jego zwolenników napadła w Bezdanach w Królestwie Polskim na po­ciąg przewożący pieniądze, zyskując dzięki temu fun­dusze na dalszą działalność konspiracyjną. W tym samym roku z jego polecenia Kazimierz Sosnkowski założył we Lwo­wie tajny Związek Walki Czynnej. Organizacja ta miała kierować polskim ruchem niepodległościowym. W 1910 r. utworzył on legalnie działające organizacje paramilitarne, czyli organizacje cywilne sformowane podobnie jak wojsko i prowadzące szkolenia wojskowe. Należały do nich m.in. Towarzystwo „Strzelec" w Krakowie i Związek Strzelecki we Lwowie. Piłsudski dopro­wadził do powstania w 1912 r. Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepod­ległościowych, w skład której weszły PPS - Frakcja Rewolucyjna, PPSD, część ugrupowań chłopskich, liberałowie galicyjscy i inne małe ugrupowania nie­podległościowe. Wśród Polaków znajdowali się także zwolennicy internacjonalistycznej rewolucji, odrzucający hasła walki o niepodległość Polski. Chcieli oni wyko­rzystać wojnę, aby zainicjować wybuch rewolucji. Poglądy takie głosili działacze SDKPiL oraz PPS- -Lewicy. W 1918 r. utworzyły Komunistyczną Par­tię Robotniczą Polski.

POLACY W ARMIACH ZABORCZYCH 1914 - 1918

Podczas I wojny światowej w armii niemieckiej służyło ok. 0,8 min Polaków, w austro - węgierskiej ok. 1,4 min, a w rosyjskiej ponad 1,2 min. Tragedią był również fakt, że polscy żołnierze służąc w armiach zaborczych, musieli podjąć bratobójczą walkę.

PIŁSUDSKI NA POCZĄTAKU I WOJNY ŚWIATOWEJ

Niemcy i Austro - Węgry, rozpoczynając I wojnę światową, nie zamierzały rozbudzać polskiego patriotyzmu. Liczono wyłącznie na ewentualną polską dywersję na tyłach rosyjskich, nikt zaś nie chciał podjąć politycznych zobowiązań wobec Polaków. Józef Piłsudski po wybuchu wojny skoncentrował żołnierzy z organizacji strzeleckich. Utworzył z nich kompanie kadrowe, których członkowie mieli stać się kadrą nowej polskiej armii. Piłsudski wyruszył z krakowskich Oleandrów z 1. kompanią kadrową i 6 sierpnia 1914 r. przekroczył granice Królestwa. Mieszkańcy Kielec­czyzny objawili swoją niechęć wobec oddziałów, widząc w nich raczej czołówkę wojsk niemieckich. Planowane powstanie nie wybuchło, co oznaczało, że Piłsudski nie wywiązał się z obietnic danych władzom austriackim. W tym czasie grupa zwolenników koncepcji trialistycznej, z Juliu­szem Leo na czele, utworzyła w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy i rozpoczęła formowanie Legionów Polskich. Piłsudski mógł zatem wybierać między likwidacją swoich oddziałów a podporządkowaniem się się Naczelnemu Komitetowi Narodowemu. Wybrał tę drugą możliwość, ale jednocześnie powołał tajną Polską Organizację Wojskową do prowadzenia wywiadu i dywersji na tyłach armii rosyjskiej. Piłsudski po wstąpieniu do Legionów nigdy formalnie nimi nie dowodził. Dla niego Legiony Polskie były kadrą przyszłej armii polskiej i dlatego unikał krwawych walk. W skład Legionów Polskich weszły z czasem trzy brygady. Piłsudski dowodził I Brygadą. Po raz pierwszy zostały one skoncen­trowane w czerwcu 1916 r. - wzięły wówczas udział w bitwie pod Kostiuchnówką na Wo­łyniu, gdzie sławę zdobyli legioniści osłaniający odwrót sił niemieckich podczas ofensywy gen. Brusiłowa. Wówczas niemiecki szef sztabu, gen. Ludendorff uznał, że warto wyko­rzystać Polaków do swoich celów.

