AZJA

I CECHY SZCZEGÓLNE - INDYWIDUALNOŚĆ

- Azja jest największym kontynentem i najbardziej zróżnicowanym pod względem przyrodniczym z bardzo wyraźną strefowością

-budowa geologiczna Azji jest bardzo skomplikowana i mało poznana (wyjątkiem są obszary występowania surowców mineralnych)

- w Azji znajdują się najwyższe góry na Ziemi : Himalaje i Karakorum, najgłębsza depresja (rów Morza Martwego) , najgłębsza kryptodepresja (dno jeziora Bajkał)

-w Azji (ze względu na ogromną rozciągłość południkową) wyróżnia się wszystkie strefy klimatyczne i większość typów klimatu kuli ziemskiej ( od klimatów polarnych po zwrotnikowe z ich odmianami)

-w Azji występuje także większość formacji roślinnych

- występują systemy rzeczne zaliczane do największych na Ziemi, ogromne obszary bezodpływowe i prawie wszystkie znane typy pustyń

- ogromną powierzchnię ( w porównaniu z innymi kontynentami) zajmuje wieloletnia zmarzlina - jej wielkie rozmiary są przyczyną trudności w precyzyjnym określeniu granic regionów wewnątrz kontynentu a także umownego charakteru jego granic zewnętrznych.

- Azja jest kontynentem niezwykle zróżnicowanym kulturowo

II POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE

-Azja znajduje się niemal w całości na półkuli północnej i wschodniej / na półkuli południowej leży część Archipelagu Malajskiego, a na półkuli zachodniej Płw. Czukocki, niektóre wyspy przybrzeżne oraz wschodnia część Wyspy Wrangla.

PUNKTY SKRAJNE

1)na lądzie stałym

a) na północ przylądek Czeluskin (na płw. Tajmyr) 77°43'N

b)na południe przylądek Piai (Bulus) na Płw. Malajskim 1°16' N

c)na zachód przylądek Baba w Azji Mniejszej nad M. Egejskim 26°03' E

d)na wschód przylądek Dieżniewa 169°01 W

2)na lądzie wyspowym

a)na północ Wyspa Szmidta ( w archipelagu Ziemi Północnej) 81°28 N

b)na południe wyspa Roti ( a Archipelagu Malajskim) 11°00' S

c)na zachód brzeg wyspy Lesbos 25°50' E

d)na wschód Wyspa Ratmanowa w Cieśninie Beringa 169°01' W

Rozciągłość południkowa (od Morza Arktycznego po południowy kraniec Płw. Malajskiego nad cieśniną Malakka) wynosi ok. 8 500 km, (między skrajnymi punktami położonymi na wyspach jest to ponad 10 000 km)

Rozciągłość równoleżnikowa wynosi ok. 8 500 km,

Powierzchnia Azji - 44,5 mln km², (z Morzem Kaspijskim) co stanowi 80 % pow. Eurazji, i 30 % pow. wszystkich lądów

III GRANICE LĄDOWE

Granica między Europą i Azją jest umowna (poprowadzona Uralem lub Kaukazem)

Granica między Azją a Afryką jest bardzo krótka, przebiega przez 120 kilometrowy Przesmyk Sueski, niedawne odłączenie się Płw. Arabskiego od Afryki sprawia, że odległości między tymi kontynentami są bardzo małe.

IV GRANICE MORSKIE

Większość z ok. 70 tys. km granic to granice morskie.

Azja leży między Morzem Arktycznym (O. Atlantyckiego) od północy, O. Spokojnym na wschodzie i południowym wschodzie a O. Indyjskim na południu oraz śródlądowymi morzami O. Indyjskiego (Zatoką Adeńską i Morzem Czerwonym) i O. Atlantyckim ( M. Śródziemne wraz z morzami : Egejskim, Marmara, Czarnym i Azowskim)na południowym zachodzie.

MORZA OBLEWAJĄCE KONTYNENT

-od północy - płytkie morza szelfowe wyodrębniające się z Morza Arktycznego (Karskie, Łaptiewów, Wschodniosyberyjskie, Czukockie)

od południa i południowego-wschodu (wchodzą w skład O. Spokojnego) Morze: Beringa, Ochockie, Japońskie, Wschodniochińskie, Żółte, Południowochińskie (łączy się z międzywyspowymi morzami Sulu, Celebes, Moluckie, Banda, Flores, Jawajskie; na zachodzie łączy się z Morzem Andamańskim zaliczanym już do Oceanu Indyjskiego)

Wyspiarska część Azji Południowo-wschodniej oddzielona jest od Oceanii Morzami : Halmahera i Seram a od Australii Arafura i Timor.

od południa Azję oblewają wody O. Indyjskiego (Zatoka Bengalska, Morze Arabskie, Zatoka Perska, Zatoka Osmańska

Azję od Afryki oddziela Zatoka Adeńska i Morze Czerwone

Morska granica Azji z Europą jest krótka i wyznacza ją : wschodnie wybrzeże Morza Azowskiego, Cieśnina Kerczeńska, północne i zachodnie wybrzeże Morza Czarnego, Cieśnina Bosfor, morze Marmara, cieśnina Dardanele i wschodnie wybrzeże Morza Egejskiego.

Granica między Azją a Ameryką Północną przebiega przez Cieśninę Beringa (dokładniej między Wyspą Ratmanowa (należącą do Azji) a wyspą Little Diomede (należącą do Ameryki Pn.)

V POZIOME UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

Azja jest kontynentem mocno rozczłonkowanym

półwyspy zajmują prawie 20 % powierzchni (nieco mniej niż w silnie rozczłonkowanej Europie i dużo więcej niż na innych kontynentach)

wyspy zajmują ok. 7 % powierzchni

średnia odległość od morza wynosi 750 km (największa spośród wszystkich kontynentów)/ blisko ⅓ pow. kontynentu leży dalej niż 1000 km od morza

największe półwyspy znajdują się w południowej części kontynentu wg wielkości :

a)Arabski 2730, 0 tys. km² b) Indochiński 2174,0 tys. km² c) Indyjski 2088 tys. km² d) Azja Mniejsza e) Tajmyr,

f)Kamczatka g)Koreański h)Malajski i) Jamał j) Synaj k) Czukocki

większość wysp Azji wchodzi w skład archipelagów , największe należą do Archipelagu Malajskiego

(1,9 mln km² ), rozciąga się on na O. Spokojnym między Azją a Australią są to wyspy Borneo, Sumatra, Celebes, Jawa.

duże wyspy O. Spokojnego to : Honsiu, Hokkaido (Wyspy Japońskie) i Luzon i Mindanao (Archipelag Filipiński) , O. Indyjskiego Cejlon, / liczne są wyspy drobne zgrupowane w archipelagi : Lakkadiwy, Malediwy, Andamany, Nikobary)/ niewielkimi wyspami azjatyckimi są : Cypr, Lesbos, Chios, Samos, Kos, Rodos i Sporady (na Morzu Egejskim) / na Morzu Arktycznym wyróżnia się archipelag Ziemi Północnej, Wyspy Nowosyberyjskie, Wyspę Wrangla.

VI TYPY WYBRZEŻY (różnorodne ze względu na złożoną budowę geologiczną, wielką rozciągłość kontynentu i dużą długość linii brzegowej)

na północy (między Zatoką Bajdaracką a Cieśniną Beringa) - rozciągają się arktyczne wybrzeża Azji, są one młode, w większości niskie, niekiedy zabagnione/ linia brzegowa często jest kręta, urozmaicona zatokami w zatopionych ujściach rzek (min. zatoka Obska, Jańska), półwyspami (min. Jamał, Tajmyr), i wysuniętymi w morze deltami (np. Leny)/ Lokalnie np. na Płw. Tajmyr, w Archipelagu Ziemi Północnej, na Płw. Czukockim występują wybrzeża fiordowe.

wybrzeża riasowe - występują na długich odcinkach, np. na wybrzeżu wschodniej Azji (na południe od Zatoki Anadryjskiej po południowy kraniec Płw. Kamczatka), na wybrzeżu Morza Ochockiego, Japońskiego, Płw. Koreańskiego (od strony Morza Żółtego), wybrzeża kontynentu nad Morzem Wschodniochińskim i Południowochińskim.

w południowej Azji wybrzeża tworzą mieszankę typów genetycznych/ Wybrzeża Płw. Arabskiego zostały ukształtowane przez procesy tektoniczne (wysoka krawędź ryftu) , procesy denudacyjne doprowadziły jednak do powstania niziny nadbrzeżnej

-w ciepłych wodach od Zatoki Sueskiej po Cieśninę Bab al- Mandab, także w Zatoce Perskiej rozwinęły się rafy koralowe / koralowy typ wybrzeża występuje także w archipelagach : Filipińskim, Malajskim, na Wyspach Andamańskich, Nikobarach, Malediwach i Lakkadiwach.

wybrzeża namorzynowe -występują na niskich, aluwialnych narastających brzegach wysp Archipelagu Malajskiego (Borneo, Sumatra), Płw. Indochińskiego i Indyjskiego (zwłaszcza w deltach rzek)

VII PIONOWE UKSZTAŁTOWANIE POWIERZCHNI

średnia wysokość kontynentu to 990 m

wyżyny i góry zajmują ⅔ powierzchni/ najwyższym szczytem jest Mount Everest w Himalajach 8848 m n.p.m. najwyższy szczyt na Ziemi

niziny zajmują ⅓ powierzchni kontynentu/ najniżej znajduje się Libie brzegowa Morza Martwego 405 m p.p.m.

dominującym rysem ukształtowania pow. Azji jest występowanie dwóch rozległych (zmiennej szerokości systemów górskich)

1) Południowy ma charakter strefy górskiej rozciągającej się w przybliżeniu równoleżnikowo od Morza Śródziemnego po O. Spokojny, obejmuje on głównie góry wieku alpejskiego

- obejmuje 2 ciągi górskie biegnące mniej więcej równolegle do siebie, oba zaczynają się w Azji Mniejszej i biegną ku wschodowi, na przemian zbliżają się do siebie i łączą w węzły górskie (np. Kakakorum) lub oddalają i otaczają pasmami śródgórskie wyżyny np. Anatolijską, Armeńską, Irańską i Tybetańską

- Ciąg wewnętrzny (północny) tworzą :

G. PontyjskieKaukazElbursKopet-dagSafed-kohHindukuszPamir Karakorum (węzeł górski gdzie splatają się oba ciągi) ze szczytem K2 , Kunlun.

- Ciąg zewnętrzny tworzą: Taurus ZagrosMakranGóry Sulemejmańskie Himalaje.

* na wschód od Himalajów pasma górskie skręcają ku południowi i południowemu wschodowi i obejmują :

Góry Sino- Tybetańskie, G. Birmańskie, góry Tanem, Góry Tenaserimskie, Dong Phaja Yen, Góry Annamskie i Góry Kardamonowe.

2) Północny to szeroki pas zaczynający się środkowej Azji ( w węźle górskim Pamiru)i biegnący w kierunku północno-wschodnim w stronę Płw. Czukockiego, obejmuje on góry uformowane w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej) częściowo odmłodzone w różnych fazach orogenezy alpejskiej.

- tworzy go szereg kulisowo zachodzących za siebie pasm i łańcuchów górskich i są to (od zachodu)

Tien-szanAłtajSajany Góry ChangajskieGóry JabłonoweStanowe

* w północno- wschodniej części kontynentu kierunek pasm częściej przybiera orientację południkową, tak są zorientowane : G. Wierchojańskie, Czerskiego, Kołymskie, Środkowe i Wschodnie (na Kamczatce), Wielki Chingan, Mały Chingan, Dżugdżur, Góry Wschodniokoreańśkie, także góry Sachalinu, Wyspy Japońskich i Kurylskich

Pomiędzy oboma systemami górskimi oraz w obrębie sytemu północnego występują śródgórskie kotliny zapadliskowe i wyżyny : Kotlina Dżungarska, Kaszkarska, Cajdamska, i Wyżyna Mongolska,

do obszaru górskiego przylegają także niziny i wyżyny : na wschód od Morza Kaspijskiego - Nizina Turańśka (z niecką Jeziora Aralskiego) sąsiaduje ona z Podgórzem Kazaskim, (leży u podnóży Tien-szanu i Ałtaju). Nizina Turańska obniżeniem Bramy Turgajskiej łączy się z płaską zabagnioną Niziną Zachodniosyberyjską, a ta z kolei sąsiaduje na wschodzie z Wyżyną Środkowosyberyjską,

Niziny znajdują się także w :

*północno-wschodniej części kontynentu : Nizina Północnosyberyjska i wschodniej : Mandżurska, Chińska(sąsiaduje na wschodzie z Wyżyną Lessową) wszystkie mają tendencję do obniżania się

Niziny i wyżyny północno-zachodniej i południowej części Azji : Wyżyna Syryjska, Nizina Mezopotamska, Wyżyna Dekan, Nizina Hindustańska (zajmuje zapadlisko przedgórskie między wyżyną Dekan, a Górami Sulejmańskimi, Himalajami i Górami Birmańskimi, Nizina Indusu (stanowi zachodnią część Niziny Hindustańskiej), Nizina Gangesu (stanowi wschodnią część Niziny Hindustańskiej)

Wyspy Azji Południowo- Wschodniej są górzyste z dużą liczbą czynnych i wygasłych wulkanów, wielkie obszary nizinne znajdują się tylko na Borneo i Sumatrze.

VIII BUDOWA GEOLOGICZNA I ROZWÓJ RZEŹBY

Azja ma bardzo skomplikowaną budowę geologiczną, wiąże się to z długim i słabo poznanym procesem formowania się tej części litosfery i skorupy ziemskiej

Większa część Azji (łącznie z Wyspami Japońskimi bez Hokkaido, i Archipelagiem Malajskim) znajduje się w obrębie eurazjatyckiej płyty litosfery

na wschodzie płyta eurazjatycka graniczy (wzdłuż stref subdukcji) z filipińską płytą litosfery a przez nią z ogromną płytą pacyficzną.

Północno-wschodnia część Azji (z wyspami Hokkaido i Sachalin) jest położona na północnoamerykańskiej płycie litosfery,

Południowo-zachodnia i południowa część Azji min. Płw. Arabski i Indyjski znajduje się na mniejszych płytach (arabskiej i dekańskiej - oderwanych od płyty afrykańskiej) Dekańska jest częścią płyty indoaustralijskiej.

W obrębie współczesnego kontynentu wyróżnia się cztery platformy prekambryjskiej (kratony) :

syberyjską, chińską, dekańską i arabską. Pomiędzy nimi i w ich otoczeniu znajdują się różnego wieku rozległe strefy fałdowe.

PLATFORMA SYBERYJSKA

- jest centralną jednostką tektoniczną Azji, co najmniej od końca prekambru i przez większą część ery paleozoicznej, stanowiła odrębny kontynent (kontynent syberyjski),

- w obrębie platformy wyróżnia się części wyniesione : tarcza anabarska i ałdańska, w których odsłaniają się prekambryjskie skały metamorficzne, są one silnie sfałdowane podczas kilku orogenez prekambryjskich i poprzecinane intruzjami skał magmowych, których wiek liczy 2-1,8 mld lat.

- obszary leżące między tarczami zajmują rozległe syneklizy, zapadliska i rowy wypełnione morskimi i lądowymi słabo sfałdowanymi (lub niezaburzonymi) utworami najmłodszego prekambru, paleozoiku i mezozoiku stanowiącymi pokrywę platformową.

PLATFORMA CHIŃSKA

-znajduje się na pd. od syberyjskiej, obejmuje południowo-wschodnią część Azji.

- do Azji została przyłączona pod koniec ery paleozoicznej

-fundament platformy stanowią skały prekambryjskie oraz proterozoiczne kwarcyty, które wielokrotnie uległy ruchom fałdowym i procesom metamorfizmu, są poprzecinane intruzjami skał magmowych

- w młodszym prekambrze w obniżeniach i zapadliskach osadziły się piaskowce, łupki i dolomity stanowiące pokrywę platformową.

- w trzeciorzędzie istotny wpływ na poziome i pionowe ruchy skorupy ziemskiej w tej części Azji wywierał rosnący nacisk platformy dekańskiej przesuwającej się w kierunku północnym.

PLATFORMA DEKAŃSKA

- obejmuje Płw. Indyjski i wyspę Cejlon,

- na północy graniczy w górami alpejskiej strefy fałdowej, oddzielającymi ją od platformy chińskiej

- pierwotnie platforma dekańska wchodziła w skład kontynentu Gondwana, od którego oderwała się w środkowym mezozoiku a do Azji przyłączyła w trzeciorzędzie i kontynuuje swój ruch 3-5 cm rocznie.

