1. Określ pojęcie mapy oraz omów jej główne składniki
2. Narysuj i omów cechy klasycznych odwzorowań kartograficznych w położeniu normalnym
3. Na czym polega ruch obrotowy Ziemi i jakie są jego następstwa?
4. Na czym polega ruch obiegowy Ziemi i jakie są jego następstwa?
5. Omów składniki i budowę atmosfery.
6. Omów podstawowe czynniki poziomego rozkładu temperatury na Ziemi.
7. Scharakteryzuj wiatry stałe, okresowe i zmienne na kuli ziemskiej.
8. Wymień obszary o największych opadach atmosferycznych na Ziemi i omów główne przyczyny ich występowania.
9. Porównaj klimat okołorównikowy i okołobiegunowy.
10. Scharakteryzuj główne rodzaje mórz. Wskaż ich występowanie na mapie.
11. Omów przyczyny pionowego i poziomego rozkładu temperatury i zasolenia wód morskich.
12. Scharakteryzuj ruchy wody morskiej. (falowanie, prądy morskie, przypływy i odpływy)
13. Wymień i wskaż na mapie główne rzeki i zlewiska kuli ziemskiej. Podaj przykłady ustrojów rzecznych.
14. Omów klasyfikację genetyczną jezior na świecie. Wskaż przykłady tych jezior na mapie.
15. Spośród podanych skał wybierz i scharakteryzuj skały magmowe.
16. Spośród podanych skał wybierz i scharakteryzuj skały osadowe.
17. Spośród podanych skał wybierz i scharakteryzuj skały metamorficzne.
18. Omów podział wulkanów ze względu na strukturę wyrzucanych utworów oraz wskaż strefy wulkaniczne na Ziemi.
19. Omów działalność rzek i skutki tej działalności w biegu górnym, środkowym i dolnym.
20. Przedstaw typy wybrzeży morskich i ich genezę, wskazując na ich zróżnicowanie na przykładzie Europy.
21. Określ położenie, obszar i granicę Polski.
22. Omów wpływ epoki lodowcowej na krajobraz Polski północnej i środkowej. (Krajobraz staro i młodo glacjalny).
23. Scharakteryzuj główne masy powietrza napływające nad obszar Polski.
24. Wymień i wskaż na mapie główne dorzecza i zjawiska rzek Polski.
25. Omów główne typy gleb występujących w Polsce oraz określ ich rozmieszczenie.
26. Scharakteryzuj pod względem fizyczno-geograficznym Wielkopolskę.
27. Omów krajobraz, genezę powstania i gospodarkę Żuław Wiślanych.
28. Omów związki elementów środowiska geograficznego na obszarach górskich na przykładzie Tatr.
29. Omów związki elementów środowiska geograficznego na obszarach wyżynnych na przykładzie Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej.
30. Omów krajobraz i gospodarkę na Nizinie Mazowieckiej.
31. Scharakteryzuj i wskaż na mapie Sudecki i GOP.
32. Wymień surowce energetyczne występujące w Polsce. Wskaż obszary ich występowania oraz omów ich znaczenie dla kraju.
33. Omów rolę i stan rozwoju przemysłu elektromaszynowego w Polsce.
34. Scharakteryzuj przemysł włókienniczy w Polsce. Wskaż okręgi i ośrodki przemysłu włókienniczego.
35. Omów strukturę własnościową gospodarstw rolnych w Polsce.
36. Omów rozmieszczenie upraw zbożowych w Polsce i podaj ich wymagania glebowo-klimatyczne.
37 Scharakteryzuj chów zwierząt gospodarskich w Polsce uwzględniając stan pogłowia, czynniki rozwoju i rozmieszczenie zwierząt.
38. Scharakteryzuj branże przemysłu spożywczego i wskaż główne ośrodki ich rozwoju.
39. Scharakteryzuj transport kolejowy w Polsce.
40. Omów walory turystyczne wybranego regionu w Polsce.
41. Podaj przykłady wpływu zanieczyszczenie wody i powietrza na warunki zdrowotne i gospodarkę na świecie.
42. Podaj przykłady wpływu degradacji gleb i składowania odpadów na warunki zdrowotne i gospodarcze na świecie.
43. Scharakteryzuj rozmieszczenie ludności na świecie.
44. Omów zróżnicowanie rasowe ludności na świecie.
45. Omów czynniki warunkujące rozwój rolnictwa na świecie.
46. Scharakteryzuj chów zwierząt gospodarskich na świecie.
47. Omów zróżnicowanie produkcji zbożowej na świecie na tle warunków naturalnych.
48. Scharakteryzuj rośliny korzeniowe i bulwiaste na świecie.
49. Omów główne rośliny oleiste świata.
50. Scharakteryzuj uprawę i rozmieszczenie roślin dostarczających cukru i włókna na świecie.
51. Omów obszary nadwyżek i niedoboru żywności na świecie. Podaj możliwości likwidacji regionów głodu.
52. Omów przyczyny i skutki rozwoju miast w krajach rozwijających się np. państw postkolonialnych.
53. Scharakteryzuj rozwój miast w krajach rozwiniętych gospodarczo.
54. Omów wydobycie i wskaż rozmieszczenie głównych surowców energetycznych na świecie.
55. Scharakteryzuj „czyste” źródła energii na świecie.
56. Scharakteryzuj nowoczesne gałęzie przemysłu na świecie.
57. Scharakteryzuj handel zagraniczny świata. Omów eksporterów i importerów towarów pod względem wagowym i objętościowym oraz pod względem wartości obrotów na świecie.
58. Scharakteryzuj handel zagraniczny w krajach rozwijających się i rozwiniętych gospodarczo.
59. Omów polityczny podział świata.
60. Omów typy państw wyróżnione ze względu na sposób gospodarowania.
1. Określ pojęcie mapy oraz omów jej główne składniki.
Mapa jest obrazem określonego obszaru Ziemi, przedstawionym na płaszczyźnie za pomocą znaków umownych, w określonej skali i dowolnej siatce kartograficznej.
Powstanie mapy:
Zdjęcia fotograficzne (wykonane z samolotu lub satelity) - fotoplan (przedstawia wycinek ziemi osadzony w odpowiednich współrzędnych) - fotomapa (oddaje się do fotoplanu oznaczenia, napisy oraz siatkę kartograficzną) - mapy fotograficzne - na ich podstawie powstają inne mapy.
Każda mapa zawiera 3 grupy składników:
Składniki matematyczne
- Odwzorowania kartograficzne - sposób przeniesienia siatki geograficznej na płaszczyźnie
- Skala mapy - stosunek odległości na mapie do odległości w terenie, dzieli się na liczbową, mianowaną i liniową
- Punkty nawiązania - osnowa geodezyjna, czyli przeniesiony na mapę układ wielkości liniowych i kątowych zmierzonych w terenie
Składniki geograficzne (dotyczą treści mapy)
- Fizjograficzne - zarys linii brzegowej, ukształtowanie powierzchni, stosunki hydrograficzne i klimatologiczne, budowę geologiczną oraz zbiorowiska roślinne i zwierzęce
- Administracyjno-gospodarcze - wynik działalności człowieka w środowisku (osiedla, szlaki komunikacyjne, granice, zakłady przemysłowe, uprawy itp.)
- Uzupełnienie - nazewnictwo, napisy literowe i cyfrowe na mapie
Opis naukowy (opis poza ramkowy) - tytuł mapy, skala, legenda, współrzędne geograficzne oraz dane związane z redagowaniem mapy (wydawca, rok wydania, redaktorzy)
2. Omów cechy klasycznych odwzorowań kartograficznych w położeniu normalnym.
Odwzorowanie kartograficzne jest to sposób rzutowania siatki geograficznej na płaszczyznę (siatka geograficzna to układ południków i równoleżników na płaszczyźnie)
Rodzaje odwzorowań kartograficznych:
- Płaszczyznowe
- Walcowe
- Stożkowe
- Umowne ( będące modyfikacją wcześniej wymienionych)
(Wszystkie wymienione występują jako normalne, poprzeczne i ukośne)
Odwzorowanie normalne płaszczyznowe:
- Otrzymuje się przez rzutowanie siatki geograficznej na płaszczyznę
- Punkt styczności znajduje się na biegunie
- Południki są liniami prostymi
- Równoleżniki są okręgami współśrodkowymi
- Stosuje się je do przedstawiania okolic podbiegunowych
Odwzorowanie normalne walcowe:
- Powstaje przez rzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę walca
- Linie styczności są na równiku
- Południki i równoleżniki są liniami prostymi prostopadłymi do siebie
- Zachowana jest wierność kątów
- Stosuje się je do przedstawiania okolic okołorównikowych, map komunikacyjnych (morskich i lotniczych)
Odwzorowanie normalne stożkowe:
- Powstaje przez rzutowanie siatki geograficznej na pobocznicę stożka, którego oś pokrywa się z osią Ziemi
- Południki są liniami prostymi
- Stosuje się je do przedstawiania średnich szerokości geograficznych, map państw, kontynentów (kształty zbliżone do rzeczywistych)
Żadne odwzorowanie nie zachowuje równocześnie wierności: kątów (równokątność) i odległości (równoodległościowość)
3. Na czym polega ruch obrotowy Ziemi i jakie są jego następstwa?
Obrót Ziemi wokół własnej osi odbywa się z zachodu na wschód i trwa 23 godz. 56 min. Czyli dobę
Dowody na ruch obrotowy Ziemi i jego następstwa:
- Widoczne jest odchylenie ciał swobodnie spadających w kierunku wschodnim
- Spłaszczony kształt Ziemi (Wywołany działaniem siły odśrodkowej, ma wpływ na siłę przyciągania ziemskiego, które zwiększa się ze wzrostem szerokości geograficznej)
- Odchylenie ciał od kierunku ruchu (na półkuli PN w prawo, na półkuli PD w lewo)
Siła Coriolisa powoduje:
- Zmianę kierunków wiatrów (Pasat na półkuli PN wieje z kierunku PN-WSCH, zamiast PN, a pasat na półkuli PD wieje z kierunku PD-WSCH, zamiast PD)
- Silniejszą energię boczną prawych brzegów rzeki na półkuli PN i lewych na półkuli PD
- Pośrednio ma wpływ na krążenie wody w oceanach
Następstwa ruchu obrotowego Ziemi:
- Zjawisko dnia i nocy
- Zmiana wysokości słońca nad horyzontem w ciągu doby (powoduje to zmianę temp. Powietrza i ciśnienie w ciągu doby)
- Pozorny ruch sklepienia niebieskiego
Ruch obrotowy jest podstawą rachuby czasu na Ziemi
4. Na czym polega ruch obiegowy Ziemi i jakie są jego następstwa?
Czas obiegu Ziemi wokół słońca wynosi 365 dni 5 godzin 48 minut. Kierunek obiegu jest odwrotny do kierunku ruchu wskazówek zegara, średnia prędkość wynosi 30 km/sek.
Ziemia w swym wiekomnym ruchu po sklepieniu niebieskim wędruje po kole zwanym elipsą.
