Pedagogika opiekuńcza- ks. Zbigniew Babicki

Wykład I 03.10.2011 r.

Rozwój każdej dyscypliny naukowej odbywa się na przestrzeni lat i wieków. Trzeba często pracy wielu pokoleń praktyków i teoretyków, aby dana wiedza osiągnęła odpowiedni poziom teoretyczno- metodologiczny i mogła być określana mianem nauki czy teorii naukowej.

Pośród subdyscyplin pedagogicznych pedagogika opiekuńcza zajmuje ważne miejsce od wielu już lat. Szczególną jednak rolę w jej genezie i rozwoju odegrał przełom XIX i XX wieku, okres intensywnego rozwoju nauki o dziecku.

Na przełomie XIX i XX wieku, podobnie jak i obecnie, pedagodzy poszukujący odpowiedzi na nurtujące ich pytania, wychodzili z założenia, że dziecko, gdy dorośnie, wiele potrafi zdziałać w swym życiu, pod warunkiem, że do tego życia zostanie odpowiednio przygotowane przez szkołę (wychowanie). NOWE WYCHOWANIE koncentrujące głównie swą uwagę na dziecku, na jego pragnieniach i dążeniach. Na tym, co dziecku jest bliskie, zrozumiałe, życzliwe a nie obce.

NOWE WYCHOWANIE inaczej pojęte, inne treści aniżeli wychowanie herbartowskie! Według przedstawicieli pajdocentryzmu wychowanie miało być:

• Przejawem życia psychicznego człowieka (J. Dewey),

• Naturalnym procesem osobowości zgodnym z prawami natury,

• Współtworzeniem siebie i swojego środowiska (F. Znaniecki),

• Rozkrzewieniem wartości duchowych społeczeństwa,

• Procesem, którego celem najwyższym jest samowychowanie (J. Korczak),

• Zespołem świadomych zabiegów, mających na celu ukształtowanie umiejętności odróżniania dobra od zła, samokontroli, silnej woli i dobrej woli (J. Babicki).

Przytoczone wyżej rozumienia procesu wychowania stanowią o wielkiej różnorodności poglądów i bogactwie myśli, są przejawem ówczesnego ożywienia intelektualnego. W ten okres „przełomu” wpisała się również polska pedagogika.

Mimo okresu niewoli, trudnego okresu zaborów działali i tworzyli: Jan Władysław Dawid, Aniela Szycówna, Maria Grzegorzewska, Stanisław Karpowicz, Janusz Korczak, Józef Czesław Babicki, Florian Znaniecki, Jan Bystroń, Helena Radlińska i wielu innych. To właśnie w ramach ich dorobku ( a szczególnie Janusza Korczaka i Józefa Czesława Babickiego, Floriana Znanieckiego, Jan Bystroń, Helena Radlińska i wielu innych. To właśnie ich dorobek (a szczególnie Janusza Korczaka i Józefa Czesława Babickiego), w okresie ożywienia intelektualnego „przełomu” należy doszukiwać się teoretycznych korzeni pedagogiki opiekuńczej.

Spróbujmy zatem odpowiedzieć sobie na następujące pytania: Jaka jest rzeczywista geneza pedagogiki opiekuńczej? Jaką rolę w rozwoju pedagogiki opiekuńczej odegrał polski pajdocentryzm, a zwłaszcza poglądy J. Cz. Babickiego?

Na gruncie literatury omawianego zakresu wielu pedagogów upatruje genezy pedagogiki opiekuńczej w ramach pedagogiki społecznej. Twórcom tej subdyscypliny pedagogicznej ( H. Radlińska, R, Wroczyński, A. Kamiński) nadaje się też miano prekursorów pedagogiki opiekuńczej. Inna grupa autorów ( M. Jakubowski, F. Moskal, M. Balcerek, F. Kulpiński) twierdzi iż genezy pedagogiki opiekuńczej należy doszukiwać się w ramach dorobku naukowego takich pedagogów jak: Kazimierz Jeżewski, ks. Bronisław Markiewicz, Janusz Korczak czy Józef Babicki. Pedagodzy ci, mimo że współcześni pedagogom społecznym, w żaden sposób nie identyfikowali się z ich poglądami, dotyczącymi pedagogiki opiekuńczej, Bardzo często w literaturze nazywa się ich klasykami tej dziedziny pedagogicznej. Można powiedzieć, iż to właśnie w ramach dorobku owych pedagogów należy poszukiwać prawdziwych początków tej dyscypliny.

Trudno jednaj byłoby doszukać się teoretycznych analiz rzeczywistości opiekuńczo-wychowawczej w działach ks. B. Markiewicza czy w działalności pedagogicznej K. Jeżewskiego. Zdecydowanie zaś możemy je znaleźć w dorobki teoretycznym Józefa Babickiego.

W pisarstwie J. Cz. Babickiego znajdujemy niektóre elementy, które na trwałe weszły do teoretycznych podstaw działalności opiekuńczo-wychowawczej. W miarę swoich teoretycznych możliwości stała się przybliżyć takie pojęcia, jak: potrzeba, opieka społeczna, podstawa opiekuńcza, atmosfera.

To właśnie on pierwszy użył pojęcia „pedagogika opiekuńcza” na określenie nowej dziedziny pedagogiki: po raz pierwszy użył tej nazwy na początku 1935 r. wpadając na nią pozornie przypadkowo. W czasie ukazywania istotniejszej od materialnej opieki- opieki wychowawczej.

Ten pogląd potwierdza także w swoich poglądach M. Jakubowski: „Nazwa pedagogika opiekuńcza- pojawia się w polskiej literaturze pedagogicznej już w okresie międzywojennym. Jako pierwszy użył Józef Babicki, następnie zaczęli ja powtarzać i próbowali objaśniać m.in. Helena Radlińska, Janusz Korczak, Maria Grzegorzewska. Współcześnie nazwa ta utarła się już w powszechnym języku i została zaaprobowana”.

Wprowadził też taki terminy jak „opieka całkowita” i „opieka częściowa” oraz „placówki opiekuńczo-wychowawcze”, które to terminy funkcjonują do dnia dzisiejszego zarówno w języku potocznym, jak i prawniczym czy naukowym. Powołując się na powyższe słowa i fakty trzeba stwierdzić z całą pewnością, że to właśnie J. Cz. Babicki poprzez swoje próby naukowych analiz zasługuje na miano twórcy pedagogiki opiekuńczej.

Należy zauważyć, że bardzo rzadko mamy do czynienia na gruncie nauki z taką sytuacją, iż początków danej subdyscypliny doszukujemy się w ramach dorobku jednej tylko osoby. Wydaje się, iż w przypadku pedagogiki opiekuńczej mamy do czynienia właśnie z taką wyjątkową sytuacją. Zatem genezy tej ważnej subdyscypliny pedagogicznej (w sensie teoretycznym) należy doszukiwać się w ramach dorobku pedagogicznego J. Cz. Babickiego.

W świetle powyższego pedagogika opiekuńcza nie zawdzięcza swego istnienia pedagogice społecznej. W latach trzydziestych minionego stulecia została ona „zaanektowana” przez dominującą wtedy pedagogikę społeczną w ramach, której tkwiła aż do 1973 r.

Dopiero konferencja naukowa zorganizowana w Częstochowie w 1976 r (a wcześniej w Gdańsku 1966 roku) na temat teoretycznych i metodologicznych podstaw pedagogiki opiekuńczej stała się początkiem jej naukowej autonomii jako subdyscypliny pedagogiki. Pozostanie przez długie lata w ramach pedagogiki społecznej uniemożliwiło jej naukowy rozwój i przyczyniło się w znacznym stopniu do stosunkowo niskiego poziomu teoretyczno- metodologicznego pedagogiki opiekuńczej współcześnie.

JÓZEF CZESLAW BABICKI- ANALIZA PODSTAWOWYCH POJĘĆ PEDAGOGIKI OPIEKUŃCZEJ.

Reprezentantem polskiego pajdocentryzmu był Józef Cz. Babicki. Przeciwnie do J. Korczaka jest pedagogiem mniej znanym i co za tym idzie jego dorobek rzadko staje się przedmiotem naukowych analiz. Tymczasem jego wkład w system opiekuńczo-wychowawczy okres międzywojennego w Polsce był bardzo znaczący.

Pojęcie wychowania

Teoretyczne podstawy rzeczywistości pedagogicznej J Cz. Babicki wyłożył w swej książce z 1929 r. pt. „wychowanie dziecka opuszczonego w zakładach opiekuńczo- wychowawczych”.

Tutaj znajdujemy również jego rozumienie wychowania: „wychowanie jest to funkcja ciągła, polegająca na bezpośrednim lub pośrednim stosowaniu przez człowieka wychowanego, względnie przez zespół wychowanych jednostek, świadomych zabiegów mających na celu wyrobienia w wychowanku umiejętności rozróżniania dobra i zła, samokontroli, dobrej woli i silnej woli według zasad współczesnej, najwyższej etyki danej społeczności”.

Autor używa w powyższej definicji zwrotu „wychowywanie”, a nie „wychowanie”, tłumacząc to w następujący sposób: „lepiej i właściwiej ujmowałby takie pojęcia ciągłość świadomej pracy wychowawczej. Wychowanie więc można by uważać za rezultat wychowywania, tak jak na przykład zapisanie jest rezultatem zapisywania. W dalszym ciągu jednak będziemy nazywali działanie wychowawcze nie wychowywaniem, lecz wychowaniem, w myśl utartego zwyczaju”.

Józef Cz. Babicki wskazuje na istotne cechy procesu wychowania, które w świetle wiedzy współczesnej stanowią konstytutywne elementy tego fundamentalnego pojęcia dla pedagogiki:

• Wychowanie jest procesem świadomym i celowym, co w konsekwencji zakłada istnienie klasycznego wychowawcy w postaci osoby lub grupy osób,

• Wychowanie ma charakter ciągły („funkcja ciągła) i tym samym różni się od pomocy czy ratownictwa, które mają charakter krótkotrwały, na co wskazywała już Helena Radlińska.

• Wychowanie odnosi się szczególnie do sfery emocjonalnej człowieka („rozróżnianie dobra i zła”, „samokontrola”, „dobra wola” i „silna wola”), co często podkreślali właśnie pajdo centryści i coraz częściej mówią o tym współcześni teoretycy i praktycy wychowania,

• Wychowanie zawsze opiera się na jakimś zespole wartości i idei („ najwyższa etyka danej społeczności”), jakiejś aksjologii, której nigdy nie należy utożsamiać z ideologią.

W swoim rozumieniu pojęcia wychowania J. Cz. Babicki wskazuje na potrzeby, co świadczy o opiekuńczym charakterze rozumianego przez niego procesu: „Istota wychowania tkwi więc w doskonałości wychowawcy i istnieniu Ducha wychowania. A w szczególności: w oparciu każdego wychowania na uwzględnieniu potrzeb i rozwijaniu, względnie wytwarzaniu, zmiłowań wychowanków”.