- w strukturze platformy wyróżnia się dwa obszary wyniesione: wielką tarczę wschodnioindyjską, i tarczę Arawali, w których odsłaniają się utwory krystaliczne budujące kontynent/ pomiędzy wyniesieniami znajduje się obniżenie wypełnione proterozoicznymi, paleozoicznymi i mezozoicznymi skałami osadowymi - utwory te stanowią pokrywę platformową .

- na północy fundament platformy pogrążany jest głęboko pod grubą serię osadów kenozoicznych wypełniających zapadlisko Indusu, zapadlisko przedhimalajskie, i bengalskie.

PLATFORMA ARABSKA

-obejmuje Płw. Arabski

- do trzeciorzędu stanowiła część platformy afrykańsko-arabskiej należącej do Gondwany.

- przemieszcza się ku północnemu wschodowi z prędkością 2 cm rocznie

Prekambryjskie skały odsłaniają się gł. W zachodniej części Płw. Arabskiego

- w trzeciorzędzie i czwartorzędzie obszar platformy został pocięty uskokami, nastąpiły także obfite wylewy law bazaltowych.

*STREFA FAŁDOWA URALSKO - OCHOCKA

- rozciąga się wokół platformy syberyjskiej, w jej obrębie wyróżnia się kilka mniejszych jednostek geologicznych: góry Ural (należące do Europy), Tien-szan, Sajany, Ałtaj, Kunlun,

- strefa jest zbudowana z prekambryjskich i paleozoicznych skał osadowych lokalnie silnie zmetamorfizowanych i poprzecinanych intruzjami - utwory zostały silnie sfałdowane w orogenezach najmłodszego prekambru, oraz w orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej

- najstarsze skały występują na południu między platformą syberyjską a chińską, tam znajduje się też młoda bajkalska strefa ryftowa aktywna sejsmicznie.

- struktury kaledońskie tworzą zachodnią część Ałtaju, Sajany, Tien-szan, Pogórze Kazaskie

- struktury hercyńskie : Ural (na zachodzie) południowa część Tien-szanu, sfałdowane podłoże paleozoicznych platform : turańskiej, i zachodniosyberyjskiej, Wyżyna Mongolska z górami Wielki Chingan.

PALEOZOICZNA PLATFORMA ZACHODNIOSYBERYJSKA I PLATFORMA TURAŃSKA

- to rozległe zapadliska , ich fundament budują skały prekambryjskie i paleozoiczne sfałdowane w orogenezie hercyńskiej,

- pokrywę osadową stanowią zalegające płytowo morskie i lądowe utwory mezozoiczne i kenozoiczne

- północna część platformy zachodniosyberyjskiej i turańskiej ulega obniżeniu/tempo kilka cm na rok

*STREFA FAŁDOWAŃ MEZOZOICZNYCH

- na północy obejmuje Azję Północno- Wschodnią między wschodnim skrajem platformy syberyjskiej a Cieśniną Beringa - czyli tzw. pasma wierchojańskie - tworzy je szereg antyklinoriów : Góry Wierchojańskie, Góry Czerskiego i Góry Czukockie, w centrum tego obszaru w podłożu nizin znajduje się niewielka prekambryjska platforma indygirska - jako masyw oporowy odegrała dużą rolę w formowaniu otaczających ją pasm.

- ku południowi strefa obejmuje Góry Kołymskie, Dżugdżur, Sichote Aliń, Góry Sino-Tybetańskie, Południowochińskie, i góry Płw. Indochińskiego

*ALPEJSKA STREFA FAŁDOWA (strefa fałdowa śródziemnomorsko-himalajska)

- znajduje się południowej części Azji, powstała w następstwie kolizji z Eurazją bloków kontynentalnych oderwanych od Gondwany /- dzieli się tą strefę na kilka części : anatolijska, irańska, himalajska, birmańska i malajska.

- góry alpejskiej strefy fałdowej zbudowane są z różnych skał osadowych lokalnie zmetamorfizowanych

- w strefie alpejsko-himalajskiej wyróżnia się dwa ciągi wielkich antyklinoriów o złożonej budowie, długie na tysiące km biegnące mniej więcej równoleżnikowo do siebie, otaczają śródgórskie wyżyny : Anatolijską, Armeńską, Irańską i Tybetańską

- Północny ciąg antyklinoriów tworzą : G. Pontyjskie, Kaukaz, Elburs, Kopet-dag, Paropamis, Hindukusz i Pamir

- Południowy : Taurus, Zagros, Makran, Góry Sulejmańskie

-na wschodzie pasma górskie skręcają ku południowi obejmują tu Góry Birmańskie i przedłużają się na Wyspy Andameńskie i Nikobary oraz Płw. Malajski

- cała alpejska strefa fałdowa cechuje się dużą aktywnością tektoniczną (fałdowanie, dźwiganie gór, obniżanie zapadlisk) - świadczą o tym częste trzęsienia ziemi

*PACYFICZNA STREFA FAŁDOWA

- ciągnie się od Gór Koriackich i Kamczatki przez Kuryle, Sachalin, Wyspy Japońskie po Archipelag Filipiński i Archipelag Malajski / obszar uformowany w orogenezie alpejskiej i nadal podlegający intensywnym przeobrażeniom

- powstanie tej strefy jest związane z procesami geologicznymi w strefach subdukcji na granicach wielkich płyt

z jednej strony to płyta eurazjatycka i północnoamerykańska a z drugiej pacyficzna i indoaustralijska - wzajemne ruchy płyt (płyta pacyficzna ulega subdukcji pod litosferę kontynentalną Azji z prędkością ok. 7 cm rocznie - co tłumaczy silną sejsmiczność całego regionu) doprowadziły do powstawania głębokich rowów oceanicznych (Kurylski, Japoński, Filipiński, Rów Jawajski na O. Indyjskim) łuków wysp z licznymi wulkanami (np. Kuryle) oraz basenów marginalnych - przybrzeżnych mórz Azji Wschodniej - leżą one między strefą fałdowań mezozoicznych na zachodzie a bazaltową skorupą oceaniczną dna O. Spokojnego.

- południowa część tej strefy (zwłaszcza Archipelag Malajski jest traktowana jako przedłużenie śródziemnomorsko-himalajskiej strefy fałdowej.

IX KLIMAT

Ze względu na ogrom kontynentu i urozmaicone ukształtowanie powierzchni, klimat Azji jest bardzo zróżnicowany, szczególnie istotną rolę zdaje się odgrywać układ pasm górskich- równoleżnikowy w południowo-zachodniej i środkowej Azji ora południkowy we wschodniej i południowej - sprawia on że oddziaływanie na klimat otaczających Azję mórz i oceanów jest zróżnicowane / Słabo wpływają na klimat Azji ośrodki baryczne leżące poza kontynentem : Niż Aleucki, Wyż Hawajski

*Wpływy Oceanu Spokojnego odczuwane są w Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej, na północ od , na północ od 40°N masywy górskie utrudniają napływy mas powietrza znad Oceanu.

*Wpływy Oceanu Indyjskiego obejmują Azję Południową i Południowo-Wschodnią otwartą na napływ powietrza zwrotnikowego i równikowego, najbardziej odczuwane latem, masy powietrza krążą tam w cyrkulacji monsunowej Latem ciepłe i wilgotne masy powietrza znad Oceanu płyną w stronę kontynentu wciągane układem niskiego ciśnienia (Niżem Azjatyckim), który rozwija się nad mocno rozgrzanym lądem - jest to monsun letni przynoszący opady, wspomagany jest on Wyżem Hawajskim znad Oceanu Spokojnego i Wyżem Południowoindyjskim znad Oceanu Indyjskiego.

W okresach zmiany kierunku monsunów powstają niekiedy silne ośrodki cyklonalne- cyklony lub tajfuny.

STREFA KLIMATÓW OKOŁOBIEGUNOWYCH

Półwyspy : Jamał, Gydański, Tajmyr, arktyczne wyspy Azjipolarny (średnia temp. poniżej 0°C, opady śnieżne do 150 mm)

Północna część Niziny Zachodniosyberyjskiej : Północnosyberyjska, Jańsko- Indygirską, Kołymską klimat podbiegunowy (do 10°C w miesiącu najcieplejszym, do 250 mm opadów rocznie)

STREFA KLIMATÓW UMIARKOWNAYCH (chłodnych na pn. i ciepłych na pd.)

Zajmuje większą część Azji, rozciąga się od Uralu po wybrzeża mórz : Ochockiego, Japońskiego i Żółtego.

*średnia temp. w najcieplejszych miesiącach wynosi 10-15°C, w głębi lądu w klimatach kontynentalnych wzrasta do 20°C, w najchłodniejszych spada do - 10°C, w klimatach morskich do poniżej -10°C.

*roczne sumy opadów : 300-500 mm (niższe na Wyżynie

Środkowosyberyjskiej 200-300mm, i w pd. części Niziny Zachidniosyberyjskiej/ wyższe w górskich klimatach tej strefy ,wyspa Sachalin, pn. część Wysp Japońskich Większość opadów na wschodzie tej strefy związana jest z porą występowania monsunu letniego.

STREFA KLIMATÓW PODZWROTNIKOWYCH

Rozciąga się od Azji Mniejszej i wybrzeży Morza Śródziemnego przez Wyżynę Armeńską, Wyżynę Irańską, Wyżynę Tybetańską, Nizinę Chińską, po południową część Wysp Japońskich.

Wschodnia część tej strefy ma klimat monsunowy, na przeważającym obszarze jest to klimat zwrotnikowy kontynentalny suchy i skrajnie suchy (Wyżyna : Irańska, Tybetańska), klimat pośredni panuje w pasie wybrzeży Morza Śródziemnego, Morza Czarnego i Kaspijskiego oraz na Nizinie Chińskiej.

Średnia temp. w miesiącu najcieplejszym w klimatach morskich i pośrednich 15-20°C, w klimacie kontynentalnym >20°C, w miesiącach najchłodniejszych w klimatach morskich i pośrednich ok. 10°C, w kontynentalnych ok. 0 °C.

W zachodniej części tej strefy opady występują głównie zimą, we wschodniej części głównie latem.

Roczne sumy opadów wahają się od 100 mm (Wyżyna Irańska, Tybetańska) do ok. 1000 ma wybrzeżach mórz i do powyżej 2000 mm na Wyspach Japońskich.

STREFA KLIMATÓW ZWROTNIKOWYCH

Obejmuje pd. część Azji : Płw. Arabski, Nizinę Mezopotamską, północne wybrzeża Zatoki Perskiej i Omańskiej, Nizinę Hindustańską, Płw. Indyjski, północną część wyspy Cejlon, Archipelag Andamanów, Płw. Indochińśki, i wyspę Tajwan.

*Klimat zwrotnikowy monsunowy - na wschód od Gór Sulejmańskich /wilgotny na wybrzeżach mórz

*klimat kontynentalny suchy i skrajnie suchy - od Zatoki Sueskiej i Morza Czerwonego po wschodnie krańce Niziny Indusu i gór Arawali.

Średnia temp. w miesiącu najchłodniejszym >10°C, w najcieplejszym nie spada poniżej 20°C.

Maksymalne dobowe temp. osiągają 40-45°C,

Roczne sumy opadów są zróżnicowane : obszary pustyń : 50mm, u podnóży Himalajów ponad 10 000mm.

STREFA KLIMATÓW RÓWNIKOWYCH

Obejmuje w Azji archipelagi Malediwów i Lakkadiwów południowe krańce Płw. Indyjskiego i Cejlonu, Nikobary, Płw. Malajski, deltę Mekongu, archipelag Malajski i Filipiński,

Na całym obszarze jest to klimat monsunowy wilgotny i wybitnie wilgotny z rocznymi sumami opadów od 1500mm do 3000-4000 mm na stokach gór/ Średnie miesięczne temp. powietrza przez cały rok oscylują wokół 25°C,

X WODY

Przyczyną istnienia obszarów zasobnych w wodę ( Nizina Zachodniosyberyjska, Nizina Gangesu) oraz ogromnych obszarów pustynnych np. we wnętrzu Płw. Arabskiego, na Wyżynie Irańskiej, Gobi jest zróżnicowanie klimatyczne (przede wszystkim nierównomierny rozkład opadów związany z ogromem kontynentu i wielką odległością od mórz i ukształtowania powierzchni.)

Azja leży w zlewiskach trzech oceanów : Atlantyckiego, Spokojnego, Indyjskiego.

Do zlewiska O. Atlantyckiego należy 11,7 mln km² ( z tego 11,2 mln km² przypada na zlewisko Morza Arktycznego) /zlewisko O. Indyjskiego 11,7 mln km², zlewisko O. Spokojnego 8,2 mln km².

Pozostałe to obszary bezodpływowe : Morza Kaspijskiego, Niziny Turańskiej z Jez. Aralskim, kotliny środkowej Azji - Kaszgarska, Dżungarska, i obszary bez sieci wód powierzchniowych : Płw. Arabski, Wyżyna Irańska, Gobi.

* RZEKI

1)Największymi rzekami, które należą do zlewiska Oceanu Atlantyckiego to:

a) wielkie rzeki syberyjskie uchodzące do Morza Arktycznego : Lena, Ob, Jenisej, Jana, Chatanga, Kołyma, Indygiryka - mają one źródła w górach Azji Środkowej i Północno-Wschodniej, odwadniają wielkie równiny i wyżyny Syberii. Rzeki te mają zasilanie śniegowo - lodowcowe, duże wiosenne wezbrania wiążą się gwałtownym tajaniem śniegi i szybkim spływem wód roztopowych po zamarzniętym podłożu. Latem zasilanie jest mniejsze, woda pochodząc z opadów jest tracona w procesie parowania i uzupełnia niedobory wód gruntowych. Rzeki pokrywają się lodem na 6-7 miesięcy, płytkie i wolne zamarzają do dna.

b)niektóre rzeki Azji Południowo-Zachodniej uchodzące do M. Śródziemnego i Czarnego , największe z nich to Kizilirmak, Sakarya, rzeki te mają zasilanie deszczowe, zimowe - mają wezbrania zimą , latem stany wód są niskie a mniejsze rzeki wysychają.

2)Do zlewiska Oceanu Indyjskiego należą dorzecza: Irawadi (uchodzi do M. Andamańskiego), Gangesu z Brahmaputrą, Indusu, Tygrysu z Eufratem (uchodzą jako Szatt al-Arab do Zatoki Perskiej). Rzeki te mają źródła w Górach Sino-Tybetańskich (Irawadi), Himalajach i Transhimalajach (źródłowe dopływy Brahmaputry, Indusu i Gangesu), na Wyżynie Armeńskiej (źródłowe dopływy Eufratu), i w Taurusie (źródła Tygrysu).

Zasilanie rzek jest złożone : górne biegi rzek Azji Pd. i Południowo- Wschodniej (od Indusu po Brahmaputrę) mają zasilanie śniegowo-lodowcowe, środkowe i dolne biegi tych rzek są zasilane przez obfite opady atmosferyczne, związane z monsunem letnim. W związku z takim zasilaniem mają jedno trwające 2-3 miesiące wezbranie podczas, którego odprowadzają 70-80 % rocznego odpływu.

3)W zlewisku Oceanu Spokojnego leży Azja Wschodnia i Południowo-Wschodnia, do największych rzek tej części Azji należą: Amur (ze źródłami w górach Wielki Chingan), Jangcy (wypływa z Wyżyny Tybetańskiej),

Huang He ( ze źródłami w górach Kunlun), Mekong ( ze źródłami na Wyżynie Tybetańskiej)

Górne biegi rzek mają zasilanie śniegowo-lodowcowe, środkowe i dolne są zasilane przez obfite opady atmosferyczne związane z monsunem letnim.

4)Rzeki Azji Środkowej

Większość z nich wypływa z regionu Pamiru i Tien-szanu, wypływają one z topniejących lodowców i płatów wieloletniego śniegu wezbrania następują latem. W dolnym biegu nie otrzymują żadnych dopływów, przechodzą przez pustynie i uchodzą do bezodpływowych jezior, bagien lub giną w piaskach pustyń.

W wielu regionach znaczna część ich wód bywa wykorzystywana do nawadniania upraw np. Syr-daria i

Amu-daria przecinające Nizinę Turańską i uchodzące do Jeziora Aralskiego, Tarym płynąca przez Kotlinę Kaszgarską i rzadko docierająca do słonego jeziora Łob-nor.

*JEZIORA I BAGNA

W Azji występuje większość typów genetycznych jezior znanych na Ziemi. Grupują się one w regionach :

Na północnej Syberii, w obrębie wyżyn : Anatolijskiej, Armeńskiej, Tybetańskiej i Mongolskiej, na Nizinie Jangcy.