Konsekwencja ruchu eliptycznego Ziemi:
- Różna odległość Ziemi od Słońca
- Dłuższa Wiosna i lato niż jesień i zima na półkuli PN (8dni), na półkuli PD odwrotnie
Ruch obiegowy z zwłaszcza różna odległość Ziemi od Słońca powoduje:
- Różną wysokość Słońca w południe na poszczególnych równoleżnikach
- Inną długość dnia i nocy w różnych punktach na powierzchni Ziemi
- Nierównomierne oświetlenie i ogrzanie Ziemi
5. Omów składniki i budowę atmosfery.
Atmosfera jest to powłoka gazowa Ziemi. Jej stałe składniki to: Azot (78%), Tlen (21%), Argon (0,9%), oraz występujące śladowo: wodór, hel, krypton, ksenon. Powietrze zawiera także zmienną ilość pary wodnej, dwutlenku węgla oraz składników mineralnych i organicznych: pyłu, soli, bakterii.
Budowa atmosfery:
Troposfera:
- Najbliższa warstwa Ziemi
- Jej wysokość wynosi: do 8 km nad biegunem, 17 km nad równikiem, 12 km w średnich szer. geograficznych
- Zawiera 80% masy atmosfery i prawie całą ilość pary wodnej
- Zachodzą w niej zjawiska atmosferyczne
- Następuje spadek ciśnienia wraz z wysokością
Stratosfera:
- Sięgająca do wysokości 50 km
- W jej dolnych partiach temp. utrzymuje się na poziomie -55°C, później wzrasta do 0°C, następuje przemiana tlenu w czasie, powstaje ozonosfera, będąca częścią stratosfery (zjawisko dziury ozonowej, czyli zmniejszenia ilości ozonu w ozonosferze; zjawisko widoczne nad Antarktydą, powstaje ono na skutek przedostania się do atmosfery freonów)
Mezosfera:
- Sięgająca do wysokości 80 km
- Charakteryzuje się spadkiem temp. wraz z wysokością nawet do -90°C
Termosfera:
- Sięgająca przypuszczalnie do wysokości 800-1000 km
- W jej dalszych warstwach powstaje jonosfera, czyli jest silnie jonizujące powietrze, następuje wzrost temp. (12 km - 100°C na 500 km - 700°C; W jonosferze powstaje zorza polarna, widoczne są spadające gwiazdy - meteory
Egzosfera:
- Ostatnia warstwa od Ziemi
- Jest to sfera przejściowa między atmosferą a przestrzenią kosmiczną
- Jest to warstwa rozproszenia gazów
- Jej górna granica jest trudna do określenia
Pogoda - Fizyczny stan atmosfery w danym momencie, na danym obszarze (zachmurzenie, nasłonecznienie, wiatry, opady, temperatura, ciśnienie powietrza); W Polsce pogodę bada Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej
6. Omów podstawowe czynniki poziomego rozkładu temperatury na Ziemi.
Średnia temperatura powietrza na Ziemi wynosi 15 °C; Najwyższa temp. zanotowana na Ziemi to 68°C; Najniższa to -89,2°C
Czynniki wpływające na rozkład temp. na Ziemi:
- Wysokość Słońca zależna od szerokości geograficznej (temperatura maleje od równika w kierunku biegunów)
- Rozkład lądów i mórz (półkula PN ma nieznacznie wyższe temp. powietrza ponieważ jest na niej więcej lądów niż na półkuli PD, a lądy ogrzewają się szybciej niż woda, ale płycej)
- Odległość od zbiorników wodnych (podobnie jak zbiorniki wodne na temp. powietrza wpływają też duże kompleksy leśne
- Ukształtowanie powierzchnie (wpływ wysokości na temp. tworzenie się klimatów górskich; Na półkuli PN stoki w ekspozycji południowej dostają więcej światła niż tereny równinne i stoki o ekspozycji północnej)
- Prądy morskie (ciepłe - Murmańsk nie zamarza, choć leży za kołem podbiegunowym a leżący od niego 1000 km Sankt Petersburg zamarza; Zimne - powodują brak opadów)
- Kolor pokrycia terenu (tereny jasne odbijają mocniej promienie słoneczne)
Najwyższe dobowe temp. powietrza notuje się 2 godziny po górowaniu słońca, najniższe tuż przed jego wschodem.
7. Scharakteryzuj wiatry stałe, okresowe i zmienne na kuli ziemskiej.
Wiatry są to prądy powietrz wiejące w kierunku poziomym w niższej warstwie troposfery. Wieją one zawsze z niżu do wyżu barycznego. Im większa jest różnica ciśnień, tym większa jest prędkość wiatru.
Pasy niskiego i wysokiego ciśnienia powodują powstawanie wiatrów stałych, wiejących z określonych kierunków:
- Pasaty - wiatry wiejące w niskich szerokościach geograficznych z PN-WSCH na półkuli PN i PD-WSCH na półkuli PD
- W średnich szerokościach geograficznych do wiatrów stałych należą, na półkuli PN wiatry wiejące z PD-ZACH i PN-WSCH, a na półkuli PD wiatry wiejące z PN-ZACH i PD-WSCH
Ten ogólny rozkład, często zakłócają wiatry okresowe:
- Monsuny - wiatry powstające na skutek różnic ciśnienia między lądem, a oceanem. Typowym obszarem monsunowym jest Azja PD i PD-WSCH. Monsun letni powoduje tworzenie się niżu barycznego nad lądem, następuje ochłodzenie i opady, natomiast monsun zimowy powoduje tworzenie się wyżu barycznego nad lądem, wieje wtedy wiatr chłodny, suchy i porywisty.
- Inne wiatry okresowe to lokalne wiejące bryzy, powstające na wybrzeżach morskich i wielkich jezior, w dzień wieją od morza na ląd, w nocy odwrotnie; najbardziej znane to: Bara w Delmacji (Chorwacja), Mistral (PD Francja i PN Włochy) i Scircco (wiejący na Morzu Śródziemnym, PD Włochy i PN Afryka)
Odrębnym rodzajem wiatrów są wiatry zmienne, szczególnie charakterystyczne dla średnich szerokości geograficznych, gdzie zakłócają ogólny rozkład wiatrów na Ziemi. W strefie międzyzwrotnikowej tworzą one cyklony tropikalne, zwane w PD Azji tajfunami. W podzwrotnikowych obszarach Ameryki powstają tornada, na obszarach górskich np. halny w Tatrach, fen w Alpach.
- Wyż baryczny - małe zachmurzenie i ilość opadów; temp. niska zimą, wysoka latem
- Niż baryczny - duże zachmurzenie i ilość opadów; łagodne temp. letnie i zimowe
- Ciśnienie atmosferyczne - nacisk wywierany przez warstwy powietrza znajdujące się nad daną powierzchnią Ziemi; mierzą je barometry, barografy i aneroidy
- Kierunek i prędkość wiatru mierzą anemometry
Prędkość wiatru (skala Beanforta)
- 0 - cisza - 0-0,2 m/s
- 1 - powiew - 0,3-1,5 m/s
- 2 - stały wiatr - 1,6-3,3 m/s
- 3 - łagodny wiatr - 3,4-5,4 m/s
- 4 - umiarkowany wiatr - 5,5-7,9 m/s
- 5 - dość silny wiatr - 8-10,7 m/s
- 6 - silny wiatr - 10,8-13,8 m/s
- 7 - bardzo silny wiatr - 13,9-17,1 m/s
- 8 - wicher - 17,2-20,7 m/s
- 9 - wiatr sztormowy - 20,8-24,4 m/s
- 10 - sztorm - 24,5-28,4 m/s
- 11 - silny sztorm - 28,5-32,6 m/s
- 12 - huragan - 32,7-36,9 m/s
8. Wymień obszary o największych opadach atmosferycznych na Ziemi i omów główne przyczyny ich występowani
Opad atmosferyczny to proces polegający na spadaniu kropli wody, igiełek lodu, płatków śniegu lub gradowin z chmury, na podłoże atmosfery. Niektórzy meteorologowie do opadów zaliczają również osady atmosferyczne będące produktami kondensacji pary wodnej, osadzające się w stanie ciekłym lub stałym na powierzchni terenu i przedmiotach na nim występujących. Są to m.in. rosa (w postaci kropelek wody), szron (w postaci kryształków lodu) i szadź (w postaci lodowych igiełek, tworzy się we mgle).
Występowanie opadów na Ziemi zależy od:
- Układu cyrkulacji powietrza w troposferze
- Przesuwania się frontów atmosferycznych
- Rozkładu lądów i oceanów
- Ukształtowania powierzchni
Rozmieszczenie opadów na Ziemi w skali:
- W strefie równikowej do 10° szer. geogr. PN i PD opady przekraczają 2000 mm
- Od 10° do 20° szer. geogr. PN i PD średnia roczna suma opadów dochodzi do 1000 mm
- Od 20° do 30° szer. geogr. PN i PD są bardzo skąpe co sprzyja powstawaniu pustyń (z wyjątkiem obszarów monsunowych, gdzie opady zależą od kierunku wiatrów)
- Od 30° do 60° szer. geogr. PN i PD średnia roczna suma opadów waha się od 250-1000 mm (zależy od położenia w głębi lądu bądź nad morzem)
- Strefy powyżej 60° szer. geogr. PN i PD mają opady poniżej 250 mm w roku, część opadów spada tam w postaci śniegu
Najwyższe ilości opadów zanotowano:
- W Azji u podnóża Himalajów w miejscowości Czerpundżi (ponad 20000 mm)
- Debunscha w Afryce (od ujścia Nigru w prawo)
- Obszary strefy monsunowej i obszary górskie
Deszcze zenitalne - w strefie równikowej padają codziennie
Średnia roczna ilość opadów na Ziemi to ok. 850 mm w Polsce ok. 650 mm
Ustrój równikowy zasilany jest deszczami przez cały rok, ma stałe wysokie stany wody i przypływy
Ustrój złożony np. deszczowo-śnieżny, gdzie wysokie stany wód są dwa razy w roku (wiosną w czasie roztopów i latem
9. Porównaj klimat okołorównikowy i okołobiegunowy.
Klimat jest to ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji normalny przebieg stanów pogody na danym obszarze.
Czynniki kształtujące klimat:
- Kąt podania promieni słonecznych
- opady atmosferyczne
- Temperatura, wilgotność powietrza, wiatry
- Rzeźba terenu
- Odległość od mórz i oceanów
Strefa klimatów okołorównikowych, z temperaturą średnią roczną powyżej 20°C dzieli się na klimaty:
- Równikowy - występują duże opady, brak wyraźnej pory bezdeszczowej (w jego lądowej odmianie regularnie występują gwałtowne burze i ulewne deszcze w godzinach popołudniowych; w morskiej odmianie deszcze padają głównie w nocy, a bryzy działają orzeźwiająco), klimat równikowy ma małe dobowe i roczne wahania temperatur.
