|
|
|
|
Anegdota- opowiadanie, którego źródłem był folklor; humorystycznie opowiadała prawdziwe lub fikcyjne zdarzenia z życia ważnych osobistości; możliwość istnienia podtekstu moralizatorskiego.
-zabarwienie komiczne, ironiczne
- wyraźna uderzająca pointa [cel opowiadania]
[w kolejnych epokach wchodzi raczej w skład większych utworów]
Bajka- lit. dydaktyczna; wierszem lub prozą; bohaterowie: zwierzęta, ludzie, rośliny; Zawiera moralne pouczenie; Często przeciwstawia sobie dwa stanowiska; Dowcipna pointa na początku lub na końcu bajki
Bajka zwierzęca- zwierzęta jako maski typów ludzkich [Ezop], późniejsza nazwa to bajki ezopowe:
Wierszowane, metr jambiczny
Bajka narracyjna- Babrios- nieskomplikowana fabuła, wierszowana nowela
Biografia [Plutarch]- opis zycia lub fragmentu zycia
Charakter- zwięzły, bliski anegdocie, zawiera szkic charakterologiczny, portret psychologiczny etc.
-na początku- uogólnienia
Dialog- wypowiedzi 2 lub więcej osób, nie ma charakteru dzieła scenicznego, początkowo wykorzystywany przez filozofów w celach nauczania.
Tu w czystej postaci albo jako jako forma podawcza.
Dialog sokratyczny- głównym boh. jest Sokrates, zadaje pytania swoim rozmówcom- [Platon]
Dialog-esej- charakter satyryczny, autor nie wykłada swoich racji bezpośrednio, przedstawia ścierające się poglądy, przykładem są rozmowy zmarłych [Lukian z Samomaty]
Epos- rozbudowany, zwykle wierszowany utwór, ukazuje dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle życia zbiorowości; powstał z pieśni układanych w cykle; wszechwiedzący i obiektywny narrator, wielowątkowość, porównania homeryckie, akcja podzielona na epizody, zawiera inwokację będącą zwrotem do muz
[„Iliada”, „Odyseja” Homera w Grecji, „Eneida” Wergiliusza w Rzymie]
Gnoma- początkowo samodzielne, potem wtrącane do innych utworów, sformułowanie przypominające przysłowie, z reguły wypowiada je chór. [\Eurypides, Hezjod]
List- podstawowy gatunek epistolografii, służył do przekazywania informacji i dzielenia się przemyśleniami. Były to głównie listy literackie, bogate, zdobione licznymi figurami stylistycznymi. [Platon, Epikur, Cyceron]
List poetycki- wierszowany o charakterze lirycznym, epickim, satyrycznym… mający formę listu do rzeczywistego lub fikcyjnego adresata. [Owidiusz, Horacy „List do Pizonów”]
Mit- opowieść o stałej warstwie fabularnej, wyraża zbioro we emocje, pełni funkcję poznawczą,
światopoglądową bądź sakralną.
Organizuje wyobrażenie o świecie głównie o jego początku [Hezjod „Teogonia”]
Mowa- polityczne, sądowe, popisowe; monolog opracowany literacko, przeznaczony do wygłoszenia wobec większego audytorium; retoryka wykształcila jej schemat: exordium, narratio, argumentatio, refutatio, peroratio.
[grecki- Antyfon, Izokrates, rzymski Katon, Cyceron]
Sympozjon- dialog co najmniej 2 osób podczas uczty. Tematyka filozoficzna, moralna, literacka bądź zabawowa. Istnieją skodyfikowane wzorce rozmówców. [„Uczta” Ksenofont z Aten]
Sielanka- realistyczny obrazek, wiernie odzwierciedlający krajobraz, zajęcia ludzi [Teokryt]
Rzymska- Wergiliusz czyni przedmiotem jej opisu Arkadię
Liryczno opisowe wprowadzenie, przytaczanie wypowiedzi bohaterów.
|
Akrostych (akrostychom)- gr. Akron - szczyt stichos- - porządek
Układ wierszy - początkowe ich litery i sylaby czytając z góry na dół, stanowią jakieś imie własne, wyraz lub całe zdanie; wykorzyst. Do pisania imienia autora lub adresata danego utworu
Anakreontyk - nazwa pochodzi od gr. Poety Anakreonta z Teos ( VI w.p.n.e.) - ukształtował styl i miarę wierszowa wiersza anakreontejskiego; o tematyce biesiadnej , o tematyce biesiadnej, wesołej lub rubasznej; sławi uroki życia, opowiada o miłości w sposób żartobliwy; styl niski, forma kunsztowna
Utwory Anakreonta - opublikował w 1554r. (po raz I) przez Henricusa Stephanusa ( wzór przede wszystkim dla Renes) - zbudowany z 8-zgłosk. Wersów: dymetrów akatalektycznych z joników wzrastających lub w formie z przedstawianiem stup długich i krótkich.
Carmen - łacińska pieśń kultowa śpiewana w starożytnym Rzymie. Stanowiły część rytuałów ku czci bogów odprawianych przez kolegium Saliów. Śpiewane były w marcu i październiku każdego roku. Zwrócone do wszystkich Bogów jako axamenta lub do poszczególnych jako indigitamenta.