Największe jezioro Azji Morze Kaspijskie jest zbiornikiem reliktowym stanowi pozostałość morza trzeciorzędowego, podobną genezę ma Jezioro Aralskie.

*pochodzenia tektonicznego

jeziora tego typu utworzyły się w deformacjach tektonicznych (rowach tektonicznych, nieckach) takie założenia ma jezioro Bajkał ( najgłębsze jezioro świata) w obrębie neogeńskiego ryftu a także jeziora : Bałchasz, Ała-kol, Sasyk-kol, Kuku-nor, Issyk- kul. Tektoniczną genezę mają także jeziora Azji Południowo- Zachodniej min. Morze Martwe (leżące w dolinie ryftowej a największej depresji na Ziemi), słone jeziora Wan i Umia (na Wyżynie Armeńskiej), Tuk (Wyżyna Anatolijska) i Namak ( Wyżyna Irańska)

*pochodzenia wulkanicznego

Utworzone w kraterach tufowych stożków wulkanicznych, wiele takich jezior występuje na Kamczatce i Jawie, w kalderach : Toba na Sumatrze, Towada na Honsiu, Taal na wyspie Luzon

*pochodzenia polodowcowego

Występują w Ałtaju, Pamirze, na Wyżynie Tybetańskiej, i w Azji Północno-Wschodniej (związane z ostatnim zlodowaceniem) , większość z nich ma charakter górski jezior polodowcowych, są wśród nich typowe górskie jeziora cyrkowe, jeziora w przegłębieniach żlebów lodowcowych, w misach utworzonych przez lód i spękanych i pokruszonych skałach.

*jeziora bagienne (jeziora wód gruntowych)

Płytkie i otoczone bagnami, największe jest jezioro Piltanłor ok. 100 km² leżące między Uwałami Syberyjskimi a równoleżnikowym odcinkiem środkowego Obu.

*jeziora termokrasowe (ałasy) Występują w obszarach gdzie utrzymuje się wieloletnia zmarzlina, tworzą się w wyniku lokalnego roztapiania zmarzliny,

*jeziora pochodzenia rzecznego występują w dolinach wielkich rzek Azji : starorzecza - dolina Jangcy, jeziora deltowe w delcie Selengi uchodzącej do jeziora Bajkał.

*jeziora krasowe występują w regionach zbudowanych ze skał węglanowych

BAGNA

Obszary zabagnione zajmują w Azji ok. 2,2 mln km², największym obszarem bagiennym jest Nizina Zachodniosyberyjska, duże obszary występują także na Nizinie Północnosyberyjskiej, nad dolną Indygirką, i na Nizinie Kołymskiej / W Azji Wschodniej bagna i torfowiska występują nas dolnym Anadyrem i Amurem, i w zachodniej części płw. Kamczatka

W południowej Azji największe obszary zabagnione występują na Nizinie Mezopotamskiej, w deltach Mekongu, Irawadi, Gangesu Brahmaputry i Meghny oraz na Sumatrze i Borneo.

*LODOWCE mimo sprzyjających warunków orograficznych i termicznych (wiele szczytów, pasm wznosi się ponad granicę wieloletniego śniegu) zajmują w Azji tylko ok. 140 tys. km², wynika to z małej ilości opadów atm. w obszarach gdzie inne warunki występowania lodowców są spełnione. Współczesne zlodowacenie zajmuje 1% powierzchni pokrytej lodem w plejstocenie. Ciągła pokrywa lodowa o cechach lądolodu (czapy i pola lodowe) występują jedynie na Ziemi Północnej, Wyspach Nowosyberyjskich, Wyspie Wrangla ,gdzie granica wieloletniego śniegu przebiega na poziomie morza

* W kontynentalnej północnej części Azji granica wieloletniego śniegu przebiega na północy od poniżej 1000 m do 2500 m na południu/ lodowce występują min. na płw. Tajmyr, w Górach Wierchojańskich, Czerskiego, Ałtaju, Sajanach i Górach Stanowych

* W zachodniej Azji granica wieloletniego śniegu przebiega na wys. 3000-3500 m n.p.m. mocno zlodowacony jest współcześnie jedynie Kaukaz, niewielkie lodowce występują na Małym Kaukazie, ma Wyżynie Armeńskiej w górach Elburs i Kopet-dag.

*Najsilniej zlodowacone są góry środkowej Azji, granica wieloletniego śniegu przebiega tam na wysokości od 4000-4500 m w Pamirze i Tien-szaniu, do 4500-6000 m w Himalajach. Najwięcej lodowców górskich jest w Pamirze, Tien-szaniu, Hindukuszu, górach Kunlun, Karakorum, Himalajach, Transhimalajach, górach Wyżyny Tybetańskiej zajmowaną przez nie powierzchnię szacuje się na ok. 115 tys. km². Największą pow. zajmują w Himalajach.

* Na ogromnych obszarach Azji ( ok. 10 mln km²) występuje wieloletnia zmarzlina.

XI GLEBY

W pn. i środkowej Azji główne typy gleb są zróżnicowane strefowo (jak klimat i roślinność)

* kriogeniczne inicjalne gleby skaliste, lub gleby kamieniste, tworzące grunty strukturalne (poligonalne), występują na wyspach strefy polarnej w miejscach wolnych od lodu

PÓŁNOCNA CZĘŚĆ AZJI

* pn. część Niziny Zachodniosyberyjskiej (płw. Jamał i Gydański), płw. Tajmyr, Nizina Północnosybryjska, nizina Jańsko-Indygirskiej, Kołymskiej, Płw. Czukocki przeważają tu zmarzlinowe gleby organiczne, rozwijające się na podmokłych zatorfionych równinach oraz gleby mineralne, wytworzone z drobnoziarnistych zwietrzelin i utworów lodowcowych.

*Kamczatka - próchniczne gleby darniowe rozwinięte z utworów wulkanicznych.

*Obszar tajgi ciemnej (na pn.) - zmarzlinowe gleby organiczne i glejowo-zmarzlinowe

*Obszar tajgi jasnej - zmarzlinowe gleby słabo zbielicowane, gleby torfowe i mady.

STEPOWA STREFA AZJI

*występują czarnoziemy (zajmują wilgotniejszą część strefy) i gleby kasztanowe (występują w części pd.)

OBSZARY PUSTYŃ STREFY UMIARKOWANEJ Gobi, Takla Makan, Kotliny Dżungarskiej, pustyni Kara-kum, Kyzył-kum i Niziny Turańskiej pokrywają yermosole - słabo wykształcone gleby terenów pustynnych : skalistych, kamienistych i piaszczystych, lokalnie występują szaroziemy i buroziemy oraz gleby zasolone i słone w obniżeniach ,

STREFA PODZWROTNIKOWA I ZWROTNIKOWA -pokrywa glebowa jest zróżnicowana.

*Na Wyżynie Anatolijskiej i Armeńskiej pod zbiorowiskami krzewów i drzew kserofitycznych rozwinęły się gleby brunatne, i utwory glebowe typu terra rosa.

*We wnętrzu gorących pustyń Wyżyny Irańskiej, Płw. Arabskiego , oraz pustyni Thar występują rozmaite yermosole, w obniżeniach gleby zasolone/ duże pow. zajmują też luźne piaski.

*Na Nizinie Mezopotamskiej dominują mady także lokalnie zasolone, mady występują także na Nizinie Gangesu, w Kotlinie Bengalskiej, w delcie Gangesu i Brahmaputry, dolinie i delcie Irawadi, w dolinie i delcie Mekongu.

*Pustynie wysokogórskie Wyżyny Tybetańskiej pokrywają kamieniste gleby inicjalne wytworzone ze zwietrzelin, bądź utworów lodowcowych.

* na Wyżynie Dekan pod lasami monsunowymi i płatami sawann, powstały czerwone i żółte gleby ferralitowe.

*W Azji Południowo-Wschodniej, na wyspach Archipelagu Malajskiego i Filipińskiego pod wilgotnymi lasami równikowymi powszechnie występują kwaśne żółtoziemy,

*Na obszarach wulkanicznych (Sumatra, Jawa, Wyspy Japońskie, Archipelag Filipiński) z popiołów i wietrzejących law wytworzyły się andosole.

XII ROŚLINNOŚĆ

a)obejmuje wszystkie strefy klimatyczne i roślinne, roślinność jest dodatkowo zróżnicowana na różnorodne typy ze względu na urozmaiconą rzeźbę i kontrastowo zmienne kierunki klimatyczne.

b)większa część Azji należy do państwa hol arktycznego/ śródziemnomorskie wybrzeża Azji Południowo-Wschodniej północna część Płw. Arabskiego, Wyżyna Irańska, Nizina Indusu należą do państwa roślinnego śródziemnomorskiego.

TUNDRA ARKTYCZNA - występuje wzdłuż wybrzeży Morza Arktycznego od Uralu po Cieśninę Beringa, bezdrzewna, uboga w gatunki roślin, miejscami przechodzi w pustynie arktyczne, prawie bez roślinności,

Tundra arktyczna w Górach Wierchojańskich i Czerskiego (tundra górska) sięga dalej na południe niż na nizinach, spotyka się tam niewiele do 100 gatunków roślin naczyniowych , ku południowi tundra arktyczna przechodzi w tundrę porostowo- mszastą, tundrę krzewinkową.

TAJGA rozciąga się na pd. od strefy tundry - ciągnie się pasem szerokości 1000-2500 km, od Uralu po wybrzeże Oceanu Spokojnego/ Górska odmiana tajgi porasta stoki : Ałtaju, Sajanów, Gór Jabłonowych, Stanowych aż po Dżugdżur i Sichote Aliń. Tajgę tworzy niewiele gatunków drzew iglastych : sosny, świerki, modrzewie i jodły.

- tajga ciemna rozwija się na zachodzie w warunkach mniejszego kontynentalizmu, przeważają tu bory świerkowe, i sosnowe, z rozległymi bagnami i torfowiska

- tajga jasna - rozciąga się na wschód od Janiseju, w warunkach większego kontynentalizmu klimatu, dominują tu bory modrzewiowe, i modrzewiowo-sosnowe.

STREFA LASÓW LIŚCIASTYCH I MIESZANYCH - na północy sąsiaduje z tajga, zachodnia jej część obejmuje lasy drobnoliściaste, występuje tam głównie brzoza brodawkowata a także olchy, wierzby i topole/ część wschodnia obejmuje obszar leżący między Wielkim Chinganem a wybrzeżem Oceanu Spokojnego, z północną częścią Wysp Japońskich (Płw. Koreańskim, i Niziną Chińską - to lasy wielkolistne : dąb mongolski, orzech mandżurski, lipa mandżurska, sosna koreańska, jodły, modrzewie, klony i buki. Lasy te charakteryzują się bogatym podszyciem,

STREFA STEPÓW dzieli się na dwie części rozdzielone przez Sajany, i Ałtaj/ Zachodnia część obejmuje stepy zachodniosyberyjskie i kazaskie (łączą się a pd. od Uralu ze stepami Europy)/ Wschodnia część obejmuje stepy Wyżyny Mongolskiej

- w pd. części Niziny Zachodniosyberyjskiej dominują stepy łąkowe, które przechodzą ku południowi (Pogórze Kazaskie) w stepy właściwe.

- na pograniczu pustyń występują stepy bylicowe (trawiasto-bylicowe),

- na wschodzie stepy ostańcowe, na glebach kamienistych, w miarę osuszania się klimatu przechodzą one w suche stepy (stepy pustynne)

Większość stepów ze względu na żyzne gleby została zamieniona na pola uprawne.

CHŁODNE PUSTYNIE I PÓŁPUSTYNIE - dzielą się na 4 obszary :

1)kazasko-dżungarski (obejmują pustynie i półpustynie leżące między Mugodżarami a Ałtajem i Tien-szanem wraz z Kotliną Dżungarską

- roślinność strefową reprezentują zbiorowiska kostrzew z domieszką innych traw oraz złocieni i różnych innych bylin

2) irano-turański obejmuje pustynie Wyżynie Irańskiej (Wielka Pustynia Słona, Pustynia Lota, Registan), pustynie Kara-kum, Kyzył-kum

- w obniżeniach między wydmami rośnie sporo karłowatych drzew i krzewów, , wierzchołki wydm nie mają żadnej roślinności/ w miejscach zasolonych występują halofity

- na pustyniach Wyżyny Irańskiej roślinność jest wyjątkowo skąpa, na dużych obszarach prawie nie ma jaj śladu, dużą powierzchnię zajmują natomiast solniska z rzadka porośnięte roślinnością.

3) środkowoazjatycki obejmuje pustynie : Takla Makan, Ałszan, Pejszan, Gobi, Ordos.

- piaszczyste pustynie np. Takla Makan w miejscach wilgotniejszych są porośnięte przez krzewy np. tamaryszki i trawy,

4)tybetański , wysokogórskie - roślinność ma cechy zbliżone do tundry, rosną tam trawy, turzyce, a miejscami halofity

PUSTYNIE GORĄCE

- pustynie Płw. Arabskiego i pustynia Thar, występują tu gatunki tropikalne : akacje, kapary, jadło szyny, i niektóre trawy.

- na wybrzeżach Morza Śródziemnego pustynie ustępują roślinności twardolistnej, śródziemnomorskiej - zaroślom makki i frygany.

STREFA ZAWSZE ZIELONYCH LASÓW PODZROTNIKOWYCH występują w południowej części Wysp Japońskich, na pd. Płw. Koreańskiego, na Tajwanie, oraz w kontynentalnej części Azji Południowo- Wschodniej między doliną Jangcy, a nasadą Płw. Indochińskiego. Tworzą je dęby, klony, kasztanowce, tulipanowce, magnolie, bambusy, palmy i różaneczniki. Lasy te są florystyczną mieszaniną roślin pochodzących z różnych stref klimatycznych (umiarkowanej, podzwrotnikowej, międzyzwrotnikowej) i uznawane są za ostoję flory trzeciorzędowej.

-zbliżone fizjonomią i składem gatunkowym lasy występują na południowych stokach Himalajów na wysokości ok. 2200 - 3000 m, niżej występują lasy monsunowe i lasy sosnowe.

-na Płw. Indyjskim, w pn. części Cejlonu, oraz na Płw. Indochińskim (bez Płw. Malajskiego) występują lasy monsunowe tracące liście w porze suchej w drzewostanie występuje drzewo tekowe, hebanowiec, a w podszyciu różne gatunki bambusów.

- w miejscach mniej obfitych w opady na Płw. Indyjskim w cieniu opadowym Ghatów Zachodnich wytworzyły się sawanny.

WILGOTNE LASY RÓWNIKOWE porastają zachodnie stoki Ghatów Zachodnich na Płw. Indyjskim, pd. część Cejlonu, zachodnią część Płw. Indochińskiego, Płw. Malajski, Archipelag Filipiński i Malajski bez wschodniej części Jawy, tworzy je co najmniej kilkadziesiąt tysięcy gatunków roślin reprezentujących wszystkie formy życiowe (drzewa, krzewy, pnącze i porośla) do roślin najbardziej obfitujących w gatunki należą : nanerczowate, dwuskrzydlowcowate, sączyńcowate, miodlowate, werbenowate i marzanowate.

- lasy namorzynowe - porastają niskie, bagienne wybrzeża w strefie występowania wilgotnych lasów równikowych i monsunowych min. w delcie Gangesu i Brahmaputry, delcie Irawadi, na pd. Płw. Malajskiego, wschodniej Sumatrze, zachodnim Borneo/ Tworzą je różne gatunki drzew należące do rodzajów : Rhiziphora, Bruguiera, Sonneratia, należą one do namorzynów wschodnich bogatszych od namorzynów zachodnich występujących na wybrzeżach O. Atlantyckiego.

REGIONY FIZYCZNOGEOGRAFICZNE

Jednostki fizycznogeograficzne wyznaczone na podstawie budowy geologicznej, ukształtowania powierzchni, warunków klimatycznych i stosunków wodnych.

REGIONY : Azja Północna, Azja Środkowa, Azja Wschodnia, Azja Południowo-Zachodnia, Azja Południowa, Azja Południowo-Wschodnia.

1) AZJA PÓŁNOCNA

- obejmuje północną część kontynentu od Morza Arktycznego po Pogórze Kazaskie i góry wznoszące się na skraju Wyżyny Mongolskiej na południu, i od Uralu na zachodzie po Ocean Spokojny na wschodzie.

- obejmuje ok. 30 % pow. Azji,

W Azji Północnej wyróżnia się : Wyspy Północnosyberyjskie, Nizinę Zachodniosyberyjską, Wyżyną Środkowosyberyjską, Nizinę Północnosyberyjską, płw. Tajmyr, Syberię Wschodnią z Kamczatką, Góry Południowosyberyjskie, Góry Wierchojańskie z Sachalinem i Kurylami.