- Podrównikowy wilgotny - posiada 2 pory deszczowe i suche oraz nieznaczne wahania temperatur
- Podrównikowy suchy - posiada 1 porę suchą i 1 porę deszczową oraz znaczne wahania temperatur.
W strefie klimatów okołorównikowych pory roku określane są reżimem opadów, a opady są największe przy zenitowym położeniu Słońca.
Strefa klimatów okołobiegunowych dzieli się na klimat:
- Subpolarny - temperatura najcieplejszego miesiąca dochodzi do 10°C
- Polarny - mrozy trwają cały rok
W strefie okołobiegunowej roczna temperatura spada poniżej 0°C, występuje przewaga opadów śnieżnych, a pory roku określane są przebiegiem temperatur i długością dnia i nocy
Klimat równikowy - Nizina Amazonki, Kotlina Kongo, Archipelag Malajski
Klimat podrównikowy wilgotny - PN część wyżyny Brazylijskiej, PD część wyżyny Gujańskiej, PN Australia, obrzeża kotliny Kongo
Klimat podrównikowy suchy - Sudan, Środkowa i PD wyżyna Brazylijska
Klimat subpolarny - Alaska, PN Kanada, PN Syberia
Klimat polarny - Antarktyda, wyspy Arktyki, Grenlandia
10. Scharakteryzuj główne rodzaje mórz. Wskaż ich występowanie na mapie.
Oceany i morza są głównymi magazynami wody na Ziemi posiadającymi ponad 90% jaj zasobów wodnych. Wszystkie morza i oceany tworzą jeden potężny wszechocean, będący częścią powłoki ziemskiej. Został on podzielony na 3 oceany: Spokojny (największy), Atlantycki (najpłytszy) i Indyjski (najmniejszy, najcieplejszy i najbardziej słony).
Morza ze względu na położenie i sposób kontaktu z oceanami dzielimy na:
- Przybrzeżne - oddzielone od oceanu łańcuchem wysp lub półwyspami np. M. Ochockie, Beringa, Japońskie
- Między wyspowe - oddzielone od oceanu archipelagami wysp np. M. Jawajskie, Celebes, Banda
- Śródziemne międzykontynentalne - wyraźnie oddzielone od oceanu, komunikujące się z nim tylko wąskimi cieśninami i otoczone różnymi lądami np. M. Śródziemne, Czerwone, Karaibskie, Arktyczne
- Śródziemne wewnątrz kontynentalne - łączące się tylko przez wąskie płytkie cieśniny, leży ono wewnątrz jednego lądu np. M. Bałtyckie, Czarne
- Otwarte - szeroko połączone z oceanem, oddzielone od niego tylko pomorskim progiem np. M. Północne, Arabskie, Tasmania
Jedynym morzem, które nie ma brzegów jest M. Saragossowe wchodzące w skład oceanu Atlantyckiego. (wodorosty pokrywające powierzchnię wody)
- Morze + ocean = wymiana wód; skład chemiczny i właściwości fizyczne podobne (różnice w stężeniu soli)
- Ocean Spokojny to inaczej Pacyfik
- M. Kaspijskie i M. Martwe - nie są morzami w odniesieniu do żadnego z powyższych punktów
11. OMÓW PRZYCZYNY POZIOMEGO I PIONOWEGO ZASOLENIA WÓD MORSKICH
Zasolenie wody jest to procentowa i wagowa zawartość rozpuszczonych w niej soli. Woda morska przeciętnie zawiera 25 promili rozpuszczonej soli, czyli 35 gramów w 1 litrze (głównie pierwiastki w niej występujące to wodór i tlen, ma ona gorzko słony-smak).
Stopień zasolenia wody morskiej:
- W otwartych morzach wykazuje zmiany od przeciętnej
- W obszarach okołorównikowych wynosi 34 promile
- W obszarach zwrotnikowych wynosi 36 promili
- W obszarach podbiegunowych spada do 30 promili (wskutek zamarzania i topnienia)
- Wysokie zasolenia mają morza śródziemne np. M. Czerwone 46 promili (silne parowanie, słabe zasilanie rzekami)
- Niskie zasolenia mają morza zamknięte np. M. Bałtyckie 10 promili (klimat chłodny, wilgotny, duże zasilanie rzekami)
Na mniejsze zasolenie wody w strefie okołorównikowej, w porównaniu ze zwrotnikową ma wpływ osładzające działanie deszczów zenitalnych, natomiast największe zasolenie w strefie zwrotnikowej jest związane z dużym parowaniem spowodowanym wysoką temperaturą i małymi opadami.
Rozkład pionowy zasolenia na otwartych oceanach, nie wykazuje zmian:
- Do głębokości 400m występują tylko zmiany powierzchniowe, zależne od szer. geogr. I parowania
- Poniżej tej głębokości zasolenie wynosi 34-35 promili na wszystkich szer. geogr.
12. SCHARAKTERYZUJ RUCHY WODY MORSKIEJ: FALOWANIE, PRZYPŁYWY, ODPŁYWY, PRĄDY MORSKIE.
Woda w morzach i oceanach jest w ciągłym ruchu, zwłaszcza w warstwie powierzchniowej.
Ruch wody spowodowany jest przez:
- Działanie wiatru
- Różne nagrzewania się wody w różnych punktach morza i oceanu
- Przyciągającą siłę Księżyca i Słońca
Wymienione czynniki powodują trzy różne rodzaje ruchów wody morskiej:
- Falowanie wody morskiej pod wpływem uderzania mas powietrza o powierzchnię wody. Siła fali zależy od jej wielkości, średnia długość fali wynosi 50-100 m, a wysokość 6 m (fale na pełnym morzu dochodzą do 20 m wysokości i 400 m długości). Falowanie może być także spowodowane wybuchami podmorskich wulkanów i trzęsieniami ziemi (fale wywołane trzęsieniami ziemi to tsunami, mają dużą wysokość i siłę niszczycielską).
- Prądy morskie („wielkie rzeki” bez brzegów i dna) płynące w wodach powierzchniowych mórz i oceanów, różnią się one najczęściej temperaturą od wód je otaczających. Strugi wody cieplejszej od otaczającej są prądami ciepłymi, a strugi wody zimniejszej prądami zimnymi (o tym czy prąd jest zimny czy ciepły nie decyduje temperatura jego wody, ale względność temperatur wody w prądzie i wodzie danego akwenu).
Główną przyczyną powstawania prądów morskich są: wiatry (długo wiejące w jednym kierunku) i siła Coriolisa (powoduje wschodnie odchylenie). Prądy płynące od równika ku biegunowi są ciepłe (Zatokowy, Północny i Południowo równikowy), a płynące z biegunów ku równikowi są zimne (Dryf wiatrów zachodnich, Peruwiański, Okołobiegunowy). Prędkość i nurt prądów morskich są zmienne.
- Przypływy i odpływy - ruchy wody morskiej wywołane przyciągającym działaniem księżyca i słońca (szczególnie silne jest działanie Księżyca, ze względu na jego niewielką odległość od Ziemi). Powodują one regularne podnoszenie i obniżanie poziomu wody morskiej. Czas między przypływami wynosi 12 godzin 25 minut. Woda podnosi się po stronie zwróconej do Księżyca i po przeciwnej. Największy przypływ - Syzygijski: Słońce, Księżyc i Ziemia na jednej linii. Najniższy przypływ - kwadraturowy: Słońce, Księżyc i Ziemia tworzą kąt prosty. Średnia prędkość przypływu 900 km/h. Wysokość na otwartym oceanie 1m, na morzu zamkniętym kilka cm, w zatokach do 19 m.
13. WYMIEŃ I WSKAŻ NA MAPIE GŁÓWNE RZEKI I ZALEWISKA KULI ZIEMSKIEJ. PODAJ DWA PRZYKŁADY USTROJÓW RZECZNYCH.
Wszystkie wody płynące powstałe w naturalny sposób noszą nazwę cieków. Większe cieki mające dopływy (w postaci potoków, strumieni) noszą nazwę rzek. Cieki biorą początek z: bagien, jezior, źródeł i lodowców.
System rzeczny tworzy rzeka wraz z jej dopływami.
Obszar, z którego zbierają się cieki danego systemu rzecznego to dorzecze, natomiast z którego wody spływają do jednego zbiornika wodnego to zlewisko.
Największym zlewiskiem na Ziemi jest zlewisko oceanu Atlantyckiego (łącznie z morzem Arktycznym) - jest ono 1,5 razy większe od zlewiska pozostałych dwóch oceanów (4/5 Europy, 1/4 Azji, 3/4 Ameryki północnej, 4/5 Ameryki południowej)
Największe obszary bezodpływowe (tereny, z których wody nie dochodzą do morza i zostają w bezodpływowych jeziorach, bagnach) to: dorzecze Wołgi i innych rzek wpływających do M. Kaspijskiego, obszary jez. Aralskiego (na WSCH od M. Kaspijskiego), kotliny Kaszgarskiej (na WSCH od jez. Aralskiego), kotlina Czadu w Afryce (na PD od Sahary), Australia (środkowa)
Najdłuższa i najpotężniejsza rzeka świata to Amazonka, która łącznie z Ucayali i Aqurimac ma 7025 km długości, największe dorzecze wynoszące ponad 7 mln km2 oraz największy średni przypływ i deltę.
Inne duże rzeki świata to: Nil i Kongo w Afryce, Jangcy w Azji, Missisipi w Ameryce PN, Murray-Darling PD -WSCH Australia, Wołga i Dunaj w Europie
Ustrój rzeczny to ustalony na podstawie wieloletnich obserwacji przebieg zasilania i stanów wód w rzece., jej przypływów i zlodzenia w ciągu roku (zależy głównie od klimatu i ukształtowania powierzchni)
Ustrój rzeczny dzielimy na:
- lodowcowy
- śnieżny
- deszczowy
- oceaniczny
- monsunowy
- zwrotnikowy
- równikowy
- złożony
14. KLASYFIKACJA GENETYCZNA JEZIORA NA ZIEMI
Jezioro jest to naturalnie powstały zbiornik wody zajmujący jakieś zagłębienie na powierzchni ziemi i nie mający bezpośredniego połączenia z morzem.
Pod względem klasyfikacji genetycznego jeziora dzielimy na:
- Endogeniczne (powstałe dzięki procesom działającym wewnątrz skorupy ziemskiej). Są to jeziora tektoniczne (powstają one w zapadliskach, uskokach i rowach tektonicznych np. jez. Bajkał - Rosja, Alberta i Tanganika - Afryka) i wulkaniczne (ulokowane w kraterach wygasłych wulkanów np. jez. Albano i jez. Bolsena - Włochy
- Egzogeniczne ( powstałe dzięki procesom działającym na zewnątrz skorupy ziemskiej). Są to jeziora reliktowe (będące pozostałością po dawnych morzach np. M. Kaspijskie, jez. Aralskie), krasowe (powstające w miejscach zapadnięcia się stropu jaskiń np. jeziora w Dalmacji), przybrzeżne (powstające nad brzegami mórz odcięte od nich lagunami, zatokami np. jez. Łebsko), wydmowe (leżące między wydmami np. w widłach Warty i Noteci), polodowcowe (powstełe z wody pochodzącej pierwotnie z topniejącego lodowca).