AKT 5 LISTOPADA 1916 R.

Niemcy już w 1916 r. dotkliwie odczuwali straty wojenne. Bitwy pod Verdun czy nad Sommą znacznie przerzedziły ich szeregi i w tej sytuacji dowództwo armii niemieckiej zdecydowało się wykorzystać polskich żołnierzy. Niemcy nie wcielali ich siłą do armii okupacyjnej, aby nie łamać międzynarodowych zasad prowadzenia działań wojennych. Doceniając duże poczucie odrębności narodowej części społeczeństw, chcieli stworzyć szereg formalnie niepodległych państw, np. Litwę, Polskę, Ukrainę, w rzeczywistości podporządkowanych im militarnie i ekonomicznie. Twórcą tej koncepcji Mitteleuropy był Friedrich Naumann. Do Mitteleuropy zamierzano włączyć np. Austro - Węgry osłabione wojną i sporami narodowościowymi, coraz bardziej zależne od niemieckiego wsparcia. Manifest dwóch cesarzy, Wilhelma II i Franciszka Józefa, ogłoszono uroczyście 5 li­stopada 1916 r. Zapowiadano w nim utworzenie wojska polskiego oraz Królestwa Polskie­go w bliżej nieokreślonej przyszłości. Manifest miał znaczenie wyłącznie propagandowe. Zapoczątkował „wielką licytację", czyli zabiegi państw ententy o poparcie Polaków w zamian za składane coraz większe obietnice.

KRYZYS PRZYSIĘGOWY

Piłsudski nie wierzył w obietnice państw centralnych. Rewolucja łutowa i konflikty we­wnętrzne w Rosji sygnalizowały, że niebawem przestanie się ona liczyć na polach I wojny światowej. Walka z ententą nie leżała w polskim interesie i dlatego Piłsudski nie chciał powiększać Legionów, lecz je zlikwidować. Władze Niemiec i Austro- -Węgier zamierzały jednak włączyć je do Polskich Sil Zbrojnych, tworzonych na mocy aktu 5 listopada. Legioniści mieli złożyć nową przysięgę, na wierność obu cesarzom. Wów­czas w lipcu 1917 r. Piłsudski, formalnie już od roku nie będący legionistą, wykorzystał swój autorytet i nakłonił żołnierzy do nieskładania nowej przysięgi. Władze niemieckie i austriackie zostały więc zmuszone do roz­wiązania I i III Brygady. Żołnierzy internowano w obozach, w których przebywali oni do końca wojny. Legionistów będących poddanymi austriackimi wcie­lono natomiast siłą do armii austro - węgierskiej. Piłsudskiego i Kazimierza Sosnkowskiego, których Niemcy uznali za głównych organizatorów zamie­szek, osadzono w więzieniu w Magdeburgu. Przy­sięgę na wierność dwóm cesarzom złożyła tylko II Brygada, dowodzona przez Józefa Hallera, poli­tycznego przeciwnika Piłsudskiego. Rezultatu nie przyniosło również utworzenie Rady Regencyjnej we wrześniu 1917 r. W jej skład weszły trzy ogólnie szanowane osoby: arcybiskup Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski i hrabia Józef Ostrow­ski. Niemcy wobec klęski swojej polityki polskiej zainteresowali się Ukrainą. Z ich inicjatywy w lutym 1918 r. proklamowana Ukraiń­ska Republika Ludowa ogłosiła włączenie w swoje granice Chełmszczyzny i Podlasia. Rada Regencyjna przekazanie Ukrainie przez Niemców terenów zamieszkanych przez Polaków i uważanych za część Polski uznała za nowy rozbiór. Rząd Kucharzewskiego podał się do dymisji. Haller namówił swoich żołnierzy do buntu i przebił się przez front pod Rarańczą, przechodząc na stronę wojsk rosyjskich.