Pojęcie opieki

Józef Cz. Babicki często posługiwał się pojęciem „opieka społeczna”. Należy przypuszczać, że związany z ówczesnymi przedstawicielami polskiej pedagogiki społecznej, z H. Radlińską na czele, używał pojęcia „opieka” nieodłącznie z przymiotnikiem „społeczna”.

„Opieka społeczna, inaczej służbą społeczną zwana za punkt wyjścia obiera wyłącznie potrzeby dziecka i jego przyrodzone prawo do korzystania z normalnych warunków wzrastania. Stwarza ona swemu klientowi odpowiednie stałe warunki, doprowadzające go w rezultacie do racjonalnego użytkowania wrodzonych i nabytych uzdolnień i umożliwiające mu wcześniej czy później oparcie swego bytu materialnego na włanych silach”.

Opieka społeczna polega na zaspokojeniu potrzeb i to tylko tych potrzeb, których jednostka nie potrafi, trwale lub chwilowo zaspokoić. W tym zgadza się ze współczesnym określeniem opieki.

Analizujące różnorodne koncepcje pedagogiki opiekuńczej współczesnych pedagogów nie trudno zauważyć wpływ jego poglądów na ich tok myślenia i formułowane pojęcia. Chodzi tutaj szczególnie o teoretyczne osiągnięcia J. Cz. Babickiego. Oficjalnie jest on akceptowany jako praktyk rzeczywistości opiekuńczo- wychowawczej jednak nie tak wielkiej sławy jak chociażby J. Korczak.

Terminologia w opiece nad dzieckiem

Przez wiele lat opieka nad dzieckiem, tak w naszym kraju, jak i na świecie, rozwijała się bez dostatecznej refleksji teoretycznej. Ogromne potrzeby społeczne, jakie w tej dziedzinie wystąpiły w naszym kraju spowodowały, iż praktyka wyprzedziła teorię. Ten stan odzwierciedla się najbardziej właśnie w terminologii.

Punktem wyjścia w podejmowaniu opieki jest analiza potrzeb dziecka w ujęciu globalnym, obejmującym całokształt sytuacji i warunków, w jakich ono żyje.

Ze względu na złożony charakter tych potrzeb opieka nad dzieckiem wiąże się z rozmaitymi dziedzinami życia i jest rozpatrywana przez różne dyscypliny naukowe: medycynę, psychologie, pedagogikę, socjologię, prawo, ekonomię i politykę społeczna. Konieczność całościowego rozpatrywania i rozwiązywania zadań opiekuńczych powoduje, że opieka jest jedną z bardziej skomplikowanych i trudnych dziedzin życia społecznego.

Wyrazem złożonego charakteru opieki jest także wieloznaczność tego pojęcia. W języku polskim termin ten odnosi się zarówno do osób jak i rzeczy. Oto kilka przykładów zastosowania tego terminu. Mówimy o opiece nad dzieckiem, młodzieżą, chorymi, osamotnionymi- mając na myśli rozmaite sytuacje dotyczące człowieka. Ale mówimy także o opiece nad zwierzętami, roślinami, urządzeniami technicznymi. Mówimy o opiece w znaczeniu ochrony, obrony, pomocy, zapobiegania, wyrównywania- mając na myśli różne cele i sposoby działania.

Ogólne pojęcie opieki

Opieka nad dzieckiem jest pochodną ogólnego pojęcia opieki, określenie którego stanowi punkt wyjścia w dalszym uściślaniu i precyzowaniu terminologii. Podstawowe znaczenie dla określenia ogólnego pojęcia opieki ma wyodrębnienie jego cech konstytutywnych, pozwalających uchwycić istotę pojęcia „opieka”.

Wykład II 04.10.2011 r.

Pojęcie opieki nad dzieckiem

Pojęcie „opieka nad dzieckiem” konkretyzuje ogólne pojęcie opieki przez ukazanie przedmiotu działania- dziecka. Jednak termin „dziecko” jest również wieloznaczny i wymaga uściślenia przez wskazanie określonej granicy wieku.

Jako tę granicę przyjmujemy ukończenie lat 18 to jest moment uzyskania zdolności do czynności prawnych. Jest to również granica formalnej odpowiedzialności dorosłych, rodziców lub opiekunów, za wykonywanie władzy rodzicielskiej i wypełnianie zadań opiekuńczych wobec dziecka.

W pojęciu opieki nad dzieckiem zachowane zostają cechy i elementy składowe ogólnego pojęcia opieki, ulegają one jednak dalszym modyfikacjom uściślającym jego zakres znaczeniowy. Modyfikacje te wynikają przede wszystkim z właściwości przedmiotu opieki a więc dziecka, oraz z charakteru sytuacji zagrożenia, jakim ono może podlegać.

Zazębianie się opieki nad dzieckiem z innymi typami działania jest wyraźnie widoczne zwłaszcza w następujących relacjach:

• Opieka nad dzieckiem, a ochrona zdrowia dziecka,

• Opieka nad dzieckiem a wychowanie i nauczanie

• Opieka nad dzieckiem system zabezpieczenia społecznego

• Opieka nad dzieckiem a działalność socjalna zakładów pracy.

Związek opieki nad dzieckiem z działaniami społecznymi innego typu jest często tak silny, iż tylko teoretycznie można wyodrębnić elementy składowe opieki w tych działaniach. Szczególnie tak dalece jest to widoczne przy analizie wzajemnego związku wychowania i opieki, że niejednokrotnie słowa te są stosowane zamiennie, występuje bowiem tożsamość przedmiotu i podmiotu opieki oraz wychowania, a zróżnicowanie można dostrzec dopiero w treści i celu czynności opiekuńczych i czynności wychowawczych.

Związek opieki nad dzieckiem z działaniami społecznymi innego typu jest często tak silny, iż tylko teoretycznie można wyodrębnić elementy składowe opieki w tych działaniach. Szczególnie tak dalece jest to widoczne przy analizie wzajemnego związku wychowania i opieki, że zamiennie, występuje bowiem tożsamość przedmiotu i podmiotu opieki oraz wychowania, a różnicowanie można dostrzec dopiero w …….. i celu czynności opiekuńczych i czynności wychowawczych.

Dziecko jest przedmiotem badań nie jednej dyscypliny naukowej, a wyniki badań przynoszą coraz lepszą znajomość także sytuacji zagrożenia dziecka. Nauki medyczne, psychologiczne, pedagogiczne, prawne, ekonomiczne, z polityką społeczną włącznie, ukazują coraz to nowe tereny dla działania opiekuńczego wobec dzieci. Stąd potrzeba definicji rozszerzającej i uogólniającej wyniki badań różnych dyscyplin także w odniesieniu do istoty pojęcia opieki nad dzieckiem.

Obok dotychczas wyróżnionych cech konstytutywnych ogólnego pojęcia opieki, to jest: sytuacja zagrożenia oraz barku lub ograniczonej możliwości przezwyciężenia zagrożenia przez samo dziecko, uważamy za niezbędne włączenie, jako cechy konstytutywnej pojęcia opieki nad dzieckiem, ogólnej funkcjo społecznej opieki nad dzieckiem.

Polega ona na zapewnieniu prawidłowych warunków rozwoju i wychowania zarówno jednostce, jak też określonym grupom dzieci oraz całej młodej generacji. Na warunki te składają się:

a) zaspokojenie potrzeb dziecka,

b) zaspokojenie oczekiwań społeczeństwa wobec dziecka, wyraźnych w celach wychowania.

Jeżeli warunki z jednej lub drugiej grupy nie zostaną spełnione, może powstać sytuacja zagrożenia. Stąd znaczenie teorii potrzeb ludzkich w ogóle, a potrzeb dziecka w szczególności oraz znaczenia świadomości i prawidłowości określenia celów wychowania w każdym okresie życia dziecka. Stąd także ścisłe zazębianie się pojęcia, opieki nad dzieckiem z pojęciem wychowania i zabezpieczania społecznego, tak w sferze rozważań teoretycznych, jak i w działalności praktycznej.

Uogólniając dotychczasowe rozważania, przez opiekę nad dzieckiem rozumieć będziemy działania podejmowane przez osoby bądź instytucje wobec dzieci- w związku z faktyczną albo potencjalną sytuacją zagrożenia przy braku lub ograniczonych możliwościach przezwyciężenia tej sytuacji przez samo dziecko w celu zapewnienia prawidłowych warunków rozwoju i wychowania młodego pokolenia.

Rodzaje opieki nad dzieckiem ze względu na istotę działania

Pojęcia szczegółowe odnoszą się do istoty opieki nad dzieckiem precyzują przede wszystkim społeczną funkcję tego działania. Wskazują one na rodzaje sytuacji zagrożenia, wymagający podjęcia opieki oraz stan zagrożenia, określający cel tej opieki.

Z sytuacją zagrożenia wiążą się następujące określenia szczegółowe:

Opieka nad sierotami (naturalnymi, społecznymi), półsierotami, osamotnionymi, opuszczonymi, zaniedbanymi społecznie, niedostosowanymi, biednymi (w znaczeniu niedostatku materialnego), upośledzonymi, chorymi, zagubionymi.

We wszystkich tych określeniach zawarte są sugestie dotyczące czynników powodujących zagrożenie tak w sferze potrzeb dziecka jak i oczekiwań społeczeństwa. Rozpoznanie ich stanowi punkt wyjścia w ocenie stanu zagrożenia (czy chodzi o zagrożenie potencjalne, rzeczywiste czy przezwyciężenie skutków zagrożenia rzeczywistego); mają więc one zastosowanie w diagnostyce potrzeb w zakresie opieki nad dzieckiem.

Stan zagrożenia stanowi podstawę wyróżnienia następujących rodzajów opieki: profilaktycznej, interwencyjnej oraz kompensacyjnej.

Opieka profilaktyczna

Ukierunkowana jest na zapobieganie sytuacjom zagrożenia i dysponuje szeregiem sformułowań, określających cele opieki nad dzieckiem w związku z zagrożeniem potencjalnym, a mianowicie: ochrona, nadzór (czuwanie), wspomaganie, stymulacja.

Opieka interwencyjna

Jest uwarunkowana na przezwyciężanie sytuacji zagrożenia i obejmuje sformułowania określające cele opieki nad dzieckiem w związku z zagrożeniem rzeczywistym, a mianowicie: wsparcie, obrona, ratownictwo, akcja.

Opieka kompensacyjna

Ukierunkowana jest na usuwanie skutków sytuacji zagrożenia w jakiej znajdowało się dziecko i określa cele tej opieki w związku z przezwyciężaniem skutków sytuacji zagrożenia, a mianowicie: wyrównywanie, korekta, reedukacja, resocjalizacja, rewalidacja, rewaloryzacja, rekonwalescencja.