- Poligenetyczne - powstałe na skutek procesów działających wewnątrz i na zewnątrz skorupy ziemskiej np. Wielkie jeziora w Ameryce PN (Michigan, Ontario, Huron), w Europie Jez. Ładoga i Onega
Jeziora polodowcowe dzielą się na:
- Morenowe - mające urozmaiconą linię brzegową (jez. Śniardwy, Mamry)
- Rynnowe - powstałe w zagłębieniach po rzekach polodowcowych (jez. Gopło)
- Oczka - powstałe z brył martwego lodu (mała powierzchnia)
- Cyrkowe - głębokie (Czarny Staw w Tatrach)
16. SPOSRÓD PODANYCH SKAŁ WYBIERZ I SCHARAKTERYZUJ SKAŁY OSADOWE
Skała jest to naturalny składnik skorupy ziemskiej, powstały w procesie naturalnym o określonym składzie mineralnym, teksturze i strukturze.
Skały osadowe są to skały, które powstały z nagromadzenia rozdrobnionych cząstek innych skał oraz szczątków roślinnych i zwierzęcych, a także wytrącenia się roztworów wodnych.
Skały osadowe ze względu na stopień spojenia ziaren dzielą się na:
- Lite; ziarna są ściśle ze sobą związane (piaskowiec, węgiel brunatny i kamienny)
- Zwięzłe; ziarna są ze sobą złączone, ponieważ są mocno rozdrobnione i sprasowane (glina, sól kamienna, ił)
- Luźne; ziarna nie uległy ani złączeniu ani zespoleniu (piasek, żwir)
Skały osadowe ze względu na sposób ich powstawania dzielą się na:
- Okruchowe; powstają z rozdrobnienia się innych skał, ich kolejność wg wielkości ziaren wygląda następująco: ił (najmniejsze), muł, piasek, żwir, glina = ił + piasek
- Organiczne; powstają z obumarłych szczątków roślin i zwierząt, torf, węgiel brunatny i kamienny pochodzą z obumarłych szczątków roślin, kreda i wapienie pochodzą z obumarłych szczątków zwierzęcych i pancerzy wapiennych, ropa naftowa, gaz ziemny i smoła są również pochodzenia organicznego.
- chemiczne; powstają z wytrącenia się związków chemicznych w wodzie morskiej (gipsy, sole, dolomity)
Wykorzystywanie skał osadowych:
Budownictwo - piasek, żwir
Cegła - glina
Cement, kamień dekoracyjny - wapień
Szkło - piasek
Opał - węgiel
Benzyna, nafty, oleje - ropa naftowa
Produkty spożywcze - sól kamienna
17. SPOŚRÓD PODANYCH SKAŁ WYBIERZ I SCHARAKTERYZUJ SKAŁY METAMORICZNE
Skała jest to naturalny składnik skorupy ziemskiej, powstały w procesie naturalnym o określonym składzie mineralnym, teksturze i strukturze.
Skały metamorficzne (przeobrażone) są to skały powstałe z przeobrażenia skał magmowych i osadowych pod wpływem wysokiego ciśnienia i temperatury.
Przemiany skał w skorupie ziemskiej mogą zachodzić jako:
- Metamorfizm kontaktowy; zachodzi przy zetknięciu skały z magmą, następuje przekrystalizowanie skały (marmur)
- Metamorfizm regionalny; powstaje w wyniku przeniesienia w głębsze warstwy litosfery skał magmowych, gdzie jest wyższa temp. i ciśnienie, zmianie ulega wtedy tekstura i struktura skał (grejs i łupki krystaliczne)
18. PODZIAŁ WULKANÓW ZE WZGLĘDU NA STRUKTURĘ WYRZUCANYCH UTWORÓW. WSKAŻ STREFY WULKANICZNE NA ZIEMI
Zjawiska wulkaniczne są jednym z najgroźniejszych zjawisk geologicznych. Polegają na przebiciu się magmy na powierzchnie Ziemi, a wulkan jest właśnie miejscem wydobycia się lawy i gazów.
Ze względu na strukturę wyrzucanych utworów, wulkany dzielimy na:
- Lawowe; z których wydobywa się tylko lawa
- Eksplozywne; wyrzucają materiały piroklastyczne (pyły wulkaniczne, popioły wulkaniczne, piasek wulkaniczny, lapille, bomby wulkaniczne)
- Mieszane; z których na przemian wydobywa się lawa i materiały piroklastyczne (ogromna większość współczesnych wulkanów jest typu mieszanego)
Strefy wulkaniczne na Ziemi zamieszczają 2 pasy południkowe i 1 równoleżnikowy
- Pasy południkowe ciągną się wzdłuż WSCH wybrzeży Azji i Australii do Antarktydy, a następnie wzdłuż ZACH wybrzeży obu Ameryk aż do Alaski
- Pas równoleżnikowy ciągnie się od Ameryki środkowej po PD Europę i Azję ponownie wracając do Ameryki środkowej.
Największa ilość wulkanów występuje w miejscach krzyżowania się tych pasów, więc w Ameryce środkowej i na archipelagu Malajskim
Wulkan czynny - ustawicznie lub sporadycznie się odrywa (Etna)
Wulkan drzemiący - od dłuższego czasu nie wybucha
Wulkan wygasły - nie wybuchał w czasach historycznych
Ponad 450 wulkanów, większość na dnie oceanów
Plusy - Hawaje, Kilimandżaro, żyzna gleba, bogactwa naturalne (siarka, diamenty)
Minusy - niszczenie wszelkiego życia
19. DZIAŁALNOŚĆ RZEKI I JEJ SKUTKI W BIEGU: GÓRNYM, DOLNYM I ŚRODKOWYM
Wszystkie wody płynące powstałe w naturalny sposób noszą nazwę cieków. Większe cieki mające dopływy (w postaci potoków, strumieni) noszą nazwę rzek. Cieki biorą początek z: bagien, jezior, źródeł i lodowców.
Czynnikiem decydującym o działalności rzek jest jej spadek czyli stosunek zmniejszania się wysokości bezwzględnej do przyrostu długości rzeki (porównuje się poziomy w różnych miejscach rzeki i odległości między nimi; jednostka - promil czyli metr na kilometr). Na podstawie wielkości spadku wydziela się biegi rzeki: górny, środkowy i dolny.
Niszcząca działalność rzek (pogłębianie i poszerzanie koryta rzecznego - erozja
- Erozja wsteczna - zachodzi w górnym biegu rzeki, doprowadza do cofania się źródeł i progów skalnych występujących w korycie rzeki
- Erozja denna - polega na pogłębianiu koryta rzecznego (przez niszczenie podłoża znajdującego się w tym korycie), zachodzi ona aż do podstawy erozyjnej (poziomu, poniżej którego rzeka nie może wcisnąć się w podłoże) początek dolnego biegu
- Erozja boczne - polega na poszerzaniu dna doliny przez podmywanie brzegów rzeki i podcinanie zboczy doliny, najsilniej zaznacza się w środkowym biegu rzeki
Inne formy działalności rzek:
- Działalność transportująca (rzeka transportuje różne materiały: drzewa, gałęzie, liście, piasek, żwir, materiał rozpuszczalny)
- Działalność osadzająca polega na osadzaniu się materiału po zaniku działalności transportującej rzeki. Wywołują ją: Przeciążenie rzeki materiałem skalnym, zmniejszenie prędkości przepływu, zmniejszanie spadku rzeki.
20. TYPY WYBREŻY MORSKICH (OMÓW I WSKAŻ)
Czynnikami które decydująco wpływają na charakter wybrzeży morskich są ruchy wody morskiej i odporność skał.
Wybrzeża morskie dzielimy na:
- Napływowe; przesuwające się w stronę morza na skutek gromadzenia się osadów przy brzegu. Dzielą się one na wybrzeża: Limanowe - powstałe w miejscach dalszych ujść, odciętych od morza osadami naniesionymi przez rzekę (wybrzeża Morza Czarnego na WSCH od Odessy), lagunowe - powstałe po odcięciu laguny (płytkiej zatoki) przez wymuszony i nadbudowany wydmami wał przybrzeżny (wybrzeża Morza Adriatyckiego w okolicach Wenecji i w zatoce Meksykańskiej), Mierzejowate - powstaje ono pod wpływem prądów przybrzeżnych tworzących mierzeje i zalewy (wybrzeże Bałtyku między przylądkiem Rozewie a Kłajpedą.
- Kanałowe; powstałe po zalaniu grzbietów górskich równoległych do wybrzeża, ten typ wybrzeża ma dużo wysp, półwyspów i zatok (wybrzeże Chorwackie Adriatyku)
- Riasowe; powstałe po zalaniu grzbietów górskich prostopadłych do wybrzeża, podobnie jak kanałowe ma dużo wysepek, półwyspów i zatok (wybrzeża Irlandii, Anglii, Francji i Portugalii)
- Fiordowe; charakteryzujące się długimi, wąskimi i głębokimi zatokami, powstaje przez zatopienie dalszych części dolin lodowcowych (wybrzeża Norwegii, Portugalii, Grenlandii i Alaski)
- Szkierowe; powstaje przez wynurzenie się morza płaskich pagórków, utworzonych przez lądolód, ma dużą liczbę małych skalistych wysepek (Bałtyckie wybrzeże Szwecji i Finlandii oraz wybrzeża Alaski)
22. Omów wpływ epoki lodowcowej na krajobraz Polski północnej i środkowej. (Krajobraz staro i młodo glacjalny).
W Polsce PN i środkowej epoki lodowcowej są krajobrazy: młodo i staro glacjalny.
Krajobraz młodo glacjalny - powstał na obszarze zlodowacenia Bałtyckiego. W krajobrazie tym formy polodowcowe są bardzo dobrze zachowane, cechą charakterystyczną jest występowanie licznych jezior polodowcowych, które są cechą charakterystyczną tego krajobrazu (pojezierze Mazurskie i Pomorskie)
Krajobraz staro glacjalny - powstał na obszarze zlodowacenia południowo i środkowopolskiego. W krajobrazie tym formy polodowcowe są zniszczone, dlatego częściej niż w PN Polsce można spotkać na nim obszary równinne. Na tym obszarze zachowały się tylko większe formy polodowcowe (Wzgórza Ostrzeszowskie i Trzebnickie oraz pradoliny).
23. SCHARAKTERYZUJ GŁÓWNE MASY POWIETRZA NAPŁYWAJĄCEGO NAD OBSZAR POLSKI
Główne masy powietrza napływające nad obszar Polski to:
- Powietrze umiarkowane morskie i kontynentalne
- powietrze zwrotnikowe morskie i kontynentalne
- Powietrze arktyczne
Powietrze umiarkowane morskie tworzy się na Atlantyku, działa na pogodę w Polsce przez cały rok, latem powoduje opady i ochłodzenie, a zimą opady deszczu ze śniegiem i ocieplenie
Powietrze umiarkowane kontynentalne tworzy się w Europie i w Azji, działa na pogodę w Polsce przez cały rok, lato jest gorące a zima mroźna
Powietrze zwrotnikowe morskie tworzy się na Morzu Śródziemnym, a kontynentalne na półwyspie Azja mniejsza. Pierwsze z nich działa na pogodę w Polsce przez cały rok, a drugie tylko latem i jesienią. Lata są upalne i słoneczne z burzami, zimą występują gwałtowne roztopy.