ENTENTA A SPRAWA POLSKA W POCZĄTKOWEJ FAZIE WOJNY

Francja i Wielka Brytania uznawały początkowo sprawę polską za wewnętrzny problem Rosji. Grupę polskich ochotników, którzy zgłosili się do armii francuskiej, wcielono siłą do Legii Cu­dzoziemskiej, a następnie wysłano na front. Ich jed­nostka, nazywana kompanią bajończyków od miej­scowości jej sformowania, Bayonne, w trakcie walk szybko uległa likwidacji. W sierpniu 1914 r. wielki książę Mikołaj Mikołajewicz wydał odezwę do Polaków, wzywającą ich do walki z Germanami. Roman Dmowski oraz Zygmunt Wielopolski utworzyli w Warszawie Komitet Naro­dowy Polski. Rozpoczęto też formowanie polskich oddziałów woj­skowych, aby wesprzeć armię rosyjską. Jednak Rosjanie oficjalne nie poparli spra­wy polskiej.

„WIELKA LICYTACJA” A PAŃSTWA ENTENTY

W końcu 1916 r. państwa centralne ogłosiły wolę utworzenia niepodległego Królestwa Polskiego. W tej sytuacji już w grudniu car Mikołaj II w orędziu noworocznym oświad­czył. że celem wojny jest m.in. utworzenie „zjednoczonej" Polski. Gdy w Rosji obalono monarchię i władzę przejął Rząd Tymczasowy, również on zadeklarował w marcu 1917 r. utworzenie po wojnie zjednoczonej, niepodległej Polski. Rząd zadecydował również o sformowaniu trzech polskich korpusów podlegających Naczelnemu Polskiemu Komitetowi Wojskowemu z Władysławem Raczkiewiczem na czele. W praktyce ukończono tylko tworzenie I Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Józefa Dowbór - Muśnickiego na Białorusi. Władzę przejęli bolszewicy i 15 listopada 1917 r. wydali dekret o prawie narodów do samostanowienia. Formacje polskie w Rosji zostały więc rozbite przez bolszewików i państwa centralne. Podobny los spotkał żołnierzy Hallera, którzy przyłączyli się do II Korpusu Polskiego i zostali rozbici w bitwie z Niemcami pod Kaniowem. Niedo­bitki „żelaznej brygady" wraz z Hallerem przedostały się przez Murmańsk do Francji. Państwa ententy pod koniec 1916 r. zaczęły de­klarować potrzebę odtworzenia Polski, w dużej mie­rze z inicjatywy Ignacego Paderewskiego, pianisty o światowej sławie. Dzięki temu sprawa polska stała się znana, również w otoczeniu pre­zydenta USA, Wilsona. W czerwcu 1917 r. ententa oficjalnie poparła deklarację rosyjskiego Rządu Tym­czasowego w sprawie polskiej, a już w sierpniu Ro­man Dmowski założył w Lozannie w Szwajcarii Komitet Narodowy Polski z siedzibą w Paryżu, który miesiąc później został uznany za oficjalną repre­zentację Polski. W tym czasie we Francji rozpoczę­to formowanie Armii Polskiej, od koloru mundurów nazywanej niekiedy błękitną armią, a jej dowództwo objął gen. Józef Haller. Prezydent Wilson 8 stycznia 1918 r. wygłosił orę­dzie do Kongresu, w którym przedstawił 14 punk­tów programu pokojowego. Punkt 13 orędzia dotyczył utworzenia niepodległego państwa polskiego. Jednakże 14 punktów Wilsona oficjalnie uznano za podstawę układu pokojowego i dzięki temu sprawa polska znalazła się w centrum uwagi wielkich mocarstw. Pod koniec I wojny światowej działał więc w Paryżu Komitet Narodowy Polski, uznawany przez ententę za rząd polski, a na ziemiach polskich znajdo­wało się kilkanaście tysięcy żołnierzy POW Piłsudskiego, gotowych rozpocząć powstanie. Państwa zaborcze poniosły w wojnie klęskę i były bardzo osłabione. Spełniła się modlitwa Mickiewicza „o wojnę powszechną" - Polska po 123 latach niewoli zyskała szansę odzys­kania niepodległości.

---