Dytyramb - oda lub pieśń pochwalna. W liryce starożytnej Grecji był uroczystą pieśnią ku czci Dionizosa (opiewającą jego cierpienia i radości) z towarzyszeniem fletu i tańca. Dytyramb stanowiła „ Pieśń kozła”, z której wywodzą się tragedia i komedia antyczna. Ma charakter wzniosły , patetyczny; Arion z Koryntu uczynił dytyramb gatunkiem poezji artystycznej. Rozkwit dytyrambu IV i V w.p.n.e.
Elegia - wyróżnikiem formalnym - dystych elegijny; wyróżnik treściowy - charakter żałobny; treść: poważna , refleksyjna , tom smutnego rozpamiętywania , rozważania , skargi, sprawy osobiste lub egzystencjonalne; pieśń pogrzebowa, miłosna, wojenna, dydaktyczna, biesiadna. [ Owidiusz , Simonides].
Epicedium - utwór żałobny - twórca Simonides; schemat retoryczny Laudatio ( pochwała zasług zmarłego)comploratio ( opłakiwanie) consolatio ( pocieszenie). Może wiązać się z ( napomnieniem) exchortatio.
Składniki klasycznego epicedium:
pochwała zmarłego (laudatio),
ukazanie wielkości straty (iacturae demonstratio),
część komploracyjna (comploratio- opłakiwanie),
pocieszenie (consolatio),
Na cześć wybitnej jednostki 3 osoby: opłakująca , opłakiwana i pocieszyciel.
Epigramat - wywodzi się z napisów inf. Ze staroż Grecji.Przeważnie 2 wierszowy utwór poetycki pisany dystychem elegijnym. Simonides . Epigramaty religijne i nagrobkowe. Meleager zgadary, E. okolicznościowe. Enniusz i Katullus i Marcjalis
Epinikion - w gr . lir chóralnej odmiana ody - triumfalne pieśni wykonywane przez chóry ku czci zwycięskich bohaterów. W czasie uczty lub w świątyni.
Pindar, Simonides, Bakchylides.
Epitafium- krótki najczęściej wierszowany napis nagrobkowy lub utwór poetycki pisany ku pamieci osoby zmarłej. Charakter panegiryczny. V Części; pochwała - ukazanie straty - wyrażanie smutku - pocieszenie - kurde jaki myślik - zachęta. Simonides
Epitalamium - wywodzi się z obyczajowości gry i praktyki poet. Pieśń weselna tresci zaślubiny , pochwała nowożeńców. Safona Gr. Owidiusz Rzym.
Jamb - utwór o char. Złośliwym, pisany wierszem jambicznym.
Nenia - pieśń żałobna śpiewana podczas pogrzebu, przez rodzinę lub płaczki przy akompaniamencie fletu.
Oda- chóralne, stroficzny , temat - pochwała osobistości lub podziękowanie jej. Czasami opiewała ideę lub zdarzenie. Horacy „Pieśni” stosowanie podniosłej stylistyki. - krótka , różnorodnośc tematyczna i formalna .
Palinodia- utwór satyryczny pisarz pod pozorem odwołania wcześniejszej krytyki w rzeczywistości ja powtarza. Stezychor, Platon „Fajdros”
Pean- pieśń dziekczynna lub triumfalna do Olimp Bogów
Sielanka (bukolika, idylla, ekloga, skotopaska) - przedstawia w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego. z piosnek pasterskich, obraz utęsknionej, szczęśliwej natury; Teokryt, wergiliusz
|
|
Apokalipsa- objawienie, księga prorocza,
- piśmiennictwo objawiające
- obraz i wieszczenie konca świata
forma obrazowa i symboliczna, przedmiot licznych egzegez [ST- Księga Izajasza, NT- Apokalipsa św. Jana] Nowotestamentowa zawiera wyzje mistyczną, dotyczącą losów Kościoła.
Ewangelia- tekst o życiu, słowach i czynach Jezusa. [ 4 ewangelie nowotestamentowe] Nawiązuje do starotestamentowej formy „opowieści biograficznej” proroków.
Legenda królewska- forma opowieści ludowej ze ST, posługuje się motywami znanymi wielu kulturom starożytnym. Cel- apologia! [Pierwsza Księga Królewska- ST]
List- wypowiedź pisemna, do adresata. Listy NT dzielą się na: apostolskie [skierowane do kościołów lokalnych, Listy św. Pawła], katolickie [powszechne, do całego Kościoła], pasterskie [apologia kościoła].
Mały stopień literackości, krótkie zdania, wykrzykniki, pytania retoryczne, zdania urywane, żywy stosunek autora do sprawy.