>Wyspy Północnosyberyjskie (Arktyczne wyspy Azji)

-obejmują 2 archipelagi : Ziemię Północną i Wyspy Nowosyberyjskie i samotną Wyspę Wrangla

a) Ziemia Północna

- rozdziela Morze Karskie o Morza Łaptiewów, znajduje się na pn od płw. Tajmyr

- archipelag składa się z 4 większych wysp i kilkudziesięciu drobnych w tym Wyspy Schmitta (najdalej wysunięty punkt Azji na północ)

-archipelag ma charakter wyżynny, płaskowyże są silnie zrównane w następstwie działalności lodowców osiągają 900-1000 m

- w archipelagu panuje klimat polarny., połowę pow. wyspy pokrywają lodowce

b)Wyspy Nowosyberyjskie

- są podbiegunowym archipelagiem Azji, oddziela on Morze Łaptiewów od M. Wschodniosyberyjskiego

- obejmuje 3 grupy wysp : De Longa, Anjou, Wyspy Lachowskie

- pow. większości wysp jest nizinna do 400 m n.p.m. i płaska zrównana w wyniku działalności lodowców.

- na wyspach panuje klimat polarny , naturalna roślinność to tundra,

c)Wyspa Wrangla

- leży na Morzu Arktycznym między Morzem Czukockim, od lądu stałego oddzielona Cieśniną De Longa,

- wyspa jest górzysta do 1100 m n.p.m. , rozwinęły się na niej niewielkie lodowce,

-panuje na niej klimat podbiegunowy, naturalna roślinność to tundra.

>Nizina Zachodniosyberyjska (Syberia Zachodnia)

- to wielka aluwialna równina w dorzeczu Obu i Irtyszu , znajduje się w północno zachodniej Azji

- obejmuje zachodnią część Syberii, która leży między Morzem Karskim, Wyżyną Turgajską, Pogórzem Kazaskimi Ałtajem, Uralem, i Wyżyną Środkowosyberyjską / do tego regionu wlicza się przybrzeżne wyspy leżące na Morzu Karskim min. : Białą, Szokalskiego, Sibiriakowa,

- nizina rozwinęła się w obrębie młodej platformy paleozoicznej, pokrywą platformową tworzą grube niemal poziomo zalegające warstwy morskich osadów jury, kredy i trzeciorzędu, zawierają one złoża ropy naftowej i gazu ziemnego.

- krajobraz niziny jest płaski i monotonny, przecinają ją liczne rzeki najdłuższe to Ob , Irtysz, otrzymujące wiele dopływów ,Jenisej, który płynie wschodnim skrajem niziny, Taz i Pur / największe rzeki mają wezbrania występujące na przełomie wiosny i lata, ich doliny są szerokie i płaskie.

- ogromną pow. zajmują bagna np. Równina Wasiugańska między Obem i Irtyszem,

- bardzo liczna są jeziora : na północy- termokrasowe, na południu- bagienne i pochodzenia rzecznego.

- najwyższym punktem niziny jest kulminacja Uwałów Syberyjskich - wału czołowo-morenowego ostatniego zlodowacenia - 291 m n.p.m./- teren niziny współcześnie ulega obniżeniu

- klimat niziny jest kontynentalny, z mała ilością opadów atm., długą mroźną zimą i łagodnym latem na południu/na pn. polarny i podbiegunowy, na pozostałym obszarze umiarkowany chłodny/ciepły na pd.

- większą część niziny porasta tajga ciemna (bór świerkowy, jodłowy i sosnowy) z bagnami i torfowiskami.

>Wyżyna Środkowosyberyjska (Syberia Środkowa)

- znajduje się między Janisejem na zachodzie a Leną na wschodzie, na pn. urywa się wyraźnym progiem uskokowym nad Niziną Północnosyberyjską, na pd. sięga podnóży Sajanów, Gór Bajkalskich, Gór Stanowych i Ałdańskich

-podłoże wyżyny jest prekambryjskie (gnejsy, łupki krystaliczne poprzecinane intruzjami skał magmowych), przykryte utworami najmłodszego prekambru , paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku/ przeważają skały węglanowe, pospolite są utwory wulkaniczne - największe wylewy miały miejsce na przełomie permu i triasu i w triasie- powstały wtedy potężne trappy bazaltowe i ryolitowe min. nad Doliną Tunguzką gdzie występują diamentonośne kimberlity.

- wyżyna ma urozmaiconą rzeźbę, w jej pn-zach. części wznoszą się silnie zrównane Góry Putorana - najwyższe w obrębie wyżyny, na pd-zach. wyróżniają się Góry Jenisejskie oraz płaskowyże : Anabarski, Wilujski, Tungulski, Angarski, Leński i Nadleński/ płaskowyże mają łagodne, zaokrąglone formy, na pn noszą ślady działalności lodowców, na pd. powszechne są ślady procesów morfologicznych/ płaskowyże i grzbiety są porozcinane dolinami dopływów min Chatangi, Jeniseju, Angary, Leny, Wilujem i Oleniokiem.

- wzniesienia rzadko (poza Górami Putorana) przekraczają 600 m n.p.m.

- na przeważającym orzasze wyżyny panuje klimat umiarkowany, chłodny kontynentalny ( w G. Putorana klimat polarny), naturalna roślinność to tajga jasna (luźne bory modrzewiowe, modrzewiowo-sosnowe)/ w Górach Putorana panuje tundra górska/ u podnóży Sajanów, Gór Bajkalskich, Stanowych i Ałdańskich - stepy.

>Nizina Północnosyberyjska

-stanowi tektoniczne obniżenie między Wyżyną Środkowosyberyjską a górzystym płw. Tajmyr/ za zach. sięga po Zatokę Jenisejską a na wschodzie po dolinę Olenioka i Zatokę Olenioka.

- w podłożu niziny występują prekambryjskie skały krystaliczne, platformy syberyjskiej, pokrywę platformową stanowią utwory paleozoiczne, mezozoiczne, kenozoiczne.

- pow. równinna, urozmaicona drobnymi formami pochodzenia mrozowego (pagórami i zagłębieniami),

-główne rzeki to : Piasina, Chatanga, Anabar(przecina nizinę w poprzek), i Oleniok.

- naturalna roślinność to tundra arktyczna, przechodząca na pd. w lasotundrę,

- wchodzi w skład nadrzędnej jednostki jaką jest Wyżyna Środkowosyberyjska.

>Półwysep Tajmyr

-znajduje się nad Morzem Arktycznym, między Zatoką Janisejską M. Karskiego a Zatoką Chatańską Morza Łaptiewów, jest to najdalej na pn wysunięty płw. Azji /jest górzysty, jego wnętrze zajmują zrębowe Góry Byrranga wznoszą się one na pn. skraju prekambryjskiej platformy syberyjskiej, są zbudowane z paleozoicznych skał osadowych z pokrywami wulkanitów- sfałdowane zostały w orogenezie kaledońskiej.

-grzbiety górskie są zrównane w wyniku egzaracji lodowcowej, porozcinane głębokimi żłobami lodowcowymi współcześnie wykorzystywane przez rzeki, dużą pow. pokrywają kamieniste moreny

- w obniżeniach występują jeziora polodowcowe (największe Tajmyr ma genezę tektoniczno-lodowcową),

- na płw. Panuje klimat polarny, roślinność stanowi tundra arktyczna,

>Syberia Wschodnia

- obejmuje pn-wsch, część Azji rozciągającą się między Morzem Arktycznym a morzami Beringa i Ochockim

-prawie w całości znajduje się w obrębie amerykańskiej płyty litosfery, region ma skomplikowaną budowę geologiczną, bardzo urozmaiconą i słabo poznaną

- w centralnej części tego obszaru (między G. Czerskiego a Czukockimi) znajduje się prekambryjska platforma indygirska - jako masy oporowy odegrała znaczącą rolę w formowaniu się otaczających ją gór

- góry Syberii Wschodniej są przedłużeniem struktur tektonicznych Kordylierów Am. Północnej.

- w tej części Azji wyróżnia się szereg regionów, najbardziej indywidualny charakter mają góry

>Góry Wierchojańskie

-tworzą łuk o dł. 2500 km, który ciągnie się od wybrzeża M. Łaptiewów, do Gór Magadańskich nad M. Ochockim

- dzielą się na 2 człony : a) zachodni (niższy do 2400 m)to właściwe G. Wierchojańskie, biegną w przybliżeniu południkowo od Zatoki Oleniockiej do przełomowej rzeki Tompo b) wschodni (wyższy do 3000m) to góry Suntar- Chajata, biegną one równoleżnikowo, od doliny Tompo, po płw. P' jagina nad M. Ochockim ich pd. skłon to Góry Magadańskie.

- góry są zbudowane paleozoicznych skał osadowych poprzecinanych intruzjami skał magmowych

- w partiach podszczytowych znajdują się dziesiątki niewielkich lodowców i płatów wieloletniego śniegu.

-stanowią dział wodny Leny, Jany, Indygiryki i Kołymy.

- naturalną roślinność stanowi tundra górska

>Góry Czerskiego

-leżą na wschód od G. Wierchojańskich, ciągną się na dł. 1500 km, strefa fałdowa ma ok. 400 km dł. i obejmuje szereg równoległych pasm górskich porozdzielanych dolinami i obniżeniami,

- najwyższy szczyt Pobieda 3147 m n.p.m.

- góry są zbudowane ze skał permu, triasu i jury poprzecinane intruzjami, w najwyższych partiach mają rzeźbę alpejską, występuje tam ok. 350 lodowców / ogromne pow. zajmują tzw. golce - pokrywy gruzowe podobne do gołoborzy

>Nizina Jańsko-Kołymska

-szeroka aluwialna nizina podzielona doliną Indygiryki na 2 części : Nizinę Jańsko-Indygirksą i Nizinę Kołymską (odwadniana gł. Przez Kołymę, Indygirykę,

- w krajobrazie przeważają równiny urozmaicone pagórami mrozowymi i różnymi formami termo krasowymi

- dużą pow. zajmują bagna, np. nad meandrującą Indygiryką,

- w podłożu niziny występują prekambryjskie skały krystaliczne ,są one przykryte skałami okruchowymi górnego paleozoiku i mezozoiku, oraz utworami czwartorzędu.

>Góry Czukockie

- zajmują wschodnią część Syberii Wschodniej, między ujściowym odcinkiem Kołymy a brzegami Cieśniny Beringa i Morza Beringa.

- są podzielone przez płaskowyż Anadyrski i zapadlisko Zatoki Czauńskiej na dwie części : zachodnią - Góry Aniujskie (zbudowane ze silnie sfałdowanych mezozoicznych piaskowców, łupków i skał węglanowych) i wschodnią - Góry Czukockie (powstały w orogenezie pacyficznej)

- w budowie południowej części Gór Czukockich i pd. części Płw. Czukockiego dominujący udział mają kredowe i trzeciorzędowe wulkanity - tworzą one tzw. łuk czauńsko-ochocki/ Góry Czukockie są mocno rozczłonkowane, tworzą szereg pasm, płaskowyżów, izolowanych masywów.

- w rzeźnie widoczne są ślady działalności lodowców współcześnie nie występują/ utrzymują się płaty wieloletniego śniegu,

- naturalna roślinność to tundra górska, w partiach szczytowych - arktyczna pustynia

>Góry Kołymskie

- mają ok. 1000 km dł. , stanowią dział wodny oddzielający dorzecze Kołymy (zlewisko M. Arktycznego) od rzek zlewiska M. Ochockiego/ są silnie rozczłonkowane

- powstały w orogenezie pacyficznej/ zach. część zbudowana z górno paleozoicznych i mezozoicznych skał osadowych/ we wsch. części budują je skały wulkaniczne (andezyty i tufy)

- dolne partie stoków porasta rzadka tajga modrzewiowa, wyżej utrzymuje się tundra.

>Góry Dżugdżur

-mają ok. 700 km dł. i do 250 km szerokości wysokość najwyższych szczytów nie przekracza 2000 m n.p.m.

- powstały w orogenezie pacyficznej budują He gnejsy i granity, mezozoiczne skały węglanowe, łupki, andezyty i tufy/ góry mają rzeźbę alpejską

- na zach. stokach wstępuje rzadka tajga modrzewiowa, na wsch. tajga z przewagą świerka/ pow. 1200 m n.p.m. występuje tundra.

>Góry Koriackie

-ciągną się prawie równoleżnikowo wzdłuż wybrzeża Morza Beringa (od przylądka Nawarin do nasady Płw. Kamczatka) / to młode antyklinorium wypiętrzone w orogenezie alpejskiej

- są zbudowane z mezozoicznych piaskowców i łupków ilastych z przewarstwieniami skał wulkanicznych,

-rzeźba gór jest bardzo urozmaicona, silnie rozczłonkowana dolinami rzek

-współczesne zlodowacenie obejmuje najwyższe części dolin, w których występują lodowce karowe i dolinne

- naturalna roślinność to tundra

>Półwysep Kamczatka

-połączony z lądem przesmykiem Parapolski Dół/ płw. znajduje się między M. Beringa a Ochockim / zachodnie wybrzeże jest wyrównane, niskie i zabagnione / wschodnie jest wysokie o dobrze rozwinięte z licznymi zatokami i przybrzeżnymi wyspami/ wnętrze płw. jest górzyste

- z pn na pd. ciągną się 2 pasma gór wulkanicznych :

a) Góry Środkowe ( z wulkanem Iczyńska Sopka) zbudowane z silnie sfałdowanych paleozoicznych skał metamorficznych, piaskowców i łupków wieku kredowego, i skał wulkanicznych

b)Góry Wschodnie ( z wulkanem Kluczewska Sopka 4750 m - najwyższy szczyt Kamczatki) nie występują tu skały starsze niż mezozoiczne

pasma są rozdzielone obniżeniem Doliny Kamczackiej

- jest to jeden z najaktywniejszych wulkanicznie regionów na Ziemi, łączna liczba wulkanów to ok. 150 z tego 28 uważa się za czynne/ liczne są gorące źródła - w tym gejzery

- płw. znajduje się w strefie fałdowań alpejskich/ w wyższych partiach gór występuje ponad 400 lodowców.

- liczne są także jeziora kraterowe, kalderowe, i polodowcowe.

- na Kamczatce panuje klimat umiarkowany, chłodny kontynentalny/ na pd. i na stokach gór rośnie tajga modrzewiowa, lasy brzozowe i olchowe.

>GÓRY POŁUDNIOWOSYBERYJSKIE

-należą do uralsko-ochockiej strefy fałdowej/ uformowane gł. W orogenezie kaledońskiej i hercyńskiej.

- rozciągają się na pd. od Wyżyny Środkowosyberyjskiej

- obejmują Ałtaj (sąsiadujący z Pogórzem Kazaskim i Kotliną Dżungarską) i Sajany / Ałtaj i Sajany tworzą w praktyce jeden ałtajsko-sajański system górski

>Ałtaj

- obejmuje kilkanaście różnej dł. i wys. pasm górskich ciągnących się z północnego zachodu na południowy wschód, na dł. ok. 2000 km

- najwyższy szczyt Biełucha - 4506 m. / zach. część gór powstała w orogenezie kaledońskiej, wschodnia w hercyńskiej/ w alpejskiej cały Ałtaj uległ wydźwignięciu i rozbiciu na liczne zręby i zapadliskach- co nadało górom charakter fałdowo-zrębowy.

- Ałtaj zbudowany jest ze skał krystalicznych, osadowych i magmowych.

- podczas maksymalnego zasiągu (najstarsze zlodowacenie) lodowce zajmowały ok. 500 tys. km²,

- rzeźbę cechuj ą ogromne kontrasty najwyższe grzbiety (3500-4500m) mają rzeźbę alpejską, niższe w partiach szczytowych zaokrąglone.

- wyniosłym grzbietom o młodej rzeźbie glacjalnej towarzyszą szerokie doliny płaskodenne i śródgórskie kotliny

- Ałtaj leży w chłodnej, kontynentalnej odmianie klimatu umiarkowanego , cechują go ogromne kontrasty termiczne amplitudy sięgające 100°C, i opadowe od 100 mm w kotlinach do 1200 mm w szczytowych partiach gór./ granica wieloletniego śniegu 2200-2300 na zach. i 3000-3500 na wsch.

- w górach występują liczne lodowce ok. 1500

- w Ałtaju mają swój początek rzeki największe z nich to : Katuń i Bija/ liczne są także jeziora ok. 3000 w większości polodowcowe,

- roślinność : lasy brzozowe na pn./ lady modrzewiowe - środkowy Ałtaj/ powyżej granicy lasu występują alpejskie murawy przechodzące w mszasto-porostową i kamienistą wysokogórską tundrę.