Powietrze arktyczne, tworzy się na Morzu Barentsa i Nowej Ziemi. Działa na pogodę w Polsce zimą i wiosną: zimy są mroźne, ale słoneczne, pada dużo śniegu, wiosną występuje ochłodzenie i przymrozki.
24. WSKAŻ NA MAPIE GŁÓWNE DORZECZA I ZLEWISKA POLSKI
Zlewisko to obszar z którego wody spływają do jednego zbiornika, a dorzecze to obszar z którego wody spływają do jednej rzeki.
Głównym zlewiskiem (ponad 99,5%) Polski jest zlewisko Morza Bałtyckiego. Reszta to zlewisko Morza Czarnego (dorzecze Strwiążu i Orawy PD-WSCH Polska) i Morza Północnego (dorzecza Izery i Orlicy PD-ZACH Polska).
Głównym dorzeczem Polski jest dorzecze Wisły, następne to dorzecze Odry potem dorzecze rzek pojezierza.
25. GŁÓWNE TYPY GLEB I ICH WYSTĘPOWANIE W POLSCE
Gleba jest to zewnętrzna cienka powłoka litosfery, umożliwiająca wzrost roślin.
Główne typy gleb występujących w Polsce:
- Brunatne; występują głównie pod roślinnością lasów liściastych i mieszanych. Są one żyzne i bogate w składniki mineralne
- Bielicowe; występują pod lasami iglastymi i na piaskach. Są one ubogie w składniki pokarmowe. Występują w całej Polsce poza obszarami gór i wyżyn.
- Torfowe; występują na torfowiskach. Są bardzo nawilgocone. Występują na pojezierzach i Polesiu Lubelskim.
- Mady; występują pod lasami tęgowymi (zalewanymi). Są żyzne. Występują w dolinach rzecznych.
- Czarne ziemie; leżą pod roślinnością łąkową. Są żyzne. Występują na Kujawach, w okolicach Wrześni i Wrocławia.
- Czarnoziemy; leżą pod roślinnością stepową. Występują w okolicach Sandomierza, Opatowa, Przemyśla
- Inicjalne; nie są wykorzystywane rolniczo. Występują na wysokich górach i wydmach.
26. Charakterystyka fizyczno-geograficzna wielkopolski
Wielkopolska jest jednym z województw w ówczesnej Polsce. Stolicą wielkopolski jest Poznań. Na terenie Wielkopolski znajduje się nizina i Pojezierze Wielkopolskie.
Nizina Wielkopolska jest to jedna z nizin środkowopolskich, leży ona w dorzeczu Warty i środkowej Odry. Głównym rzeźbiarzem dzisiejszej powierzchni Wielkopolski jest epoka lodowcowa. Główne rzeki: Warta i Prosna. Gleby bielicowe, brunatne i bagienne. Jest to jeden z najcieplejszych obszarów Polski, roczne opady wynoszą 500 mm W Wielkopolsce jest dość dużo lasów: bukowe, świerkowe, jodłowe, sosnowe, dębowe i brzozowe. Wielkopolska jest regionem bardzo dobrze zagospodarowanym, ponieważ obszar ten wcześniej należał do zaboru pruskiego.
27. ŻUŁAWY WIŚLANE (KRAJOBRAZ, POWSTANIE ŻUŁAW, GOSPODARKA)
Żuławy Wiślane Leżą w PN części Polski, między Pojezierzem Pomorskim, a Mazurskim. Centralną ich część stanowi delta Wisły, jedyne tego rodzaju ujście rzeki w Polsce. Zajmują one powierzchnie 2 tys. km2 i są jedną z najmłodszych krain Polski. Ich powstanie rozpoczęło się 6 tys. lat temu. Cechą charakterystyczną Żuław Wiślanych jest bardzo duża liczba; kanałów, rowów melioracyjnych i obwarowań. 1/3 ich powierzchni depresje (do 1,8 m p.p.m.). Gleby leżące w delcie Wisły należą do najlepszych w kraju (są to różnego rodzaju mady). Naturalny krajobraz Żuław Wiślanych, tzn. łąki i lasy łęgowe (z olchami i topolami) został prawie całkowicie zniszczony w wyniku działania gospodarki, głównie rolnej (nie zniszczony obszar to rezerwat w rozgałęzieniu Wisły i Nogatu).
28. OMÓW ZWIĄZKI ELEMENTÓW ŚRODOWISKA NA OBSZARACH GÓRSKICH NA PRZYKŁADZIE TATR.
Tatry leżą na PD Polski, są to góry wchodzące w skład ZACH Części Karpat. Należą one obok Pienin i Podhala do Karpat Wewnętrznych. Są one najstarszym masywem górskim Karpat powstałym na przełomie kredy i trzeciorzędu. Rzeźba polodowcowa jest lepiej zachowana w Tatrach Wysokich, natomiast rzeźba krasowa (jaskinie) rozwinęła się w Tatrach ZACH. Doliny powstały w miejscach pęknięć tektonicznych. W Tatrach Wysokich jest większy spływ powierzchniowy ponieważ występują tam szczeliny skalne.
Piętra klimatyczne występujące w Tatrach:
- Umiarkowane chłodne - 4-6°C (rośnie tam las mieszany)
- Chłodne - 2-4°C (rośnie tam las iglasty)
- Bardzo chłodne - 0-2°C (rośnie tam kosodrzewina)
- Zimne - -2-0°C (są to hale na których rosną trawy)
- Bardzo zimne - -4 do -2 (leżą tam turnie czyli porosty
Temperatura w górach spada wraz z wysokością.
Opady są niższe w wyższych partiach gór, chmury tworzą się poniżej szczytów górskich.
Najwyższy szczyt po Polskiej stronie to Rysy o wysokości 2499m n.p.m.
Gleby brunatno zielone, w dolinach mady
29. OMÓW ZWIĄZKI ŚDODOWISKA GEOGRAFICZNEGO NA OBSZARACH WYŻYNNYCH NA PRZYKŁADZI WYŻYNY KIELECKO-SANDOMIERSKIEJ
Wyżyna Kielecko-Sandomierska leży w PN części Wyżyny Małopolskiej, będącej jedną z największych wyżyn Polski. Jak sama nazwa wskazuje wyżyna ta znajduje się między Sandomierzem a Kielcami. W jej skład wchodzą: Wyżyna Sandomierska, Góry Świętokrzyskie.
Góry Świętokrzyskie powstały w wyniku denudacji (polegającej na usuwaniu zwietrzeliny z powierzchni skał, co powoduje ich obniżenie). Powstały w ten sposób jedyne w Polsce długie i równoległe pasma: Klonowskie, Masławskie i Łysogórskie. Przykładem zjawisk krasowych może być jaskinia „Raj”. Klimat zmienia się wraz z wysokością.
Piętra roślinności w pasie Łysogór:
- W najniższej części dominują lasy z przewagą sosen, idąc wzwyż pojawiają się dęby i modrzewie
- Na obszarze lessowym rosną buki
- Grzbiet porośnięty jest lasami jodłowymi
W górach Świętokrzyskich powstały także rozległe rumowiska skalne, zwane gołoborzami.
Najwyższy szczyt Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej to Łysica o wysokości 612 m n.p.m.
Choć lasy rosnące na tej wyżynie są piękne to jest ich bardzo mało. Związane jest to z odmienną działalnością rolniczą człowieka na tych terenach (na lessach powstają bardzo dobre gleby, jednak brak lasów sprzyja erozji - niszczeniu gleby).
30. KRAJOBRAZ I GOSPODARKA NIZINY MAZOWIECKIEJ
Nizina Mazowiecka leży w Środkowo WSCH części Polski i jest jedną z największych krain geograficznych. Jej centralną część stanowi kotlina Warszawska. Sieć rzeczna ma układ promienisty tzn. rzeki zbiegają się ku środkowi tej niziny. Główna rzeka tego regionu to Wisła, pozostałe to Bug, Wkra, Wieprz, Bzura.
Gleby Niziny Mazowieckiej w większości są mało urodzajne. Dominują gleby bielicowe, brunatne oraz mady (w dolinach rzek) i czarne ziemie w okolicach Grójca i Sochaczewa. Opady wynoszą poniżej 500 mm i należą do najniższych w Polsce. Jeszcze kilka lat temu Nizinę Mazowiecką pokrywały puszcze. Aktualnie pozostałościami po nich są puszcze:
- Kampinoska
- Kurpiowska
- Biała
- Kozienicka
Są one bardzo często odwiedzane przez turystów krajowych i zagranicznych.
31. SCHARAKTERYZUJ I WSKAŻ NA MAPIE GÓRNOŚLĄSKI I SUDECKI OKRĘG PRZEMYSŁOWY
Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) posiada takie surowce mineralne jak: węgiel kamienny, rudy żelaza, cynku i ołowiu.
Gałęzie przemysłu:
- Przemysł hutniczy
- przemysł elektromaszynowy
- przemysł paliwowo-energetyczny
- górnictwo
Tempo rozwoju przemysłu w tym okręgu zostało zahamowane przez pogarszające się warunki ekologiczne. Główne jego ośrodki to: Katowice, Bytom, Gliwice, Zabrze, Chorzów.
Sudecki Okręg Przemysłowy posiada takie surowce jak: węgiel kamienny, brunatny oraz rudy miedzi, niklu i barytu.
Gałęzie przemysłu:
- Przemysł włókienniczy
- przemysł paliwowo-energetyczny
- przemysł drzewno-papierniczy
- przemysł elektromaszynowy
Jest to okręg największy obszarowo. Jego główne ośrodki to: Wałbrzych, Jelenia góra, Nowa Ruda Dzierżoniów.
32. WYMIEŃ SUROWCE ENERGETYCZNE WYSTĘPUJĄCE W POLSCE, BAZA SUROWCOWA PRZEMYSŁU ENERGETYCZNEGO
Główne surowce przemysłu energetycznego:
- Węgiel kamienny i brunatny
- Ropa naftowa i gaz ziemny
Węgiel kamienny (wysoko kaloryczny)
- Powstał w erze paleozoicznej, okres karbon
- jego zasoby wynoszą 66 milionów ton
- główne złoża to zagłębia: Dolnośląskie, Górnośląskie, Lubelskie
Węgiel brunatny (małokaloryczny)
- Powstał w erze kenozoicznej, okres trzeciorzędu
- jego zasoby wynoszą ponad 12 milionów ton
- występuje w okolicach Konina i Bełchatowa
Ropa naftowa i gaz ziemny
- Powstały w erze paleozoicznej i kenozoicznej, okres perm i trzeciorzęd
- ropa naftowa występuje w Karpatach, na Podkarpaciu, w okolicach przylądka Rozewie
- Złożom ropy naftowej towarzyszą zwykle złoża gazu ziemnego.