[Pierwszy List do Tesaloniczan]
Mit- opowieść fabularna, cel: wyrażenie teofanii. Środki: metafora, alegoria, symbol. [ ST- Wj 19, 16-19]
Przypowieść- forma narracyjna o kompozycji fabularnej oparta na porównaniu. Przekaz metaforyczny, alegoryczny lub symboliczny, tworzy uniwersalne przesłanie. Język- plastyczny, obrazowy[ NT, Ewangelie, LOGIA- bezpośrednio wypowiedziane przez Jezusa, np. ”Przypowieść o synu marnotrawnym”]
Przysłowie-krótka, 1-2 zdania, wyraża bezpośrednio lub metaforycznie jakąś naukę. [ ST- Księga Przysłów]
Spis- gromadzi i porządkuje słowa w odpowiednim porządku. [ST- Druga Księga Salomona, NT- Dzieje Apostolskie]
Kazanie- przemówienie religijne wygłaszane przez kapłana, zawiera nauki moralne lub prawdy wiary
|
Akrostych - w Biblii hebr( Lament Jeremiasza, Ks. Psalmów) psalm alfabetyczny oparty na akrostychu. Nazwa znaku rozpoznawalna chrześcijan - ichtys ( pierwsze lit. Słow onacz..: Jezus Chr, Syn Boży, Zbawiciel)
Hymn- (2 odmiany z Gr. Pean, dytyramb, najstarsze - homeryckie); uroczysta i podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze wypowiedzi;
Lamentacja - śpiewy żałobne lub pożegnalne, naśladowanie łkania, zawodzenia, swobodny tok rytmiczny i wolne tempo. „lamentacje Jeremiasza”
Pieśń- na cześć Boga; utowr lir. O charakterze dramatycznym - „Pieśń nad pieśniami”
Psalm - Ks. Psalmów - 150 utwórów, modlitewny charakter, pochwała Boga, błaganiem, lub podziękowanie. psalmy mądrościowe i patriotyczno - religijne ze względu na ich tematykę, zbudowany jest z wersetów na zasadzie paraleli.
|
|
Chansons de geste- poezja epicka, która pojawiła się u początków literatury francuskiej tworzone były przez trubadurów w języku starofrancuskim. Zwykle opiewają akty wojennego heroizmu [Pieśń o Rolandzie]
Proste twarde, dźwięczne formy
-śpiewane przy akompaniamencie liry
Hagiografia- rodzaj biografii, zywot świętego,
Zwierciadło- cel: prezentacja obranego wzoru osobowego; propagowały odpowiednie dla każdego człowieka normy moralne lub wzory dobrego, uczciwego życia stosownego dla rycerza, ziemianina, dworzanina, króla, sekretarza lub posła. Ma być wzorem dla odbiorcy.
[Jan z Salisbury- „polycratius”
Epos rycerski- wierszowany, rzadziej tworzony prozą, a ukazujący dzieje życia legendarnych, częściowo historycznych lub całkiem historycznych rycerzy, na tle wydarzeń danego narodu [Pieśń o Rolandzie]
Exemplum- forma literacka przywołująca pewne przeszłe zdarzenie o charakterze fikcyjnym lub autentycznym w celu przekonania o prawdziwości jakiejś sprawy; alegoryczne przedstawienie kwestii; moralizatorskie objaśnienie opowiadania. Narracja jest całkowicie oddana treści. [Jakub z Paradyża]
Kazanie- korzysta z zasad retoryki, posługuje się exemplum, zazwyczaj wygłaszane w kościele. Rodzajem kazania jest homilia- objaśnia fragment Biblii.
Kronika- Również utwór dziejopisarski o charakterze literackim, nie zawiera analizy wydarzeń, może zawierać komentarza autora. [J. Długosz „Roczniki, czyli Kroniki Królestwa Polskiego”, Janko z Czarnkowa „Kronika”]
Legenda- opowieść, posługująca się elementami niezwykłości oraz cudowności, związanej z życiem świętych i męczenników. Oparta na wątkach ludowych i apokryfach [Złota legenda Jakuba de Voragine]
Medytacje- opisy męki Chrystusa, cierpienie fizyczne. Cel- poruszenie sumienia wiernych, oddziaływanie na emocje. [Rozmyślania dominikańskie]
Postylla- zbiory kazań, homilii. Dodawano do nich anegdoty i przykłady z życia codziennego. [ Jakub Wujek „Postylla katoliczka”]
Romans - za jego pierwowzór uwaza się Iliadę. To dłuższy utwór narracyjny, pisany prozą lub wierszem, najczęściej jednowątkowy, obfitujący w zawikłania sytuacyjne, intrygi, nieprawdopodobne wydarzenia i zbiegi okoliczności. Tematyka najczęściej ma charakter awanturniczo-miłosny.
Ton heroicznego patosu i powagi lub pełen humoru, groteski
-pseudohistoryczny- [ Historia o żywocie i znamienitych sprawach Aleksandra Wielkiego]
-rycerski- [Historia o cesarzu Ottonie]
-błazeński- [Jan z Koszyczek „Marchołt”]
-religijny- [„Historia o świętym Józefie Patriarsze”]
Saga- oparta na islandzkich motywach, przedstawia losy znanego bohatera lub sławnego rodu, między kronika a romansem. Wyróżniamy:
s. o rycerzach [np. „Tristan i Izolda”]
po XIII w.- zaczynają odznaczać się wybujałą fantastyką.
Przypowieść- przykład lit. dydaktycznej [„Żywot Ezopa”- Biernat z Lublina]
Wyznania- rodzaj monologu wewnętrznego. Autobiografia prawdziwa lub fikcyjna
[ „Wyznania” św. Augustyn]
|
Akrotych - na nagrobkach imię zmarłego
Epitafium - na grobie Bolesława Chrobrego.