Te pojęcia szczegółowe są stosowane głównie w metodyce opieki nad dzieckiem i wiążą się z określeniem celów i doborem treści ( czynności i środków) tego działania.

Rodzaje opieki nad dzieckiem ze względu na przedmiot i podmiot działania

Kryterium różnicującym dziecko jako przedmiot opieki jest głównie wiek dziecka i jego sytuacja społeczna. W określeniu wieku posługujemy się pojęciami szczegółowymi wypracowanymi przez nauki medyczne i psychologiczne. Wyrażają one osiągnięty stopień rozwoju psychofizycznego.

Mówimy więc o opiece nad dzieckiem w okresie prenatalnym (opieka nad macierzyństwem), nad noworodkami, niemowlętami- podając w razie potrzeby dokładne dni, miesiące i lata dziecka. W miarę jego rozwoju samo kryterium wieku nie wystarcza w różnicowaniu dziecka jako przedmiotu opieki w związku z czym jest uzupełniane przez wskazanie jego sytuacji społecznej, przede wszystkim szkolnej.

Znajduje to wyraz w następujących określeniach: opieka nad dzieckiem przedszkolnym, nad doznaniami ( ze wskazaniem szkoły i roku nauki), nad wychowankiem placówek oświatowych i opiekuńczo- wychowawczych (wczasów, wychowania pozaszkolnego, domów dziecka, zakładów specjalnych i innych), nad młodocianymi pracownikami.

W różnicowaniu podmiotów opieki nad dzieckiem są wykorzystywane dwa kryteria:

Status prawny podmiotu oraz motywy (pobudki) skłaniające do podjęcia opieki. Ze względu na status prawny wyróżniamy osoby prywatne, organizacje społeczne, organy państwowe i ich instytucje. Odpowiadają temu następujące pojęcia szczegółowe: opieka prywatna, opieka społeczna, opieka państwowa.

W historii opieki nad dzieckiem występowały cztery typy motywów skłaniających podmioty opieki do działania, a mianowicie: wyznaniowe, humanitarne, solidarności społecznej, prawa dziecka do opieki. Znajduje to swój wyraz w następujących pojęciach szczegółowych: opieka charytatywna, opieka filantropijna, opieka socjalna, opieka konstytucyjna (w znaczeniu prawnie ustalonego obowiązku podjęcia opieki przez wskazane przez ustawodawcę podmioty).

Opiekę prywatną cechuje zwykle dobrowolność podejmowania, chociaż może też być wykorzystywana z upoważnienia organów opieki lub na podstawie umowy, opiekę państwową natomiast cechuje wyraźnie powinność określona ustalonym zakresem kompetencji organów władzy państwowej i nadzorowanych przez nie instytucji.

Opieka charytatywna opiera się powinności moralnej i zaleceniach wyznaniowych. W opiece socjalnej występują obydwie cechy- dobrowolności i powinności, jakie w dziedzinie opieki nad dzieckiem przejęła na siebie organizacja społeczna.

Rodzaje opieki nad dzieckiem ze względu na treść działania

W zakresie treści opieki nad dzieckiem występuje największe zróżnicowanie, odpowiada mu znaczna liczba pojęć szczegółowych.

Głównymi elementami zróżnicowania treści opieki nad dzieckiem są:

• Rodzaje środków i czynności zastosowanych w działaniu,

• Rodzaje środowiska społecznego, w którym działanie jest podejmowane,

• Zakres i kształt organizacyjny (forma) działania,

• Czas trwania opieki.

Ze względu na rodzaje zastosowanych środków i czynności wyróżniamy opiekę nad dzieckiem: materialną, zdrowotną, prawną, wychowawczą (psychologiczną, pedagogiczna) we wszystkich sferach kształtowania się osobowości dziecka. Ten typ zróżnicowania opieki nad dzieckiem wiąże się także z klasyfikacja podmiotów opieki, a zwłaszcza z podziałem kompetencji i specjalizacją podmiotową.

Ze względu na rodzaje środowiska, w którym działanie jest podejmowane, wyróżniamy opiekę nad dzieckiem: w rodzinie, w szkole (funkcje opiekuńczo-wychowawcze szkoły), w placówce opiekuńczo-wychowawczej oraz w miejscu zamieszkania (w środowisku).

Ten typ zróżnicowania określany także bywa jako kierunki opieki nad dzieckiem, ukazuje bowiem wyraźnie środowisko społeczne, w którym opieki jest podejmowana, nadaje kierunek działania podmiotom opieki, które muszą się liczyć z właściwościami środowiska. Podział ten ułatwia także systematyzację form opieki nad dzieckiem.

Ze względu na zakres i formę działania wyróżniamy opiekę całkowitą i częściową. W formach opieki całkowitej występuje pełny zakres zadań opiekuńczo-wychowawczych i odpowiedzialność za organizację życia dziecka w ciągu całej doby. W formach opieki częściowej występują niektóre zadania opiekuńczo- wychowawcze i odpowiedzialność za organizację życia dziecka w określonych godzinach dnia.

Podział ze względu na zakres i formę działania wiąże się z omawianym poprzednio zróżnicowaniem opieki nad dzieckiem w rodzinie i opieka w placówkach opiekuńczo- wychowawczych występuje najczęściej jako opieka całkowita, a opieka nad dzieckiem w szkole i miejscu zamieszkania- jako opieka częściowa.

W niektórych jednak formach może wystąpić równocześnie opieka całkowita i opieka częściowa, np. w ogniskach wychowawczych i w ośrodkach szkolno- wychowawczych.

Dziś pojęcie opieki zamkniętej odnosi się tylko do niektórych, wyspecjalizowanych form opieki całkowitej przede wszystkim nad dzieckiem chorym (choroby zakaźne) lub głęboko upośledzonym. Lecz i w tych przypadkach nie izoluje się obecnie dziecka od szerszego środowiska społecznego, a społeczeństwo poprzez różne swoje organizacje interesuje się stanem sprawowanej opieki.

Ze względu na czas trwania wyróżniamy opiekę nad dzieckiem: doraźną, okresową i stałą. Opieka doraźna polega na jednorazowym lub krótkotrwałym działaniu i dotyczy najczęściej sytuacji zagrożenia, wymagającej szybkiej interwencji. Czas bowiem ma w opiece interwencji zagrożenie życia. Niejednokrotnie opieka doraźna prowadzi do objęcia dziecka opieką kresową lub stałą.

Opieka okresowa obliczona jest głównie na wspomaganie rodziny władnej dziecka w wypełnianiu zadań opiekuńczo-wychowawczych, zwłaszcza w sytuacji, gdy obydwoje rodzice pracują zawodowo albo dotknięci są długotrwałą chorobą lub innym zdarzeniem losowym utrudniającym sprawowanie opieki.

Występuje ona głównie jako opieka częściowa, chociaż może mieć miejsce i w opiece całkowitej do czasu ustania przyczyny uniemożliwiającej sprawowanie opieki ze strony rodziny.

Opieka stała podejmowana jest w sytuacji, gdy dziecko całkowicie pozbawione jest opieki ze strony własnej rodziny z powodu sieroctwa naturalnego lub społecznego. Trwa od momentu jej podjęcia aż do osiągnięcia przez dziecko samodzielności życiowej i występuje głównie w formach opieki całkowitej.

KRĘGI ŚRODIWSKOWE W ŻYCIU DZIECKA

W naukach pedagogicznych istotne miejsce zajmuje problem czynników kształtujących człowieka. Analiza procesów, w wyniku których powstaje człowiek jako jednostka dojrzała fizycznie, psychicznie i społecznie, wyodrębnia szereg tych czynników, wśród których wychowanie stanowi tylko jedną grupę.

Wśród tych czynników szczególne miejsce zajmuje środowisko. Nie dlatego, aby determinować miało ostatecznie proces kształtowania człowieka, lecz dlatego, że wszelkie procesy życiowe dziecka- biologiczne, psychiczne i społeczne- przebiegają zawsze w jakimś środowisku i w reakcjach na jego wpływy (bodźce) ujawniają się prawidłowości i nieprawidłowości przebiegu procesów życiowych.

Badania roli środowiska w wychowaniu miały i mają nadal duże znaczenie, przede wszystkim dla opieki nad dzieckiem. W toku bowiem tych badań ujawniają się różnego typu zagrożenia, stanowiące podstawowe działalności opiekuńczo- wychowawczej. Także wychowanie, które słusznie traktujemy jako podstawowy czynnik kształtowania człowieka, odbywa się w określonym środowisku dziecka i zmierza do ukształtowania tego środowiska tak, aby sprzyjało działalności wychowawczej.

Poszczególni autorzy klasyfikują zwykle środowiska dla potrzeb metodyki badań, dotyczy to również badań pedagogicznych. Różnorodność typologii ma swoje źródło w bardzo szerokim zakresie pojęcia „środowisko”. Przez środowisko rozumie się najogólniej zespół składników otoczenia, wywierających zauważalny wpływ na jednostkę.

Szczególnie przydatne dla praktyki pedagogicznej wydaje się wyodrębnienie kręgów środowiskowych nie z punktu widzenia więzi terytorialnej, lecz funkcjonalnej, wiążącej dziecko z określonymi instytucjami, grupami czy organizacjami.

Przez krąg środowiskowy rozumieć więc będziemy zespół składników rzeczowych (materialnych) i osobowych (personalnych) oddziałujących na dziecko w ramach określonego układu organizacyjnego.

Na podstawie literatury oraz własnych doświadczeń można wyróżnić następujące kręgi środowiskowe w życiu dziecka:

• Rodzina,

• Sąsiedztwo lokalne,

• Grupa rówieśnicza nieformalna (krąg koleżeński, paczka, banda),

• Organizacja dziecięca i młodzieżowa,

• Placówka oświatowa, przedszkole, szkoła podstawowa, szkoła średnia, szkoła wyższa.

• Placówka wychowania pozaszkolnego wczasy (zorganizowany wypoczynek w okresie ferii), instytucje społeczne.

• Placówki kultury i środki masowego przekazu, organizacje społeczne, zawodowe i polityczne,

• Własny dom rodzinny (po założeniu rodzin).

Wykład III 11.10.2011r

Kręgi środowiskowe

Kręgi środowiskowe różnią się od siebie nie tylko pod względem strukturalnym, tj. składnikami osobowymi i rzeczowymi oraz układem organizacyjnym, lecz także pod względem funkcjonalnym tj. zakresem i treścią oddziaływania oraz siłą wpływów.