Energetyka Polska opiera się głównie na bazie węgla. Mała prędkość wiatru powoduje nieopłacalność wykorzystywania urządzeń prądotwórczych, energia słoneczne może być wykorzystywana tylko latem np. do podgrzewania wody w gospodarstwie domowym.
Czyste źródła energii: Wiatr, słońce, woda, drewno
Gaz ziemny: Ostrów Wielkopolski koło Przygodzic, Wysocka.
33. PRZEMYSŁ ELEKTROMASZYNOWY: OMÓW STAN JEGO ROZWOJU I WSKAŻ NA MAPIE GŁÓWNE OŚRODKI TEGO PRZEMYSŁU
Przemysł elektromaszynowy to grupa gałęzi zajmująca się przetwarzaniem produktów hutniczych na inne wyroby.
Przemysł elektromaszynowy dzieli się na:
- Przemysł maszynowy
- Środków transportu
- Elektrotechniczny
- Metalowy
- Precyzyjny
Przemysł maszynowy ma duże osiągnięcia w produkcji m.in.: obrabiarek, koparek, maszyn górniczych, włókienniczych i budowlanych. Jednak słabo rozwinięta jest produkcja maszyn dla rolnictwa, przetwórstwa czy zakładów chemicznych. (Poznań)
Przemysł środków transportu to produkcja i naprawa taboru kolejowego (Wrocław, Poznań, Ostrów WLKP.), przemysł samochodowy notuje bardzo szybki rozwój (Daewo - Warszawa, Fiat - Bielsko Biała, Opel - Gliwice, Ford - Płońsk, Sanok, Starachowice, Jelcz), przemysł stoczniowy przeżywa kryzys, szuka nowych rynków zbytu (Gdańsk, Gdynia, Szczecin), produkcja helikopterów: Świdnik (Koło Lublina), samolotów (Mielec).
Przemysł elektrotechniczny i precyzyjny rozwija się dynamicznie, ale reprezentuje niski poziom, co powoduje wysoki asortyment wytwarzanych towarów i ich słabą jakość. Wymaga on wysoko wykwalifikowanej kadry pracowniczej (Warszawa, Wrocław, Łódź, Poznań, Kraków, Bydgoszcz)
Przemysł metalowy dostarcza do produkcji konstrukcji stalowych, różnych odlewów (Górny Śląsk, Kraków). Jest on dość dobrze rozwinięty.
Ogólnie przemysł elektromaszynowy pokrywa większość zapotrzebowania, zajmuje pierwsze miejsce pod względem eksportu.
35. SCHARAKTERYZUJ STRUKTURĘ WŁASNOŚCIOWĄ GOSPODARSTW ROLNYCH
Gospodarstwa rolne dzielimy na:
- Gospodarstwa indywidualne mają głównie charakter rodzinny, zajmują one ok. 3/4 wszystkich użytków rolnych i odgrywają rolę w procesie zaspokajania potrzeb żywnościowych społeczeństwa, dużych gospodarstw indywidualnych jest bardzo mało. Najliczniejsza grupa to gospodarstwa do 5 Ha powierzchni. Często pola jednego gospodarstwa są rozrzucane po całej wsi lub gminie. Gospodarstwa indywidualne nie posiadają tak dobrego wyposażenia materialnego i mechanicznego jak gospodarstwa państwowe.
- Gospodarstwa państwowe (PGR) najwięcej ziemi mają na terenach przywróconych Polsce po wojnie, są one nieliczne jednak mają bardzo dużą powierzchnię, średnio powyżej 2 tys. Ha. Są one przeważnie bardzo dobrze wyposażone, zatrudniają niewielu pracowników i preferują mniej pracochłonną uprawę, głównie zbóż oraz przetwórstwa owocowo-warzywne.
- Spółdzielnie produkcyjne będące własnością grupy rolników. Średnia ich powierzchnia wynosi 350 Ha. Najwięcej spółdzielni jest na ZACH kraju, głównie na terenie Wielkopolski i Opolszczyzny. Są one dobrze wyposażone i preferują pracochłonne działy produkcyjne, np. bydła mlecznego.
36. OMÓW ROZMIESZCZENIE UPRAW ZBOŻOWYCH W POLSCE I PODAJ ICH WYMAGANIA GLEBOWO-KLIMATYCZNE
Pszenica:
- Wymaga dobrych gleb i łagodnego klimatu, uprawia się ją głównie w PD-ZACH i PD-WSCH części Polski
Żyto:
- Ma małe wymagania glebowo-klimatyczne, uprawia się je w całej Polsce do wysokości 800 m n.p.m.
Jęczmień:
- Ma wymagania glebowo-klimatyczne nieco mniejsze niż pszenica, uprawia się w całej Polsce
Owies:
- Wymaga dużej wilgoci, poza tym ma niskie wymagania glebowo-klimatyczne, uprawia się go na pojezierzach, w górach i pogórzu.
W ostatnich latach zwiększa się uprawa pszenicy, natomiast maleje owsa z powodu spadku pogłowia koni.
37. HODOWLA ZWIERZĄT GOSPODARSKICH W POLSCE (CZYNNIKI ROZWOJU, STAN POGŁOWIA, ROZMIESZCZENIE)
Hodowla zwierząt gospodarskich w Polsce zależy od:
- Bazy paszowej
- Siły roboczej
- Warunków chowu (wielkości i stopnia zmechanizowania gospodarstw i jego opłacalność)
- Ilości zwierząt
Bydło:
- Pogłowie wynosi powyżej 7 milionów sztuk (nastąpiło zmniejszenie popytu na mięso wołowe oraz nadprodukcja mleka, co spowodowało spadek jego ceny)
- Kierunek hodowli: mleczno-mięsny (gospodarstwa indywidualne), mięso-mleczny (gospodarstwa państwowe)
- Małopolska, Wielkopolska
Trzoda chlewna:
- Pogłowie wynosi ok. 20 milionów sztuk (stały zbyt gwarantuje wysoka konsumpcja mięsa wieprzowego przez społeczeństwo polskie)
- Kierunek hodowli: mięsny i mięsno-słoninowy
- Wielkopolska, Nadwiślańskie
Owce:
- Pogłowie wynosi 700 tysięcy sztuk (rozmieszczenie pastwisk zależy od tradycji i lokalizacji przemysłu włókienniczego)
- Kierunek hodowli: wełna, mięso, mleko, skóry
- Małopolska, Wielkopolska
Konie:
- Pogłowie wynosi powyżej 600 tysięcy sztuk
- Kierunek hodowli: mięso, siła pociągowa, sport i rekreacja
- Małopolska, Świętokrzyskie
Drób:
- Pogłowie wynosi 50 milionów sztuk
- Kierunek hodowli: mięso, jaja, pierze
- Obszary silnie zurbanizowane
- Kaczki (5 milionów sztuk), gęsi i indyki ( po 1 milionie)
38. SCHARAKTERYZUJ BRANŻE PRZEMYSŁU SPOŻYWCZEGO (GŁÓWNIE OŚRODKI)
Przemysł spożywczy Polski nastawiony jest głównie na zaspokajanie potrzeb rynku wewnętrznego
Branża mięsna:
- Jest rozbudowana i unowocześniona, choć jeszcze nie do końca dorównuje poziomowi europejskiemu
- rzeźnie i przetwórnie mięsne są: w Białym Stoku, Ełku, Zamościu; zakłady drobiarskie w Toruniu i Opolu; przetwórstwo rybne w miejscowościach nadmorskich
Branża mleczarska:
- W ostatnim dziesięcioleciu nastąpiło zagęszczenie mleczarni w centralnej i wschodniej Polsce, gdzie jest ich mniej niż w części zachodniej
- Mleczarnie są zlokalizowane w pobliżu rynków zbytu
Branża olejarska:
- Zakłady w Gdańsku, Bielsku Białej, Katowicach i Warszawie
Branża cukiernicza:
- Zakłady są silnie związane z regionami upraw: w Małopolsce WSCH - Krosnystaw, Werbkowice, Robczyce; w Wielkopolsce - Witaszyce i Zduny.
Branża owocowao-warzywna:
- Zakłady silnie związane z regionami upraw: rejony Warszawy; PD-WSCH część Polski - Rzeszów, Tarnów, Tymbark; Kujawy - Włocławek; wielkopolska - Kalisz, Kotlin.
39. TRANSPORT KOLEJOWY W POLSCE (GĘSTOŚĆ LINII KOLEJOWYCH, ELEKTRYFIKACJA, WĘZŁY KOLEJOWE, CO SIĘ PRZEWOZI, HISTORIA...)
Pierwsza linia kolejowa została wybudowana w Polsce w połowie XIX wieku. Zabory pruski i austriacki miały liczne linie kolejowe w porównaniu z zaborem rosyjskim. Po II wojnie światowej została wybudowana szerokotorowa linia hutniczo-siarkowa (LHS).
Gęstość linii kolejowych w Polsce wynosi 7,7 km na 100 km2. Największa jest na Górnym Śląsku i w PD-ZACH części kraju, a najmniejsza we WSCH i środkowej Polsce.
Węzeł kolejowy to miejsce, w którym zbiega się znaczna ilość linii kolejowych. Główne węzły to: Górnośląski, Wrocławski, Warszawski i Poznański.
Główne linie zelektryfikowane w Polsce:
- Magistrala centralna z GOP do Szczecina
- Magistrala nadodrzańska z GOP do Szczecina
- Magistrala z Tarnowskich Gór do Gdyni
Pod względem elektryfikacji Polska zajmuje piąte miejsce w Europie i szóste na świecie.
W strukturze przewozów dominują ładunki masowe: Węgiel kamienny i brunatny, piasek, żwir, i rudy metali.
40. OMÓW WALORY TURYSTYCZNE WYBRANEGO REGIONU POLSKI.
Pojezierze Mazurskie - największą atrakcją tego regionu są jeziora, a wśród nich największe w kraju: Śniardwy i Mamry. Bardzo ważnymi walorami turystycznymi są także: rzeki oraz lasy (dwa największe w Polsce skupiska leśne: Puszcza Augustowska, Piska). Leżą tu bardzo znane zabytki np. zamki w Nidzicy i Olsztynie. Zlokalizowanych jest tu bardzo dużo ośrodków wypoczynkowych.