>Sajany

-rozciągają się między Ałtajem a Bajkałem/ należą do uralsko-ochockiej strefy fałdowej/ sfałdowane w orogenezie kaledońskiej (ponowne ruchy w orogenezie hercyńskiej, wydźwignięcie i powstanie struktur zrębowych - orogeneza alpejska)

- są zbudowane z silnie sfałdowanych i zmetamorfizowanych prekambryjskich skał krystalicznych, osadowych skał starszego paleozoiku,

- w niższych częściach gór występuje rzeźba gór średnich - łagodne stoki porozcinane dolinami rzek, obłe lub spłaszczone grzbiety, okryte skalnymi rumowiskami, / w najwyższych partiach występuje rzeźba alpejska z całym zespołem charakterystycznych dla niej formy (w tym liczne jeziora polodowcowe)

-współcześnie w Sajanach występuje ok. 150 lodowców

- Sajany leżą w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego wybitnie kontynentalnego z ciepłym latem i mroźną zimą / na pn występuje tajga świerkowo- jodłowa, powyżej granicy lasu występują alpejskie łąki, które przechodzą w tundrę krzewinkową

- Sajany dzielą się na dwie części : Sajan Zachodni i Wschodni

- ZACHODNI

-przeważa tu rzeźba gór średnich z łagodnie nachylonymi stokami i spłaszczonymi grzbietami/ rzeźba alpejska w najwyższych partiach

- najwyższy szczyt Kyzył Tajga (3121m)

WSCHODNI

-ciągnie się niemal prostopadnie do Sajanu Zachodniego/ góry są mocno rozczłonkowane dolinami rzek

- najwyższy szczyt Munku Sardyk (3491m)/ współcześnie występuje ok. 100 lodowców

- charakterystyczne są lawowe płaskowyże i stożki młodych wulkanów

>GÓRY WSCHODNIOSYBERYJSKIE

-obejmują : Przybajkale, Zabajkale, Daleki Wschód

-obszar ten należy w większości do uralsko-ochockiej strefy fałdowej / góry Sichote Aliń, Sachalin i Kuryle należą do pacyficznej strefy fałdowej uformowane w orogenezie alpejskiej

- góry zbudowane są ze skał krystalicznych, poprzecinanych intruzjami skał magmowych/ góry Przybajkala i Zabajkala wielokrotnie przechodziły cykle orogeniczne/ w górach Dalekiego Wschodu procesy tektoniczne zachodzą do dziś - subdukcja płyty pacyficznej pod płytę eurazjatycką - trzęsienia ziemi i wulkanizm

- w plejstocenie góry te zostały silnie zlodowacone, obecnie zlodowacenie ma niewielkie rozmiary

- cały obszar leży w strefie klimatu umiarkowanego chłodnego / w strefie występowania tajgi.

>Przybajkale

-obejmuje Rów Bajkału, Góry Nadmorskie, Góry Bajkalskie, Chamar Dabar, Ułan - Burgasy i G. Barguzińskie

a)Rów Bajkału - młoda struktura geologiczna, utworzona w neogenie/aktywny ryft, którego proces formowania trwa nadal - częste trzęsienia ziemi/rów jest zajęty przez jezioro Bajkał o gł. 1620 m, wypełniony osadami o miąższości 5000 m, zwierciadło wody znajduje się na wys. 456 m n.p.m. a dno na 1164 m p.p.m. - największa kryptodepresja na Ziemi/ do Bajkału uchodzi ponad 300 rzek, największa to Selenga/ na jeziorze znajduje się 27 wysp - Olchon największa/ brzegi jeziora są wyrównane, tworzą wysokie klify/ w najwyższych partiach otaczających Rów Bajkału powszechnie są widoczne ślady zlodowacenia/ świadectwem zjawisk wulkanicznych w sąsiedztwie Rowu są liczne gorące źródła/ naturalna roślinność to tajga modrzewiowa przechodząca pow. 1400-1500, m w tundrę górską

- północno-zachodnią krawędź Rowu tworzą fałdowo- zrębowe G. Nadmorskie b) Bajkalskie (są przedłużeniem G. Nadmorskich)

- południowo-wschodnią krawędź góry : Chamar Dabar (przedłużenie Sajanu Wschodniego), Ułan-Burgasy i Góry Barguzińskie

>Zabajkale

- rozciąga się na wschód od jeziora Bajkał i obejmuje : Góry Stanowe, Jabłonowe, Pasmo Stanowe i G. Ałdańskie

-GÓRY STANOWE - znajdują się między Bajkałem a środkowym biegiem Olekmy/ ciągną się na dł. ok. 700 km/ są to góry fałdowo-zrębowe, uformowane w orogenezie kaledońskiej, odmłodzone i nierównomiernie wypiętrzone w orogenezie alpejskiej/ budują je gł. Skały metamorficzne/ góry są bardzo rozczłonkowane i zróżnicowane morfologicznie (krajobrazy górskie, wyżynne)/ obejmują szereg grzbietów górskich, najwyższe są góry Kodar z 30 lodowcami

-GÓRY JABŁONOWE - ciągną się w postaci kilku równoległych łańcuchów i pasm na dł. ok. 1000 km/należą do uralsko- ochockiej strefy fałdowej/ są zbudowane z prekambryjskich gnejsów, i dolno paleozoicznych skał osadowych i magmowych, utwory te zostały poddane deformacjom w orogenezie kaledońskiej, hercyńskiej i wydźwignięte w alpejskiej/ współcześnie góry to pasma o wys. 1500-1800 m/ góry mają rzeźbę mało urozmaiconą, przeważają zaokrąglone formy grzbietów o łagodnie nachylonych zalesionych stokach/ do Gór Jabłonowych wlicza się : Góry Czerskiego i Borszczowoczne.

>Pasmo Stanowe - jest przedłużeniem Gór Stanowych/ do uralsko- ochockiej strefy fałdowej/ zbudowane z prekambryjskich gnejsów deformowanych w orogenezach, utwory są poprzecinane intruzjami/ zostały nierównomiernie wydźwignięte wzdłuż uskoków w orogenezie alpejskiej- mają charakter fałdowo-zrębowy/ mają urozmaiconą rzeźbę - zaokrąglone kopulaste grzbiety, o łagodnie nachylonych stokach, przedzielają je szerokie doliny rzeczne/ w zach. wyższej części panuje rzeźba alpejska co dowodzi znacznego zlodowacenia tych góry w plejstocenie/ obecnie występują tam nieliczne i niewielkie lodowce karowe i płaty wieloletniego śniegu

>Góry Ałdańskie - znajdują się na północ od Pasma Stanowego, sięgają na pn po dolinę Ałdanu/ jest to fragment prekambryjskiej platformy syberyjskiej - tarcza ałdańska/ góry zbudowane z gnejsów i łupków krystalicznych wieku prekambryjskiego sfałdowane w orogenezie bajkalskiej/

>DALEKI WSCHÓD - leży na pograniczu uralsko- ochockiej strefy fałdowań paleozoicznych (na północnym zachodzie) oraz strefy fałdowań mezozoicznych, pacyficznych ( na wschodzie i południowym wschodzie)/

-Daleki Wschód obejmuje : Przyamurze + góry Sichote Aliń, wyspę Sachalin i Wyspy Kurylskie.

> PRZYAMURZE - rozciąga się w dorzeczu środkowego i dolnego Amuru, między Pasmem Stanowym a wybrzeżem Oceanu Spokojnego/ obszar o urozmaiconej rzeźbie z przewagą gór i wyżyn, ale także z rozległymi równinami i aluwialnymi nizinami/

- do Przyamurza zalicza się: Dżagady (góry niezbyt wysokie o zaokrąglonych grzbietach i łagodnie nachylonych stokach), Równina Górnozejska (oddziela Dżagady od Pasma Stanowego),Płaskowyż Amursko- Zejski ( rozległa równina rozciągająca się między Amurem a Selemdżą opadająca ku dolnie Amuru), Równina Zejsko - Burejska - (rozciąga się po wschodniej stronie Selemdży), Nizina Środkowoamurska (znajduje się na pd. od Równiny Zejsko- Burejskiej), Wyżyna Burejska (sąsiaduje od pd. z wyżej wymienionymi równinami/ obejmuje góry Turana, Góry Burejskie, Góry Badżalskie ,Góry Dżakijskie i Wadan ), Mały Chingan (znajduje się na pd. od Niziny Środkowoamurskiej, na pn-zachodzie łączy się z Wielkim Chinganem)

*Nizina Dolnoamurska - rozciąga się nad dolnym Amurem między Wyżyną Burejską a Sichote Aliń, w części pd. jest szeroka, płaska i zabagniona część pn. jest węższa ale także równinna miejscami podmokła/ na południowym zachodzie łączy się z Niziną Mandżuirską.

>Sichote Alin - to łańcuch górski ciągnący się wzdłuż wybrzeży Morza Japońskiego/ mają ponad 1200 km długości, i do 200 km szerokości, najwyższy szczyt to Tordoki-Jani (2077m)/ zbudowane z piaskowców , łupków krystalicznych i skał magmowych w tym bazaltów budujących wysokie płaskowyże lawowe/ góry zostały sfałdowane i wypiętrzone w orogenezie alpejskiej/ stanowią przedłużenie struktur geologicznych Wysp Japońskich/ mają bardzo urozmaiconą rzeźbę, tworzą dziesiątki pasm pooddzielanych od siebie dolinami rzek/

>Sachalin-wyspa o bardzo wydłużonym kształcie, rozdziela morza Ochockie i Japońskie/ oddzielona od lądu Cieśniną Tatarską/ pn. część wyspy jest nizinna, część środkowa i pd. są górzyste, wznoszą się tam Góry Wschodniosachalińskie i Zachodniosachalińskie- stanowią przedłużenie struktur geologicznych Wysp Japońskich,

>Wyspy Kurylskie - stanowią młody łuk wysp wulkanicznych, który ciągnie się między wyspą Hokkaido a pd. krańcem Płw. Kamczatka/ składają się z kilkunastu większych wysp : Iturup, Kunaszyr, Paramyszur, i kilkuset mniejszych/ znajdują się nad strefą subdkucji pacyficznej płyty litosfery pod płytę eurazjatycką trzęsienia ziemi + wulkanizm/ wyspy zbudowane są ze skał wulkanicznych/ na wyspach istnieje ok. 150 wulkanów z czego 40 uważa się za czynne,/ większość wysp jest górzysta.

2) AZJA ŚRODKOWA

- rozciąga się szerokim równoleżnikowo biegnącym pasem od Morza Kaspijskiego po Wyżynę Mongolską włącznie,

- na pow. ok. 11 mln km²,

- Obejmuje : Nizinę Turańską, Pogórze Kazaskie, Góry Środkowej Azji (Tien-szan, Pamir, Karakorum, Kunlun, Himalaje) z śródgórskimi kotlinami (Fergańską, Kaszgarską, Dżungarską, Turfańską i Cajdamską.

>Nizina Turańska

- jest najdalej wysuniętą na zachód częścią Azji Środkowej/ leży między wybrzeżem Morza Kaspijskiego a Tien-szanem i Pamirem

- na pn. opiera się o Pogórze Kazaskie, na pd. sięga podnóży pasma górskiego Kopet-dag.

- swym zasięgiem odpowiada z grubsza młodej platformie paleozoicznej - platformie turańskiej, pokrywę platformową stanowią ułożone płytowo skały osadowe pochodzenia morskiego utworzone w mezozoiku i kenozoiku

- w obrębie niziny między Jeziorem Aralskim i deltą Amu-darii a Morzem Kaspijskim wyróżniają się pustynne płaskowyże : Manggyszłacki Ustiurt, są one mocno urzeźbione (formy krasowe), rozczłonkowane głębokimi dolinami, ograniczone wysokimi krawędziami

- większą część niziny zajmują piaszczyste i ilaste pustynie i półpustynne stepy Kara-kum leży między doliną Amu-darii a górami Kopet-dag, Kyzył-kum - leży między doliną Amu-darii a doliną Syr-darii, Mujun-kum- znajduje się między grzbietem Tien-szanu na południu a doliną okresowej rzeki Czu na pn., Bet-Pak-Dala - jest położona między Pogórzem Kazaskim, jeziorem Bałchasz i doliną Czu.

- na Nizinie Turańskiej znajduje się bezodpływowe wysychające Jezioro Aralskie

>Pogórze Kazaskie

- jest obszarem wyżynno-górskim, leży między Niziną Turańską, a Ałtajem i Kotliną Dżungarską oraz między pustynią Bet-Pak-Dala i Kotliną Bałchaską na południu a Niziną Zachodniosyberyjską na pn.

- to stary, zrównany masyw górski wchodzący w skład uralsko-ochockiej strefy fałdowej, sfałdowany w orogenezie bajkalskiej a następnie w kaledońskiej i hercyńskiej/ są obecną postać zawdzięcz orogenezie alpejskiej (dyslokowane i wypiętrzone wzdłuż uskoków)

-pogórze budują prekambryjskie i paleozoiczne min. łupki krystaliczne, gnejsy, marmury, oraz skały węglanowe, i okruchowe z pokładami węgla kamiennego.

-pow. zrównana urozmaicona wysokimi ostańcami, pasmami gór zrębowych, i zagłębieniami bezodpływowymi, przeważanie lejami krasowymi i większymi zapadliskami często wypełnionymi wodą

- rzeki są nieliczne , największa - Iszym jest lewym dopływem Irtyszu

- na pogórzu panuje klimat umiarkowany ciepły, kontynentalny, skrajnie suchy

- naturalną roślinność stanowią półpustynie i pustynie a w miejscach wilgotniejszych -stepy, w górach występują lasy sosnowe.

>Góry Środkowej Azji

- obejmują stare orogeny należące do uralsko-ochockiej strefy fałdowej, oraz góry młode utworzone w orogenezie alpejskiej/ łączy je przeszłość geologiczna (wgniatanie płyty indyjskiej w eurazjatycką), położenie w centralnej części kontynentu oraz klimat panujący tam obecnie i w niedawnej przeszłości.

- Góry Azji Środkowej obejmują : Tien-szan, Pamir, Kunlun, Karakorum i Himalaje.

- Tien-szan

- wznosi się między Kotliną Bałchasko-Ałakolską, Kotliną Dżungarską na pn. a Kotliną Fergańską i Kaszgarską

- na zach. jego struktury zapadają się po pokrywę osadową Niziny Turańskiej, a na wsch. urywają się zrębowym blokiem na granicy Gobi.

- góry mają ok. 2500 km dł. /należą do uralsko-ochockiej strefy fałdowej

- cz. Pn została sfałdowana w orogenezie kaledońskiej, pd. w hercyńskiej / w alpejskiej cały obszar uległ silnym dyslokacjom i nierównomiernemu wypiętrzeniu

- składa się z dziesiątków pasm górskich zorientowanych równoleżnikowo w większości zrębowych

- wyróżnia się Tien-szan Zachodni i Wschodni

- najwyższy szczyt to : Pik Pobiedy 7439m , w najwyższych partiach występuje rzeźba alpejska/ niżej powszechne są skalne rumowiska i pokrywy gruzowe

- zachodnia część gór jest silnie zlodowacona/ podnóża gór zajmują pustynie i półpustynie, w miejscach wilgotniejszych stepy i płaty lasów liściastych

-Pamir

-stanowi potężny węzeł górski spinający Hindukusz, Karakorum Kunlun i Tien-szan

- góry należą do uralsko-ochockiej strefy fałdowej, zostały sfałdowane gł. podczas orogenezy hercyńskiej ponowne ruchy w orogenezie alpejskiej (powstanie dyslokacji i nierównomiernego wypiętrzenia)

- zbudowane są a) pasma pn z paleozoicznych skał okruchowych i krystalicznych b)w centralnej części z silnie zmetamorfizowanych paleo i mezozoicznych skał osadowych c) na pd. utwory prekambryjskie i paleozoiczne : gnejsy, kwarcyty, marmury.

- wyróżnia się : a) Pamir Zachodni - góry o rzeźbie alpejskiej, porozcinane dolinami, o dużych deniwelacjach rzędu 3000-4000 m, wyróżnia się tu pasma górskie o szczytach przekraczających 6000 m, silnie współcześnie zlodowacone b) Wschodni - góry są niższe 4000-6000 m o mniejszych deniwelacjach, z szerokimi dolinami i wysoko położonymi kotlinami,

-Pamir znajduje się w strefie klimatów podzwrotnikowych, kontynentalnych wybitnie suchych/ zachodnia część otrzymuje obfitsze opady/ łączna pow. pokryta lodem to ok. 8500 km² - składa się na nią ok. 7000 lodowców.