Hymn - charakter niemal wyłącznie rel.; łac hymny maryjne i pokanonizacyjne ku czci świętych;
Abecedariusz - kolejne wyrazy, wersy lub strofy zaczynają się kolejnymi literami alfabetu; „Skarga umierającego”
Pieśń - szczególnie religijne
Pieśni pasyjne-„O wszego świata wsztek lud”
sekwencje - pieśni o parzystym układzie podobnych sobie strof, wykonywane w czasie mszy na przemian przez dwa chóry duchownych,
rymowane oficja, złożone z antyfon i responsoriów - zaśpiewów i odzewów solisty oraz chóru.
Serenada - pieśń miłosna śpiewana przy akompaniamencie gitary o zmroku pod oknem ukochanej kobiety.
Testament poetycki - utwór poetycki stylizowany na testament, w którym artysta żegna się ze światem żywych, wyraża swoją ostatnią wolę i życzenia, np. Wielki Testament F. Villona,
|
|
Bajka- [Biernat z Lublina „Żywot Ezopa”]:
Prosty język, rubaszny humor, kontynuacja bajek ezopowych
Dialog, rozmowa- [„Krótka rozmowa między trzema osobami: Panem, Wójtem i Plebanem”- M. Rej]
Mowa- wzorowana na antycznej [Kochanowski w „Odprawie posłów greckich”]
Diariusz- jedna z form pamiętnikarstwa, zapis wydarzenia o charakterze prywatnym lub publicznym. Krótkie treściwe, lakoniczne notaty, na plan pierwszy wysuwa się punkt widzenia autora. [„Dziennik wyprawy … pod Psków” J. Piotrowski]
Facecja- narracja prozą, krotka, komiczna treść, zamknięta dowcipną pointą, charakter dydaktyczny. -od star. Anegdoty
[elementy we „Fraszkach” Kochanowskiego, „Dworzaninie polskim” Górnickiego + M. Rej „Gdzie słoma, tu ziarno”]
Historia nowelistyczna- staropolski gatunek fabularny prozą lub wierszem. Na wzór nowel włoskich Boccaccia. Odmiany:
Komiczna [„O figlu dwu Włochów spłatanym trzeciemu” Górnicki]
Tragiczna [„Historia barzo piękna i żałosna o Ekwanusie, królu skockim” B. Paprocki]
Heroiczna [„Wzór pań mężnych” Kochanowski]
Sentymentalno-przygodowa [„Historia krotofilna o kupcu” B.Budny]
Budująca [„Stół mądrości” T. Nargielewicz]
Panegiryk- uroczysty tekst pochwalny sławiący jakąś osobę, czyn, wydarzenie; pełen przesadnego zachwytu, często o charakterze pochlebczym. Często korzysta z hiperboli. [J.Dantyszek „Pieśń weselna na ślub Zygmunta z Barbarą”]
Zwierciadło- [M. Rej „Zwierciadła”]
Utopia- zainspirowany przez T. Morusa. Opis ustroju idealnego państwa pod kątem panujących stosunków społ. Pol. Etc. [T. Morus „Utopia”]
Romans dydaktyczny- [M.Rej- „Historia w Landzie”]
Postylla- [Mikołaj Rej „Postylla”]
Sielanka- łączy ją z antyczną tylko tzw. kostium pasterski; wypowiedź mogła dotyczyć już różnych spraw; [Kochanowski „Pieśń świętojańska o Sobótce”]
|
Akrotych - Mikołaj Rej w pieśni podobnej „ Hejnał” ( Kazda strofa od litery swego im. I nazwiska) , Andrzej Trzynieski - pieśń nabożna
Zofia z Piakowej Skały - pieśń pobożna
Jan Żabczyc- poemat na cześć cara Dymitra ( pocz lit wierszy - Imie Dymitra) i jego tytuły)
Elegia - K. Janicki i J. Kochanowski ( „Elegiarum libri IV), pieśni i fraszki Kochanowskiego - cechy elegijności.
Epicedium - tren XIX J. Kochan Może wiązać się z ( napomnieniem) exchortatio. „ O śmierci J. Tarnowskiego”
Epigramat - Kochanowski nazwał E. fraszką, A. Krzycki - wprowadził problematykę okolicznościową i charakter satyryczny.
Epinikum - Kochanowski „ Ad Stephanum bathoreum”, Szymonowic „ Aelinopean” .
Epitalamium- Kochanowski, Dantyszek, Janicki.
Oda - Kochanowski forma przemówienia, od Horacego pieśni filozoficzno-moralne treści stoicko epikurejskie, spory publ miłosne i żarobliwe moral. Szymonowic
Hymn- Kochanowski „czego chcesz od nas Panie”
Tren - pieśni żałobnej, lamentacyjnej, wyrażającej żal z powodu czyjejś śmierci, napisanej „na cześć” zmarłego i rozpamiętującej jego chwalebne czyny, zalety oraz zasługi; cykl, całość - „treny” Kochan.
Fraszki - krótkie, dowcipne, charakter żartobliwy. Kochanowskj, Rej tworzy figliki.
Sielanka - o charakterze liryczno - opisowym, wyidealizowane obrazy życia wiejskiego, o tematyce miłosnej. Szymonowic, „Pieśń świętojańska o Sobótce” J Kochan.
Foricoenium - krótkie, żartobliwe, zabawne anegdoty, wydarzenia zw. Z życiem dworskim (Kochan)
rotuła krótki poemat o charakterze pieśniowo-elegijnym, o tematyce religijnej lub moralistyczno-dydaktycznej»
|
|
Dialog- [„Rozmowy Atarksesa i Ewandra” S.H. Lubomirski]
Epos heroiczny- nawiązuje do homeryckiego, ale tematyka jest odpowiednia do realiów epoki. Odautorskie dygresje, elementy moralizatorskie.