42. OMÓW WPŁYW DEGRADACJI ŚRODOWISKA NA WARUNKI NATURALNE I GOSPODARKĘ NA ŚWIECIE.
Wpływ degradacji środowiska na warunki naturalne i gospodarkę na świecie
- Zanieczyszczenie i niedostatek wody; Powodują ponad 2 miliony zgonów i 1 miliard zachorowań rocznie; zmuszają do wzrostu nakładów w celu uzyskania wody, ograniczając działanie gospodarki, obniżają połowy ryb; aby im zapobiec trzeba budować oczyszczalnie ścieków i zbiorniki retencyjne, chronić ekosystemy wodne
- Zanieczyszczenie powietrza i zmiana składu atmosfery; powoduje od 300 do 700 tysięcy zgonów rocznie, raka skóry; spowodowało powstanie dziury ozonowej i smogu (pył, dym, para wodna), wywołuje kwaśne deszcze (niszczące lasy), obniża produkcję rolniczą; aby je ograniczyć trzeba: zakładać filtry na kominach, ograniczyć ruch samochodów lub szarzej stosować napędy gazowe i elektryczne, na razie pomocne są katalizatory i benzyna bezołowiowa, trzeba ograniczyć emisję freonu do atmosfery i innych szkodliwych zanieczyszczeń
- Degradacja gleb; obniża produkcję rolniczą, powoduje zamulanie rzek i zbiorników wodnych, erozję gleb i wylesienie; trzeba chronić gleby przed erozją, ograniczyć działanie przemysłu wydobywczego.
Składanie odpadów to wynik złej gospodarki. Powoduje ono niszczenie wód i gleb. Pożary szkodniki i nadmierne wycinanie lasów prowadzi do wylesienia, osłabia proces pochłaniania dwutlenku węgla.
43. SCHARAKTERYZUJ ROZMIESZCZENIE LUDNOŚCI NA ŚWIECIE
Rozmieszczenie ludności na świecie jest równomierne. Ekumena jest to obszar stale zamieszkały przez człowieka, stanowi ponad 90% wszystkich lądów. W 200 kilometrowym pasie nadmorskim mieszka ponad połowa ludności świata. Subekumena jest to obszar sezonowo zamieszkały przez człowieka: półpustynie, strefa równikowa. Anekumena to obszar nie zamieszkały przez człowieka: Antarktyda, Arktyka, tereny pustynne i wysokie góry.
Gęstość zaludnienia (stosunek liczby mieszkańców do obszaru) jest bardzo zróżnicowany, od kilku osób na km2 (Mongolia, Rosja, Kanada, Australia) do kilku tysięcy na km2 (Singapur, Monako, Rio De Janeiro). Najliczniejszy kontynent to Azja.
Około 3/4 ludności świata skupia się w regionach: PD-WSCH Azja, środkowa i ZACH Europa, USA w rejonie wielkich jezior i na WSCH wybrzeżu (Kalifornia).
44. OMÓW ZRÓŻNICOWANIE RASOWE LUDNOŚCI ŚWIATA
Rasa to grupa ludności mająca wspólne cechy, które są przekazywane dziedzicznie.
Rasa europejska:
- Ma z reguły jasny odcień skóry, jasne oczy i włosy
- Zamieszkuje całą Europę, znaczną część obu Ameryk, Afrykę (PN wybrzeże i RPA), część Australii i Azję (od półwyspu Arabskiego po Indyjski, tereny należące do Rosji).
Rasa indyjska:
- Jest najbardziej zbliżona do europejskiej, ma ciemne włosy, oczy i odcień skóry
- zamieszkuje półwysep Indyjski
Rasa mongoloidalna (żółta):
- Ma ciemniejszy odcień skóry od rasy białej, czarne proste włosy, skośne oczy i z reguły niski wzrost
- Zamieszkuje Azję i Amerykę PN (Eskimosi)
Rasa Amerykańska (Indianie):
- Od rasy mongoloidalnej różni się cechami krwi
- Zamieszkuje Ameryki PN, PD i środkową
Rasa afrykańska:
- Ma czarną skórę, płaski szeroki nos, wydatne usta. Włosy są czarne i silnie kręcone lub faliste, część twarzowa bardziej niż u innych wysunięta do przodu
- Zamieszkuje Afrykę (na PD od Sahary), Ameryki PN i PD
Rasa melanezyjska:
- Od afrykańskiej różni się cechami krwi
- Zamieszkuje Melanezję (Nowa Gwinea)
Rasa australijska (Aborygeni):
- Ma czarne proste lub faliste włosy, ciemną skórę, spłaszczony nos, wydatne łuki brwiowe
- Zamieszkuje Australię
Rasa polinezyjska:
- Ma skórę o jasnym odcieniu brązu, ciemne prostu lub faliste włosy
- Zamieszkuje wyspy oceanu Spokojnego.
Mulat = biała + czarna
Metys = biała + żółta
Zambos = żółta + czarna
45. OMÓW CZYNNIKI WARUNKUJĄCE ROZWÓJ ROLNICTWA NA ŚWIECIE (MECHANIZACJA ITD.)
Główne czynniki warunkujące rozwój rolnictwa:
Środowisko geograficzne, które obejmuje wody, gleby, klimat, ukształtowanie powierzchni. Najważniejszy z tych czynników to klimat. W strefie subpolarnej wegetacja roślin trwa od 60 do 90 dni, w strefie umiarkowanej 200 do 260 dni, a w pozostałych przez cały rok. Notuje się tam 2 do 3 zbiorów w roku.
Nakład kapitałowy:
Koszt nawożenia, melioracji, ogólne koszty związane z uprawą roślin i hodowlą zwierząt gospodarskich
Praca:
Cały czas w rolnictwie maleje udział pracy żywej, a wzrasta pracy uprzedmiotowionej (mechanizacja rolnictwa).
46. SCHARAKTERYZUJ CHÓW ZWIERZĄT GOSPODARSKICH NA ŚWIECIE
Głównym celem chowu zwierząt gospodarskich jest: produkcja mleka, mięsa, tłuszczu, wełny, skór i pierza.
Największą rolę odgrywa chów bydła. Na świecie hoduje się go ok. 1,3 miliarda sztuk. Najwięcej w Indiach, Brazylii, USA, Chinach. Produkcja mleczna rozwija się w pobliżu większych skupisk ludności (rynki zbytu), a produkcja mięsna głównie na terenach rozległych naturalnych pastwisk (Argentyna, Brazylia, Środkowa część USA, Kazachstan, Australia). Dużo zamieszania wprowadziła także tzw. Choroba wściekłych krów.
Hodowla trzody chlewnej na świecie wynosi ok. 900 milionów sztuk, z czego prawie połowa przypada na Chiny. Inni główni hodowcy to: USA, Brazylia, Niemcy i Rosja. Produkcja mięsa wieprzowego przewyższa produkcję mięsa wołowego, ponieważ jest ono bardziej cenione ze względu na większą zawartość tłuszczu.
Liczba owiec na świecie wynosi ok. 1,1 miliarda sztuk. Najwięcej jest ich w Australii, Chinach, Nowej Zelandii. Hodowla owiec ma podstawowe znaczenie dla produkcji rolnej wielu krajów np. Mongolii, Afganistanu, Iranu czy Nowej Zelandii.
Na świecie jest ok. 56 miliona sztuk koni. Ich liczba ciągle się zmniejsza. Powoduje to głównie mechanizacja rolnictwa. W krajach rozwijających się wykorzystuje je głównie rolnictwo, natomiast w krajach rozwiniętych konie hodowane są dla celów rekreacyjnych i sportowych. 1/4 koni jest w Azji, natomiast nieco mniej w Ameryce PD i PN.
Liczba kóz na świecie wynosi ok. 600 milionów sztuk. Hodowane są głównie w Azji i Afryce (Indie, Chiny, Pakistan, Nigeria). Wymagają mało pożywienia.
Na świecie jest ok. 11 miliardów kur, 600 milionów kaczek i 300 milionów indyków. W ciągu ostatnich kilkunastu lat produkcja mięsa drobiowego zwiększyła się ponad o połowę. Potentatem w tej dziedzinie są USA, na którą przypada 1/4 światowej produkcji drobiu.
Inne zwierzęta hodowane przez człowieka to renifery, wielbłądy, osły, muły, lamy, jaki, bawoły.
47. GŁÓWNE ROŚLINY I ICH ROZMIESZCZENIE
Pszenica:
Wymaga dobrych gleb i łagodnego klimatu; uprawia się ją w Eurazji (prawie cała Europa, centralna i PD Rosja, Turcja, PN Indie, aż do PN i PN-WSCH Chin), USA, PD Kanadzie, Argentynie i PD-WSCH Australii. Najwięksi producenci to: Chiny, USA i Indie.
Ryż:
Wymaga dużo ciepła i wilgotności, daje 3 zbiory w ciągu roku; uprawia się go w strefach: zwrotnikowej i podzwrotnikowej (Azja WSCH i PD-WSCH, delta Nilu, nizina Zatokowa w USA)
Kukurydza:
Uprawiana jest głównie w klimacie umiarkowanym ciepłym. Główni jej producenci to: USA, Chiny i Brazylia.
Żyto:
Ma małe wymagania klimatyczne; uprawia się je głównie w klimacie umiarkowanym chłodnym (Rosja, Niemcy, Polska).
Jęczmień:
Uprawiany jest wszędzie z wyjątkiem strefy okołorównikowej (Rosja, Niemcy); wykorzystuje się go do produkcji pasz oraz w przemyśle browarniczym.
Owies:
Uprawia się w klimacie umiarkowanym chłodnym i w górach (Rosja, Kanada, USA)
Proso i sorgo:
Uprawia się na terenach suchych w strefie zwrotnikowej i podzwrotnikowej.
48. SCHARAKTERYZUJ ROŚLINY KORZENIOWATE I BULWIASTE
Ziemniaki:
Mają małe wymagania glebowo-klimatyczne. Uprawia się je w Europie WSCH i środkowej, Chinach, USA i Ameryce PD. Główni producenci to: Rosja, Polska i Chiny.
Maniok:
Uprawia się w klimacie gorącym i wilgotnym w Ameryce PN i PD oraz w Indiach, Malezji, Indonezji i Tajlandii.
Pataty:
Uprawia się w klimacie zwrotnikowym i równikowym, głównie w Azji PD-WSCH (Chiny, Wietnam, Malezja, Indonezja)
Jam i Taro:
Uprawia się w strefie okołorównikowej w klimacie gorącym i wilgotnym.
49. SCHARAKTERYZUJ ROŚLINY OLEISTE
Rzepak:
Wymaga żyznych i wilgotnych gleb; uprawia się go w Chinach, Indiach, Kanadzie i Francji.
Soja:
Ponad połowa jej uprawy przypada na USA, duże zbiory mają też Chile, Argentyna, Brazylia, Indie i Chiny
Orzeszki ziemne:
Uprawia się je w USA, Argentynie, PD Afryce, Chinach i Indiach
Słoneczniki:
Uprawia się je na terenie byłego ZSRR, Argentynie, Francji, Chinach i USA
Oliwki:
Uprawia się je w krajach śródziemnomorskich
Sezam:
Uprawia się go w Chinach, Indiach i Afryce
Palmy kokosowe:
Uprawia się je w PD-WSCH Azji i Afryce, w Ameryce PN, PD i środkowej
50. SCHARAKTERYZUJ ROŚLINY DOSTARCZAJĄCE CUKRU I WŁÓKIEN
Rośliny dostarczające cukru:
Burak cukrowy:
Wymaga dobrych, żyznych gleb i łagodnego klimatu; uprawia się go w strefie umiarkowanej w Europie (Niemcy, Francja, Polska, Czechy, byłe ZSRR), USA i Chinach.