- roślinność jest skąpa, dominują zbiorowiska krzewów, stepy wysokogórskie,

-Kunlun

-duży, zwarty i wysoki łańcuch górski, który ciągnie się na wschód od Pamiru wzdłuż pn. granic Wyżyny Tybetańskiej, na długości 2500 km,

-góry leżą w zachodniej części prekambryjskiej platformy chińskiej/ zbudowane z prekambryjskich gnejsów, łupków krystalicznych i granitów oraz paleozoicznych sfałdowanych w orogenezie kaledońskiej piaskowców, wapieni i łupków ilastych poprzecinanych intruzjami kwaśnych skał magmowych

- w orogenezie alpejskiej obszar został silnie wypiętrzony wzdłuż uskoków i rozczłonkowaniu łańcucha na zręby porozdzielane rowami tektonicznymi/ zach. część ma charakter wysokogórski,

- góry cechują duże deniwelacje (wynikają z głębokiego rozcięcia dolinami i znacznej wysokości szczytów, które przekraczają 7000 m.

- śródgórskie kotliny (dziś w większości pustynne) w okresach plejstoceńskich wypełnione były wodami jezior, po których zachowały się formy i osady

- góry leżą na pograniczu strefy klimatów umiarkowanych i podzwrotnikowych, kontynentalnych suchych, z tego powodu mimo znacznej wys. gór lodowce zajmują tylko 11 tys. km²/ najsilniej zlodowacona jest zachodnia część Kunlun z potężnymi lodowcami dolinnymi.

Ałtyn-Tag

-północno-wschodnie odgałęzienie gór Kunlun, które oddziela Kotliną Cajdamską od Kotliny Kaszgarskie

-zostały sfałdowane w orogenezie hercyńskiej, wypiętrzone wzdłuż uskoków w alpejskiej/ tworzą liczne zrębowe pasma pooddzielane dolinami/ w najwyższych partiach występują niewielkie lodowce,

Nan-Szan

Ciągną się jeszcze dalej na wschód od Kunlun, tworzą ciąg wysokich, krótkich zrębowych pasm, obniżających się ku wschodowi, porozdzielanych tektonicznie uwarunkowanymi dolinami, bezodpływowymi kotlinami ze słonymi jeziorami

Karakorum

-jest zwartym (450 km dł., 100 km szer.) i wysokim (K2 - 8611 m) systemem górskim, drugim pod względem wysokości na Ziemi.

-góry ciągną się od Pamiru i Hindukuszu na zach. po Himalaje na południowym-wschodzie.

-stanowią dział wodny oddzielający dorzecze Indusu od bezodpływowych obszarów Azji Środkowej,

-należy do alpejskiej strefy fałdowej

- góry na pd. są zbudowane gł. z prekambryjskich skał krystalicznych, a na pn. prekambryjskie skały metamorficzne przykryte są przez węglanowe utwory jury.

-swą obecną postać Karakorum zawdzięcza silnym ruchom dźwigającym wzdłuż podłużnych i poprzecznych uskoków (które od trzeciorzędu trwają do dziś)

- rolę morfogenetyczną odegrała w plejstocenie i nadal odgrywa niszcząca działalność lodowców.

- w krajobrazie dominują wąskie grzbiety, i granie zwieńczone ponad 100 szczytami przekraczającymi 7000 m opadające stromymi urwiskami, ku głęboko wciętym dolinom rzecznym.

- występuję tu ok. 2500 lodowców, większość w pd. części gór / najdłuższe z lodowców to lodowce dolinne

- góry leżą w strefie klimatów podzwrotnikowych, mają klimat kontynentalny suchy skąpa roślinność, półpustynie z niskimi krzewami, rzadkie lasy sosnowe, pow. 3500 m - roślinność subalpejska i alpejska

Himalaje

-są najdalej na pd. wysuniętym łańcuchem Azji Środkowej i najwyższym systemem górskim na Ziemi

- góry ciągną się na dł. ok. 2500 km, przy 200-350 km szerokości, tworzą łuk otwarty ku północy rozpięty między przełomowym odcinkiem doliny Indusu i górami Karakorum a przełomem Brahmaputry.

- Himalaje od Transhimalajów oddziela dolina Indusu i Brahmaputry,

-Himalaje są górami młodymi / stanowią antyklinorium utworzone w mezozoiku i kenozoiku w orogenezie alpejskiej, w następstwie subdukcji pn. w części Oceanu Tatydy i wgniatania płyty indyjskiej w płytę

- eurazjatycką, proces ten trwa nadal liczne trzęsienia ziemi i ruchy masowe zw. z dźwiganiem się gór

- w budowie wyróżnia się kilka równoległych do siebie stref różniących się wysokością, rzeźbą, rodzajem skał i tektoniką : od pd. są to kolejno :

* góry Siwalik - najniższy stopień Himalajów, ma charakter przedgórza i gór niskich, o wys. 600- 1000 m, mają zaokrąglone, łagodne formy/ zbudowane ze skał osadowych (najmłodszego trzeciorzędu i czwartorzędu)

* Himalaje Małe - stanowią stopień pośredni, góry o średnich wys. mocno porozcinane dolinami rzek - dopływami Indusu, Gangesu, Brahmaputry/szczyty wznoszą się od 2500 do 3000 m na wsch. i 4500-5000 na zach./ najwyższe partie mają rzeźbę wysokogórską.

* Himalaje Wysokie -tworzą najwyższy stopień i oś całego łańcucha górskiego/ składają się z wielu pasm porozdzielanych dolinami rzek dającymi podstawę do bardziej szczegółowego podziału Himalajów/ w całości mają typową rzeźbę wysokogórską, o dużych deniwelacjach, z ostrymi graniami, stromymi ścianami skalnymi, wysoko położonymi przełęczami, gł. dolinami rzecznymi i lodowcowymi.

- Himalaje Małe i Wysokie zbudowane są z prekambryjskich skał krystalicznych, oraz paleo- i mezozoicznych skał osadowych,

- Himalaje leżą w strefie klimatu podzwrotnikowego, opady przypadają na okres od maja do czerwca i od września do października / pow. 4500 m mają postać śniegu

- Piętrowość roślinna : w środkowej cz. gór do wys. 1500 m rosną zawsze zielone lasy zwrotnikowe ponad nimi do 2700 m zawsze zielone lasy liściaste, do 3600 m rosną lasy iglaste a powyżej zarośla subalpejskie i alpejskie hale.

>KOTLINY :

-Fergańska - znajduje się w dorzeczu górnej Syr- darii i zajmuje ok. 20 tys. km², jest to tektoniczne zapadlisko utworzone w trzeciorzędzie, i wypełnione czwartorzędowymi osadami pochodzącymi z niszczenia otaczających ją gór/ panuje tu klimat umiarkowany kontynentalny suchy.

- Kaszgarska (Kotlina Tyramska)

-otoczona od pn. górami Tien-szan , a od zach. i pd. górami Kunlun ,

- śródgórskie zapadlisko utworzone w trzeciorzędzie, w podłożu występują proterozoiczne skały metamorficzne, przykryte morskimi skałami okruchowymi i węglanowymi.

- kotlina ma ok. 1 mln km², jej dno leży na wys. 700-1500 m n.p.m. zajęte przez pustynię Takla Makan, pustynną z ruchomymi barchanami, wydmami podłużnymi i gwieździstymi - klimat umiarkowany kontynentalny suchy.

-we wnętrzu roślinności brak, na obrzeżach skąpa roślinność pustynna.

- rzeki są wyłącznie okresowe i epizodyczne, giną w piaskach pustyni ( nie docierają do słonych jezior) Tarym- największa rzeka.

-Dżungarska

- znajduje się na pn. od Kotliny Kaszgarskiej, ma pow. ok. 400 tys. km²,

-śródgórskie zapadlisko w obrębie uralsko-ochockiej strefy fałdowej,

- obrzeża kotliny i podnóża otaczających ją gór zajmuje kamienista pustynia, wnętrze pustynia piaszczysta.

-Turfańska

- o pow. 4 tys. km² leży w górach Tien-szan, jest rowem tektonicznym utworzonym w trzeciorzędzie,

-zachodnią część zajmuje depresje 154 m p.p.m. z jeziorem Ajtin-kol

-Cajdamska

-znajduje się na wsch. od Kotliny Kaszgarskiej

-śródgórskie zapadlisko utworzone w orogenezie alpejskiej, o pow. 200 tys. km², dno znajduje się na wys. 2500-3000 m n.p.m. urozmaicają je niewielkie skaliste wzgórza, pola wydmowe/ na zach. rozwinęły się pola jardangów, a u stóp stożki napływowe ,

- panuje tu górska odmiana klimatu podzwrotnikowego wybitnie suchego

>Wyżyna Mongolska-rozciąga się między Kotliną Kaszgarską i Dżungarską (na zach.) a Wielkim Chinganem (na wsch.)

- region o pow. ok. 3 mln km², zróżnicowany morfologicznie i geologicznie

- pn-zach. część pasma gór : Ałtaj Mongolski, Ałtaj Gobijski, Tannu -Oła (należą do Ałtaju, oddzielone od niego głębokimi rozłamami tektonicznymi), Chan Chochij i Changaj (należą do ałtajsko-sajańskiego systemu górskiego, są górotworami wieku hercyńskiego,

- obszar leży w uralsko-ochockiej strefie fałdowej

-środkową część zajmuje pustynna i półpustynna kraina Gobi obszar leżący na wys. 1000-1200 m n.p.m. (góry - wys. 2500 m , dna bezodpływowych kotlin 500-700 m), ukształtowanie powierzchni :formy : rozległe pow. zrównania, góry ostańcowe, góry stołowe i płaskowyże/ pomiędzy górami i płaskowyżami znajdują się szerokie płaskodenne doliny oraz obszerne, płaskie obniżenia wyłożone iłami a także płytkie kotliny z jeziorami lub solniskami/ w górach, na płaskowyżach i u ich podnóży występują pokrywy gruzowe w większości są to pustynie kamieniste.

>Wyżyna Ordos

-znajduje się w pd. części Wyżyny Mongolskiej/ na pd. przechodzi w Wyżynę Lessową oraz podnóży pasma górskiego Qin Ling, na którym znajduje się Kotlina Syszuańska,

-średnie wys. 1200-1500 m n.p.m./ w gł. podłożu znajdują się prekambryjskie utwory platformy chińskiej tworzą one syneklizę wypełnioną grubymi pokładami paleo- i mezozoicznych piaskowców oraz trzeciorzędowych iłów i margli.

- obszar w przewadze równinny, większą część wyżyny zajmuje pustynia piaszczysta z barchanami wys. do 50 m. ze słonymi i słodkowodnymi jeziorami.

>Wyżyna Lessowa

- to pd. część Wyżyny Ordos/ na zach. wznosi się do 2000 m, przecinają ją pasma górskie o wys. względnej od 500-1000 m, powierzchniową warstwę osadów stanowi less nawiany w plejstocenie z obszaru Gobi, tworzy pokrywę dochodzącą do grubości 200 m TO NAJWIĘKSZY OBSZAR LESSOWY NA ŚWIECIE !

- powierzchnia wyżyny jest falista, pocięta głębokimi jarami i wąwozami.

>Wielki Chingan

-biegną południkowo, ograniczają od wschodu Wyżynę Mongolską i oddziela ją od Niziny Mandżurskiej zaliczanej do Azji Wschodniej.

-należy do uralsko-ochockiej strefy fałdowej (sfałdowany w orogenezie hercyńskiej, zrównany i ponownie wydźwignięty w alpejskiej

- w przekroju poprzecznym góry są asymetryczne - zach. stoki opadające ku Wyżynie Mongolskiej są długie i łagodnie nachylone a także mocno porozcinane głębokimi dolinami.

- góry leżą strefie klimatów umiarkowanych chłodnych na pn. i ciepłych na pd./ przez pn. część gór przebiega południowa granica występowania tajgi modrzewiowej., na pd. występują lasy mieszane.

>Wyżyna Tybetańska

- zajmuje południowo-wschodnią część Azji Środkowej/ od pn. otoczona przez Kunlun Ałtyn -tag, i Nan-szan, a od pd. przez Himalaje/na zach. graniczy z górami Pamir i Karakorum a na wsch. z Górami Sino-Tybetańskimi

- stanowi najwyżej położoną wyżynę na Ziemi o średniej wysokości 4500 m n.p.m.

- jest zbudowana z prekambryjskich kwarcytów, gnejsów i łupków krystalicznych oraz mezozoicznych skał węglanowych i okruchowych

- utwory te zostały silnie sfałdowane i wypiętrzone w orogenezie hercyńskiej, poprzebijane intruzjami skał magmowych w alpejskiej/ ruchy wypiętrzające trwają do dziś

- ma rzeźbę wysokogórską urozmaiconą licznymi grzbietami i pojedynczymi górami o stromych stokach porozdzielanych wąskimi i głębokimi dolinami oraz szerokimi kotlinami i obniżeniami.

-obniżenia są wypełnione prze pokrywy żwirowe i drobniejsze osady rzeczne i jeziorne, z których wiatr usypuje wydmy

- na wyżynie panuje klimat podzwrotnikowy kontynentalny wybitnie suchy / opady 100-200mm, na pd. stokach gdzie zaznaczają się wpływy letniego monsunu opady osiągają 1000-1500 mm,

-wyżyna jest obszarem źródłowym wielkich rzek Azji Wschodniej i Południowo-wschodniej, min. Jangcy, Haung He, Mekongu, Saluinu, Brahmaputry i Indusu/ wnętrze wyżyny jest bezodpływowe z licznymi słonymi i słodkowodnymi jeziorami

- lodowce zajmują niewielką powierzchnię, gł. ze względu na wysoko położoną granicę wieloletniego śniegu (5800m)

3) AZJA WSCHODNIA

Obejmuje niziny, wyżyny i góry leżące między Wyżyną Mongolską i Wyżyną Tybetańską ( na zach.) a wybrzeżem Oceanu Spokojnego na wschodzie a więc: Nizinę Chińską, Nizinę Mandżurską, Płw. Koreański, Góry Sino- Tybetańskie, Kotlinę Syczuańską, Wyżynę Junnańsko-Kuejczouską, Góry Południowochińskie, Wyspy Japońskie, archipelag Riukiu, wyspy Hajnan i Tajwan

>Nizina Chińska (Nizina Północnochińska, Wielka Nizina Chińska)

- leży nad Morzem Żółtym, w dolnej części dorzecza Huang He/ na pow. ok. 35o tys. km²/ od pn. ograniczona jest górami Jen-szan, na północnym- wschodzie łączy się z Niziną Mandżurską, na północnym zachodzie i zachodzie sięga progu Wyżyny Mongolskiej i gór otaczających Kotlinę Syczuańską, na pd. przechodzi w Nizinę Środkowego i Dolnego Jangcy.

- rozwinęła się w obrębie zapadliska platformy chińskiej, pokrywę stanowią okruchowe i węglanowe skały paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku/ najmłodszą serię osadów stanowią aluwia rzeczne, pochodzące z rozmywania Wyż. Lessowej

- pow. jest równinna, monotonna, na przeważającym obszarze wys. nie przekraczają 50 m,

- panuje tu monsunowa odmiana klimatu umiarkowanego ciepłego kontynentalnego

>Nizina Środkowego i Dolnego Jangcy

- to pd. część Niziny Chińskiej, obejmuje odcinek doliny poniżej Trzech Wąwozów i przylegające równiny aluwialne aż do ujścia do Morza Wschodniochińskiego/ nizina jest monotonnie płaska, Jangcy na długich odcinkach meandruje, tworzy liczne starorzecza i okresowe rozlewiska

>Nizina Mandżurska (Nizina Sunglliao, Nizina Północno - Wschodnia)

-jej pow. to ok. 300 tys. km², obejmuje dorzecze Sungari, Liao He, otoczona od zach. górami Wielki Chingan i Jen-szan, od północnego wschodu Górami Wschodniomandżurskimi/ na pd.- zachodzie łączy się z Niziną Chińską

- rozwinęła się w zapadlisku tektonicznym wypełnionym trzecio- i czwartorzędowymi osadami rzecznymi, jeziornymi i lessem/- to równina o mało urozmaiconej rzeźbie/ jest łagodnie nachylona ku szerokim dolinom odwadniających ją rzek

- w części środkowej i na pn występują liczne płytkie, jeziora i bagna /występuje tu klimat umiarkowany chłodny kontynentalny

>Góry Wschodniomandżurskie

- zamykają Nizinę Mandżurską od wschodu/ stanowią północny człon Gór Mandżursko-Koreańskich,

- są wypiętrzonym blokiem platformy chińskiej/ w orogenezie alpejskiej uległy głębokim dyslokacjom i zostały pocięte intruzjami skał magmowych,

- góry o średniej wys. 1000- 2000 m, ciągną się na północy między Niziną Mandżurską a Niziną Dolnoamurską

- są głęboko porozcinane dolinami rzecznymi

>Półwysep Koreański

- znajduje się między Morzem Japońskim a Morzem Żółtym/ północną granicę płw. stanowi Przesmyk Koreański, na pd. Cieśnina Koreańska (oddziela płw. od Wysp Japońskich)

- jest częścią prekambryjskiej platformy chińskiej silnie zdyslokowanej i nierównomiernie wypiętrzonej w orogenezie alpejskiej / ruchy tektoniczne w tym regionie trwają do dziś

- półwysep jest górzysty

- północną część zajmują Góry Północnokoreańskie, leżące na pn od Przesmyku Koreańskiego, wzdłuż wybrzeża Morza Japońskiego ciągną się Góry Wschodniokoreańskie, złożone z kilku pasm min. Gór Diamentowych, gór Tebek/ Góry Południowokoreańskie znajdują się na południowym skraju półwyspu,

- niziny (niewielkie) występują wzdłuż rozczłonkowanego wybrzeża Morza Żółtego i wzdłuż dolin rzek

- na płw. panuje klimat monsunowy (na pn umiarkowany ciepły), na pd. podzwrotnikowy z opadami 1000-1500mm.