Dokonując charakterystyki kręgów środowiskowych, zwrócimy uwagę na te strefy wpływów, do których dany krąg jest szczególnie przygotowany. Pamiętać przy tym musimy, iż środowisko ma charakter dynamiczny, kręgi środowiskowe nie stanowią zamkniętego układu, podlegają różnym przeobrażeniom, stapiają się z ogólnym rozwojem całego społeczeństwa całego kraju. Przez kręgi środowiskowe dziecko włącza się stopniowo w życiu kraju i nie jest dla społeczeństwa obojętne, jak te kręgi na dziecko oddziałują.

Rodzina jest pierwszym i naturalnym kręgiem środowiskowym, do którego dziecko wchodzi przez sam fakt narodzin. Od momentu narodzin aż do pełnej dojrzałości rodzina ponosi główną odpowiedzialność za zaspokajanie jego potrzeb i wychowanie. Wpływ rodziny rozciąga się na wszystkie sfery życia dziecka i przez rodzinę dziecko wkracza w zasadzie do pozostałych kręgów środowiskowych.

Wpływ rodziny wynika z naturalnych więzi łączących dziecko z rodzicami, rodzeństwem, dalszymi krewnymi, wreszcie z całym dorobkiem materialnym, z którego najpierw korzysta, a następnie w miarę swoich sił utrzymuje i pomnaża.

Zakres i siła oddziaływania tego naturalnego kręgu środowiskowego nie są jednak niezmienne i przedstawiają się różnie w poszczególnych okresach życia.

W okresie prenatalnym i bezpośrednio po narodzeniu dziecko jest związane przede wszystkim z matką i przez matkę oddziałują nań bodźce środowiskowe. Dla normalnego rozwoju nie jest obojętne, jak układa się życie matki w okresie ciąży. Prawidłowe odżywianie, racjonalny tryb życia, spokojna atmosfera i przestrzeganie wskazań higieny, oto podstawowe warunki, jakie stwarzać trzeba dla dobra przyszłego dziecka.

Do ukończenia trzeciego roku życia rodzina w zasadzie jest jedynym środowiskiem wychowawczym, jednym kręgiem środowiskowym, wszystkie bowiem bodźce z zewnętrznego świata oraz własna, stopniowo wzrastająca aktywność jest ukierunkowana przez rodzinę.

Głównym zadaniem rodziny jest zapewnienie mu bezpieczeństwa i opieki wychowawczej. Nieprzypadkowo określamy opiekę jako wychowawczą, już bowiem w pierwszym roku życia występują momenty wychowawcze: dozowanie wrażeń, nieuleganie kaprysom, rozwój spostrzegania, stopniowy rozwój mowy, właściwy rytm życia i atmosfera.

W latach następnych zakres zadań wychowawczych narasta, chociaż nadal zadania opiekuńcze przeważają. Szczególnej troski wymaga zwłaszcza stwarzanie możliwości zabawy, równoważenie procesów hamowania i pobudzania, wzbogacanie zasobów słów, stawianie pierwszych wymagań i kształtowanie niektórych nawyków. Jest to trudny okres w życiu dziecka- musi się tylu rzeczy uczyć.

Kłopotliwe jest także dla rodziny, zwłaszcza rodziców, którym nie zawsze starcza czasu i cierpliwości (a często i wiedzy) do postępowania zgodnie z wymaganiami wychowania. Ze składników kręgu środowiskowego najsilniejszy wpływ mają więzi osobiste oraz układ dnia dziecka.

Szczególnie silne więzi łączą dziecko z matką. Rozłąka z matką w tym okresie życia może stanowić wstrząs i poważnie zahamować ogólny rozwój. Doświadczenia wielu krajów potwierdzają, że przyszłość opieki nad niemowlętami leży w ograniczeniu czasu pracy i urlopach dla matek, a nie tworzeniu sieci żłobków. Bezpośredniego wpływy rodziny, a zwłaszcza matki, nie da się bowiem nigdy i niczym zastąpić.

W okresie przedszkolnym rodzina przestaje być jednym kręgiem środowiskowym, nadal jednak odgrywa decydującą rolę w zaspokajaniu potrzeb dziecka. Głównym zadaniem wychowawczym w tym okresie powinno być przygotowanie dziecka do szkoły.

Wiąże się to z dalszymi zabiegami: wzbogacaniem zasobu wrażeń, spostrzeżeń oraz wymowy, kształtowaniem nawyków sprzyjających późniejszej pracy w szkole, wzbogacaniem życia uczuciowego. Do rodziny należy także w tych latach regulowanie udziału dziecka w innych kręgach środowiskowych. Placówką oświatową, która ułatwia rodzinie wypełnienie zadań opiekuńczo- wychowawczych tego okresu, jest przedszkole.

Jeżeli zatem dziecko uczęszcza do przedszkola, dochodzi rodzinie dodatkowy i konieczny obowiązek współdziałania z przedszkolem w pracy opiekuńczo- wychowawczej.

Na młodszy wiek szkolny (klasy I-III) przyda wejście dziecka do większej liczby kręgów środowiskowych. Jest to dla dziecka i dla rodziny okres trudny, integracja wpływów środowiskowych wymaga bowiem sporej wiedzy, doświadczenia i przede wszystkim czasu.

Wyraźnie zarysowuje się indywidualność dziecka, które stopniowo staje się coraz bardziej samodzielne w organizowaniu sobie życia. Nadal jednak rodzina stanowi decydujący krąg środowiskowy i odpowiada za zaspokojenie większości jego potrzeb.

Głównym zadaniem wychowawczym w młodszym wieku szkolnym jest wdrożenie dziecka do racjonalnej pracy nad nauką. Rodzina zyskuje tu potężnego sojusznika w postaci szkoły, jednak od sposobu nauki własnej w domu, od opieki rodziców i porozumienia ze szkołą zależy w znacznym stopniu powodzenie szkolne.

W szczególności istotne jest usuwanie w porę trudności, na jakie może napotkać dziecko w nauce oraz swoich kontaktach z rówieśnikami. Wypracowanie przez rodzinę racjonalnego tryby życia, wdrożenie dziecka do jego przestrzegania- z całym wachlarzem nawyków, wymagań, środków zachęty i kary- ułatwi wymaganie zadań wychowawczych.

Wypracowanie takiego trybu życia- inaczej racjonalnej organizacji dnia- jest tym bardziej konieczne, że w następnym okresie bezpośredni wpływ rodziny stanie się mniejszy, więcej bowiem kręgów środowiskowych uzyska wpływ na dziecko.

W starszym wieku szkolnym (klasy IV -VI) głównym zadaniem wychowawczym staje się prawidłowe przygotowanie do samodzielności, począwszy od wyboru kierunku dalczej nauki, do świadomego wyboru i uczestnictwa w okręgach środowiskowych poza rodziną. Na okres ten przypada też pierwsza, najbardziej burzliwa faza dojrzewania płciowego, z całym kompleksem zagadnień wychowawczych.

Głównym zadaniem wychowawczym staje się w tych latach zachowanie równowagi między wymaganiami i swobodą. Ścisła współpraca rodziny ze szkołą, której wpływ staje się zwykle silniejszy od domu rodzinnego, staje się nakazem.

Od tej współpracy bowiem zależą możliwości wychowawczego ukierunkowania udziału dziecka w pozostałych kręgach środowiskowych, zwłaszcza współżycia koleżeńskiego. Wpływ rodziny jako kręgu środowiskowego, aczkolwiek w dalszym ciągu silny, staje się bardziej pośredni i tak utrzyma się już do osiągnięcia przez dziecko pełnej dojrzałości i całkowitego usamodzielnienia się.

Od rezultatów wdrażania do samodzielności w starszym wieku szkolnym zależy wpływ rodziny w okresie nauki w szkole średniej. Dobiega w zasadzie końca proces dojrzewania fizjologicznego. Osiągnięciu sprawności fizycznej tworzysz coraz szerszy zakres samodzielności. Dzięki nauce rozszerzają się horyzonty umysłowe dziecka, uczestnictwo w różnych kręgach środowiskowych, wzbogaca społeczne doświadczenie.

Stopniowo młody chłopiec i młoda dziewczyna przezwyciężają dynamikę uczuciową i wynikające z niej skrajności upodobań, nastrojów i reakcji. Silne staje się poszukiwanie wzorów osobowych i ideałów życiowych. Coraz częściej młody człowiek poznaje ciężar odpowiedzialności za swoje postępowanie. Głównym zadaniem rodziny jest w tym okresie dopomóc w osiągnięciu równowagi przeżyć. Więź rodzinna, poczucie bezpieczeństwa i możliwość oparcia w trudnych chwilach stanowią o silnym nadal wpływie rodziny.

W okresie studiów, czy w pierwszych latach samodzielnej pracy, wartości i wzory nabyte w kręgu rodzinnym będą niejednokrotnie cenną pomocą w rozstrzyganiu trudnych problemów życiowych przez młodego człowieka. I ten pośredni wpływ utrzyma się jeszcze długo.

Sąsiedztwo wywiera wpływ na dziecko głównie w okresie przedszkolnym i w młodszych latach szkolnych. Nie jest to krąg środowiskowy wyraźniej zorganizowany, zwłaszcza w wielkich miastach. W kontaktach sąsiedzkich dziecko zaspokaja przede wszystkim potrzebę ruchu, zabawy.

Grupa rówieśnicza wpływa na dziecko głównie przez zaspokojenie potrzeby kontaktu z innymi dziećmi w młodszych latach oraz poczucia wartości i dążenia do odgrywania ról społecznych w latach starszych. Począwszy od ok.11 roku życia znaczenie kontaktów koleżeńskich wzrasta, a wpływ grup rówieśniczych staje się nawet silniejszy od bezpośredniego oddziaływania rodziny.

Potrzeba szacunku, przyjaźń, wreszcie miłości znajduje tutaj często swoje zaspokojenie. Grupy rówieśnicze różnią się między sobą tak liczbą, jak i stopniem zorganizowania- od luźnych kontaktów koleżeńskich, do tak zwanej paczki, czy wreszcie bandy z precyzyjnym niekiedy podziałem ról. Są to tak zwane grupy nieformalne, zwykle nie ukierunkowane wychowawczo.

Wymagają od rodziców i wychowawców szczególnej czujności. Bezkrytyczny stosunek do udziały w tych kręgach środowiskowych sprawił wiele zawodu i trudności niejednej rodzinie.

Korzystniejsze warunki do wychowawczego ukierunkowania wpływu grup rówieśniczych stwarzają organizacje dziecięce i młodzieżowe, zwłaszcza dobrze pracujące samorządy szkolne, ZHP i organizacje ideowo- wychowawcze.