[„transakcja wojny chocimskiej” W. Potocki]
Epos religijno filozoficzny- wprowadza zamiast tematyki mitologicznej tematykę biblijną. [„Raj utracony” J.Milton]
Epos rycersko-fantastyczny- stopniowa redukcja postaci i wydarzeń ze świata mitologii. Wprowadza el. fantastyki, cudowności, watki awanturnicze. Poprzednik nowożytnej powieści.
[P.Kochanowski ”Gofrem, abo Jeruzalem wyzwolona” -uwzględnia polski koloryt lokalny]
Kazania- polityczne- [P. Skarga „Kazania sejmowe”]
Pamiętnik- elacja prozatorska o zdarzeniach, których autor był uczestnikiem bądź naocznym świadkiem. Dystans czasowy względem opowiadanych treści.
[J.Ch. Pasek „Pamiętniki”]
Romans łotrzykowski- bohater to przebiegły złodziejaszek, żyje na marginesie społecznym, niemoralny.
Cechy: forma autobiograficzna, awanturniczy charakter fabuły, elementy krytyki społecznej, bogactwo obserwacji. [Żywot łazika z Tormesu- pierwowzór]
Romans dworski(heroiczno-miłosny)- nawiązuje dotradycji antycznych
Romans pasterski- życie pasterzy opisywane tak, jak kiedyś w sielance. Wytwór kultury dworskiej.
Romans wychowawczy- [„Historia Telemaka”- F.Fenelon]
Sylwa- obejmuje niejednorodne formalnie teksty , różnorodna tematyka. Staropolskie były albo zbiorami poetycko- filozoficznymi, gdzie poza prozaicznymi zapiskami codziennymi pojawiały się teksty literackie, refleksyjne, albo raptularzami- księga gospodarską z zapisami niezwykłych lub banalnych wydarzeń z życia rodziny, dowcipy, plotki etc. [dzięki nim zachowały się liczne teksty Morsztyna czy Naborowskiego]
Sielanka [Zimorowic „Roksolanki”]
|
Anakreontyk - J.B. Zimorowic
Elegia - pokutna, elegiosatyra; J.A.Morszyn - wprowadził do elegii barokową konwencję styl. I koncept.
W. Potocki o tematyce religijnej .
Epitafium - powstają żarobliwe, zwierzęce , prozaiczne .
Serenada - treści romant, niewielki zespół instrumentalny, wykonywany w dni świąteczne w czasie parkowych koncertów.
Emblemat - kompozycja literacko-obrazowa: inskrypcja, czyli sentencja, zwana (łac.) lemma lub motto; obraz, zwany (łac.) imago - czyli rycina przedstawiająca różne wyobrażenia, subskrypcja, która była zazwyczaj utworem wierszowanym, epigramatem; M. Rej „Źwierzyniec”
Madrygał - utwór wokalny wielogłosowy zwykle poruszający treści o tematyce świeckiej; tematyka erot - M. Grodziński; J.A. Morsztyn
Padwan - pieśn lub piosenka miłosnaj, w poezji mieszczańskiej Zbliżony do renesansowej poezji włoskiej. rozmaitość rytmiczna i stroficzna, specyficzne formy wypowiedzi i nastroju. Padwanami nazywano również utwory pokrewne madrygałom.
Pieśni godzinkowe - wywodzą się z oficjum brewiarzowego, w którym pieśni i modlitwy rozłożone są wg godzin kanonicznych: jutrznia, laudesy, pryma, tercja, seksta, nona, vesperae (nieszpory), completa. Najstarsza polska pieśń pasyjna (godzinka) to Jesus Chrystus, Bog Człowiek mądrość Oćca swego
Sonet - M. Sęp-Szarzyński - rozdarcie wewnętrzne, niepokoje; składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe, o ścisłym rozkładzie rymów; 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno - uogólniającą.
Sielanka - J. Zimorowic: Sielanki nowe ruskie
|
|
Biografia[z życiorysu]- obszerny opis dziejów całości życia oraz dokonań wybitnej postaci. Wzbogacona o elementy analityczne, krytyczne, podsumowujące.
Charakter- [Rzewuski ”Teofrast polski”]
List- przestaje mieć nośność religijną. Wraca do formy listu poetyckiego.
Epos rycerski- [ Orland szalony, Ludovico Ariosto]
pamflet- broszura, krótka rozprawa, studium na jakiś temat zmierzający do zdemaskowania, ośmieszenia i poniżenia osoby, środowiska społecznego, instytucji, TU; ekspresywna retoryka, przejaskrawienia w sformułowaniach, elementy satyryczne. [Tomasz Kajetan Węgierski, Franciszek Zabłocki]
Paszkwil- odmiana satyry, nieprzyzwoitej, uszczypliwej, oczerniającej, obelżywej.