>Wyspy Japońskie

-tworzą archipelag, który obejmuje 4 duże wyspy : Honsiu, Hokkaido, Kiusiu, Sikoku, i kilka tys. drobnych wysp/ duże tworzą łuk o dł. ok. 2500 km, otwarty ku zachodowi, stanowi on nadwodną część wypiętrzającego się z dna oceanu łańcucha górskiego związanego z istniejącą od końca paleozoiku strefą subdukcji na granicy oceanicznej płyty pacyficznej i kontynentalnej płyty eurazjatyckiej

- najstarszymi skałami budującymi archipelag są skały prekambryjskie (gnejsy i granity) na wyspie Honsiu sprzed 1,6 mld lat., pospolite są utwory górnego paleozoiku oraz skały mezozoiczne i kenozoiczne, w tym bardzo liczne intruzje skał magmowych / utwory są silnie zaburzone tektonicznie/ ruchy tektoniczne trwają nadal - wulkanizm, trzęsienia ziemi

- wyspy są w większości górzyste/ pasma przebiegają wzdłuż osi poszczególnych wysp porozdzielanych podłużnymi dolinami i kotlinami / Alpy Japońskie - rozciągają się w środkowej części wyspy Honsiu, po zach. stronie rowu tektonicznego Fosa Magna/ Mikuni i Kimpo- ciągną się po wschodniej stronie tego rowu/ w samym rowie znajduje się wulkan Fudżi 3776 m najwyższa góra Wysp Japońskich

- na Hokkaido góry mają kierunek południkowy i tworzą w centrum wyspy masyw Ishikari

- niziny na wyspach zajmują obszary nadbrzeżne, największa z nich to nizina Kantō we wsch. części Honsiu.

- wyspy mają klimat monsunowy , istotny wpływ na klimat wywiera prąd zimny morski Oja-siwo ( na pn.) i ciepły prąd Kuro-siwo (na pd.)

>Archipelag Riukiu

- leży między Morzem Wschodniochińskim na zach. a Morzem Filipńskim na wschodzie,

-jest nadwodną częścią podmorskiego grzbietu zwanego łukiem Riukiu

-archipelag obejmuje ok. 100 wysp skupionych w 5 grupach : Osima, Tokara, Amami, Okinawa (największa), Sakisima.

- wyspy są górzyste, większość kulminacji to czynne lub wygasłe wulkany, wokół wysp występują rafy koralowe

- archipelag ma klimat monsunowy, podzwrotnikowy morski a obfitymi opadami do 3500 mm.

>Góry Sino-Tybetańskie

-znajdują się między Wyżyną Tybetańską a Kotliną Syczuańską,

- zbudowane z prekambryjskich granitów, łupków krystalicznych i gnejsów poprzecinanych intruzjami skał magmowych

- góry zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej

- w rzeźbie dominują wąskie grzbiety biegnące mniej więcej południkowo, przedzielone głębokimi dolinami rzek ( min. Jangcy, Mekongu),

- w pn części wysokości : 4000- 5000 m, w części pd. 3000-4000 / pow. 5000 m występują nieliczne lodowce

>Kotlina Syczańska(Basen Czerwony)

- znajduje się w środkowej części dorzecza Jangcy, na wys. 300-600 m n.p.m./ od zach. otoczona Górami Sino-Tybetańskimi, od pd. graniczy z Wyżyną Junnańsko-Kuejczouską/ ku wschodowi otwiera się zgodnie z biegiem Jangcy ku Przełomowi Trzech Wąwozów

-jest starym (zapewne wieku hercyńskiego) tektonicznym zapadliskiem otworzonym na skraju platformy chińskiej/ wypełniają ją utwory górnego paleozoiku (gł. grube serie czerwonych piaskowców nadających kotlinie swoisty koloryt), węglanowe skały mezozoiku i kenozoiczne aluwia i osady jeziorne

- kotlina została nieco wydźwignięta podczas orogenezy alpejskiej

- w kotlinie panuje klimat podzwrotnikowy monsunowy z opadami 1000-2000 mm

>Wyżyna Junnańsko-Kuejczouska

- leży między Górami Sino-Tybetańskimi a Górami Południowochińskimi/ ku pn. jej pow. obniża się ku dolinie Jangcy i Kotlinie Syczuańskiej/ leży w strefie fałdowań mezozoicznych

- zbudowana z prekambryjskich skał krystalicznych otoczonych przez skały węglanowe i okruchowe (na wsch. i zachodzie)

-zachodnia część jest górzysta z licznymi stożkami wulkanów, pocięta dolinami rzek , część wschodnia jest płaskowyżem mocno rozczłonkowanym tektonicznie odwadnianym przez dopływy Jangcy i Xi Jiang,

- w pd. części wyżyny na dużą skalę rozwinęły się zjawiska krasowe, z klasycznymi formami krasu tropikalnego- mogotami.

- klimat zwrotnikowy, monsunowy

>Góry Południowochińskie

- ciągną się wzdłuż wybrzeża Morza Południowochińskiego i Wschodniochińskiego ( z południowego zachodu na północny wschód).

- mają ok. 1500 km długości , zbudowane gł. z paleozoicznych i mezozoicznych skał osadowych oraz magmowych skał głębinowych

- góry najsilniej podlegały ruchom tektonicznym w orogenezie alpejskiej (zostały zdyslokowane, częściowo sfałdowane)/ późniejsza erozja nadała im cechy gór rusztowych (krótkie pasma, głębokie podłużne i poprzeczne doliny)

- najwyższy szczyt to Wui-szan 2120 m, w środkowej części góry nie przekraczają 800m, przeważają zaokrąglone formy,

- na zachodzie rozwinęły się zjawiska krasowe

-góry opadają stromo opadają ku wschodowi i południowemu wschodowi (tworząc wybrzeże riasowe )

>Wyspy Południowochińskie

-stosunkowo duże wyspy : Tajwan i Hajnan o budowie kontynentalnej i szereg wysp drobnych niektóre pochodzenia koralowego (Wyspy Rybackie i wyspy Tungasza)

- Tajwan - jest oddzielony od lądu stałego wodami Cieśniny Tajwańskiej (łączy M. Wschodniochińskie i Południowochińskie)

Od wschodu oblewają wyspę wody O. Spokojnego/jest to wyspa górzysta, góry wieku alpejskiego, wyżyny zajmują ⅔ pow. wyspy/ najwyższe pasmo to Jun-szan,/ niziny tworzą wąski pas wzdłuż wybrzeży

-Hajnan - leży na M. Południowochińskim, oddzielona od kontynentu Cieśniną Hajnańską/ pd. i środkową część zajmują góry i wyżyny/ pn część wyspy jest nizinna, niziny towarzyszą też wybrzeżom,

# na wyspach panuje klimat zwrotnikowy wilgotny monsunowy

4) AZJA POŁUDNIOWO-ZACHODNIA

Rozciąga się od Morza Śródziemnego po Wyżynę Irańską

Obejmuje : półwysep Azji Mniejszej, Cypr, Wyżynę Armeńską, Kaukaz, Półwysep Arabski, półwysep Synaj, Nizinę Mezopotamską, Wyżynę Irańską z otaczającymi ją górami

>Azja Mniejsza

- jest najdalej na zachód wysuniętą częścią Azji , znajduje się między M. Czarnym na pn, M. Egejskim na zach., i Morzem Śródziemnym na pd. / od Europy oddziela do Morze Marmara oraz Cieśniny Bosfor i Dardanele

- linia brzegowa silnie rozwinięta tylko u wybrzeży Morza Egejskiego

- wnętrze płw. zajmuje Wyżyna Anatolijska (od pn otoczona jest Górami Pontyjskimi a od pn Górami Taurus)/ na wschodzie graniczy z Wyżyną Armeńską

-klimat podzwrotnikowy kontynentalny suchy

>Wyżyna Anatolijska

-śródgórski masyw zbudowany z paleozoicznych gnejsów, łupków krystalicznych, i marmurów przykrytych mezozoicznymi i trzeciorzędowymi skałami węglanowymi i okruchowymi

- obszar uległ silnym dyslokacjom (powstały liczne zręby i zapadliska wypełnione osadami kenozoicznymi) w orogenezie alpejskiej

- najwyższym punktem jest Erciyas 3916 m n.p.m.

- w rzeźbie wyżyny wyróżniają się płaskowyże i izolowane ostańcowe wzniesienia oraz obniżenia i kotliny często zajęte przez słone jeziora.

>Góry Pontyjskie

-ciągną się wzdłuż Morza Czarnego na dł. ok. 1000 km / zbudowane z paleozoicznych (łupki, granity) i mezozoicznych (wapienie, łupki) skał silnie sfałdowanych i wypiętrzonych w orogenezie alpejskiej/ współcześnie tworzą dwa równoległe grzbiety poprzecinane dolinami rzek,

- we wschodniej części zachowały się ślady rzeźby glacjalnej/

- obszar jest aktywny sejsmicznie z zamierającymi przejawami wulkanizmu w postaci gorących źródeł i gejzerów.

>Góry Taurus

-zbudowane gł. ze skał węglanowych , we wsch. części z metamorficznych i wulkanicznych - tworzą grube pokrywy.

-znajdują się w obrębie alpejskiej strefy fałdowej , mają ok. 1500 km dł. / ruchy tektoniczne trwają do dziś

- góry dzielą się na 3 człony : Taurus Zachodni ( nad M. Śródziemnym), Taurus Środkowy i Taurus Wschodni

- w górach powszechnie występuje rzeźba krasowa a w Taurusie Zach. także bezodpływowe kotliny zajęte częściowo przez jeziora / w najwyższych partiach gór występują plejstoceńskie formy polodowcowe

>Cypr

-ma urozmaiconą linię brzegową z licznymi zatokami i przylądkami/ jest górzystą wyspą/ znajduje się w obrębie alpejskiej strefy fałdowej,

-góry wznoszą się w części południowo-zachodniej - Trodos (ze skał magmowych) i na północy - Karpas (z wapieni)/ pomiędzy oboma pasmami rozpościera się szeroka aluwialna nizina Mesaria

- wyspa leży w strefie klimatów podzwrotnikowych (klimat śródziemnomorski).

>Wyżyna Armeńśka

-leży na wschód od Wyżyny Anatolijskiej, między Górami Pontyjskimi a Małym Kaukazem

- większość pow. wyżyny znajduje się na wys. ok. 2000 m n.p.m. a najwyższym szczytem jest Ararat Wielki 5156 m ,

-wyżynę buduję silnie sfałdowane skały osadowe i wulkanity mezozoiczne

- śródgórski masyw wypiętrzony w wyniku trzeciorzędowych i czwartorzędowych ruchów górotwórczych powstały fałdowe i zrębowe, wysokie stożki wulkaniczne, zapadliska tektoniczne, płaskowyże i pokrywy lawowe / procesy tektonicznie trwają trzęsienia ziemi i wulkanizm

>Kaukaz

-jest łańcuchem gór fałdowych wchodzącym w skład alpejskiej strefy fałdowej Azji

-tworzą go dwa równoległe do siebie antyklinoria - północne - Wielki Kaukaz i południowe - Mały Kaukaz

-góry utworzyły się w następstwie likwidacji Oceanu Tetydy i kolizji anatolijskiej płyty litosfery z południowo-wschodnią (obecnie) częścią eurazjatyckiej płyty litosfery/ najsilniejsze nasilenie przypadało na trzeciorzęd

- Wielki Kaukaz zbudowany jest z prekambryjskich i paleozoicznych skał metamorficznych poprzebijanych intruzjami granitoidów, Mały Kaukaz zbudowany jest z proterozoicznych i kambryjskich skał metamorficznych

- w obrębie Kaukazu zaznacza się duża sejsmiczność co oznacza ze procesy tektoniczne trwają nadal.

- najwyższą część Kaukazu stanowi łańcuch górski Wielkiego Kaukazu , szeroki na 100-150 km grzbiet górski jest pocięty głębokimi dolinami poprzecznymi dzielącymi góry na liczne pasma i masywy min. Góry Kodorskie, Raczyńskie, Bzypijskie

- w osiowej części gór w tzw. Pasie Bocznym wznosi się potężny dwuwierzchołkowy wulkaniczny masyw Elbrusa 5642 m - najwyższego szczytu Kaukazu i dwuwierzchołkowy wulkan Kazbek / najwyższe partie gór mają rzeźbę alpejską

- na współczesne zlodowacenie składają się czapy lodowe Elbrusa i Kazbeku oraz liczne lodowce dolinne obejmujące 1500 km²,

- w części gór zbudowanych ze skał węglanowych rozwinęły się zjawiska krasowe / Góry Bzypijskie, Raczyńskie i Gagryjskie należą do najbardziej klasycznych obszarów krasowych na świecie z bogatym zespołem form krasu powierzchniowego i podziemnego

>Wyżyna Irańska

-leży między Morzem Kaspijskim a Niziną Turańską (na pn) a Niziną Mezopotamską i Zatoką Perską (na południowym zachodzie) oraz Morzem Arabskim na południu/ na pn-zachodzie graniczy z Wyżyną Armeńską

- zajmuje pow. ok. 2,7 mln km², wyżyna znajduje się w obrębie alpejskiej strefy fałdowej

- jej podłoże stanowią sfałdowane w orogenezie hercyńskiej skały osadowe paleozoiku przykryte zaburzonymi tektonicznie mezozoicznymi i kenozoicznymi wapieniami i skałami okruchowymi / w orogenezie alpejskiej utwory te uległy sfałdowaniu

Późniejsze nierównomierne ruchy wypiętrzające doprowadziły do powstania struktur zrębowych.

- ukształtowanie pow.: we wnętrzu wyżyny występują płaskowyże i bezodpływowe kotliny zajęte przez pustynie : ilastą Wielką Pustynię Słoną, piaszczystą pustynię Registan, żwirową Daszti Margo/

-na skraju wyżyny wznoszą się wysokie pasma górskie : a) na północy - Elburs, na granicy z Niziną Turańską łańcuch Kopet-dag b) od południowego zachodu - góry Zagros c) na południu wznoszą się góry Makran d) ba skraju Wyżyny piętrzą się Góry Sulejmańskie

- północno-wschodnią część Wyżyny Irańskiej zajmuje rozległy region górsko-wyżynny określany mianem Gór Środkowoafgańskich są one złożone z wielu pasm porozdzielanych dolinami rzek oraz dolinami ich opływów/ pasma te zbiegają się na północnym wschodzie i dają początek Hindukuszowi.

- wyżyna leży w strefie klimatów podzwrotnikowych suchych, cechuje ją mała liczba rzek, na przeważającym obszarze występuje roślinność półpustynna i stepowa.

Hindukusz

- potężny łańcuch górski wznosi się między Górami Środkowoafgańskimi (na zachodzie) a Karakorum ( na wschodzie)

- północną granicę wyznacza rzeka Piandż ( oddziela Hindukusz od Pamiru)

- masyw jest zbudowany z : paleozoicznych skał metamorficznych oraz mezozoicznych i trzeciorzędowych piaskowców, wapieni i łupków ilastych/góry zostały sfałdowane w orogenezie alpejskiej a następnie wypiętrzone w trzeciorzędzie i czwartorzędzie/proces dźwigania trwa nadal / góry dzielą się na 4 człony

>Nizina Mezopotamska

-przylega od południowego zachodu do gór Zagros, leży nad Zatoką Perską w dorzeczu Eufratu i Tygrysu między Wyżyną Armeńską (od pn), Górami Kurdystańskimi i Zagros (na wsch.), a pustynią Syryjską i An-Nafud (za zach.)