Organizacja góruje nad kręgiem nieformalnej grupy rówieśniczej przede wszystkim tym, że stwarza dziecku i młodemu człowiekowi szersze pole do społecznego działania, więcej przeżyć (jeżeli oczywiście dobrze pracuje) i zapewnia bezpośrednie uczestnictwo w życiu kraju. Warto, aby ten moment wzięli pod uwagę rodzice obawiający się, że udział w organizacji oderwie dziecko od rodziny. Znacznie skuteczniej i w niebezpieczny sposób czynią to nieformalne grupy rówieśnicze, jeśli dorośli stracą nad nimi kontrolę.

Placówka oświatowa wpływa przede wszystkim na rozwój umysłowy i społeczny dziecka, wyposażając je w wiadomości, umiejętności, nawyki potrzebne w przyszłej pracy zawodowej. Do placówki oświatowej należy także wiązanie zdobywanych przez dziecko wiadomości, tak w szkole jak i poza szkolą w zwarty system światopoglądowy, zaszczepianie naukowych przekonań, ćwiczenie sprawności myślowej.

W szkole dziecko podejmuje pierwsze poważne obowiązki społeczne, z wykonywania których jest rozliczane, tu kształtują się u umacniają wartości i oceny moralne. Z uwagi na zakres wpływów, szkoła stanowi drugi po rodzinie środowisko wychowawcze. Wpływ tego kręgu środowiskowego w normalnych warunkach pozostaje bardzo silny przez cały okres pobytu dziecka w placówce oświatowej, zwłaszcza w szkole.

Ogniwem decydującym w systemie placówek oświatowych jest szkoła podstawowa i od jej pracy w znacznej mierze zależy powodzenie dalszej nauki dziecka. Z uwagi na znaczenie w procesie kształcenia człowieka, szkoła jest stałym przedmiotem analizy i troski społeczeństwa. Niepowodzenia dziecka w szkole stanowią nie tylko problem szkoły: przerwanie nauki jest zwykle sygnałem zaburzeń w rozwoju i wychowaniu dziecka.

Szkoła jest złożonym kręgiem środowiskowym i o powodzeniu jej pracy decyduje szereg czynników. Doświadczenie wykazuje, że współczesna szkoła może spełnić swoją rolę tylko wtedy, gdy łączyć będzie wypełnianie równocześnie zadań dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych.

Wykład IV 17.10.2011r

Moralne aspekty opieki nad dzieckiem

Moralne aspekty opieki nad dzieckiem wynika z faktu, że działalność opiekuńcza wywiera wpływ na kształtowanie się postaw ludzi. Naczelną ideą przyświecającą działalności opiekuńczej istotna także w kształtowaniu postawy moralnej człowieka, jest idea dobra.

Z faktu, iż działalność opiekuńcza wywodzi się z idei dobra nie wynika w sposób automatyczny pozytywna ocena wyników tej działalności.

Wysoka ocena moralna postawy opiekuńczej, wynikające z nie dość jasnego uświadomienia sobie, jakie konsekwencje moralne może przynieść ta działalność.

Wyraźnie dostrzegali swoiste niebezpieczeństwa opieki nasi wielcy wychowawcy, krytykując jednostronność i niewystarczalność opieki filantropijnej oraz żądając, aby opieka nie hamowała rozwoju sił własnych i woli człowieka, a szczególnie dziecka.

Dostrzegali również negatywne strony opieki, zgłasza w sferze kształtowania się moralnej postawy dziecka. Może ono bowiem zbyt łatwo rezygnować z osobistego wysiłku w zaspokajaniu własnych potrzeb i przezwyciężaniu życiowych trudności. A stąd niedaleka droga do społecznego pasożytnictwa.

Józef Babicki upatrywał źródło niebezpieczeństwa opieki w szczególnych właściwościach sytuacji człowieka wymagającego wsparcia, a zwłaszcza w ograniczeniu tego wsparcia, a zwłaszcza w ograniczaniu tego wsparcia tylko do świadczeń materialnych bez uwzględniania przeżyć moralnych człowieka wymagającego opieki.

Analizując właściwości opieki, Helena Radlińska zwracała uwagę na szczególny rodzaj zależności, jaki powstaje między opiekunem i podopiecznym: „Opieka- rodzicielska czy społeczna- ubezwłasnowolnienia. Ta cecha opieki nakłada wielką odpowiedzialność na jej wykonawców i pociąga za sobą podwójne niebezpieczeństwo: przemocy opiekuna oraz zabijanie zaradności i odpowiedzialności podlegającego opiece”.

Dzieci i dorośli o niewypaczonej jeszcze postawie moralnej niechętnie korzystają z darmowych świadczeń materialnych opieki.

W okresie międzywojennym obserwowano bardzo często przypadki odmowy ze strony dziecka i rodziców w środowiskach robotniczych przyjmowania świadczeń przewidzianych dla „ubogich”.

Rodziny robotnicze traktowały tę kwestię w kategoriach honoru i ambicji własnych, niechętnie patrząc na darmowe świadczenia opiekuńcze, a żądając bardziej generalnych rozwiązań społeczno- ustrojowych, które likwidowałyby źródła niedostatku rodzin, zwłaszcza rodzin bezrobotnych.

Na nieprawidłowości naszej polityki opiekuńczej lat pięćdziesiątych ostro zwracał uwagę Kazimierz Lisiecki „Dziadek”, wytykając m.in. błędy popełniane w stosunku do dzieci pozostających pod opieką państwa:

„Uważam, że wychowywać trzeba rodziców- główne źródło zła idzie często od domu. Jeżeli dom się rozkłada, to co my chcemy od dziecka? Rodzice często mówią, że Polska Ludowa to dobry wynalazek. Zwalania się rodziców od obowiązku opieki, bo dziecko im właściwie przeszkadza. My obciążamy skarb państwa, a rodziców uczymy łajdactwa. Nie można sobie na to pozwolić… Nie tylko zakłady specjalne i domy poprawcze, ale i domy dziecka izolują dzieci od życia. Nas nie stać na to, żeby dziecko brać pod klucz”.

Branie dziecka pod klucz, przywileje bez wysiłku, bez osobistego wkładu pracy, to prosta droga do wynaturzenia moralnych, do wypaczenia ludzkich postaw, a ich reedukacja jest długotrwała, niezmiernie trudna i kosztowana. Zbyt łatwa w ostatnich latach przyzwyczaiło się wielu ludzi do brania świadczeń.

Sądzę, że w polityce opiekuńczej konieczne staje się zwrócenie uwagi na wpływ świadczeń opiekuńczych na postawy moralne ludzi. Chodzi o to, aby były one traktowane przede wszystkim jako wsparcie sil własnych i rozwoju własnych możliwości zaspokajania potrzeb, dążeń i aspiracji życiowych.

Krytykowano Kazimierza Jeżewskiego za to, iż żądał od swoich wychowanków zwrotu niektórych otrzymywanych świadczeń. Być może w sposobie egzekwowania było jeszcze wiele nieporadności, czy też niewystarczającego uwzględniania niezawinionej przecież przez dziecko sytuacji korzystania ze świadczeń opieki, jednak chyba ze wszech miar słuszna jest moralna zasada, którą Kazimierz Jeżewski propagował w swojej pracy: daję byś dawał.

A więc wspiera ciebie po to, byś sobie sam poradził, i innym w przyszłości pomagał. Jest to ważny z moralnego punktu widzenia postulat dotyczący sposobu udzielania świadczeń opiekuńczych. Akcentuje on naturalną potrzebę ludzką wzajemnego wsparcia w trudnej sytuacji, pozbawiają opiekę owego nazbyt często bywa obarczone indywidualne miłosierdzie.

Opieka ukierunkowana wychowawczo wyzwala poczucie wzajemnej powinności moralnej. I nie jest sprawą przypadku, że u osób, które otrzymały w młodości takie właśnie wychowawczo-opiekuńcze wsparcie, ukształtowała się silna postawa opiekuńcza, skłaniająca do podjęcia trudu opieki nad innymi.

Taka była m.in. droga do działalności opiekuńczo-wychowawczej „dziadka”- Kazimierza Lisieckiego, wychowanka, a następnie wychowawcy w bursie prowadzonej przez Józefa Babickiego. Tą drogą poszło wielu wychowanków i współpracowników Kazimierza Jeżewskiego, Janusza Korczaka, a także liczna rzesza byłych wychowanków domów dziecka i domów młodzieży.

Ocena sytuacji i propozycje reform w dziedzinie opieki nad dzieckiem.

Dotychczasowe doświadczenia rozwoju naszego kraju, a zwłaszcza przemiany w życiu społeczeństwa polskiego wskazują na konieczność dokonania znacznych przeobrażeń w opiece nad dzieckiem. Przewartościowania założeń, organizacji i metod działalności opiekuńczo- wychowawczej.

Przeobrażenia te powinny zmierzać do:

1. Pogłębionego rozumienia i realizacji idei prawa dziecka do opieki oraz zasady dobra dziecka w rozwiązywaniu indywidualnych i społecznych problemów opieki;

2. Przełamania jednostronności i zawężonego ujmowania roli podmiotów opieki, w tym zwłaszcza przewartościowania roli państwa, organizacji społecznych i samych dzieci w rozwiązywaniu problemów opieki;

3. Szerszego ujmowania świadczeń opiekuńczych i nieograniczania się jedynie do sfery materialnego wsparcia , całościowego uwzględniania potrzeb i sytuacji dziecka we wszystkich zakresach rozwoju biologicznego, psychicznego, społecznego i kulturalnego;

4. stałej weryfikacji form opieki z punktu widzenia ich wartości profilaktycznej, interwencyjnej i kompensacyjnej, z wyraźną preferencją profilaktycznego kierunku działania;

5. Uznania nieodzowności funkcji opiekuńczej w każdym działaniu pedagogicznym spożytkowania wszelkiej możliwości, jakie daje nauczanie i wychowanie w rozwijaniu samodzielności dziecka- generalnego celu opieki;

6. Dostrzegania zarówno wartości moralnej, jak o niebezpieczeństwa świadczeń opiekuńczych zwłaszcza materialnych; traktowania opieki nad dzieckiem jako szczególnie ważnej drogi kształtowania postaw opiekuńczych, rozwijania wzajemnej życzliwości i zrozumienia wśród ludzi oraz tworzenia klimatu solidarności społecznej w rozwiązywaniu problemów opiekuńczych;

7. Zdecydowanego i konsekwentnego odformalizowania pracy opiekuńczo- wychowawczej we wszystkich formach opieki na rzecz indywidualizacji oddziaływań i elastyczności rozwiązań modelowych;

8. Konsekwentnego dążenia do zapewnienia wystarczających warunków materialnych i kadrowych w opiece nad dzieckiem.

Cały system opieki nad dzieckiem powinien być ukierunkowany na zaspokojenie potrzeb dziecka i wsparcia rodziny- jako głównego podmiotu opieki nad dzieckiem w wypełzaniu zadań opiekuńczo- wychowawczych.