Wywodzi się z rzymskich epigramatów o treści satyrycznej
Opisowy- epika niefabularna
- dydaktyczno-moralizatorska
- godzi scjentyzm z literackością, empiryzm z subiektywizmem opisywania swiata
Powiastka filozoficzna- fabularna proza narracyjna
- baśniowa wschodnia sceneria
- krytyka nauki i instytucji Kościoła, monarchii
- podważa założenia optymizmu oświeceniowego
-postacie to marionetki, dystans
- mądrościowe przesłanie, mimo kpiny
[I.Krasicki „Powieści wschodnie”]
Powieść: Jest to utwór fabularny, wielowątkowy, najczęściej obszerny, poruszający ważne zagadnienia społeczne, polityczne, obyczajowe, itp. Łączy w sobie realizm, literacką fikcję, naturalizm (zależnie od rodzaju), wprowadza bohaterów (głównych, pobocznych, epizodycznych). Akcja, temat jako zbiór wątków i motywów, wyraźna narracja (1- lub 3-osobowa), opisy, dialogi bohaterów
[Mikołaja Doświadczynskiego przypadki]
Powieść-pamiętnik- pisana w 1osobie, narrator utożsamiany z bohaterem, retrospekcja, uwzględnia współczesną perspektywę czasowa.
[ D. Defoe „Dziennik roku zarazy”]
Podróżnicza- przekazuje nauke moralną zgodną z obowiązującym światopoglądem
- przygody bohaterów podczas podróży do odległych krain
[ J.Swift „Podróże Guliwera”]
Sternowska - rozbicie ciągu przyczynowo= skutkowego,
- inwersja czasowa w narracji,
[elementy w: „Malwinie” Wirtemberskiej]
Sentymentalna- przedstawia przeżycia psychiczne,
-jej bohaterami są często ludzie prości, mieszczanie
-tworzy nowy typ boh.- czułego, wrażliwego, pozostającego w kontakcie z naturą
[Czartoryska- „Malwina, czyli domyślność serca”]
Rozmowa[dialog]- gat. Dydaktyczny
- szkolne- kształtuje poglądy etyczne i obywatelskie wśród adeptów szkoły
[ „Rozmowa na czym dobro i szczęscie Rzeczypospolitej zaległo” Konarski]
-publicystyczne- traktaty polityczne „na głosy” [Załuski „rozmowy dwóch kawalerów katolika i decydenta o piśmie, które…”]
- zmarłych- sceneria to Pola Elizejskie, wypowiedzi obiektywne, rozmówcy to ludzie pochodzący z różnych epok
[I. Krasicki „Rozmowy zmarłych”]
Wyznania- rodzaj monologu wewnętrznego. Autobiografia prawdziwa lub fikcyjna
Utopia- [„wyspa Nipu” w „Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadkach” I.Krasickiego]
Sielanka- dworska, erotyczna o nastawieniu zabawowym. [Karpiński „Do Justyny…”]
Sentymentalizm nawiązuje do teokrytejskiej sielanki- krajobraz, obyczajowość; człowiek czuły jako bohater, charakter liryczny
|
Elegia - F.Karpiński - wprow. Sentymentalizm.
Epigramat - Stanisław Trembecki
Epitalamium- Trembecki , Naruszewicz.
Oda - Krasicki, Naruszewicz , Kniaźnin, Trembecki.
Palinodia- „ Antymonachomachia” Krasicki
Hymn - „Hymn do miłości Ojczyzny” Krasicki
Sielanka - A. Naruszewicz, F. Karpiński Do Justyny. Tęskność na wiosnę
Kolęda - pieśń bożonarodzeniowa utrzymana w konwencji ściśle religijnej
(autorem pierwszej kolędy był św. Franciszek z Asyżu); Bóg się rodzi” F. Karpiński;
Kurdesz to staropolska nazwa pieśni biesiadnej; Franciszek Bohomolec
Paszkwil często anonimowy, skierowany przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w sposób oszczerczy i obelżywy. Przeciwstawia się go satyrze
Satyra - ośmieszający lub piętnujący ukazywane w utworze zjawiska (przywary ludzkie, obyczaje, osoby, stosunki społeczne etc.). krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk życia. Operuje komizmem, karykaturą, groteska.
Rodzaje: społeczno-obyczajowa (Krasicki), polityczna (Niemcewicz), osobista (pamflet, paszkwil, inwektywa.), literacka (parodia, pastisz, trawestacja.)
|
|
Epos- zachowuje cechy eposu starożytnego, zmiana następuje tylko w inwokacji, która nie jest skierowana do muz [Mickiewicz „Pan Tadeusz”]
Arabeska- bogactwo fantazji
-baśniowość, lekkość ujęcia
-ironizujące podejście do tematu
- ukazuje świat kontrastowo
Autobiografia- J.J. Rousseau- Wyznania
-własny, pełny lub częściowy życiorys, losy, przeżycia, -doświadczenia jednostki, które ona sama opowiada,
Baśń[bajka ludowa]+klechda
Postaci ze św. nadprzyrodzonych
-istotna jest akcja, a nie życie bohatera
[Wójcicki „Klechdy , starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi”]
Dziennik intymny [diariusz]-
- specyficznie polski gatunek,
-zachowuje właściwości żywej mowy
-struktura epiki, konwencja liryczna
[Rzewuski „Pamiątki Soplicy”]
Poemat dygresyjny- niezbyt rozbudowana fabuła omawiająca podróż bohatera, liczne dygresje narratora o charakterze ideologicznym, artystycznym, filozoficznym, odsłaniające niekiedy tajemnice warsztatu pisarskiego, ironiczny dystans do przedstawionej rzeczywistości.