-stanowi przedgórskie zapadlisko tektoniczne na przedpolu alpejskiej strefy fałdowej wypełnione utworami trzeciorzędu o miąższości kilkuset metrów oraz czwartorzędowymi aluwiami rzecznymi

- jest płaska i aluwialna w większości leży poniżej 100 m n.p.m. / odwadniają ją Tygrys i Eufrat- biegowi rzek towarzyszą starorzecza, jeziora i bagna.

-roślinność półpustynna i pustynna z nadrzecznymi lasami i zbiorowiskami roślinności bagiennej

-wyżyna Al-Dżazira - to pn część Niziny Mezopotamskiej, wznosi się na wys. 200-400 m n.p.m. / stanowi przedgórze Taurusu

>Półwysep Arabski

- oddzielony Niziną Mezopotamską od Wyżyny Armeńskiej i Wyżyny Irańskiej

- znajduje się między Morzem Czerwonym, Zatoką Adeńską, Morzem Arabskim, Zatoką Omańską i Zatoką Perską

-największy półwysep Azji / ma wyrównaną linię brzegową z dwoma półwyspami : Katar, Musandam

-płw. Arabski stanowi w całości prekambryjską platformę (platforma arabska) oderwaną w trzeciorzędzie od Afryki (Gondwany) wzdłuż ryftu znajdującego się na dnie Morza Czerwonego

- platformę arabską budują prekambryjskie skały krystaliczne - odsłaniają się one na zach. nad M. Czerwonym

- najwyżej wznosi się południowo-zach. część półwyspu - krawędziowe góry Dżabal al-Hidżas, i Góry Jemeńskie

- na pd-wschodzie półwyspu wznoszą się góry Al-Dżabal al- Achdar,

-wnętrze półwyspu zajmują rozległe pustynie z przewagą pustyń kamienistych i żwirowych / największe z pustyń to :

Ar-Rab al-Chali na południu, Wielki Nafud na północy , Mały Nafud na wschodzie.

-klimat zwrotnikowy suchy i skrajnie suchy z wysokimi amplitudami temp. powietrza.

-roślinność skąpa: kserofityczne krzewy/ w górach : sucha sawanna, płaty widnych lasów.

>Wyżyna Syryjska

-rozciąga się od gór Taurus na północy do nasadę półwyspów : Synaj i Arabskiego

-zajmuje północną część platformy arabskiej / wschodnią część wyżyny zajmuje Pustynia Syryjska - rozwinęła się ona na mezozoicznych i trzeciorzędowych piaskowcach, wapieniach, dolomitach i marglach, stanowi falistą równinę porozcinaną dolinami rzek okresowych, na zach. jej krajobraz urozmaicają izolowane wzniesienia

-w zachodniej części wyżyny wznoszą się zrębowe góry Liban i Antyliban (pasma oddzielone są głęboką tektoniczną doliną - Bekaa - czynnym ryftem tektonicznym)/ pasma Libanu i Antylibanu oraz pozostałe pasma zrębowe ciągnące się wzdłuż doliny ryftowej są zbudowane z mezozoicznych wapieni i dolomitów oraz innych skał osadowych i wulkanicznych , rozwinęły się w nich na szeroką skalę zjawiska krasowe / w wyższych partiach Libanu występuje rzeźba polodowcowa/ góry stanowią istotną barierę dla mas powietrza napływających znad M. Śródziemnego

>Półwysep Synaj

- znajduje się między Zatoką Sueską, a zatoką Akaba / stanowi fragment platformy arabskiej wyodrębniony przez ryfty Zatoki Sueskiej i zatoki Akaba.

- północna część płw. zajmuje pofalowana wyżyna Tih, zbudowana z kredowych i trzeciorzędowych wapieni i piaskowców, obniża się ona ku północy nad M. Śródziemnym, i tworzy piaszczystą pustynną równinę, natomiast ku południowi teren podnosi się i tworzy skalisty Masyw Synajski , część pd. jest górzysta wznoszą się tam najwyższe wzniesienia na płw. Synaj : Góra św. Katarzyny (2637) i Góra Mojżesza (2285m)

5) AZJA POŁUDNIOWA

- największy z wszystkich wielkich regionów Azji, odgrodzony od wnętrza kontynentu wysokimi górami, głęboko wrzyna się w Ocean Indyjski

- łączy w sobie najstarsze fragmenty skorupy ziemskiej : platformę Dekanu (występują skały sprzed 3,5 mld lat)

-leży prawie w całości w strefie klimatów zwrotnikowych w odmianie monsunowej

- Obejmuje : Półwysep Indyjski, wyspa Cejlon, Nizina Hindustańska, Lakkadiwy i Malediwy

>Półwysep Indyjski

-znajduje się między Morzem Arabskim na zach. a Zatoką Bengalską na wsch. / ma kształt równoramiennego trójkąta zwróconego podstawą ku północy długości ok. 2000 km/ pow. półwyspy to ok. 2 mln km²,

- linia brzegowa jest słabo rozwinięta / wybrzeża płw. są zróżnicowane - nad M. Arabskim przeważają wybrzeża wysokie typu klifowego nad Zatoką Bengalską dominują wybrzeża niskie narastające najczęściej lagunowe / wybrzeża mangrowe występują wokół płw. Kathijawar oraz w delcie Gangesu, Brahmaputry i Meghny

- wzdłuż wybrzeży ciągną się nadbrzeżne niziny

- na płw. panuje klimat zwrotnikowy monsunowy/ w pasie wybrzeży - zwrotnikowy wilgotny/we wnętrzu płw. - zwrotnikowy pośredni między wilgotnym a kontynentalnym suchym

- roślinność zawsze zielone lasy równikowe - na wybrzeżach zwłaszcza zachodnich / lasy monsunowe zrzucające liście w porze suchej i sawanny - w środkowej i wschodniej części półwyspu

-wnętrze płw. zajmuje WYŻYNA DEKAN jest to prekambryjska platforma (płyta Dekanu) , stanowi fragment dawnego kontynentu Gondwany (oderwany od niego w jurze), w późnym trzeciorzędzie w następstwie likwidacji Oceanu Tatydy i kolizji z eurazjatycką płytą litosfery -połączony z nią a częściowo pod nią wciśnięty/ wyżyna jest zbudowana z prekambryjskich skał metamorficznych i krystalicznych / pokrywę platformową stanowią górno proterozoiczne skały okruchowe i węglanowe wypełniające obniżenia podłoża , paleozozoiczna-mezozoiczna lądowa seria gondwańska z osadami lodowcowymi i utwory morskie mezozoiczne i kenozoiczne skały osadowe.

- brzeżne wschodnie i zachodnie partie wyżyny tworzą pasma gór krawędziowych : Ghaty Zachodnie i Ghaty Wschodnie

GHATY ZACHODNIE

- tworzą wysoko podniesioną krawędź wyżyny Dekan od strony Morza Arabskiego, góry mają ok. 1800 km dł. i zmienną wys. dochodząca do 2000 m n.p.m./ w przekroju poprzecznym góry są wyraźnie asymetryczne, ich stoki wschodnie opadające ku wyżynie są łagodnie nachylone a zachodnie opadają stromo ku wąskiemu wybrzeżu.

GHATY WSCHODNIE

-ciągną się wzdłuż wybrzeża Zatoki Bengalskiej, mają ok. 1400 km dł., są rozcięte na kilka członów przez szerokie doliny rzeczne, góry urywają się stromo ku wybrzeżom łagodne stoki mają opadając ku wyżynie

>Nizina Hindustańska

- leży między Wyżyną Dekan a Wyżyną Irańską na zach. , Himalajami na pn. i Górami Birmańskimi na wschodzie.

- rozwinęła się w obrębie młodego przedgórskiego zapadliska u podnóża Himalajów jej fundament stanowi głęboko pogrążona prekambryjska platforma Dekanu przykryta ponad 10-kilometrową serią skał okruchowych górnego trzeciorzędu i czwartorzędu - utworzonych w następstwie niszczenia dźwigającego się łańcucha Himalajów

-dzieli się na trzy części : Nizinę Indusu na zachodzie, Nizinę Gangesu w środkowej części oraz Nizinę Asamu z deltą Gangesu, Brahmaputry i Meghny na wschodzie.

Nizina Indusu

- obejmuje zachodnią część Niziny Hindustańskiej ograniczoną górami Mekran i Górami Sulejmańskimi na zachodzie, Himalajami na pn i wyżyną Dekan na południowym wschodzie

- odwadniana przez rzekę Indus i jej dopływy , w swym nizinnym odcinku Indus płynie szeroką doliną, której towarzyszą złożone systemy szerokich terasów rzecznych

- wschodnią część niziny zajmują pustynie : Thar i Thal,

Nizina Gangesu

-to środkowa biegnąca równoleżnikowo część Nizina Hindustańskiej położona między wyżyną Dekan a Himalajami,

- nizinę odwadnia Ganges wypływający z lodowca w Wysokich Himalajach

- pow. niziny jest równinna urozmaicona terasami rzecznymi oraz wałami przykorytowymi

Nizina Asamu

- to wschodnia część Niziny Hindustańskiej/rozpościera się między Himalajami na pn Górami Sino-Tybetańskimi na północnym wschodzie, Górami Birmańskimi na wschodzie oraz wyżyną Dekan na południowym zachodzie

- jest odwadniana przez Brahmaputrę i wysłana przenoszonymi przez nią aluwiami (produktami erozji w Himalajach i Transhimalajach) / deltę o pow. 100 tys. km² budują połączone wody Gangesu, Brahmaputry i Meghny które setkami ramion uchodzą do Zatoki Bengalskiej

>Cejlon

- leży na O. Indyjskim oddzielona od lądu stałego cieśniną Palk,

- wybrzeża wyspy są nizinne, mierzejowo-lagunowe miejscami otoczone rafą koralową/ niziny zajmują przeważającą część wyspy/ jej środkową część zajmuje krystaliczny masyw górski zbudowany z prekambryjskich gnejsów, granitów i łupków krystalicznych

>Lakkadiwy i Malediwy

- to dwa archipelagi leżące na zachód (Lakkadiwy) i na południowy zachód (Malediwy) od Płw. Indyjskiego

-łącznie obejmują ponad 2000 wysp koralowych pogrupowanych w kilkadziesiąt atoli

- koralowe wyspy wieńczą kulminacje Grzbietu Środkowoindyjskiego wznoszącego się na dnie Oceanu Indyjskiego/ ich podłoże stanowią skały wulkaniczne gł. bazalty, powierzchnia wysp jest nizinna urozmaicona drobnymi wydmami

- w obu archipelagach panuje klimat równikowy wybitnie wilgotny

6) AZJA POŁUDNIOWO - WSCHODNIA

- obejmuje : obszar Płw. Indochińskiego z przybrzeżnymi wyspami , Archipelag Malajski

>Półwysep Indochiński

- znajduje się między Zatoką Bengalską a Morzem Andamańskim na zach. a Morzem Południowochińskim na wschodzie.

- archipelag od Sumatry oddziela cieśnina Malakka,

-nasadą płw. jest zwężenie lądu między deltą Gangesu, Brahmaputry i Meghny na zachodzie a Zatoką Tonkińską na wschodzie.

- płw. ma dobrze rozwiniętą linię brzegową z licznymi zatokami największe to : Martaban, Tajlandzka, Tonkińska, drugorzędnym płw. Malajskim, mocno wysuniętymi w morze deltami Irawadi i Mekongu oraz ciągami drobnych wysp przybrzeżnych (m.in. Singapur)

- Budowa geologiczna jest skomplikowana : północno-zachodnia część płw. znajduje się w strefie fałdowań alpejskich, środkowa i wschodnia znajduje się w strefie fałdowań mezozoicznych

- ukształtowanie terenu :

część północną zajmują góry i śródgórskie wyżyny na północnym zachodzie - G. Birmańskie,

w środkowej części płw. góry Tanem, Teneserimskie, Dong Phaja Yen, na południowym wschodzie Góry Annamskie, Góry Kardamonowe i Dongrak

- niziny min. Korat i Równina Kambodżańska znajdują się w środkowej i południowej części płw. , aluwialne niziny towarzyszą również dolnym biegom wielki rzek m.in. Irawadi, Mekongu,

- wyodrębniającą się częścią płw. jest wąski i długi Półwysep Malajski, który leży między Morzem Andamańskim a Morzem Południowochińskim, jego wnętrze zajmują południkowo biegnące pasma górskie sięgające 2200 m n.p.m. stanowiące przedłużenie fałdowo-zrębowych struktur północnej części Półwyspy Indochińskiego

>Andamany i Nikobary

- oba archipelagi leżą na Oceanie Spokojnym między Zatoką Bengalską na zach. a Morzem Andamańskim na wschodzie.

- są wynurzonymi ponad poziom morza wierzchołkami łańcucha górskiego, który stanowi ogniwo pośrednie między Górami Birmańskimi w kontynentalnej części Azji Południowo-Wschodniej a górami Barisan na Sumatrze w Archipelagu Malajskim

- Andamany obejmują 4 większe wyspy i ok. 200 drobnych o łącznej pow. 6,5 tys. km²,

- Nikobary są grupą 19 wysp zajmujących w sumie 2 tys. km²,

- wyspy są górzyste , a wokół nich rozwinęły się barierowe rafy koralowe

>Archipelag Malajski

- największy archipelag na Ziemi , utworzony z ok. 20 tys. wysp o pow. łącznej 2 mln km²,

- w większości wyspy rozciągają się na morzu szelfowym między kontynentalną Azją a Australią

- w obrębie archipelagu wyróżnia się mniejsze archipelagi : Sundajski ( obejmuje Wielkie Wyspy Sundajskie), Moluki i Archipelag Malajski i kilkanaście drobnych archipelagów

-wzdłuż wysp : Sumatra, Jawa, Bali, Sumbawa, Sumba, Timor, Tnimbar i Aru biegnie granica oceanów Indyjskiego i Spokojnego

-archipelag znajduje się na południowo-wschodnim skraju płyty eurazjatyckiej ograniczonej na zachodzie, południu i wschodzie strefami subdukcji związanymi z płytami :indoautralijską i filipińską/ obecność aktywnych stref podkreśla występowanie głębokich rowów oceanicznych np. Rowu Filipińskiego na wschodzie i Jawajskiego na południu

- wyspy archipelagu są w większości górzyste zbudowane z mezozoicznych, trzeciorzędowych i czwartorzędowych skał osadowych, skał magmowych,

- cały obszar archipelagu znajduje się w alpejskiej strefie fałdowej a formowanie jego struktur trwa nadal - wulkanizm, trzęsienia ziemi

- klimat równikowy wybitnie wilgotny na przeważającym obszarze / roślinność wilgotne lasy równikowe, lokalnie lasy monsunowe, płaty sawann a na wybrzeżach lasy namorzynowe

>Archipelag Sundajski

-obejmuje większość Archipelagu Malajskiego nieco ponad 80% jego pow./ dzieli się on an dwie części :

a) Wielkie Wyspy Sundajskie

-leżą w zachodniej i środkowej części Archipelagu Malajskiego i obejmują : Borneo, Sumatrę, Celebes, Jawę oraz liczne archipelagi i grupy drobnych wysp

-wyspy są górzyste z licznymi wygasłymi lub czynnymi wulkanami zwłaszcza na Jawie i na Sumatrze.

-większe niziny występują tylko na Borneo i Sumatrze

b)Małe Wyspy Sundajskie

- leżą w południowo-wschodniej części Archipelagu Malajskiego i obejmują wyspy : Bali, Lombok, Sumbawa, Sumba, Flores, i Timor oraz bardzo liczne wyspy drobniejsze.

- są to w większości wyspy górzyste z licznymi wygasłymi lub czynnymi wulkanami.

Moluki

-są archipelagiem leżącym w południowo-wschodniej części Archipelagu Malajskiego

-składają się z kilku grup wysp i archipelagów / największymi wyspami są : Halmahera, Seram i Buru.

- są to w większości wyspy górzyste z licznymi wygasłymi lub czynnymi wulkanami z niewielkimi nizinami na wybrzeżach

>Archipelag Filipiński

-leży w północno-wschodniej części Archipelagu Malajskiego

- obejmuje ok. 7 tys. wysp (największe to Luzon, Mindanao przypada na nie 70% pow. archipelagu)

- wyspy archipelagu są górzyste , najwyższym szczytem jest wulkan Apo 2954 m n.p.m. na wyspie Mindanao,

- niziny występują podrzędnie/ większe obszary równinne znajdują się na wyspach : Luzon i Mindanao

- na dużych obszarach zbudowanych ze skał węglanowych rozwinęły się zjawiska krasowe (wyspa Bohol)

- krajobrazy wulkaniczne spotyka się na wielu wyspach

---