Trzcina cukrowa:
Wymaga dobrych gleb i wysokiej temperatury; uprawia się ją a Ameryce PN i środkowej (USA, Kuba, Meksyk), w Ameryce PD (Brazylia), w Azji (Chiny, Filipiny, Indonezja), w Afryce (RPA) WSCH Australii
Rośliny służące do produkcji włókien:
Bawełna:
Uprawiana jest w klimacie zwrotnikowym i podzwrotnikowym w Chinach, byłym ZSRR, Indiach, Brazylii, USA, Egipcie, Turcji, Meksyku. Główni producenci to Chiny, USA i Indie.
Len:
Uprawiany jest w klimacie umiarkowanym chłodnym w Holandii, Francji, Polsce, Irlandii
Konopie:
Duże uprawy znajdują się na terenie byłego ZSRR
Juta:
Uprawiana jest w klimacie zwrotnikowym, głównie w Indiach
Agawa:
Uprawiana jest w Afryce (Tanzania, Kenia, Angda)
51. OMÓW OBSZARY NADWYŻEK I NIEDOBORU ŻYWNOŚCI NA ŚWIECIE
Co roku na świecie umiera z głodu lub niedożywienia ok. 40 milionów ludzi. Główne przyczyny to: Niedostateczna produkcja żywności w niektórych częściach świata, klęski żywiołowe, oraz bardzo dynamiczny przyrost mieszkańców niektórych części Ziemi.
Największe niedobory żywności odczuwają mieszkańcy strefy międzyzwrotnikowej w Azji i Afryce. Głównie: Etiopii, Somalii, Sudanie, Czadzie, Nigerii, Zairu, Angoli, Bangladeszu, Indii, Pakistanu, Afganistanu, Kambodży, Filipin a także Peru, Ekwadoru, Boliwii, Kolumbii.
Nadwyżki żywności występują w USA, Kanadzie i krajach Europy zachodniej.
Kraje mające niedobór żywności powinny przebudować swoje rolnictwo oraz ograniczyć przyrost naturalny. Kraje wysoko rozwinięte nie mają tego problemu, rolnictwo jest tam wysoko rozwinięte, posiadają one także środki finansowe pozwalające na import produkcji spożywczych i pasz z krajów rozwijających się.
52. OMÓW PRZYCZYNY I SKUTKI ROZWOJU MIAST W KRAJACH ROZWIJAJĄCYCH SIĘ
W krajach rozwijających się:
- Następuje szybki wzrost liczby ludności miast
- Powstają dzielnice nędzy
- Rozwija się handel uliczny
Przyczyny tego stanu:
- Wysoki przyrost naturalny
- Migrację ze wsi do miast w poszukiwaniu lepszych warunków życia
- Zmiany ekonomiczne (eksport towarów do byłych kolonii, tanie towary wypierają rzemiosło miejskie)
Problemy miast w krajach rozwijających się:
- Nadmierne zagęszczenie ludności
- Epidemie chorób zakaźnych
- Bezrobocie
- Brak wodociągów i kanalizacji
- „Dzikie osadnictwo” (domy z drewna, sklejek)
- Analfabetyzm
- Przestępczość np. „dzieci ulicy” w Brazylii
52. SCHARAKTERYZUJ ROZWÓJ MIAST W KRAJACH ROZWINIĘTYCH GOSPODARCZO
W krajach rozwiniętych gospodarczo dominuje ludność miejska. Tworzą się tam różne rodzaje miast:
Aglomeracja - Wielkie skupisko ludności mające jeden główny ośrodek miejski i przylegające do niego mniejsze ośrodki (Paryż, Londyn, Nowy York)
Konurbacja - Zespół sąsiadujących ze sobą miast przemysłowych, bez wyraźnego głównego ośrodka (GOP)
Megalopolis - Strefa powstała w wyniku połączenia się aglomeracji miejskich, aż do zaniku granic krajobrazowych między nimi (WSCH wybrzeże USA, od Bostonu do Waszyngtonu, Sansan (San Diego - Los Angeles - San Francisco)
W krajach rozwiniętych gospodarczo:
- Widoczny jest powolny wzrost liczby ludności miast
- Następuje rozwój strefy podmiejskiej (ludność wielkich miast przenosi się do mniejszych miasteczek
- Ludność opuszcza centra miast i przenosi się na ich obrzeża
Problemy miast w krajach rozwiniętych gospodarczo:
- Przestępczość
- Hałas
- Skażenie atmosfery
- Wywóz śmieci
- Dostęp do czystej wody
- Bezrobocie i bezdomność
- Choroby cywilizacyjne
54. OMÓW WYDOBYCIE I WSKAŻ ROZMIESZCZENIE GŁÓWNYCH SUROWCÓW ENERGETYCZNYCH NA ŚWIECIE
Główne surowce energetyczne świata to: węgiel brunatny, kamienny, ropa naftowa i gaz ziemny.
Węgiel kamienny:
- Największe jego zasoby znajdują się w Europie i Ameryce PN
- Główne rejony wydobycia węgla kamiennego to: Chiny (Kuszyn), USA (zagłębie Appalaskie), były ZSRR (zagłębie Danieckie, Karaganckie, Perharskie), Indie (Domador), RPA (rejon Johanesburga), zagłębie Górnośląskie w Polsce, Ruhry i Saary w Niemczech, oraz Centralne i Szkockie w Anglii.
- Wydobycie (RS) Chiny, USA, Indie
Węgiel brunatny:
- Ma mniejszą kaloryczność niż węgiel kamienny, dlatego wykorzystują go głównie elektrownie cieplne
- Główne regiony wydobycia węgla brunatnego: Saksonia i Łużyce (Niemcy WSCH), zagłębie Podmoskiewskie (Rosja), zagłębie Mozteckie i Sokołowskie (Czechy)
Ropa naftowa:
- To największy surowiec energetyczny (służący do produkcji nafty, gazu ziemnego, olejów, benzyny)
- ok. 65% zasobów ropy naftowej znajduje się w rejonie Zatoki Perskiej (Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Irak, Kuwejt), mniej bogate złoża leżą w Norwegii, Wenezueli, Meksyku i Rosji
Gaz ziemny:
- Towarzyszy zwykle złożom ropy naftowej
- Główne regiony jego wydobycia to: były ZSRR (Kaukaz, nizina ZACH Syberyjska) oraz Zatoka Meksykańska (oba te obszary zajmują 70% zasobów gazu ziemnego), reszta to złoża Morza Karaibskiego, PN Afryki i Morza Północnego.
55. SCHARAKTERYZUJ CZYSTE ŹRÓDŁA ENERGII NA ŚWIECIE
Czyste źródła energii:
- Energia wodna
- Pływów morskich
- Wietrzna
- Słoneczna
- Geotermiczna
Elektrownie wodne znajdują się we Włoszech, Francji, Japonii, Niemczech; Elektrownie wykorzystują energię Pływów morskich we Francji, elektrownie wietrzne i słoneczne w USA, Francji, Holandii, Kuwejcie. Natomiast elektrownie wykorzystujące energię geotermiczne (pośredniczą między energią wodną i cieplną) są w USA, Rosji, Włoszech, Meksyku i Nowej Zelandii.
Obecnie koszt budowy wszystkich tych wymienionych elektrowni jest zbyt duży w stosunku do uzyskanej od nich energii.
56. NOWOCZESNE GAŁĘZIE PRZEMYSŁU
Przemysł metalurgiczny:
- Maleje w nim znacznie hutnictwa żelaza, a wzrasta materii nieżelaznych np. aluminium (lekkie, dobre przewodnictwo elektryczne i cieplne). Wykorzystuje je głównie przemysł lotniczy, samochodowy, energetyczny.
Przemysł elektroniczny:
- Produkcja sprzętu audio-wideo, komputerów, sprzętu medycznego, urządzeń laserowych itp.
- W przemyśle tym zmalał udział USA wobec reszty świata, intensywnie rozwija się w Azji PD-WSCH (Hongkong, Singapur, Tajwan. Korea)
Produkcja włókien sztucznych:
- Włókna sztuczne dzielimy na syntetyczne, celulozowe i mineralne; ich produkcja dawno przekroczyła produkcję włókien naturalnych.
- Włókna sztuczne wykorzystuje głównie przemysł obronny, lotniczy i samochodowy
- Główni producenci włókien sztucznych to USA, Chiny, Francja, Niemcy, Japonia
- Włókna naturalne produkują państwa słabo i średnio rozwinięte, mające tanią siłę roboczą i duże zbiory roślin włóknistych (Chiny, Indie, Nepal)
Produkcja środków agrotechnicznych i nawozów sztucznych:
- Środki agrotechniczne (owado, grzybo, chwastobójcze), nawozy sztuczne (potasowe, fosforowe i azotowe).
- Główni producenci to USA, Kanada, Indie, Rosja
Przemysł półprzewodników:
- Główni producenci USA, Japonia, Europa ZACH, Hongkong, Singapur, Tajwan, Korea, Australia
Przemysł telekomunikacyjny:
- Telefonia komórkowa; główni producenci to Szwecja, USA
- Rozwija się telefonia satelitarna - system Irydium
Przemysł wysokiej techniki:
- Użycie w produkcji i usługach komputerów i automatów np. Internet, bankomaty
- USA, Japonia, Hongkong, Singapur.
57/58 OMÓW GŁÓWNYCH EKSPORTERÓW I IMPORTERÓW TOWARÓW POD WZGLĘDEM WAGOWYM I OBJĘTOŚCIOWYM ORAZ WARTOŚCI OBROTÓW
Handel zagraniczny jest to odpłatna wymiana surowców, produkcji i usług między państwami. Import to sprowadzanie surowców z zagranicy, a eksport to ich wywóz za granicę.
Główni eksporterzy i importerzy w handlu światowym:
- Pod względem wagowym i objętościowym dominują surowce mineralne i artykuły rolnicze (spośród surowców mineralnych największe znaczenie ma ropa naftowa).
- Ropa naftowa - eksporterzy: Arabia Saudyjska, Iran, Stany Zjednoczone, Emiraty Arabskie, Kuwejt, Norwegia; Importerzy: USA , Japonia, Europa zachodnia.
- Ruda żelaza - eksporterzy: Brazylia, Australia, Kanada; Importerzy: były ZSRR, USA, Japonia, Niemcy, Francja, Włochy
- Węgiel kamienny - eksporterzy: Australia, USA, RPA; importerzy: Chiny, Niemcy
- Wśród artykułów rolniczych dominuje pszenica, główni eksporterzy: USA, Kanada, Francja; Importerzy: były ZSRR
- Główni partnerzy handlowi Polski - Import: Niemcy, Włochy, Rosja, Wielka Brytania, Francja; eksport: Niemcy, Rosja, Włochy, Holandia.
10