Powieść w listach- narrację tworzą fikcyjne listy do wybranej osoby lub wymiana korespondencji
- przeżycia wewnętrzne bohatera
[S. Richardson „Pamela, czyli cnota wynagrodzona”]
|
Anakreontyk - Thomas Moore - przekłady Anakreonta - wiersze „ The poetica Works”
Adam Asnyk
Epigramat -Mickiewicz, Słowacki zbliżone do formuły filozoficznej stylem.
Oda - Mickiewicz - „ Oda do młodości”, Słowacki - Oda do Wolności ( cechy romantyczne , emocjonalne stosowanie do tematu)
Hymn - Mickiewicz - „Hymn na dzień Zwiastowania N.P. Maryi” (utrzymany rel. Charakter)
Słowacki - :Hymn o zachodzie słońca na morzu” (charakter osobisty)
Testament poetycki - Testament mój” słowacki
Jeremiady - utwory patriotyczne, zawierające skargi i biadania.
Poemat liryczny - gatunek liryczny stanowiący dużych rozmiarów utwór poetycki o tematyce osobistej i refleksyjnej. Kompozycja swobodna, dobór środków stylistycznych szeroki - refleksje i przeżyćia podmiotu lirycznego.W Szwajcarii Juliusza Słowackiego.
Romanca- utwór liryczny o charakterze epickim zbliżony do ballady; "Pierwiosnek" Adama Mickiewicza
|
|
Nowela -krótki utwór o zwartej konstrukcji fabularnej, zbliżonej do dramatycznej,
przewaga motywów dynamicznych, jednorodnej akcji, zwykle wyraźnie zaznaczonej pozycji narratora i znaczącym dla fabuły zakończeniu (pointa).
Obrazek Prostota budowy i niewyszukane słownictwo, zwięzła treść i krótka, lapidarna puenta, prozą lub wierszem
[Maria Konopnicka „Banasiowi”]
swobodna budowa, utwór zwięzły, jednowątkowy.
o. o pojedynczym zdarzeniu, tzw. anegdotę (np. "Wspomnienie z Maripozy" Henryka Sienkiewicza)
z rozwiniętą fabułą [nie wszystkie watki się wiążą] [np. choroba Rozalki w "Antku"Prus]
Powieść -jak w oświeceniu-
Naturalistyczna- szczegółowo, niemal fotograficznie oddawała życie, człowieka, świat; elementy brzydoty, brutalizmy, przemoc. W Polsce naturalistą był m.in. Adolf Dygasiński, autor "Zająca"
Tendencyjna- wszystkie elementy służyły propagowaniu haseł epoki: pracy organicznej, pracy u podstaw, czasami - scjentyzmu
- brak: artyzmu formy, charakteru postaci, obiektywizmu
Historyczna- narrator jawi się jako historyk, mogły wystąpić archaizmy, fakty historyczne połączone [lub nie] z fikcją literacką
[ Sienkiewicz „Quo vadis”]
|
Sonet - temat: śmierć,patriotyzm; Konopnicka (twory dotyczące problemów ówczesnego społeczeństwa), Asnyk „Nad głębiami”, Faliński
Pieśń - Konopnicka „wieczorne pieśni”, „Na fujarce” (poczucie tułactwa, tęsknota za ojczyzną)
|
|
Powieść dekadencka- ukazuje znużenie , które jest owocem rozwoju cywilizacji,
- pogarda dla zdrowia, instynktu, norm etycznych
[H.Sienkiewicz „Bez dogmatu”]
naturalistyczna- związki między przeżyciem a jego biologicznymi i społecznymi dominantami
- bohater wyraża koncepcje ideowe
- podlega działaniu różnych, sprzecznych wewnętrznie sił
[E. Zola, w PL- Zapolska „Kaśka Kariatyda”]
Realistyczna-przedstawia wycinek z nurtu życia człowieka i społeczeństwa
-zrozumiała dla przeciętnego odbiorcy, kieruje się typowymi zasadami moralnymi
[Orzeszkowa „Nad Niemnem”]
Autotematyczna- jej tematem jest proces twórczy, życie i praca literacka pisarza,
-dygresje warsztatowe, literackie,
Powieść- dziennik- narracja w pierwszej osobie, stylizowana na wzór dziennika.
Łączy się z procesem subiektywizacji i liryzacji prozy, z osobistą refleksyjnością
|
Hymn - „Hymny” - Kasprowicz (sposób ekspresji własnych przeżyć i emocji);
Wiersz symboliczny - wyrażanie tego, co niewyrażalne; podstawowym środkiem wyrazu stał się symbol jako konstrukcja dwupoziomowa, której sensy nie wyczerpują się na znaczeniu pierwszym, danym bezpośrednio, lecz są ukryte na poziomie drugim. Pierwszy poziom znaczeniowy symbolu był jasny i odczytywany natychmiast, zaś drugi poziom miał prowokować odbiorcę do snucia refleksji filozoficznych. B. Leśmian „Fala”. L. Staff „Kowal”
|
|
[T. Kwiatkowski „od kuchni”]
Antyutopia- odpowiedz na utopie
-inaczej utopie negatywne, pisane z perspektywy utopii już zrealizowanej [np. opis totalitaryzmu etc.]