Kluczowe znaczenie dla opieki ma diagnostyka potrzeb i sytuacji dziecka. W Polsce podejmowane były w przeszłości różne próby diagnostyki potrzeb opiekuńczych.

Diagnostyka ta spełnia kilka celów:

• Wzbogaca naszą wiedzę o zjawiskach opiekuńczych, ma więc wyraźny aspekt teoretyczny,

• Stanowi przesłankę do rozbudowy sieci form opieki nad dzieckiem, a więc planowania środków służących zaspokojeniu potrzeb,

• Jest postawą oceny sytuacji dziecka i decyzji o zakwalifikowaniu go do odpowiedniej formy opieki.

Wobec podziału zadań w dziedzinie opieki nad dzieckiem między różne resorty i organizacje społeczne, niezbędna jest stała wymiana informacji o sytuacjach wymagających opieki i koncentracja tych informacji w jednym ogniwie na wszystkich szczeblach administracji.

Opieka nad dzieckiem w rodzinie i zastępczych środowiskach rodzinnych

Rodzina łączy w naturalny sposób zaspokajanie potrzeb dziecka z oddziaływaniem wychowawczym. Utrata rodziny, jej rozkład lub osłabienie wpływu na dziecko stwarza zagrożenie nie tylko dla jego rozwoju, ale i dla funkcjonowania społeczeństwa. Wiele rodzin napotyka trudności w wypełnianiu zadań opiekuńczo- wychowawczych.

Opiekuńczego wsparcia wymagają zwłaszcza:

• Rodziny obojga rodziców pracujących zawodowo poza domem, a nie mające warunków do zapewnienia dzieciom opieki w godzinach swojej pracy.

• Matki i ojcowie samotnie wychowujący swoje dzieci- a więc rodziny niepełne, które z reguły mają większe trudności z zapewnieniem opieki.

• Matki samotne, w tym zwłaszcza niepełnoletnie o nieustabilizowanej sytuacji- bez mieszkania, bez pracy, a często bez przygotowania zawodowego.

• Młode rodziny zarówno z powodu braku własnego mieszkania, jak też ze względu na trudności w pogodzeniu obowiązków zawodowych z rodzinnymi.

• Rodziny wielodzietne, zwłaszcza obarczone małymi dziećmi, a nie posiadające wystarczających środków na zaspokojenie ich potrzeb.

• Rodziny niewydolne wychowawcze, które utraciły wpływ na własne dzieci z powodu nieumiejętności postępowania z nimi i popełnianych w związku z tym błędów wychowawczych.

• Rodziny ograniczające starania opiekuńcze wobec dziecka głównie do dostarczenia dóbr materialnych, a nie doceniające rangi dóbr duchowych i więzi osobowych z dzieckiem.

• Rodzice wykazujący nieprawidłowe postawy wobec dziecka, zarówno nadmiernie chroniące (nadopiekuńczość), jak i odrzucające dziecko (faktyczny brak opieki).

• Rodziny nie doceniające lub nie mające warunków do rozwijania zainteresowań zdolności i talentów dzieci.

• Rodziny o wyraźnych cechach patologicznych, wymagające nie tylko opiekuńczego wsparcia pracy resocjalizacyjnej.

• Rodziny często zmieniające miejsce zamieszkania i mające trudności w stabilizacji życia z powodu częstych i dalekich wyjazdów, nieumiejętności współżycia w środowisku sąsiedzkim itp.

Z wielu badań i analiz wynika, że zakres wsparcia udzielanego rodzinie w wypełzaniu jej zadań jest daleko niewystarczający. Obserwujemy pogłębiające się niedostatki opieki nad dziećmi w rodzinach, które zaostrza sytuacja kryzysu gospodarczego i występowanie szeregu negatywnych zjawisk społecznych.

W celu wsparcia rodziny podjąć należy działania w różnych formach i o zróżnicowanym zasięgu. Pożądane są:

- Umacnianie istniejących i rozszerzenie sieci form poradnictwa dla rodziców we wszystkich zakresach rozwoju dziecka: biologicznego, psychologicznego, społecznego i kulturalnego.

- Upowszechnienie wiedzy i kształtowanie prawidłowych postaw rodzicielskich wobec dzieci, akcentując:

• Potrzebę całościowego rozumowania potrzeb dziecka i konieczność zaspokajania zarówno potrzeb materialnych, jak też duchowych,

• Tworzenie klimatu bezpieczeństwa, zaufania i wzajemnej życzliwości wspierania się w rodzinie,

• Konieczność współudziału członków rodziny, na miarę sił i możliwości, w wypełzaniu obowiązków i pełnego respektowania podmiotowej roli dziecka.

• Podejmowanie nowych inicjatyw tworzenia środowiskowych form opieki doraźnej nad dzieckiem w godzinach pracy rodziców i stymulowanie w tym zakresie wysiłków i starań samych rodziców oraz organizacji społecznych,

• Doskonalenie dotychczasowych form i pojmowanie nowych inicjatyw na rzecz opieki nad dziećmi zdolnymi i utalentowanymi, zwracając uwagę na pedagogiczny charakter udzielanej pomocy,

• Kształtowanie wśród wszystkich dzieci i dorosłych postawy zrozumienia, życzliwości i opiekuńczego wsparcia dla dzieci niepełnosprawnych, chorych i upośledzonych.

W razie utarty przez dziecko naturalnej rodziny powinny być podjęte starania o pozyskanie zastępczego środowiska rodzinnego, a dopiero w ostateczności skierowanie dziecka do placówki opiekuńczo- wychowawczej.

Funkcjonujące w naszym kraju formy zastępczej opieki rodzinnej- adopcja, rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka, wioski dziecięce SOS- nie obejmują opieką wszystkich dzieci osamotnionych przede wszystkim ze względu na liczne trudności i przeszkody, takie jak:

• Nazbyt skomplikowana i przewlekła procedura formalno- prawna w sprawach opieki, zwłaszcza ograniczania i pozbawiania praw rodzicielskich rodziców nie sprawujących faktycznie opieki nad dzieckiem,

• Niewystarczająca ochrona prawna wzajemnych więzi i uczuć przybranych dzieci i przybranych rodziców w razie konfliktu z rodzicami naturalnymi,

• Stosunkowo mało pomoc materialna na utrzymanie dzieci w rodzinach zastępczych, nieadekwatna do rzeczywistych kosztów.

• Błędy w kwalifikowaniu dzieci do rodzinnych form opieki nad dzieckiem, a także w kwalifikowaniu rodzin przybranych.

Trudności te powodują niezbyt liczne wprawdzie, lecz wysoce niepojące przypadki rozwiązywania adopcji, rodzin zastępczych i rodzinnych domów dziecka, narażanie dzieci osamotnionych na kolejne pozbawienie środowiska rodzinnego.

Usprawnienie funkcjonowania rodzinnych form opieki nad dzieckiem wymaga:

• Zmian prawno-opiekuńczych w zakresie pozyskiwania rodzin do adopcji i kwalifikowania dzieci do postępowania adopcyjnego,

• Wsparcia nie tylko materialnego, lecz również wychowawczego dla rodzin zastępczych. Konieczne jest usunięcie przeszkód natury formalnej dla rozwoju rodzin zastępczych, pozyskanie dla tej humanitarnej formy opieki nad dzieckiem nowych rodzin, zwłaszcza wykorzystanie ogromnej rezerwy rodzin wiejskich,

• Dlaczego wzmacniania rodzinnych domów dziecka jako sprawdzonej wychowawczo formy opieki nad dzieckiem,

• Gromadzenie społecznych i państwowych środków na rozwój rodzinnych form opieki nad dzieckiem i tworzenia społecznego zaplecza dla tych form.

Opieka nad dzieckiem w szkole

Rzetelne wypełnienia zadań opiekuńczo- wychowawczych wiąże ściśle uczniów oraz ich rodziców (opiekunów) ze szkołą, ukierunkowuje wzajemną współpracę, pogłębia humanistyczne walory pracy szkoły.

Przekonaniu temu nie towarzyszą jednak działania na rzecz stworzenia każdej szkole warunków do podejmowania zadań opiekuńczo-wychowawczych w trzech głównych zakresach opieki nad dzieckiem:

• Bezpośredniego działania na rzecz zaspokojenia potrzeb dziecka w środowisku szkolnym,

• Wspierania rodziny w wypełnianiu jej obowiązków opiekuńczo-wychowawczych, zwłaszcza w sytuacji barku lub ograniczonych możliwości sprawowania przez rodzinę opieki nad dzieckiem,

• Sygnalizowania organom opieki stanu zagrożenia rozwoju dziecka w związku z niewydolnością wychowawczą, dezorganizacją i patologią jego rodziny.

Przezwyciężanie niedomagań opieki nad dzieckiem w szkole wymaga:

• Stałego wiązania w codziennej pracy szkoły funkcji dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych,

• Pełnego zrozumienia, iż szkoła jest nie tylko miejscem zdobywania wiedzy i umiejętności, lecz równocześnie środowiskiem życia dziecka, zobowiązanym do zaspokojenia jego potrzeb psychicznych, które warunkują powstanie więzi osobistej ucznia ze szkołą, więzi ważnej również w kształtowaniu pozytywnej motywacji do nauki szkolnej.

Pogłębienie i modyfikacji powinny ulec działania wspierające i uzupełniające opiekę nad dzieckiem w rodzinie przez:

• Urealnienie wysokości pomocy materialnej dla dziecka w rodzinie oraz stypendiów szkolnych; analiza pedagogicznej wartości różnych form materialnego wsparcia uczniów;

• Stworzenie warunków do traktowania żywienia w szkole jako ważnego elementu organizacji życia dziecka, a nie tylko formy materialnego wsparcia;

• Stwarzanie materialnych i kadrowych warunków do szerszego rozwoju zajęć pozalekcyjnych, służących zaspokajaniu zainteresowań i wspierających rodzinę w organizacji czasu wolnego dzieci.

Zadecydowanej poprawy wymaga funkcjonowanie świetlic szkolnych. Zapewniają one przede wszystkim opiekę dzieciom wymagającym opiekuńczego i wychowawczego wsparcia. Zróżnicowanie potrzeb dzieci i staniu opieki rodzinnej wskazuje na konieczność elastycznych rozwiązań modelowych w tej formie działania opiekuńczo- wychowawczego.

Chodzi o możliwość pełniejszego włączenia świetlic do kształtowania zainteresowań i potrzeb kulturalnych dzieci. Niezbędne jest znaczenie polepszenia warunków pracy wychowawców świetlic i podniesienie rangi tej specjalizacji w zawodzie nauczycielskim.

Dzieci i młodzież wykazujące znaczne zaburzenia w rozwoju powinny znaleźć opiekę w ośrodkach szkolno- wychowawczych. Instytucje te podejmują zadania rewalidacyjne, reedukacyjne i resocjalizacyjne. Mogą one służyć także zapewnieniu nauczania, opieki i wychowania dzieciom nie wykazującym zaburzeń w rozwoju, lecz wymagającym bardziej zintegrowanych metod wychowawczego oddziaływania.

Opieka nad dzieckiem w placówkach opiekuńczo- wychowawczych.

Dynamika społecznych potrzeb w zakresie opieki nad dzieckiem wskazuje na konieczność głębokich reform zarówno w układzie sieci, jak też rozwiązań modelowych placówek opiekuńczo- wychowawczych. Wskazują na to następujące zjawiska:

1. Brak placówek służących rozwiązaniu problemu okresowego pozbawienia dziecka opieki ze strony własnej rodziny. Dotyczy to zwłaszcza:

• Sytuacji matek samotnych pozostających bez pracy i mieszkania oraz matek nieletnich, które nie są przygotowane do podjęcia równoczesnego trudu opieki nad własnym dzieckiem i zdobywania zawodu; (SOS)

• Sytuacji dzieci w rodzinach skłóconych, rozbitych i niewydolnych wychowawczo, z którym winna być podjęta praca resocjalizacyjna, by można było zagwarantować dziecku niezbędne warunki opieki i wychowania;

• Sytuacji dzieci, z którym rodzice z powodu choroby lub charakteru pracy zawodowej czy innych zdarzeń losowych nie mogą przez pewien okres zapewnić opieki.

2. Utrzymujący się nonsensowny podział na domy małego dziecka i domy dziecka, zmuszający małe dziecko do przechodzenia ze środowiska do środowiska i zagrażający zaspokojeniu podstawowej potrzeby psychicznej, jaką jest potrzeba bezpieczeństwa i więzi osobowych.

3. Brak konsekwencji w egzekwowaniu świadczeń ze strony rodziców dzieci umieszonych w placówkach opiekuńczo0 wychowawczych, niski wymiar tych świadczeń i faktyczne tolerowanie postaw roszczeniowych i pasożytniczych. Ten stan rzeczy wywiera negatywny wpływ także na kształtowanie się postaw wychowanków wobec placówki.

4. Wychowankowie wymajający opieki całkowitej w placówkach opiekuńczo- wychowawczych, głównie w domach dziecka, wymagają z reguły specjalistycznych zabiegów kompensacyjnych, bowiem dzieci o mniej zaburzonym rozwoju szybciej znajdują swoje miejsce w zastępczych środowiskach rodzinnych. W organizacji wewnętrznej tych palcówek niezbędna jest orientacja na zaspokojenie indywidualnych potrzeb wychowanków związanych z rozwojem biologicznym, psychicznym, społecznym i kulturalnym.

Nasuwają się następujące propozycje dotyczące sieci placówek opiekuńczo- wychowawczych oraz zasadniczych reform ich charakteru oraz rozwiązań modelowych;

• Przekształcenie domów małego dziecka na domy dla matki i dziecka. Rozwiązanie problemu opieki nad dzieckiem matek samotnych o nieustabilizowanej sytuacji przez powołanie odrębnych placówek opieki okresowej. Jeśli matka nie zgodzi się na zajmowanie się własnym dzieckiem i nie podejmuje starań o ustabilizowanie swojej pozycji, należy znacznie przyspieszyć procedurę przekazania nieletniego do adopcji.

• Dokonanie głębokiej reformy domów dziecka tak w zakresie układu sieci, jak i rozwiązań modelowych, w tym możliwości tworzenia tych placówek przez organizacje społeczne.

Opieka nad dzieckiem w środowisku

Opieka środowiskowa w miejscu zamieszkania spełnia głównie rolę profilaktyczną, umożliwiając dzieciom bezpieczne i wartościowe wychowawczo spędzanie czasu wolnego.

Wykład V 18.10.2011r.

Opieka nad dzieckiem w środowisku

Opieka środowiskowa w miejscu zamieszkania spełnia głównie rolę profilaktyczną, umożliwiając dzieciom bezpieczne i wartościowe wychowawczo spędzanie czasu wolnego.

Jednaj stan opieki w wielu środowiskach lokalnych jest niezadowalający. Świadczą o tym następujące zjawiska: stagnacja w zakresie rozbudowy sieci o modernizacji wyposażenia placówek wychowania pozaszkolnego, powodująca ograniczenie możliwości rozwoju zainteresowań i talentów dzieci i młodzieży, spadek liczby dzieci objętych zorganizowanymi formami wczasów śródrocznych i wakacyjnych, w tym zwłaszcza zmniejszająca się liczba obozów wędrownych , w tym zwłaszcza zmniejszająca się liczba obozów wędrownych, biwaków i innych form czynnego wypoczynku, niewystarczająca sieć obiektów i terenów do uprawiania sportu masowego i wyczynowego.

Zróżnicowanie potrzeb dziecka w różnym wieku stawia przed placówkami i organizacjami działającymi w środowisku lokalnym stałe zadanie modyfikacji zakresu, treści i metod pracy pozaszkolnej z dzieckiem.

Rozwijanie i usuwanie środowiskowej opieki nad dzieckiem wymaga:

• Stwarzania szkołom warunków do podejmowania działalności opiekuńczo- wychowawczej w środowisku lokalnym,

• oparcia działalności środowiskowej na aktywności własnej małych grup skupiających dzieci, rodziców i społeczników,

• porozumienia i współdziałania wszystkich sił społecznych, niezależnie od orientacji światopoglądowe w przeciwdziałaniu zagrożeniom i przejawom patologii społecznej w środowisku lokalnym,

• znacznego podniesienia poziomu kultury fizycznej i sportu, zarówno przez rozbudowę infrastruktury tej dziedziny życia społecznego, jak też przeciwdziałanie komercjalizacji i demoralizacji w sporcie- rozwijania sieci placówek wychowania pozaszkolnego i stworzenia im warunków sprzyjających lepszemu dostosowaniu działalności do dynamiki potrzeb i zainteresowań dzieci i młodzieży,

• większego zróżnicowania form wypoczynku wakacyjnego dzieci i młodzieży, w tym organizowania wczasów specjalistycznych ukierunkowanych na prowadzenie terapii, rozwijanie uzdolnień i talentów itp.

Głównym problemem metodologicznym w opiece środowiskowej jest rozbudzanie sił społecznych tkwiących w środowisku lokalnym, w tym własnej aktywności dzieci, młodzieży i rodziców, bowiem wszelkie narzucane akcje przynoszą jedynie krótkotrwałe efekty.

Środowiska działalność opiekuńczo-wychowawcza daje szanse kształtowania klimatu wzajemnej życzliwości wśród ludzi i opiekuńczej postawy wzajemnego wsparcia. Oczekują tej postawy także dzieci małe, osoby niepełnosprawne oraz ludzie starzy, jakże często zapomniani i osamotnieni.

Kadra w opiece nad dzieckiem

Kadrę w opiece nad dzieckiem tworzą: pracownicy aparatu opieki nad dzieckiem oraz pracownicy działalności bezpośredniej z dziećmi.

Obecny układ kompetencji sprawia, że resorty uczestniczące w rozwiązywaniu problemów opieki nad dzieckiem tworzą własny aparat opieki na wszystkich szczeblach administracji państwa.

Wobec dziecka, zwłaszcza wcześnie osamotnionego, taki układ kompetencji jest niekorzystny, przerywana jest bowiem ciągłość opieki i wychowania. Wychowanek zmuszany jest do zmiany środowiska wychowawczego (ze szpitala do domu małego dziecka, potem do domu dziecka, dalej do internatu lub ośrodka szkolno-wychowawczego), a więc do zmiany także swoich opiekunów, z wszystkimi konsekwencjami dla więzi osobowych i przeżyć psychicznych dziecka.

Istnieje konieczność koordynacji pracy wszystkich służb specjalnych działających na rzecz dziecka i rodziny. Brak takiej koordynacji powoduje niedostrzeganie w porę sytuacji wymagających opieki, jak też nadużywanie świadczeń przez osoby o postawach cwaniackich i pasożytniczych.

Bezpośrednią pracę opiekuńczo-wychowawczą z dziećmi podejmują w systemie edukacji następujące grupy pracowników:

• nauczyciele i instruktorzy wychowania pozaszkolnego, wypełniający zadania opiekuńcze w ramach elementarnych funkcji opiekuńczych swoich placówek,

• wychowawcy klas, pedagodzy szkolni i nauczyciele- opiekunowie dzieci rodzin zastępczych,

• wychowawcy w placówkach opieki całkowitej.

Oprócz pracowników pedagogicznych zatrudnieni są w placówkach oświatowych i opiekuńczo- wychowawczych także pracownicy administracyjni i pracownicy obsługi. Wszyscy oni mają kontakt z dzieckiem i spełniają rolę pedagogiczną. Ten fakt ma istotne znaczenie zwłaszcza w pracy placówek opieki całkowitej.

W opiece nad dzieckiem, jak w żadnej innej dziedzinie pedagogicznej działalności, liczą się nie tylko umiejętności zawodowe, lecz przede wszystkim postawa opiekuńcza, której wyrazem jest podmiotowe traktowanie dziecka w procesie oddziaływania wychowawczego, akceptacja dziecka takim, jakie ono jest, szacunek dla jego osobowości, rozumiany nie tylko w kategorii życzliwości i gotowości do wsparcia, lecz także stawiania rozumnych wymagań, stymulujących nadwątlone często siły własne dziecka.

Wychowankowie placówek opieki całkowitej potrzebują przede wszystkim bliskich, serdecznych więzi osobowych, niemożliwych do osiągnięcia przy formalnych tylko układach zależności i powiązań. Wysoka płynność kadr w aparacie opieki nad dzieckiem i w wielu placówkach opiekuńczo-wychowawczych świadczy o skomplikowanym i trudnym charakterze ich pracy.

Zgodnie z sygnalizowanym postulatem odformalizowania opieki nad dzieckiem należy stworzyć formalno- prawne warunki zwiększania elastyczności czasu pracy i układu zajęć kadry pedagogicznej w placówkach opieki nad dzieckiem.

Dyrektorzy i kierownicy oraz rady pedagogiczne powinni decydować o sprawach organizacji życia wewnętrznego, układzie zajęć i niezbędnej dokumentacji pracy opiekuńczo- wychowawczej. Powszechnie wysuwany jest postulat zniesienia rozbudowanej i drobiazgowej dokumentacji formalnej.

Rola państwa i organizacji społecznych w opiece nad dzieckiem

Dotychczasowe doświadczenia wskazują na konieczność przewartościowania roli państwa w organizowaniu opieki nad dzieckiem w Polsce. Nadmierna koncentracja zadań opiekuńczych postawiła państwo w roli głównego i w wielu dziedzinach jednego organizatora działalności opiekuńczo- wychowawczej, osłabiając odpowiedzialność innych podmiotów opieki, zwłaszcza rodziny.