[Świetlana przyszłość Zinowiew]
Charakter- Nałkowska „Charaktery dawne i nowe”
Autobiografia- rozwój [Herling- Grudziński- Inny świat]
Biografia- [S.Barańczak „Uciekinier z Utopii”- książka o Herbercie i jego twórczości]
Pamiętnik- [Pamiętnik Orchidei czyli zapiski ocalonego z XX wieku - Zygmunt Kałużyński]
Opowiadanie- 1 wątek, niewielki rozmiar, swoboda kompozycyjna, epizodyczność fabuły, dygresje
Autotematyczna- rozwoj, In. Powieść warsztatowa
Brukowa- powieść osnuta na wątkach sensacyjnych i erotycznych, adresowana do niewybrednego odbiorcy
- często drukowana w odcinkach w czasopismach
Eseistyczna- tworzy obraz życia wynikający z postawy ideologicznej,
- literackość wyraża się obecnością elementów fikcji
- otwarte struktury myślowe
- fabuła traci na znaczeniu, ważniejsza jest refleksja
-niejednokrotnie aforyzmy zastępują konkretne wypowiedzi
-okultystyczne problemy rzeczywistości
- akcja prowadzona w dwóch światach: doświadczenia zmysłowego i niewidzialnych sił
[Jan Łada- Białe i czarne duchy”]
Polityczna- powieść spokrewniona ze społeczną, w której przedstawiony jest mechanizm życia politycznego w oznaczonym miejscu i czasie.
Kryminalna- traktuje o zbrodni i sposobach jej wykrycia
Odmiany: sensacyjno-awanturnicza,
czarny kryminał amerykański- powieść gangsterska.
[ Chmielewska - „Mnie zabić”]
Psychologiczna- koncentruje się na zjawiskach społecznych, które przedstawiają obraz stosunków i więzi międzyludzkich,
-przeżycia wewnętrzne postaci,
-akcja i fabuła pełnią rolę podrzędna
- dominanta kompozycyjna- bohater
- narracja przybiera postać wypowiedzi niezależnej
- analiza psychologiczna, technika monologu wewnętrznego, asocjacyjnej organizacji materiału powieściowego
[Kuncewiczowa „Cudzoziemka”]
Rzeka- cykl powieści, które są ze sobą powiązane poprzez wspólnych bohaterów i wydarzenia fabularne
- ukazanie tła społecznego, historycznego, politycznego i obyczajowego
[Maria dąbrowska „Noce i dnie”]
Traktat poetycki- [Miłosz „Traktat moralny”, „ Traktat poetycki”]
- funkcja poznawczo perswazyjna
- sprzeciw wobec „poezji czystej”
- liczne odniesienia intertekstualne
odrzuca wszechwiedzę narratora
fabułą zredukowaną do minimum
słabo zarysowane tło społeczne, historyczne
subiektywność opisów (negacja zasady mimesis)
brak komentarzy psychologicznych lub moralnych
[Alain Robbe-Grillet- „Żaluzja”]
Parabola- [Kafka “Proces”]
Poemat rozkwitający- odzwierciedla elementy rzeczywistości obiektywnej, włączane w obręb poetyckiego świata przedstawionego tak, jak są one poznawane i przeżywane przez podmiot twórczy.
[Peiper „Kwiat ulicy z tomu Żywe linie”]
|
Dytyramb - występuję w tonacji poważnej i parodystycznej.
Elegia - liryka zachowuje czasami elegijny nastrój wypowiedzi. Ost. Nawiaz. „ Elegia na śmierć Ludwika Waryńskiego” ( Broniewski)
„Ksenia i elegia”-Iwaszkiewicz
Epigramat - w III odmianach lir, satyr , i filozof.
Haiku- japońska forma poetycka reprezentatywna dla okresu Edo (1603-1868) Ważnymi elementami klasycznego haiku są: kigo - ("słowo na temat pory roku") odniesienie do pory roku lub dnia kire - ("cięcie") podział wiersza na dwie w pewnym stopniu niezależne części (w językach innych niż japoński zaznaczane myślnikiem, wykrzyknikiem, etc.); tłumaczenia Cz. Miłosza „Moritake”
Kaligram - rodzaj wiersza, którego wersy ułożone są w ten sposób, że tworzą sylwetkę przedmiotu albo osoby, mających związek z tematem utworu.
B. Jasieński i T. Czyżewski („Hymn do maszyny mego ciała”)
Limeryk, gatunek żartobliwej poezji opartej na absurdalnym, groteskowym dowcipie słownym, anegdota z zaskakująca pointą. J. Tuwim, W. Szymborska ("Rymowanki dla dużych dzieci")
Oda- ody olimpijskie Iwaszkiewicz
Hymn- „Hymn do Boga” Woronicz
Piosenka - forma muzyczna powszechnie stosowana w muzyce ludowej i rozrywkowej. Jest uproszczoną formą pieśni. Do słowa piosenka dodaje się często przymiotnik bliżej określający jej charakter, np. piosenka ludowa, piosenka miłosna, piosenka popowa, piosenka rockowa, piosenka jazzowa
Poezja lingwistyczna - Tematem język jako narzędzie komunikacji na wszystkich poziomach. Celem zwrócenie uwagi na wieloznaczeniowość słów i zestawienie ich, aby tworzyły nowe, zaskakujące sensy. Miron Białoszewski ("Mironczarnia"), Zbigniew Bieńkowski
|
|
|
|