Z tytuły humanitarnej idei dobra dziecka oraz jego prawa do opieki państwo powinno podejmować opiekę, gdy dziecko traci rodzinę własną. Wszelkie działania natomiast wspierające rodzinę w wypełnianiu zadań opiekuńczo- wychowawczych powinny być rozszerzone na inne podmioty opieki, w tym zwłaszcza na organizacje społeczne.

Dotyczy to również zapewnienia środków finansowych na opiekę nad dzieckiem przez:

• zabezpieczenie w budżecie państwa środków na funkcjonowanie państwowych placówek opieki,

• stymulowanie gromadzenia społecznych środków na opiekę nad dzieckiem,

• wspieranie wysiłków małych grup społecznych, w tym rodziców, w rozwiązaniu spraw opieki wymagających finansowego zabezpieczenia.

Należy dążyć do stworzenia całościowej ustawy o opiece nad dzieckiem, która precyzowałaby wyraźnie prawa i obowiązki tak państwa i upoważnionych przez nie służb i instytucji opiekuńczych, jak też organizacji społecznych oraz samych podopiecznych.

W kształtowaniu prawidłowych opinii o postaw wokół zagadnień opieki nad dzieckiem większą niż dotąd rolę powinny pełnić środki masowego przekazu, prezentując w sposób pogłębiony (a nie sensacyjno-demagogiczny) złożone problemu opieki.

Wnioski końcowe

W aktualnej, trudnej sytuacji społeczno- gospodarczej kraju występuje realne niebezpieczeństwo pogłębiania się rozbieżności między potrzebami i aspiracjami w zakresie opieki nad dzieckiem a możliwościami ich zaspokojenia.

Powstaje zatem konieczność opracowania i równoczesnego wdrażania dwóch programów działania:

• programu działań osłonowych, ratowniczych, obliczonego na kompensację najbardziej dotkliwych braków opieki;

• programy przebudowy systemu opieki nad dzieckiem we wszystkich jego elementach w kierunku jasnego określenia założeń i przesłanej ideowych opieki, uspołecznienia form opieki oraz ograniczenia roli państwa do ustalenia ogólnych ram organizacyjno- prawnych, a także wspierania materialnego i kadrowego działalności opiekuńczo- wychowawczej.

Potrzeby dziecka i potrzeby opiekuńcze

Spośród różnych klasyfikacji najbardziej praktyczna, a równocześnie inspirująca do wzbogacania teorii jest klasyfikacja potrzeb dziecka według głównych sfer rozwoju i kształtowania się jego osobowości, a mianowicie:

- potrzeby związane z rozwojem fizycznym (biologicznym),

- potrzeby związane z rozwojem psychicznym,

- potrzeby związane z rozwojem społecznym,

- potrzeby związane z rozwojem kulturalnym.

Jaka jest rola opieki zaspokajaniu potrzeb dziecka?

Opieka jest działaniem polegającym na dostarczaniu środków zaspokojenia potrzeb ( dóbr materialnych, dóbr duchowych, więzi osobowych) w sytuacji, gdy dziecko własnym staraniem nie może lub nie potrafi tych środków zdobyć oraz spożytkować.

Jaka jest rola wychowania w zaspokajaniu potrzeb dziecka?

Wychowanie spyży ukierunkowaniu rozwoju oraz sposobów zaspokajania potrzeb dziecka. Rodzaj i zakres oddziaływania wychowawczego zależy od właściwości potrzeb oraz wieku i doświadczeń społecznych dziecka.

Jaka jest rola nauczania w zaspokajaniu potrzeb dziecka?

Nauczanie zmierza do rozwijania świadomości potrzeb we wszystkich sferach rozwoju dziecka oraz umiejętności dokonywaniu wyboru środków zaspokajania potrzeb (dóbr materialnych, dóbr duchowych, więzi osobowych), a także ukształtowania hierarchii zaspokajania potrzeb według uznanego systemu wartości.

Oprócz klasyfikacji potrzeb dziecka i zadań opiekuńczo- wychowawczych związanych z ich zaspokojeniem pedagogika opiekuńcza analizuje również i klasyfikuje sytuacje, w których zaspokojenie potrzeb dziecka może być utrudnione lub wręcz stwarzać zagrożenie dla jego życia i rozwoju. Te sytuacje określamy jako potrzeby opiekuńczej.

Kwestionariusz- informacja o sytuacji dziecka

1. wywiad w środowisku rodzinnym

- z matką

- z ojcem

- z inną osobą

I. Dane o dziecku

1. Nazwisko i imię

2. Data i miejsce urodzenia

3. Adres zamieszkania

4. Nazwa szkoły (żłobka, przedszkola), do której uczęszcza dziecko

5. Klasa (grupa).

II. Skład osobowy i warunki funkcjonowania rodziny

1. Osoby wspólnie zamieszkujące z dzieckiem

2. Dochód na osobę będącą we wspólnym gospodarstwie (zł/ mies.)

3. Ocena dochodów rodziny

- wystarczające

- niewystarczające

4. Rodzaje mieszkania: własnościowe, spółdzielcze, komunalne:

- jednorodzinne

- wielorodzinne

5. Wielkość mieszkania- ilość m² na osobę

6. Warunki mieszkaniowe, mieszkanie: suche, słoneczne, ciemne, wilgotne.

7. Kanalizacja w mieszkaniu:

- woda

- łazienka, WC

- brak kanalizacji

8. Rodzaje ogrzewania w mieszkaniu:

- ogrzewanie piecowe

- ogrzewanie centralne

- inne, jakie …………..

9. Umeblowanie mieszkania i sprzęt zmechanizowany

10. czy dziecko ma oddzielny pokój?

- jeśli nie, to czy śpi na oddzielnym posłaniu?

- jeśli nie, to gdzie bawi i odrabia lekcje?

11. Czy dziecko systematycznie jada posiłki w domu?

12. Czy dziecko otrzymuje drugie śniadanie do szkoły?

13. Czy dziecko jada obiady w szkole? Na czyj koszt?

14. W jakich godzinach pracuje matka?

15. W jakich godzinach pracuje ojciec?

16. Kto zapewnia dziecku opiekę przed i po przyjściu ze szkoły?

17. Jak często i na jakie choroby najczęściej choruje dziecko?

18. Jakie trudności ma dziecko w nauce?

Kto z rodziny pomaga dziecku w nauce?

19. Jak często kontaktują się Państwo ze szkołą (żłobkiem, przedszkolem)?

20. Główne tematy rozmów Państwa z dzieckiem?

21. W jaki sposób dziecko spędza czas wolny?

22. Jak oceniacie Państwo kontakty rówieśnicze dziecka?

23. Z jakich form wypoczynku korzysta dziecko w dniach wolnych od zajęć szkolnych?

24. Czy dziecko utrzymuje korespondencję z rodzicami podczas pobytu poza miejscem zamieszkania?

25. Jakie kłopoty najczęściej sprawia Państwu dziecko?

26. Czy dziecko i w jakiej wysokości dostaje tzw. kieszonkowe?

27. Czy porozumiewacie się Państwo ze sobą w sprawach wychowania dziecka? W jakich sprawach macie różne poglądy?

28. Czy korzystacie Państwo z jakichkolwiek form pomocy w procesie wychowania, nauczania i opieki nad dzieckiem?

Czy dziecko uczęszcza do świetlicy szkolnej?

29. Jakiej pomocy i od kogo oczekiwaliby Państwo dla swojego dziecka?

30. Struktura rodziny (pełna, niepełna)

31. Czy występuje ograniczenie władzy rodzicielskiej decyzją sadu?

III. Uwagi i wnioski

1. Atmosfera w rodzinie w opinii przeprowadzającego wywiad.

2. Propozycje do decyzji o zastosowaniu form opieki nad dzieckiem.

3. Ewentualne propozycje dotyczące dalszego postępowania diagnostycznego (skierowanie na badania specjalistyczne, do placówki diagnostycznej, zainteresowanie innych służb opiekuńczych itp.)

2. Wywiad z dzieckiem

1. Czy lubisz przebywać w domu z rodzicami?

2. Czy Twoim zdaniem, dom jest miejscem, w którym się czujesz najlepiej?

- tak

- nie

3. Czy masz swoje miejsce do spania i do odrabiania lekcji?

4. Które przedmioty sprawiają Ci najwięcej kłopotów w nauce?

5. Kto pomaga Ci w odrabianiu lekcji?

6. Co robisz w domu po przyjściu ze szkoły, poza odrabianiem lekcji?

7. Z kim i w co bawisz się najchętniej?

8. Czy rodzice troszczą się o Twój wygląd?

9. Jak często kąpiesz się, myjesz zęby?

10. Jak często przygotowujesz sobie posiłki?

11. O której zwykle zasypiasz?

12. Czy chętnie chodzisz do szkoły?

- Tak

-Nie, dlaczego?

13. Czy chętnie uczestniczysz w zajęciach świetlicy szkolnej?

14. Jak często chodzisz do kina, do teatru?

15. Czego najchętniej słuchasz w radio i co oglądasz w telewizji?

16. Czy wyjeżdżasz z rodzicami w czasie wakacji letnich, zimowych?

3. Wywiad z wychowawcą klasy (grupy)

1. Jak często i w jakich sprawach rodzice kontaktują się ze szkołą (żłobkiem, przedszkolem)?

2. Czy dziecko przychodzi do szkoły (żłobka, przedszkola) niewyspane i przemęczone?

3. Czy dziecko często nie przychodzi do szkoły (żłobka, przedszkola) i co jest zwykle powodem nieobecności?

4. Czy dziecko chodzi czysto ubrane, zadbane?

5. Jaki stan emocjonalny dominuje u dziecka: jest pogodne, smutne, agresywne, nieśmiałe, nieufne, inne?

6. Jakie wyniki w nauce osiąga dziecko?

- bardzo dobre

- dobre

- dostateczne

- niedostateczne

Z jakich przedmiotów dziecko ma trudności w nauce?

7. Jak często dziecko jest nieprzygotowane do lekcji?

8. Czy dziecko posiada niezbędne przybory szkolne i podręczniki?

9. Czy dziecko przynosi śniadanie do szkoły?

10. Czy dziecko jaka obiady w szkole?

11. Czy szkoła udziela dziecku pomocy materialnej?

12. Jak układają się kontakty rówieśnicze dziecka?

13. Jakie kłopoty najczęściej sprawia dziecko?

14. Czy jest potrzebna pomoc dziecku i jego rodzinie i w jakiej formie należy jej udzielić?

15. Dodatkowe, ważne, zdaniem wychowawcy, informacje o dziecku.

1

---